Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk , ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniej.

Izabela Filipiak

Twrcze pisanie dla modych panien

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdask 2000

O pisaniu tego podrcznika

Ta ksika zawiera wiczenia, uwagi i spostrzeenia, sprawdzone z korzyci na warsztatach twrczego pisania, ktre prowadziam nieprzerwanie od wiosny 1997. Postanowiam j napisa, poniewa w miar jak dochodziy nowe pomysy i nowe notatki, coraz trudniej byo mi z nich korzysta niegdy wiee wskazwki traciy na znaczeniu, odnoniki gubiy si midzy podkreleniami; wydawao si zatem, e ksika o twrczym pisaniu domaga si, eby zosta napisana. Co nie okazao si wcale a tak atwym zadaniem. To jednak zupenie co innego rozmawia ze studentkami a spisywa lekcje w formie skrconej. Rozmowa, kontakt, dyskusja zwyky wypenia przestrze midzy tematami, pytaniami i poleceniami. Jej pisaniu towarzyszyo wraenie, e nieuchwytny czynnik X, ktry spenia si w indywidualnym kontakcie ze studentkami, przestaje dziaa tak skutecznie, a niekiedy zupenie znika, gdy zostaje rozparcelowany na rozdziay w podrczniku. Czynnik ten daje si atwo przeoy na moje osobiste zaangaowanie w poczeniu z zaangaowaniem obecnej na zajciach grupy. A jednak podrcznik powsta i przeznaczam go dla osb, ktre zaczynaj dopiero pisa i nie wiedz, od czego zacz, jak rwnie dla tych, ktre ju zaczy i szukaj motywacji, drogowskazw i porad dla swojej pracy. Niech suy im za inspiracyjny przewodnik po ich wasnym, jak najbardziej twrczym wiecie. Powie lub zbir opowiada jest zazwyczaj przewodnikiem po wiecie stworzonym przez autora, ale w tym wypadku jest inaczej. Ta ksika jest przewodnikiem po jeszcze niezapisanych wiatach. Nabiera sensu, jeli wyobrazimy sobie, e literatura to nie ksiki, ktre stoj spokojnie na pkach w glorii osigni, lecz takie, ktre jeszcze nie zostay napisane. Ale mog zosta napisane, nic nie stoi na przeszkodzie, eby byy. Zajrzaam do wielu ksiek dotyczcych twrczego pisania, eby skonfrontowa to, co wiem, i to, czego si domylam, z tym, czego ucz inni. Szczeglnie wiele zawdziczam inspiracyjnym pracom Deeny Metzger, przyjaciki Anas Nin i Cortzara, ktr poznaam w Nowym Jorku i uczestniczyam w jej warsztatach, a ktra pracuje na mglistych pograniczach wyobrani, mitu i dowiadczenia. Ale jestem gotowa korzysta z zalece nauczycieli zasady szybkiej akcji, jeli bd pasowa do tego, co robi, a studentki bd mogy z nich skorzysta. Zamieszczam tu rwnie kilka odkry, do ktrych dochodziam sama w dugim i skomplikowanym procesie, zamiast przeczyta o nich u kogo, kto odkry je i opisa przede mn. A jeli w twrczym pisaniu jest tak, jak myl, e jest nie znamy naprawd nic, czego nie dotkniemy, zakosztujemy i sprawdzimy samodzielnie, to podrcznik moe by uyteczny dla osb, ktre same chc podj ryzyko poznania. A moe wycznie dla nich w tym sensie, e czytanie przewodnika po Gwatemali, obejrzenie wielu filmw na temat Gwatemali nie zastpi nam zwiedzania Gwatemali. Ale znacznie atwiej jest zwiedza, gdy ma si w plecaku przewodnik. Zawarte tu wiczenia nie musz odpowiada wszystkim, nie zostay uszyte na jeden rozmiar, ktry pasuje bez wzgldu na okolicznoci, nastrj i okazj. Nie ma powodu, eby rozwizywa je w kolejnoci, ktr tu zasugerowaam. Nie ma nawet powodu, eby zwiedza wszystkie miasta i wioski opisane jako ciekawostki w przewodniku. wiczenia inspiracyjne s jak silna, elastyczna wdka. Zanurzasz j w swoim wewntrznym obszarze wd, czekasz i patrzysz co wycigniesz tym razem? Moe to by rybamiecz, ktr nakarmisz ca rodzin, albo kilka potek, ktre lepiej wrzuci na powrt do wody, eby troch podrosy, albo kosz z krabami (Czy wiesz, jak otworzy ich skorupy? Wolisz je zje czy pozwolisz, eby biegay wolne po play?), albo straszliwy potwr (Chcesz go wypuci co prdzej i zapomnie o jego istnieniu? Chcesz go oswoi i z nim porozmawia? A moe chciaaby, eby ci zaprowadzi tam, gdzie mieszka?). Kiedy indziej na kocu wdki koysa si bdzie may drewniany stolik, a na nim kolorowe sushi, rwno przycite i ozdobione wstkami biaej rzodkwi i patkami imbiru. Innym razem moe to by syrena, ale poniewa jestecie jednej krwi, ciebie nie zahipnotyzuje jej piew. Wkrtce poznasz swoje owiska i bdziesz wiedziaa, gdzie rozstawi sieci na wi4

tecznego karpia, zdarzaj si tam prawdziwe pery (one jednak dojrzewaj powoli), ale s te wody zainfekowane radioaktywnymi odpadami i mona tam znale dziwaczne rybki o gnijcych petwach i ludzkich uszach zamiast skrzeli. Co do zalece technicznych (a zatem tego, jak powinna wyglda narracja, co powinna zawiera itp.), to powtrz raz jeszcze, co powtarzam czsto na zajciach dobrze jest je pozna, uwiadomi je sobie, a nastpnie sprawdzi ich wytrzymao i nagi je do wasnych potrzeb. Zgodnie z wasn natur, potrzebami i instynktem, posuguj si technicznymi przykazaniami albo id w t stron, przed ktr postawiono drogowskaz z napisem: Niemoliwe do wykonania z powodw formalnych. Jeli widzisz, e przed tob jest dungla, we ten drogowskaz do rki i uyj go jak maczety. W ten sposb zmieni si jego funkcja to bdzie wci ten sam drewniany trzonek z zamocowanym u gry kawakiem metalu, a popatrz, mona uy go do torowania sobie drogi. Podobnie zmienia moesz funkcje pozostaych supw drogowskazw po wiecie fikcji: roli narratora i dialogu, podstawowych zasad budowy sceny, impulsu i reakcji, rodzajw aktywnoci postaci literackiej itp. Naciganie formy do wasnych potrzeb nie musi by czynnoci wymagajc wielkiego wysiku. Mona dyskretnie i elegancko przesun jaki element, ktry mia suy rozwizaniu czytelniczej ciekawoci, zaledwie odrobin dalej w narracyjnym czasie. Dlaczego napisaam ksik o twrczym pisaniu dla kobiet? Chciaam napisa uyteczn ksik. S takie przedmioty, jak podgwki, eby szyja nie bolaa przy czytaniu. Chciaam napisa co takiego, co byoby podobnie uyteczne. Co mogoby, przez swoj uyteczno, sta si powodem do wzrusze. Poza tym sdz, e wielu mieszkacw Polski, kobiet i mczyzn, cierpi na brak kontaktu ze swoj kobiec stron. Ta ksika zaprasza do prby jej odkrycia. Chocia nie wszystko, co kobiece, jest feministyczne, ze wszystkich aspektw feminizmu najbliszy jest mi ten, ktry profesor Maria Janion nazywa drog powrotu do rde twrczoci w kobiecie na ktr mog wstpi same zainteresowane. A poza tym to moja osobista sprawa. W pewnym sensie napisaam j dla samej siebie sprzed dziesiciu lat. Na moje zajcia przychodz mode kobiety, bystre, poszukujce, inteligentne. Byam taka jak one, nie miaam tylko pod rk zaj z twrczego pisania. Jestem przyzwyczajona do pracy z nimi i lubi z nimi rozmawia. Staraam si w tej ksice stworzy kameralny nastrj, a ju bez mojego starania pojawia si w niej intelektualna intymno. Natomiast ograniczenie wieku to ju raczej art. Mona pogodzi si z nim z ograniczeniem i z artem odnajdujc w sobie mod pann, troch naiwn, troch cyniczn, odwan i nieco bezczeln; entuzjastk. Jeli czujesz, e w swojej pracy natrafiasz na bariery, ktrych sama nie odwayaby si przekroczy, pozwl jej tam wej i zapewnij jej bezpieczny powrt. Naucz t mod osob wytrwaoci, zaznacz, e nad ni czuwasz, pozwl jej patrze i zadawa pytania, a w kocu naucz si od niej wieoci spojrzenia, takiego jakby patrzya na wszystko po raz pierwszy. Zauwa jednak, e dojrzao w pisaniu to struktura i cierpliwo, praca i zrozumienie. Jest wiele sposobw na to, eby moda panna, do ktrej te wiczenia s zaadresowane, odnalaza si w dojrzaej kobiecie, a jednym z nich jest pisanie z przyjemnoci o tym, co nas obchodzi bawi, wzrusza, porusza i zoci. Po co szuka wasnego gosu, jeli mona powiedzie to, co si chce, uywajc jakiego innego gosu bd gosw ju wymylonych, cudzych? Owszem, mona. Ale swoim jest przyjemniej. Przeczytanie tego podrcznika nie zrobi z ciebie pisarki. Rozwizywanie poszczeglnych wicze moe zainspirowa ci do rozwinicia jednego z nich i nadania mu formy maej powieci, moe take wystarczy na may zbir opowiada. Czy to znaczy, e niedugo odkryjesz, e kto napisa ju ksik, ktr ty chciaa napisa, bo posuy si tym samym podrcznikowym kluczem? Nic podobnego. Na szczcie jestemy bilionami dowiadcze, tych wewntrznych i tych zewntrznych, ktre skadaj si na nasz niepowtarzalno. Czytanie prac domowych na zajciach pokazao, e chocia polecenie moe by jedno, to moliwoci jego realizacji s praktycznie nieskoczone. Teksty mog rni si od siebie tak bardzo, jakby powoay je do ycia cakiem rne ywioy i jakby byo ich wicej ni cztery. Moesz ju zacz wymyla swoje wasne polecenia i wiczenia na wzr tych zawartych w podrczniku. A kiedy ycie rozumiane jako to, co

wydarza si przed naszymi oczami, na ulicy albo w telewizji, albo to, co mona odnale w archiwach i starych gazetach, czyli ycie innych ludzi zacznie ci inspirowa, to znaczy porusza twoj wyobrani, gdy zatem stanie si nieskoczonym zbiorem wicze do twrczego pisania, to znaczy, e ten podrcznik speni swoj funkcj, bo ju jeste pisark. Jeli natomiast zastosujesz go w ograniczonym wymiarze jako przewodnik po swoim wewntrznym wiecie, po to jedynie, eby oywi wasn kreatywno w innych rodzajach dziaalnoci ni literacki, to zauwa, e twrcze pisanie bardzo rzadko oznacza drog do kariery, a znacznie czciej i peniej jest tym, czym naprawd jest sposobem twrczego i uwanego bycia w wiecie.

Wszystko przed tob ale dokadnie co?

Kuzynko Christabel, bardzo pragn zosta pisark. Zawsze miaam ambicj... Odpowiedziaa po angielsku: Wielu pragnie, lecz niewielu odnosi sukces potem za, po francusku: Nie polecam tego zajcia jako sposobu na osignicie szczcia w yciu. Nigdy tak o tym nie mylaam zawoaam, ugodzona do ywego.
A. S. Byatt Jak sdzisz, co jest najwaniejsze w pisaniu? Pikne zdania czy dramatyczna zawarto, autentyczne przeycie czy nieposkromiona wyobrania? W tecie zamieszczonym poniej na kade pytanie moesz da wicej ni jedn odpowied, staraj si jednak nie zostawia adnego pytania bez odpowiedzi. Nie ma tu mniej czy bardziej trafnych rozwiza, chodzi jedynie o to, eby miaa wasne zdanie, nawet jeli nie chcesz przywiza si do wybranego pogldu na duej i bez wzgldu na to, jak duy lub jak skromny obszar masz ochot wasnym zdaniem zaj. Poniewa wymienione przeze mnie odpowiedzi w adnym razie nie wyczerpi tematu, zachcam do gbszego wgldu i rozwinicia w punkcie: Inne. Rozwizujc test, nie uzyskasz odpowiedzi na pytanie, co jest najwaniejsze w pisaniu. Ale dowiesz si, co jest najwaniejsze w pisaniu w tej chwili dla ciebie. 1. Wziam t ksik do rki, bo: a. podobaa mi si okadka; b. zawsze marzyam o tym, eby pisa, ale nigdy nie miaam do odwagi; c. napisaam ju kilka drobiazgw i chciaabym napisa wicej; d. mam ju kilka powieci, ale nikomu ich nie pokazuj; e. potrzebuj struktury; f. potrzebuj inspiracji; g. z ciekawoci, co moe si kry pod takim miesznym tytuem; h. chc porwna jej zawarto z tym, co si we mnie kryje; i. chocia nie mam ochoty pisa sama, jestem ciekawa, jak inni to robi; j. z zupenie innego powodu... 2. Uwaam, e w pisaniu najwaniejsza/y/e jest: a. uwano; b. imaginacja; c. logika; d. dystans wobec tematu; e. wraliwo i intuicja; f. przewrotno; g. znajomo podstaw psychologii; h. umiejtno suchania; i. codzienna praktyka; j. inne (wyjanij). 3. Uwaam, e aby sta si kim, kto pisze dobre teksty, trzeba: a. by kim w rodzaju dziecka/wieszcza/wariata zdaje si, e wszyscy pisarze wanie tacy s; b. mie duo znaczcych dowiadcze, ktre potem mona wykorzysta w swojej twrczoci; 7

c. stosowa wzmocnienia, takie jak alkohol lub amfetamina; d. zainteresowa si jog lub buddyzmem; e. duo czyta, zwaszcza literatury; f. nic nie czyta, moe poza encyklopedi; g. mie talent, ktry jest darem niewyjanionego pochodzenia; h. nie mie skrupuw; i. inne (rozwi). 4. Gdybym chciaa napisa ksik, zrobiabym lub zrobibym to, eby: a. przeczyta nareszcie co ciekawego; b. znale prac w mediach byoby mi atwiej; c. robi rzeczy, na ktre zawsze miaam ochot; d. pokaza wszystkim, a najbardziej mojej najbliszej rodzinie; e. wszyscy mnie kochali; f. si zemci; g. urodzi si na nowo; h. przekona wiat do mojej misji (wyjanij); i. inne (wyjanij). 5. Co do sztuki, to: a. wierz w perswazyjn si przekazu w sztuce; b. wierz w edukacyjnosprawcz moc sztuki; c. wierz w wyszo przekazu estetycznego reszta jest nieistotna; d. ceni ezoteryczn si sztuki s ksiki, ktre rozwizuj wiat; e. czenie wiary i sztuki w jednym zdaniu to le postawiona kwestia; f. wol komizm, a te wysoko postawione kwestie nadaj si tylko do tego, eby je sparodiowa; g. w sztuce mona poczy rzeczy, ktrych w yciu poczy si nie da; h. w sztuce mona rozdzieli rzeczy, ktre w yciu s popltane; i. inne (rozwi). Co ju chyba wida e wybieranie tylko jednej odpowiedzi z wielu w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, co jest najwaniejsze w pisaniu, moe by tylko artem, ale zarazem jest to bardzo powana sprawa. Za chwil to znaczy za rok albo dwa gdy wrcisz do tego testu, by moe odkryjesz, e tym razem skonna jeste wybra zupenie inne odpowiedzi. Albo stwierdzisz, e twoje odpowiedzi pozostay niezmienne, i zdziwisz si, e od pocztku tak dobrze wiedziaa, co jest najlepsze dla ciebie. A tymczasem moesz spojrze na to, czego si wanie dowiedziaa. W dodatku od nikogo innego, tylko od samej siebie. Czy jest jaka jedna rzecz, ktra jest najwaniejsza w pisaniu? Co to znaczy, gdy czujesz, e dystans do tematu z jednej strony, a z drugiej wraliwo i intuicja s tak samo wane? Albo umiejtno suchania cecha wyrniajca rwnie dobrego psychoanalityka w poczeniu z przewrotnoci? Jeli zakrelia wszystkie punkty, a take dopisaa kilka uzupenie w punkcie: Inne, masz racj, bo te wszystkie rzeczy s najwaniejsze w pisaniu. Trudno si bez ktrejkolwiek z nich obej. Jeli zakrelia tylko po jednym lub kilka punktw, masz suszno o tyle, e konkretny tekst wymaga spoytkowania jednej pisarskiej cechy bardziej ni innych. Moesz napisa fragment, w ktrym jedyn regu bd prawa twojej wyobrani. A potem inny, w ktrym najwaniejsze bdzie suchanie tego, co mwi inni ludzie, podsuchanie i uchwycenie ich mylowych nawykw i jzykowych zwyczajw. W ten sposb moesz bada swoje zdolnoci i rozszerza swoje umiejtnoci w rnych kierunkach. Wkrtce stan si one jak pasma rnych materii, ktre bdziesz moga zacz splata w wikszy wzr, zwracajc uwag na harmonijne ich wykorzystanie.

Co do punktu drugiego, to ujam w nim przypadkowe informacje, ktre znale moemy w rnych wywiadach z pisarzami. Zazwyczaj kady z nich ma swj wasny doping, co szczeglnego, co trzyma j lub jego przy twrczym yciu. Ale sporo z nich naley do dziau mitologii i tam powinny pozosta. Pisarz alkoholik musi wytrzewie, eby zrobi redakcj swojej ksiki. Wariat musi oprzytomnie, a roztrzepaniec zmobilizowa si na tyle, eby przez kilka tygodni mozolnie przeglda notatki i jak dobry Kopciuszek wybiera mak z popiou. Nie wystarczy mie fascynujce ycie, trzeba jeszcze podda si mudnemu rygorowi, eby je opisa. Osoby, dla ktrych jedynym naogiem jest czytanie ksiek, musz zrezygnowa z tej miej kpieli, jak jest zanurzenie si w wiecie cudzych myli, z duym ryzykiem, e zanurzenie si we wasnym nie bdzie a tak przyjemne. W kocu moe si okaza, e bez wzgldu na prodki, najwaniejsza jest praca. Medytacja uczy nas spokoju i wzmacnia tak zwane Obserwujce Ego, ten aspekt naszej jani, ktry dziaa dokadnie tak jak tradycyjny narrator w powieci, czyli obserwuje ale nie ocenia przypadkowe myli i wane spostrzeenia, fragmenty uczu i emocji, czyli wszystko, co przez umys przepywa. Pokazuje, e nie mamy si dokd spieszy. Ale eby co napisa, nie wystarczy uspokojony umys, trzeba go jeszcze zmobilizowa. Do jakiego stopnia? Przelicz zyski i straty czy opaca si uzaleni od rodkw pobudzajcych, pisa duo i szybko, w ewentualnej glorii, eby nastpne kilka lat spdzi na skomplikowanym leczeniu? By moe tak, zaley, ile zarobisz na tym pierwszym oraz ile to drugie bdzie kosztowao. Brak skrupuw oznacza, e ignorowa bdziesz potrzeby innych, ale przede wszystkim a koszty tego mog przewyszy twoj wypacalno swoje wasne potrzeby. Talent jest naprawd pomocny w pisaniu. Przykro go nie mie. Rzecz si komplikuje, kiedy talent zaczyna si zachowywa jak kapryny chochlik, raz jest, raz go nie ma. Tak naprawd, nigdy nie mona go posiada. Jeli nie wierzysz, e masz talent, sprbuj y tak, jakby go miaa, to znaczy twrczo. Sprbuj udawa, e go masz. Talent bdzie odchodzi i wraca. Wkrtce przestaniesz zastanawia si nad tym, jak go zatrzyma. Wyobra sobie niech bdzie to wiczenie wyobrani e naprawd chcesz napisa ksik. Dlaczego? Co jest twoj motywacj? Czy potrafisz wyodrbni wysokie motywacje i oddzieli je od tych niszych? Czy te gorsze s naprawd takie ze? Biografie pisarskie mog by dowodem, e nawet niskie pobudki sprawdzaj si znakomicie. Ch zemsty moe by znakomitym motorem napisania ksiki. Zazdro? Prosz bardzo. Niskie intencje sprawdzaj si nawet lepiej ni wysokie i artystyczne, dlatego e s blisze yciu, chocia dobrze jest poczy jedno z drugim. Sama dokonujesz wyboru nastroju, ktry bdzie ci motywowa podczas pisania tekstu. To jak wybr tonacji. Dostosowujesz nastrj do tego, co chcesz opowiedzie, albo pozwalasz, eby historia wyonia si z nastroju. Pewn sztuk jednak bdzie utrzymanie si w tym samym nastroju przez najbliszych dziesi lub sto, lub dwiecie stron tekstu. Jeli nie chcesz czy wasnych emocji z pisaniem, prosz bardzo. Pozwl, eby przepyway przez ciebie emocje twoich bohaterw, i zajmij si wycznie przekazywaniem tego, co oni maj do powiedzenia. Moe si okaza, e ten jeden powd, jeden rodzaj pobudzenia, ktry sta si motywacj do tekstu, przestanie by wany, bo zapomnisz o nim w trakcie pisania. Jeli naprawd chcesz napisa ksik napisz tak, ktr sama masz ochot czyta, a nigdzie nie moesz jej znale. Co do punktu pitego, podejd do niego ostronie. wiadomie lub nie, oczekujemy, eby sztuka speniaa pewne warunki, po to ebymy mogli nazwa j sztuk. I eby zarazem kwestionowaa stawiane jej warunki i kierowaa nasze oczekiwania w t stron, w ktr zwykle nie spogldamy. Jeli nie czujesz naprawd gboko, pod skr i do szpiku koci, e wierzysz w wyszo przekazu estetycznego, to moe nie jest on dla ciebie jednak najwaniejszy. Kade z tych twierdze moe by prawdziwe u podstaw, chocia w wikszoci, przez nadmiernie czste powtarzanie, zdyy si nieco zbanalizowa. Co to znaczy, e w sztuce mona poczy rzeczy, ktrych w yciu poczy si nie da? To zdanie brzmi adnie, ale jest puste w rodku. Znajd co najmniej jeden przykad na te rzeczy, ktre mona poczy tylko w sztuce. Jeli odkryjesz go naprawd, uczyni to, co piszesz, niepowtarzalnym. Moliwe, e w tobie kryje si odpowied na pytanie dotyczce sztuki. Pozwl jej urosn, nie przygniatajc jej z gry nadmiarem oczekiwa. Nie przeszkadzaj jej i nie

obciaj cudzymi wskazaniami. Poznaj je, ale zapomnij o nich. A kiedy bdziesz gotowa, co moe przyj ani nie dzi, ani nie za tydzie, wpisz odpowied do punktu: Inne. Pozwl, eby to, co w nim zapiszesz, ci zaskoczyo. Niech twoje myli stan si rewelacj przede wszystkim dla ciebie samej. Zapomnij o wszystkim, co mylisz na temat pisania i sztuki, w szczeglnoci na temat tego, jak powinna wyglda prawdziwa sztuka, porzdny tekst. Jeli masz kopoty z zapomnieniem, napisz art opowiadanie albo wiersz z uyciem wyej wymienionych opinii na temat pisania. Znajd jedn dobr rzecz, ktra zdarzya si dzisiaj. Podzikuj za to, e yjesz. Znajd jedn dobr rzecz w swoim yciu nawet ulotn, niematerialn czy pozbawion wartoci dla innych, ale dla ciebie cenn. Co, co naley do ciebie. Napisz o tym. Jeli twoje ycie wydaje ci si nudne i puste, pisz na temat: Rzeczy, ktrych dzisiaj nie widziaam. Na przykad: Nie widziaam dzisiaj wschodu soca. W trakcie pisania obserwuj swoje uczucia. Do ciebie naley wybr moesz je pomin albo wczy je do tekstu.

10

Czas i miejsce pisania

Dla artysty, kadego artysty, poetki, malarki, muzyka, duo czasu i nadmiar pomysw s koniecznym warunkiem twrczoci. Artysta yje, najpierw marzc i prnujc, a potem narzucajc sobie wzmoon samodyscyplin. Artysta nie moe pracowa od dziewitej do szstej pi dni w tygodniu, a jeli si to zdarza, nie moe tego gwarantowa. Kultura pienidza nie moe tego znie. Musi wiedzie, co dostaje, kiedy dostaje, oraz ile to bdzie kosztowao. Najbardziej tyrascy z patronw nigdy nie wymagali od swoich protegowanych tego, czego rynek oczekuje od artystw; jeli nie moesz sprzedawa swojej pracy regularnie i szybko, bdziesz albo godowa, albo zmienisz zajcie na inne.
Jeanette Winterson

Chocia powie musi si zacz, czsto z nadzwyczajnym wysikiem, w kocu nabiera wasnego rytmu, wasnego gosu i zaczyna pisa si sama; a kiedy si zakoczy, pisarz zostaje oddalony drzwi wolno zamykaj si za nim lub za ni, nieodwoalnie. Beletrystyka moe znaczy wiele rzeczy dla wielu ludzi, ale dla autora jest wiadectwem pewnej porcji czasu: tak wiele uderze serca, tyle stara.
Joyce Carol Oats Nie jestem najwaciwsz osob, by mwi o zaplanowaniu czasu na pisanie. Nie wiem, jak godzi obowizki i zarzdza yciem jak maym, ale wydajnym przedsibiorstwem. Lubi y w trybie pisania, pisania czegokolwiek, nawet recenzji filmowej lub tego podrcznika, a kiedy w nim jestem, cierpi, gdy musz si oderwa. Zmuszona do towarzyskich bd zawodowych kontaktw, poddaj si im jak jaka mczennica. Z drugiej strony, kiedy ju znajd si w trybie towarzyskim lub wakacyjnym, przestawienie si na tryb pisania zajmuje troch czasu, kilka godzin, a nawet kilka dni, podczas ktrych nie mog znale sobie miejsca i gwnie marnuj czas. S jednak ludzie, ktrzy potrafi przestawia si w ten sposb kilka razy w cigu jednego dnia, najwyraniej nie irytujc si wcale zmian biegw. Podziwiam takie osoby. Na przykad Virginia Woolf. Bya mistrzyni w planowaniu czasu. Na kilka lat przed napisaniem pierwszej ksiki, a nawet pierwszego artykuu, postanowia, e jej ycie bdzie zdyscyplinowane, ale w dobrze wymierzonych proporcjach. Miao ono obejmowa troch pracy, troch przyjemnoci, troch fizycznej aktywnoci, podre i nauk jzykw obcych. Wstawaa wczenie, o wp do dziesitej bya gotowa do pisania, pracowaa okoo trzech godzin, potem by spacer z psem do parku albo antykwariat, albo biblioteka londyska, potem lunch, po lunchu czytanie ksiek przeznaczonych do recenzji, potem five o'clock i herbaciani gocie, potem czas na pisanie pamitnika albo listw. Wieczorem wyjcie na koncert albo do teatru lub przyjmowanie goci w domu. Gdy miaa do napisania szybk recenzj, wieczorna cz programu bya odwoywana. Do tego, w rnych momentach swego ycia, Woolf uczya pisania wypracowa i historii w Morley College, angaowaa si w polemiki literackie, wsplnie z mem prowadzia wydawnictwo. Spotkania Gildii Pracujcych Kobiet odbyway si u niej w domu. Od czasu do czasu lubia zachwyci si chwil ciszy na tarasie, zachodem soca czy widokiem z okna. Gdybym miaa y wedug takiego reimu, po tygodniu wyszabym z domu po zapaki. Miaabym zszargane nerwy i trzeba by mnie byo wysa na kuracj do sanatorium. Tak musi wyglda pieko ledwo si gdzie usidzie, zaraz trzeba wsta i gdzie i. Za kadym razem naley si 11

przebra. Zdj domow sukni, woy wyjciow sukni, zapi te wszystkie zatrzaski, wybra paszcz i kapelusz. Wychodzenie z domu nawet przy dzisiejszej prostocie stroju zabiera sporo czasu. Wiedzc, e za trzy godziny powinnam i do biblioteki albo na jaki niedorzeczny spacer, mogabym napisa tylko zalege listy. Czas na zmywanie naczy i odkurzanie pek nie zosta wpisany w ten rozkad jazdy z racji owych piciuset funtw, ktre pisarka powinna posiada. A kiedy mie czas, eby nie robi nic? Lenistwo jest twrcze, podobnie jak zajcia bezmylne jeli tylko nie przewaaj w rozkadzie dnia. Colette, gdy bya ju troch starsza, w przerwach na pisanie zajmowaa si pieleniem ogrdka. E. Annie Proulx, autorka Akordeonowych zbrodni, zwyka wczy si bez celu po amerykaskich drogach. Oto jej sposb, przynajmniej z okresu pisania Pocztwek: wskoczy do pciarwki i odjecha zatrzyma si przy cmentarzu, pisa troch, potem spa w samochodzie. Proulx, ju nie najmodsza, napisaa pierwsz ksik w wieku, jak si ogldnie podaje, ponad pidziesiciu lat. Ten wdrowny tryb ycia ustaje, gdy tylko ksika zaczyna si materializowa. Kiedy naprawd pisz, pracuj szesnacie godzin dziennie, siedem dni w tygodniu, tak dugo, a skocz. Wtedy nie interesuje mnie nic innego. To jest praca. Kobieta, ktra ceni stepow swobod; kiedy pracuje w domu, to z widokiem na otwart przestrze. adnych drzew, ktre zasaniayby horyzont. Inna wspczesna pisarka, Joyce Carol Oats, jest rekordzistk (swego czasu podliczono jej wyniki: 30 powieci w cigu 27 lat, do tego tomiki wierszy i zbiory opowiada, teraz jest ich wicej), co nieraz jej wypominano. Jak to w ogle moliwe, eby napisaa tak wiele? To prawie jak brak samokontroli. Oto jej sposb na znajdowanie czasu: Wpadamy w to z zaangaowaniem, piszc osiem czy dziesi godzin bez przerwy, piszc w snach na jawie, komponujc podczas snu, wchodzimy w wiat fikcji tak gboko, e czas zdaje si wygina i skada si na powrt w sobie. Jak znajdujesz czas, pytaj mnie, eby tak wiele pisa? Ale czas, ktry zamieszkuj, jest przeduony, mj wewntrzny zegar chodzi irytujco powoli. A to jest bardzo ciekawe. Czyby czas, nieznonie rozpdzony, bolenie niewystarczajcy, mg by naprawd rozcigliwy? Jak znale si w trybie rozcigliwego czasu? Czy wystarczy po prostu pisa, lekcewac wszystko inne, nawet gosy tych, ktrzy mog zazdroci nam produktywnoci? Pamitam, e nieraz sama yam w rozcigliwym czasie, ale wytrca mnie z niego paradoksalny wstyd e potrafi zrobi tak wiele. Czy mona wej do rozcigliwego czasu, zamkn za sob drzwi i ju z niego nie wychodzi? Czy raczej naley czeka, a on wrci? Ale czy jego powrt nie bdzie wikszym kopotem? A moe wystarczy pracowa przecitnie? Przecitnoci przecie nie trzeba si wstydzi. Jest wygodna. Za to przerabia twrcze ciaa na mczk. Takich pciarwek, widokw z okna na otwart przestrze oraz prawa do szesnastogodzinnego dnia pracy nad wasnym tekstem przez siedem dni w tygodniu nie rozdaj na kadym rogu. Trzeba na nie zasuy wasn przebiegoci lub z pen determinacj zapracowa na komfort wasnej pracy. Bez wzgldu na to, czy wyjdziesz za posa, ktry chtnie zapewni ci pene utrzymanie (on pragnie, eby siedziaa w domu, ty pragniesz tylko siedzie w domu wydaje si, e pisarki i prawicowi politycy s dla siebie stworzeni), czy przekonasz rodzicw, e jeste inwalidk, czy sama zarobisz na rok wolnoci, korzystaj ze wszystkich nadarzajcych si okazji. Wypatruj ich. Mdl si o nie. Rzeczywisto jest, wbrew pozorom, bardzo elastyczna i dostosuje si do naszych potrzeb. Przypomnij sobie tylko od czasu do czasu, e to, co robisz, miao by zaledwie rodkiem do osignicia celu. Wkrtce przekonasz si, e talent, cierpliwo, upr, a nawet pewien obiektywny brak rozsdku potrzebne s nie tyle do pisania, co zorganizowania sobie czasu tak, eby mc pisa. Bogosawieni s przyjaciele, ktrzy przychodz, eby ugotowa nam obiad, i podtrzymujce nasz wiar w siebie bezinteresowne i oddane przyjaciki. Nie chodzi o to, eby namitnie wykorzystywa swoich najbliszych. Pomyl, co moesz im z siebie da w zamian za ich trosk. Gdy potrzebne ci bdzie przyjazne miejsce do pracy, wzgldny komfort i ludzie, ktrzy s ci przychylni. Narzeczony, ktry przez trzy godziny dziennie nie potrafi si zaj sob i kona z niepokoju na myl, e nie znajduje si w centrum twojej uwagi, gwarantuje tyle, e nic przy nim nie zrobisz. Jeli dostrzegasz, e osob, z ktr si zwizaa, niepokoi fakt, i wymykasz si w jakie niezdefi-

12

niowane obszary wyobrani, to znak, e prdzej czy pniej zostaniesz postawiona przed dramatycznym lub banalnym wyborem, bez wzgldu na to, jak bardzo chciaaby go unikn. Skomplikowane romanse maj to do siebie, e wypeniaj czas do przesytu, nie dajc w zamian oczekiwanego wsparcia. Przeprowadzki i wiadomo tymczasowoci mog wpywa tyle mobilizujco (Musz pracowa szybko i skoczy, co mam do skoczenia.), co deprymujco (Po co w ogle zaczyna cokolwiek?). Terapie, lektury, wykady, wakacje te wszystkie rzeczy s potrzebne, gdy s inspirujce. Na nie take trzeba znale czas. A zbieranie materiaw, dostp do gazet, archiwaliw, materiaw z epoki bd wspczesnego rodowiska, o ktrym chcemy pisa? Jeli nie jestemy bogate z domu, znalezienie czasu nie tylko na pisanie, lecz take na te wszystkie rzeczy, ktre su pisaniu, wymaga prawdziwego talentu. Toni Morrison napisaa swoj pierwsz powie, kiedy jej drugie dziecko miao kilka miesicy, pierwsze dwa latka, wanie rozesza si z mem, a do tego pracowaa w wydawnictwie. Nic dziwnego, e po takiej prbie dostaje si w kocu Nobla. A moe macierzystwo i twrczo s w zasadzie tosame, zatem by moe nie trzeba przedkada jednego ponad drugie, lecz raczej sprawi, eby jedno inspirowao drugie? Przez cae lata, pod wpywem inspiracyjnokobiecych lektur, byam przekonana, e tak jest. Oto dlaczego: macierzystwo otwiera w nas intuicyjne i energetyczne szlaki, na co dzie zamknite, podobnie jak twrczo, i zblia nas do intymnego, dotykowego, caociowego pojmowania wiata, podobnie jak twrczo, w istocie stwarza w wiat na co dzie od nowa, tak samo jak twrczo, a wreszcie wywouje wiele porednich stanw emocjonalnych, midzy zrozumieniem, mioci, poczuciem pikna oraz ich przeciwiestwami, a take blem. A wreszcie macierzystwo, jak i pisanie, ma swj wity wymiar. Jest tajemnic, w ktrej co powstaje z niczego. Pisana historia, podobnie jak may czowiek, jest ywym organizmem. Moemy usysze bicie jej serca i poczu rytm jej oddechu. Moemy razem z ni uczy si sw, znajdowa zwizki midzy ciepem powietrza a kolorem, uspokaja ze sny i podnie, kiedy si potkna, razem z ni poznawa przyjemnoci i niebezpieczestwa, godzi si na jej ograniczenia i zachwyca si tym, jak urosa. A potem wci by z ni, ale pozwoli jej odej. Kiedy zaczynasz pisa, jeste w bogosawionym stanie i jak kada rozsdna osoba w takiej sytuacji powinna umoci sobie gniazdo. Czas potrzebny na pisanie nie jest abstraktem, ale daje si rozmieni na ludzi, z ktrymi przebywamy. Potrzebujesz co najmniej jednej przychylnej ci osoby w najbliszym otoczeniu. Brak takowej daje si zastpi kilkoma przychylnymi osobami poza domem. Kim, z kim moesz wymienia myli. I kim, o kim wiesz, e dobrze o tobie myli. Unikaj ludzi, ktrzy maj tak wysoko rozwinit autocenzur, e sami nie potrafi zrealizowa do koca wasnych planw. Skonni bd do tego, by niewiadomie zniechca ci do twoich prb. Uwaaj na tych, ktrym chciaaby pokaza, e mimo wszystko jeste co warta. Jeli do tej pory tak nie pomyleli, to trudno, eby przekona ich fakt, e zaczynasz pisa i nie wiesz, co z tego wyniknie. Przyjaciele, na ktrych nie musisz robi szczeglnie dobrego wraenia, eby ci akceptowali, s najlepsi. Dbaj o siebie. Jeli na razie nie moesz wygospodarowa szesnastu godzin dziennie, daj sobie godzin, ale niech bdzie to godzina dziennie. Jeli to konieczne, wsta przed wszystkimi albo chod spa o godzin pniej i pisz, kiedy wszyscy s w kach. (Ju czuj, jak ronie mi bardzo dugi nos od tego nadmiaru dobrej woli. Jak mog z zimn krwi radzi co, czego sama bym w yciu nie zrobia? Rady pynce z gbi serca brzmiayby na przykad tak: Angauj si tylko w takie sytuacje, ktre mog by dla ciebie inspiracj. Odrzu je, jak tylko stan si dla ciebie obcieniem. Albo tak: Rzu to wszystko. Kam, kr, yj w ukryciu, jeli trzeba. Za to bardzo spokojnie. Duo pij. Niedospanie + pisanie = depresja. Jeli nie odpowiada ci twoja stara rodzina, znajd sobie now. Urzd sobie ycie tak, eby moga wstawa o dwunastej. Zrezygnuj z jakiego obowizku i zobacz, czy wiat si zawali. Nie zawali si? To dobrze, zrezygnuj z jeszcze jednego. Wykorzystaj ten czas na czytanie i pisanie.) Uyj wyobrani. Wyobra sobie, e masz czas na rzeczy, ktre chcesz zrobi. Jeli chcemy pisa, musimy wyobrazi sobie, e piszemy. Jeli nie wyobrazimy sobie naszego ycia, moe si zda-

13

rzy, e zaczniemy y cudzym yciem albo padniemy ofiar cudzej wyobrani, albo bdziemy y pozornie, majc co, co tylko uchodzi za ycie. A tymczasem moemy uy magii wasnej wyobrani, by na pocztek zmieni wasne ycie. Wyjd z trybu, w ktrym nigdy nie ma do czasu na pisanie, nigdy nie ma wystarczajcych warunkw do pisania, impulsw, na ktre czekamy, i nigdy nie starcza dnia. Wyjd i zamknij za sob drzwi. Wiersz czy opowiadanie chc si porusza swoim wasnym rytmem i potrzebuj dla siebie czasu. Chc dojrzewa i nie chc, eby im w tym przeszkadza. Domagaj si, eby podbudowaa si inspirujc lektur albo posza na spacer nad rzek i wrcia do nich z tymi mylami, ktre pojawiy si w samotnoci lub w towarzystwie, podczas spaceru, wdrwki w grach, wycieczki nad jezioro. Ulegaa ju rnym okolicznociom w yciu. Dlaczego tym razem nie ulec temu, co jest w tobie i domaga si, chce zosta zapisane? Wyobra sobie, e dostaa rok dla siebie. Fakt, e go dostaa, nie bdzie mia wpywu chyba e tego chcesz na rodzinn i zawodow stron twojego ycia. Nie musisz zdobywa si na powicenie jeste pod opiek wyszej siy, ktra zadbaa o twoje potrzeby. Moesz spdzi ten rok zupenie sama, nie rozmawiajc z nikim albo tylko z jedn osob. Moesz zabra ulubione ksiki i filmy. Odpowiadajc na niej postawione pytania, moesz stworzy opowie na temat twego ycia w twrczej samotnoci. Pytanie 1. Wyobra sobie, e spdzasz ycie na pisaniu, yjc w moliwie najprostszy sposb. Gdzie jeste? Czy na odludziu? Czy to s gry, pustynia, wyspa? Jaka tam jest pogoda? Jak si tam mieszka? Co musisz ze sob zabra, a co moesz zostawi? W jaki sposb to miejsce przypomina twoj obecn sytuacj, a w jaki sposb rni si od niej? Pytanie 2, alternatywne. Wyobra sobie, e mieszkasz na wsi jaka to jest wie? A jeli naprawd mieszkasz na wsi, to czy nie chciaaby na rok przeprowadzi si do miasta? Tam gdzie atwiej jest y w samotnoci i zaj si prac? Porwnaj czas wsi z czasem miasta. Jakie s korzyci pynce z obu? Jakie trudnoci napotyka si, yjc w miecie? Opisz, jak wyglda twj dzie. Pytanie 3. Wyobra sobie, e piszesz list do kogo, kogo dobrze znasz, wyjaniajcy twoj decyzj. Z kim bdziesz rozmawia? Jak to uzasadnisz? Pytanie 4. Co bdziesz pisa przez ten rok? Czego oczekiwaa przed wyjazdem? I co naprawd robisz? Pytanie 5. Czego dotycz twoje lki, niepokoje, rozczarowania? Przedstaw trudnoci obecnej sytuacji. Co jest najgorsze? Co, z drugiej strony, zyskaa? Pytanie 6. Zapisz pierwszy i ostatni akapit tego, co napisaa w cigu roku. W jaki sposb jest to nowe, ciekawe, inne?

14

Pytanie 7. Spjrz na ten rok z dystansu jak si czua, kiedy mieszkaa sama, nie rozmawiajc wiele, zajta wasn prac? Pytanie 8. Co odkrya, jakie byo twoje najwaniejsze dowiadczenie? Pytanie 9. Opisz powrt do zwykego ycia. Czy i jak si zmienia? Jakie byy trudnoci i radoci, ktre napotkaa po powrocie? Co zyskaa? Czego aujesz? Kim jeste teraz? Moe si okaza, e po roku izolacji ycia we wasnym pokoju, bez telewizji, bez gazet, bez ekscytujcych zdarze, ktre odwracaj uwag, atwiej jest poczy kilka obowizkw, w tym jeden, ktrym jest pisanie, chocia wczeniej wydawao si to niemoliwe. Ale moe si to okaza tak samo trudne jak przedtem. Albo moe si okaza, e pisanie chce by najwaniejsze, chce mie t pozycj, jak zajmowao podczas twojego roku na bezludnej wyspie.

15

Pocztek
Czy w samotnoci pracowaam nad wierszem, czy spacerowaam, zajmowa mnie jzyk, ktry wspgra z cisz, jak prbowaam sobie narzuci, jzyk, ktry nie rozprasza ani nie przysania; jzyk, ktry nalea do mnie, gdy nie oddala, ale zabiera mnie prosto do siebie. Taki jest jzyk kreatywnoci, dziki ktremu ja jest starannie rekonstruowana z kawakw samej siebie.
Deena Metzger Co byo na pocztku? Oczywicie sowo. Ale w naszej historii jest inaczej. Przed sowem jest pragnienie, eby co powiedzie. Pewien wewntrzny przymus, eby co opowiedzie komu, kto chce nas wysucha. yczenie, aby co zostao powiedziane. Sowo pojawia si niedugo potem. Jest imieniem naszego bohatera lub naszej bohaterki. Jest okreleniem czasu, takim jak wczenie rano, na dzie przed, okreleniem miejsca, stanu, odczucia, zapowiedzi konfliktu lub pozorn zgod: Oczywicie, byo to niebezpieczne. Zaraz za nim pojawia si nastpne sowo. Zgodzio si z tym pierwszym, dopenio je albo zaprzeczyo mu. A potem zjawi si cig sw. Sowo jest zwierzciem stadnym i chocia moe, to nie chce istnie w pojedynk. W przeciwiestwie do jzyka gazety, jzyka polityki, jzyka referatu, sowa w opowiadaniu ukadaj si w obrazy. Starajmy si zatem myle obrazami. Twarze ludzi stojcych na przystanku i tramwaj, ktry odjeda to jest obraz. Czuy dotyk i zaskoczenie, jakie przynosi, gdy oczy s zamknite to jest obraz. Znajomy ton piosenki Sade w kawiarni w obcym miecie to jest obraz. Sowa, ktrych uywamy, aby go uchwyci, mog by dobrane wiadomie i powiedzie duo na temat naszej postaci, jej przyzwyczaje, jej saboci, rodowiska, z jakiego pochodzi, towarzystwa, w jakim si obraca. Poprzez jzyk, ktrego uywa nasza posta, moemy zasygnalizowa, na czym polega jej udzia w rnych nie ukadajcych si po jej myli wypadkach nawet kiedy bdzie chciaa przedstawi je na swoj korzy. Niepewno, ktra towarzyszy zapisywaniu tego pierwszego sowa, przybiera wiele imion: Nie Potrafi. Nie Nadaj Si. Nie Jestem Pewna, Czy To, Co Zapisz, Bdzie Si Do Czego Nadawao. Nie Wiem, Czy To Ma Sens. Nie Jestem Pewna, Czy To Bdzie Miao Sens Dla Kogokolwiek Oprcz Mnie. Jaka szkoda, e te uczucia, ktre pojawiaj si na pocztku pisania, nigdy nie znikn. Bez wzgldu na to, jak dobrze opanujemy technik i rzemioso, nowy tekst jest zawsze pocztkiem czego nieznanego. Ale praktyka pisania wzmacnia nas i czyni bardziej nieprzemakalnymi na zasadnicz egzystencjaln niepewno, wyraajc si w tym, e zawsze znajdujemy si pomidzy tym miejscem, ktre ju znamy, a kolejnym, ktre ledwo przeczuwamy, ale do koca nie umiemy wyobrazi sobie jego ksztatu. Nie ma gwarancji, e jeli napisaam co dobrego dwa lata temu, zrobi to znowu teraz. W dodatku to, co byo dobre dwa miesice temu, teraz, kiedy zostao ju odkryte, nie da mi takiej satysfakcji jak wtedy, gdy byo dla mnie czym nowym i niepewnym. Stabilizacja czy ryzyko ten wybr bdzie powtarza si bez koca. Autoplagiat czy eksperyment? Bra troch std, troch stamtd troch z tego, co znane, a troch z tego, czego si jeszcze nie poznao moe by zotym rodkiem dla rozwanych i romantycznych. Oddala si, ale mie do czego wrci, tak eby to, do czego wracamy, byo wci nasze. Bez trudu moemy zauway, e nasza rzeczywisto zbudowana jest ze sw i obrazw. Reklamy firm, ktre staraj si nas przekona do tego, co ich zdaniem jest najlepsze dla nas. Informacje dziennika telewizyjnego, starajce si o obiektywno, a majce lekki posmak paranoi. Ju wiemy, e czyje dobre intencje w najbliszym czasie utrudni nam ycie. Jeli mamy szczcie, to nie odgrodz nas od tego, co wane, znaczce, niezbdne. Jzyk polityki zosta stworzony przed naszym przyjciem, jego ciany s nieprzenikliwe, jego oczywisto demagogiczna. Jest te jzyk filozofii, jzyk teorii literackich, a jego ciany s rwnie gadkie. Ten jzyk nie suy do kontaktu. Wypaczy si i znieksztaci swoj podstawow funkcj. Jego ciany s gadkie lub te takimi si 16

wydaj, gdy maj iluzoryczn tendencj do oddalania si, gdy tylko chcemy spojrze nieco dokadniej. Jest wreszcie jzyk ilustrowanych pism, starajcy si o autentyczno, zarazem tak wygadzony, e w obrbce straci ludzkie, indywidualne cechy. Ten jzyk jest jak tabletki odchudzajce. Rozpulchnia si w odku, udajc prawdziwy pokarm. atwo straci mow wobec tych przekonywajcych, kulturalnych, mao kontaktowych, gadkich i pachncych jzykw. atwo jest da si oszoomi tak doskonaoci i uzna, e to, co same chcemy powiedzie, jest niepene, chropowate, niedokoczone. Trudniej jest zgodzi si na niedoskonao wasnego jzyka i uzna, e w nim jest ycie. Ale taka postawa otwiera drog do twrczej niezalenoci. Ostatnio odkryam, e wiksz sympati budz we mnie ludzie, ktrzy jkaj si i popeniaj bdy, ni tacy, ktrzy sprawiaj wraenie, jakby zawsze mieli racj. Jzyk, ktry jest zbyt gadki, zbyt doskonay, zbyt kulturalny, zniechca, gdy podejrzewam go o oszustwo. By moe to, co piszesz, nie jest jeszcze pikne. Wyobra sobie, e twj jzyk jest jak brzydkie kacztko nie wiesz jeszcze, jaki rodzaj pikna z niego si rozwinie. Dowiesz si, jeli zaczniesz go hodowa, zapewnisz mu do poywienia, czuoci i wiata, i pozwolisz mu dorosn. Uywajc sw, moesz korzysta ze wszystkich rde, ktre znajduj si w tobie, ktre znajdujesz w swojej podwiadomoci (tam kryje si jzyk symbolu, snu, tajemnicy) i nadwiadomoci (tam jest jzyk reklamy, gazety, perswazji, autorytetu), a take ze rde, ktre s wok ciebie, z jzyka ulicy, z argonu, z piosenek, z dziecicych wyliczanek. Suchaj uwanie tego, co ludzie mwi. Ale te szukaj wasnego jzyka, tego, ktry powstaje w miejscu skupienia, ciszy, wzruszenia, w miejscu, gdzie, zdawaoby si, nie ma jeszcze sw. Szukaj jzyka, ktry nie domagaby si, eby przestaa istnie za cen jego uycia, nie wysyaby ci do miejsc, ktre s zbyt dobre, by mogy ci przyj inaczej ni w charakterze widza. Szukaj takiego, ktry ci tobie oddaje. Wasny jzyk, zauwa, to nie jest sprawa techniki na przykad stosowania wielu opisw i zda podrzdnie zoonych, albo przeciwnie krtkich, oszczdnych zda i minimalnego opisu. Nie wyklucza te cytatw, zapoycze i postmodernistycznych gier. Nie oznacza koniecznoci pisania szczerze. Nie pozostaje niezmienny, ewoluuje wraz z nami, mona wreszcie mie ich wicej ni jeden, dobiera jzyk do formy i celu. Ale nie szukaj go zbyt dugo, gdy nie znajduje si poza tob. Nie wymylaj go, pisz tak, jak mylisz, przyjmuj to, co piszesz, bo wszystko, co napiszesz, jest twoje. Przygotuj czyst kartk i dugopis. Wcz komputer i otwrz nowy plik. Pisz przez pi minut, niewane co. Niczego nie wymazuj. Spjrz na to, co napisaa, za kilka dni. Wybierz jedno zdanie, ktre jest ciekawsze ni inne. Zapisz je ponownie na nowej kartce. Zacznij rozmyla na jego temat. Jakie obrazy, jakie skojarzenia wywouje w tobie to zdanie? Uczy je pocztkiem opowiadania. Zanotuj pierwsze sowo, ktre przychodzi ci na myl. A teraz zapisz kilka sw, ktre je uzupeni. Powiedzmy, e pierwsze sowo to ogie. Jakie obrazy mog stanowi jego dopenienie? Iskry spadajce na suche gazie? Susza, ktra trwaa przez cae lato i wywoaa niebezpieczestwo poarw? A moe ogie i woda, dwa przeciwstawne elementy? A moe pragnienie, ktre pali w gardle jak ogie? Zapisz nastpne sowa okrelajce wybrany przez ciebie obraz. W czyim umyle on si pojawi? W jakiej sytuacji? Czy piszesz wci o sobie? Czy znasz siebie tak, o jakiej piszesz? A teraz przeczytaj to, co zapisaa. Jakiego materiau uya, eby okreli swoje pierwsze sowo? Czy ten obszar skojarze jest ci znany? Czy te pojawi si sama nie wiesz skd? Nie oceniaj siebie ani tego, co napisaa. Ale obserwuj. Czy moesz stwierdzi, z

17

jakiego miejsca w tobie pojawiy si te sowa? Sprbuj zapisa ciek dostpu do tego miejsca na wypadek, gdyby chciaa tam wrci. Uczy swoje odkrycie, bez wzgldu na to, jak wydaje si niepozorne, tematem krtkiego tekstu pod tytuem: Pierwsze spotkanie z moim twrczym gosem. Wr do tego miejsca miejsca, w ktrym powsta obraz wywoany przez pierwsze sowo po kilku dniach. Zobacz, co si w nim zmienio. Zapisz wszystko, co przychodzi ci na myl, kiedy jeste w tym miejscu. Niczego nie wymazuj. Nie kontroluj tego, co piszesz. Nastpnego dnia spjrz na to, co zapisaa. Wybierz zdanie, ktre wydaje ci si wane. Zacznij pisa na jego temat. Jeli sowa nie przychodz atwo, poczekaj na nie. Daj sobie czas. Przetrzymaj niepewno. Jeli nie wiesz, o czym pisa, pisz o tym, czego nie wiesz. Pozwl, eby zaskoczyo ci to, co piszesz.

18

Inspiracja
W tym rzemiole pragnienie bez dziaania jest niszczycielsk mrzonk.
A.S. Byatt, Op tanie Skd bra inspiracj? Z wasnej wyobrani, ze snw, ze wspomnienia, z artykuu w gazecie, z ksiki, ktr wanie przeczytaymy, z filmu, ktry zrobi na nas wraenie, z zasyszanego zestawienia sw? Z tego wszystkiego i z wielu innych rzeczy. Rozejrzyj si dookoa; czy dzieje si co, co ci intryguje? Czy dostrzegasz zjawiska, na ktre nie masz prostego wyjanienia? Czy chciaa, eby co w twoim yciu odbyo si tak jak w kolorowych pismach, gdy sprawa rozwina si jak w szarym biuletynie wypadkw dzielnicowych? Zamiast hodowa w sobie ciche poczucie poraki, opisz to. Jeli czujesz, e caa rzecz jest zbyt osobista, zbyt dotkliwa i zbyt intymna, eby moga obiektywnie o niej pisa, pomyl o analogicznej sytuacji, ktra nie przytrafia si tobie. Zachowaj jednak podobiestwo w uczuciu i w tonacji. Pomyl o tej osobie, ktra nie jest tob, a ktrej przytrafio si co banalnego i tragicznego zarazem. Ubierz j w jeszcze inne historie, co, co zdarzyo si wczeniej, i co, co zaczyna si dopiero rozwija. Jeli okae si, e nie mona jej ubra we wszystkie historie, ktre chciaaby opowiedzie, przywoaj do ycia kolejn posta. Co jaki czas badaj siebie. Wyobra sobie, e masz w rku termometr. Po jednej stronie jego skali znajduje si Nasycenie: czujesz si pena po brzegi, ale nie wiesz, jak znale waciw form dla wasnych spostrzee i uczu. Po drugiej stronie jest Prnia: czujesz si zupenie pusta lub wypeniona tylko oczekiwaniem. Jeden stan nie jest w aden sposb lepszy od drugiego. Jeli czujesz si pusta, masz w sobie do miejsca, eby si wypeni. Dobre spirytystyczne media musiay by puste w rodku gdyby miay bogate i zoone ycie wewntrzne, byoby ono przeszkod dla nawiedzajcych je duchw. Tak czy nie? Kiedy czujesz si zupenie pusta, daj si nawiedzi. Bd otwarta i pozwl, eby weszo w ciebie to, co chce wej. Zapisz to. I pozwl temu odej. Moliwe jednak, e nie czujesz si pusta, tylko wypeniona po brzegi. W takim wypadku wybierz jedn ma rzecz, ktra nabraa najbardziej wyrazistego ksztatu. Nie prbuj zapisa tego wszystkiego naraz. Jeszcze nie. Jeste szczliw osob, bo nie musisz szuka inspiracji na zewntrz. Znajduje si ona w tobie. Inspiracja to zapaki, lecz drewno take znajduje si w tobie, a zapaki w rku dziecka... Dorastaj wic szybko i rozwanie. Obchod si ostronie z tym, co w sobie nosisz. To jest cenne. Piszc cokolwiek, sprawisz, e cinienie troch spadnie. To pozwoli ci zajrze do swojego wntrza. Chodzi o to, eby znalaza w sobie troch miejsca dla siebie. Wtedy sprbuj skatalogowa swj wewntrzny materia. Szukaj rzeczy podobnych i pocz je w grupy. Nadaj im tytuy odnoszce si do konkretnych miejsc na mapie twojego ycia lub do zjawisk natury emocjonalnej, lub do mitycznych postaci, albo jeszcze inaczej. Te dwie sytuacje wyznaczaj dwa skrajne punkty na skali Twrczego Termometru. Pomidzy nimi ley wiele punktw porednich. Zakadam, e nie chcesz obcowa wycznie z duchami lub z cudownymi potworami twojego wewntrznego krajobrazu, ale z konkretn materi ycia, ktre jest w zasigu rki. Rozejrzyj si. Wykorzystaj kilka zdarze z dzisiejszego dnia. Obdarz nimi swego bohatera lub bohaterk i zobacz, jak ona sobie z nimi poradzi. Lepiej ni ty sama? Czy gorzej? Pozwl, eby te sytuacje rozwiny si w zupenie nieoczekiwanym dla ciebie kierunku. Nic nie ryzykujesz. Przecie to tylko fikcja. W yciu natomiast zadbaj o to, aby wypadki, na ktre nie masz wpywu, dziaay na twoj korzy. Nie daj si im pognbi. Jeste chora? Wykorzystaj ten czas na czytanie ksiek. Czytaj wszystko, co wpadnie ci w rce, i rozmylaj o tym. Jeli w efekcie tych przemyle dostrzeesz w sobie dwie lub wicej konfliktowych racji, obdarz nimi kilka swoich fikcyjnych postaci. Wymyl sytuacj, w ktrej mogoby midzy nimi doj do rozmowy ujawniajcej te gbokie rnice. Zobacz, jak bd sobie z nimi radzi. Jeli nie moesz spa, sta w oknie o trzeciej nad ranem i za19

uwa idc gdzie pospiesznie osob. Jest zimno, jest pno, przed ni i za ni ulica jest pusta. Widz t osob, ale pod warstwami ubra, kurtk, czapk i szalikiem nie mog rozpozna jej wieku, pochodzenia ani pci. Nawied t osob z pomoc wasnej wyobrani. Sprzymierz si z ni i wyobra sobie, jak to jest pieszy si gdzie o trzeciej nad ranem, kiedy jest zimno i nikogo oprcz nas nie ma na ulicy. Odpowiedz szybko na dwa pytania: Skd wraca? Czy byo warto? Jeli masz prac, ktrej nienawidzisz, tym lepiej. Zacznij przychodzi tam nie dlatego, e nie masz innego wyjcia, ale z konkretnym celem obserwuj ludzi, z ktrymi pracujesz. Zauwa, czego pragn, co ich tu trzyma, co sprawia im satysfakcj, w jaki sposb odreagowuj swoje mae klski. Ale to nie wystarczy. Sprbuj okreli, jakimi prawami rzdzi si to miejsce. Gdzie jest serce maszynerii, ktra je wprawia w ruch. Bd uwana. Notuj wszystko, co zauwaysz. Pozwl sobie na ironi, na mae narracyjne zemsty. Bezporednio zastosowane, mogyby ci zaszkodzi w pracy, ale tutaj, na planie fikcji, oywi opowie. Jako autorka bd le wychowana. Jeli czujesz, e wci bdc w tym miejscu, nie umiesz si wobec niego zdystansowa, zmie prac na jak inn, ktra nie musi by znacznie lepsza, i napisz opowiadanie na podstawie notatek z tej poprzedniej. W ogle notuj duo i prowad skrtowy choby dziennik. Moe si okaza, e zaczn si w nim pojawia fragmenty dialogw, opisw, wrae z obejrzanych filmw, a w kocu opowiada. Wracaj do tych notatek, nawet jeli obawiasz si przeczyta to, co napisaa. Szukajc inspiracji, rozgldajc si wok, majc uszy i oczy otwarte na uamki narracji, ktre tocz si wok nas, sprawiasz, e twj warsztat to nie biurko i krzeso albo st i taboret, ale cae ycie. Z niego bdziesz czerpa. Moesz wysysa je razem ze szpikiem, a kosteczki wyrzuca. Ludzie, ktrych spotykasz, bd twoim natchnieniem i twoim materiaem. Jeli czujesz, e to nie jest etyczne, bd etyczna i wykorzystuj tylko sam siebie. Zauwa jednak, e mao kto doceni t narzucon sobie wstrzemiliwo. Przeciwnicy piszcych kobiet z rnych epok wyraali opinie, e pisarki nie maj wyobrani, wic musz siga do wasnej biografii, zwaszcza e brak im logiki i umiaru, potrzebnych w konstruowaniu narracji. Brak logiki i umiaru z jednej strony, brak wyobrani z drugiej to do powane zarzuty. Wiadomo, e bdc pozbawion tych cech, wci jednak chcc pisa, bdziesz skazana na przypadkowo (a to co innego ni zabawa przypadkowoci z wyboru). Moesz narzuci sobie superdyscyplin i stworzy, jak Stanisawa Przybyszewska Spraw Dantona, teatr masek, dramat o rewolucjonistach z odlegej epoki. Co jednak robi, gdy sytuacja wpada nam w rce, bo przytrafio nam si co, o czym wanie chciaymy napisa? A takie sytuacje zdarzaj si czsto i s wliczone w magi pisania. Moesz by te jedn z tych osb, ktre zaraz po uruchomieniu wasnej wyobrani odkryj, e ich wewntrzny wiat jest poukadany wedug narracyjnego nastpstwa wypadkw. Zaufaj sobie. Nasza wyobrania uruchamia si wtedy, gdy jej na to pozwolimy. ycie zaczyna nas inspirowa w chwili, gdy pozwolimy mu, eby nas inspirowao. Moemy wyczy inspiracj wtedy ycie przepywa obok jak niezidentyfikowana ciecz, biay haas, nie robic na nas wraenia. Ale kiedy j wczymy, okazuje si, e wiat jest peen znakw sucych tylko i wycznie temu, ebymy mogy skoczy opowiadanie. Nagle zaczyna do niego pasowa zasyszane zdarzenie, zestawienie sw, ktre pady w rozmowie, a ktre wracaj do nas, niczym echo, przez kilka kolejnych dni. Notatka w gazecie, fragment niedawno przeczytanej ksiki lub obejrzanego filmu moe okaza si drogowskazem. Jakie s granice korzystania z tego, co napisali inni? Bd jak sprawny wamywacz, unikaj skutkw prawa, zapewniajc sobie przyjemno. Przypomnij sobie czy zakoczenie jakiej, skdind wanej dla ciebie, ksiki nie rozczarowao ci? Czy drugorzdna, chocia wana dla ciebie posta nie zostaa potraktowana przez autora bezczelnie, lekcewaco, niesprawiedliwie? Myl o tej postaci jaka naprawd bya? Daj jej now szans. Ronij razem z ni. Napisz jej histori. Skd bra wtki? Brukowe gazety codziennie dostarczaj niesamowitych historii nadajcych si do tego, eby przerobi je na literatur. Jeli jednak historia nie dotyka mnie w aden sposb, to mog uy jej co najwyej mechanicznie. Najpewniej nie zrobi tego, gdy jest tyle innych rzeczy, ktre s wane i wymagaj rozwizania. Gazetowa historyjka zrobi na mnie znacznie mniejsze

20

wraenie ni kilka godzin rozmowy z kim, kogo problem, wtpliwo lub tragedia zostan przeze mnie, w taki poredni sposb, dowiadczone. Czy s granice wykorzystywania ywych ludzi do twrczej pracy? Oczywicie, i s one zdroworozsdkowe. Anegdota gosi, e kiedy Hemingway wyda Za rzek, w cie drzew, jeden z jego pierwowzorw literackich goni go po Paryu z pistoletem. artowano wtedy, e ciaem staa si wizja Pirandella oto postaci literackie szukaj swojego autora. Takie przypadki naruszenia prywatnoci osb portretowanych w tym, co nazywa si fikcj, zdarzaj si co chwil. Przy bliszym poznaniu pisarze okazuj si nie tylko autobiografami, ale zachowuj si jak wampiry, wysysaj krew z tych, ktrych spotkaj. Jak pogodzi czuo z bezwzgldnoci? Colette wymylaa historie zblione do wasnego ycia, ale rnice si od niego istotnie, eby zaspokoi ciekawo publicznoci, a jednak si przed ni osoni. To jeden ze sposobw. W kadym razie, dobrze jest oszczdza tych, ktrych kochamy i pragniemy ich zachowa na duej. Wszystko moe by inspiracj. Nic nie musi by inspiracj i nie stanie si ni, jeli nie znajdzie odbicia w samym akcie pisania. Inspiracja domaga si realizacji materialnej. Jeli nie suy do uksztatowania nowej postaci lub wzbogacenia tej, ktr ju mamy, do stworzenia sytuacji, ktra jest konieczna, aby akcja opowiadania moga si rozwin, lub do napisania wiersza, inspiracja nie moe sta si sob. I znika. Wkrtce niewiele po niej zostanie. Jeli wytworzysz w sobie nawyk szukania inspiracji, wypracuj te inny, rwnolegy nawyk korzystania z niej. Wylicz cztery rzeczy, ktre ci si dzisiaj przydarzyy. Jeli nie zdarzyo si wiele, to masz szczcie, gdy moesz odkry, e opowie kryje si w najmniej wanych i najspokojniejszych chwilach. Pozwl sobie na gr skojarze na podstawie tych czterech wydarze, a kade z nich zostanie poczone z innymi wydarzeniami lub momentami, obecnymi, przeszymi, przyszymi lub rozgrywajcymi si wycznie w wyobrani. Nastpnie wr do teraniejszoci, spjrz na mniej wane lub nie tak jasne momenty czy spostrzeenia z dzisiejszego dnia i pocz je z tamtymi czterema. Przyjrzyj si kademu z tych zdarze, momentw i skojarze, jakby byy odrbnymi zjawiskami. Czy jest jaki wzr, ktry je czy? Czy istnieje nadrzdny porzdek czcy kilka skojarze? Jaki zwizek moe istnie midzy nimi? U opowie na podstawie tych pocze, pracuj nad nimi tak dugo, a stan si caoci.

21

Pytania i odpowiedzi
y dla sztuki (Vissi d'arte, vissi d'amore jak piewa Callas w Tosce Pucciniego) to y, zadajc pytania.
Jeanette Winterson Przekadajc krtkie, lapidarne zdania, nad ktrych zwizoci autor dugo myla w swoim wasnym jzyku, trudno nieraz uj wszystkie znaczenia. Jeanette Winterson uywa sformuowania: To live for art is to live a life of questioning, co znaczy: zadajc pytania, badajc, ale te kwestionujc, podajc w wtpliwo, podwaajc. A zatem y dla sztuki to znaczy robi to wszystko, nie majc pewnoci, e uda si nam odkry zbawcz podstaw, zyska jak pewno, odsoni jak prawd. y dla sztuki to y narracyjnie. A kiedy piszemy, to nie obiecujemy sobie ani czytelnikom, e przeprowadzimy ich such stop na drugi brzeg, gdzie bdzie na nich czeka jaka Odpowied. Moliwe, e w ogle nie ma odpowiedzi. By moe s tylko same pytania. Podstawow kwesti dla pisarki jest tworzenie narracji zbudowanej z pyta, prowokujcej ewentualnych czytelnikw do zadawania kolejnych pyta. Przyzwyczajenie ich i siebie do takiej wymiany. Czy nasza rzeczywisto stanie si wtedy mniej stabilna, a jej poczucie chwiejne? Czy ycie przyzwyczaio ci do gotowcw, a pytania budz w tobie niepokj? Rozlunij si, piszc w pamitniku fragment zoony z samych pyta. Albo listy do prasy, rwnie zoone tylko z pyta. Zauwa, e ich powtarzalno zaczyna budowa rytm tekstu, a one same mog tworzy konstrukcj elastyczn, ale stabiln, lekk jak model do skadania. Napisz krtki tekst, ktry stawiaby kwestie, ale ich nie rozwizywa, prowokujcy czytelnikw do szukania odpowiedzi. Zaczynajc pisa, jestemy jak dziecko, ktre wanie odkryo, e jzyk jest narzdziem sucym do kultywowania naszej naiwnoci. Pytamy zatem: Co to jest? Do czego to suy? Czy mona to zje, czy mona si tym posmarowa? Co si stanie, jeli bd to dugo nagrzewa pod cinieniem? Czy to kryje w sobie jakie ukryte funkcje? Nie? A do czego suy ten guziczek? Pytamy w ten sposb o przedmioty, ale te o uczucia. Sprawdzamy ich wytrzymao, trzymajc je w wysokiej temperaturze pod cinieniem. Pytamy o ludzi, o stabilno ich charakteru. Interesuje nas, czy ten opryskliwy starszy czowiek ma w sobie czuo, a jeli tak, to komu lub czemu byby zdolny j okaza i jak dugo by to trwao, i czyby go to zmienio, czy wrciby do swoich dawnych zwyczajw. Zadajemy takie pytania swoim zachowaniom i ustalonym raz na zawsze sdom, a take przekonaniom intelektualnym. Jeli czytamy lub syszymy co, co wydaje si nam niesprawiedliwe, niemdre lub powierzchowne, zastanawiamy si: Do czego to suy tej osobie? Jaki ma z tego osobisty, prywatny poytek? Czy jest co, czego w sobie nie lubi i co rzutuje na innych? A moe ma racj, a my mamy problem? A moe i jedno, i drugie? Zadajc pytania, angaujemy czasem emocje, a czasem intelekt, zawsze natomiast uwano. Wyglda to tak: obserwujemy, zadajemy kolejne pytanie i znw zaczynamy obserwowa. Uwano to stan twrczego zaangaowania poznawczego, jest przeciwiestwem bezmylnoci i w swoim idealnym ksztacie oznacza, e w kadym momencie swego ycia czy prowadzimy samochd, czy zmywamy naczynia jestemy tak samo wiadome tego, co robimy; przytomnie uczestniczymy w kadym momencie swego ycia. Pisanie wzmacnia uwano, gdy piszc co, odsuwamy na bok wasne rozkojarzenie. Moemy nie sysze tego, co dzieje si u ssiada za cian, ale jestemy uwane skupione przede wszystkim na tym, co piszemy. Planujc narracj, szukamy odpowiedzi na nastpujce pytania: 1. Gdzie to si dzieje? 2. Czego dotyczy sytuacja, o co w niej chodzi? 3. Kim s zaangaowane w t sytuacj postaci? 4. Co zdarzyo si przed chwil, a co wanie moe si zdarzy? 22

5. Kto z kim rozmawia, kto kogo unika, kto na co nalega? 6. Kim jest gwna posta i czego ona chce? 7. Z czyjego punktu widzenia opowiadana jest ta historia? To najwaniejsze pytania, jeli chodzi o sytuacj narracyjn, i adnego z nich nie da si unikn. Pierwsze dotyczy miejsca zdarzenia. Oto moliwa sekwencja pyta: Czy jest to pokj, czy otwarta przestrze? Jeli pokj to czy jest w nim okno? Czy jest to mieszkanie? Czy naley ono do osoby, ktra jest najwaniejsza w tej historii, czy przeciwnie do postaci drugoplanowej? Czy te nie naley do adnej z nich? Czy jest to pokj w hotelu, czy w akademiku, a moe w jakim kurorcie, a moe w domu publicznym, a moe jest to wizienna cela? A moe gabinet lekarski? Czy pamitasz tak zabawzgadywank, w ktrej musiaa okreli, co rozmwca ma na myli? Ty zadajesz pytania, a on odpowiada tylko: tak lub nie. Zagraj teraz w to z pewnym uatwieniem masz prawo potwierdzi jedn z sugerowanych moliwoci. Oto przykad takiej zabawy. Czy to si dzieje w otwartej przestrzeni? Tak. Czy to jest miasto, wie, a moe podmiejska droga? Podmiejska droga. Jaka jest pora roku, wiosna, lato, jesie, zima? Jesie. Czy jest sonecznie, czy pada deszcz? Pada deszcz i zaczyna si ciemnia. Czy s tam jacy ludzie, czy droga jest zupenie pusta? Przed chwil jeszcze bya zupenie pusta. Teraz s dwie osoby. I samochd. Zatrzymay si, eby... Zadajc pytanie i wykluczajc kolejne moliwoci, sprawiamy, e historia zaczyna sama rozwija si przed naszymi oczami. Kada odpowied pozbawia nas nieskoczonej liczby rozwiza do wyboru, ale daje jedn solidn i konkretn. Podmiejska droga, zapadajcy zmierzch, zacinajcy deszcz i zatrzymujcy si samochd to sytuacja, ktra waciwie zmusza nas do zapisania pierwszych sw dialogu. Co za chwil si zdarzy. Wida ju chyba, e wybr miejsca bdzie mia nieuniknione konsekwencje. Inaczej i o czym innym rozmawia si w gabinecie lekarskim, o czym innym na poboczu drogi. Pytanie o miejsce dotyczy te dalszej przestrzeni. Gdzie to si dzieje, w jakim miecie, w jakim kraju? Usytuowanie akcji w maym miasteczku bdzie miao wpyw na jej rozwj, na to, jak ukadaj si relacje midzy bohaterami. W maym miasteczku wszyscy si znaj, wiedz o sobie wszystko lub bardzo duo, obcy i przyjezdni s obserwowani. W duym miecie atwiej si zgubi. Gra w duych miastach idzie o wysze stawki. Mona mwi o alienacji, ale te o rywalizacji i karierze, gdy umiejscawiamy akcj w duym miecie. Miejscem akcji moe by rwnie dobrze obiekt w ruchu statek, pocig, samolot. W takiej sytuacji mamy bohaterw jak na talerzu s zwizani ze sob na czas podry, chyba e kto nie wytrzyma napicia i zechce wyskoczy za burt. W podry pasaerowie atwo nawizuj znajomoci intensywne, lecz krtkotrwae. Opowiadaj o sobie historie, ktrych nigdy nie opowiedzieliby swoim najbliszym albo ktrych nie maj komu opowiedzie. Czy podczas kilku godzin podry moemy wicej si o nich dowiedzie, ni gdyby przyszo nam ich obserwowa przez cae miesice wtopionego w domowe sprzty ycia? By moe nie. Ale czy chcemy poznawa ich dokadnie? Czy interesuje nas to, co jest w ludziach, czy to, co dzieje si pomi-

23

dzy ludmi? Jak dowiemy si wicej o tym pomidzy z kontaktu, rozmowy z kim obcym (kogo chcemy pozna, na kim chcemy zrobi wraenie, kogo chcemy bezceremonialnie wykorzysta, bo nudzi nam si w podry) czy powszedniej, spokojnej egzystencji (a co to jest?). A moe zestawienie obydwu? Jak mona zestawi obie strony egzystencji w jednej scenie, w jednym opowiadaniu, nie naruszajc jego rwnowagi? Jedn z moliwoci jest na pewno retrospekcja, czyli sceny z ycia naszej postaci, ktre nale do wczeniejszego czasu, wplecione w to, co dzieje si teraz. Dokd zmierza obecna sytuacja, gdzie s w niej miejsca pozwalajce na otwarcie si momentw z przeszoci, na rozwinicie, na analogi? Czas teraniejszy i czas retrospekcji s jak aleja Niepodlegoci i ulica Puawska na pozr rwnolege, a jednak zbiene, poczone przecznicami, w pewnym momencie cz si, jedna ulica wnika w drug. Konsekwencj zadawania pyta jest konieczno dokonywania wyborw. Jest to niemie wczeniej byo tyle moliwoci, a teraz z czego trzeba zrezygnowa. Ale w zamian zyskuje si konkret, co wicej ni tylko nieuchwytn, zawieszon, w kocu niespenion moliwo. Zadawajmy konkretne pytania, eby uzyska konkretne odpowiedzi, zarazem takie, ktre bd miay znaczenie dla naszej historii. Nawet najbardziej symboliczny, ewidentnie nierzeczywisty, istniejcy wedug wasnych praw, alternatywny wiat rwnie posuguje si konkretami, tylko innymi od tych, ktre s nam znane. Twoja bohaterka od pitnastu lat nie wychodzi z domu. Dobrze, a z czego yje? Czy zapomog przynosz jej rowe skrzydlate ludziki, siadajce na parapecie okna? Jak wygldaj? Ile ich jest? Czy zawsze przylatuj te same? Czy maj jakie wyraziste cechy charakteru, ktrymi si od siebie rni, na przykad jeden jest bardziej ospay, a drugi bardziej filuterny? Skd przylatuj? Czy ta osoba, ktra je przysya (jednak pienidze, nie ludziki), ma wobec bohaterki poczucie winy? Z jakiego powodu? A moe ma do niej pretensj? A moe jedno i drugie? Kto puka do twoich drzwi. Przyjaciel, ktremu ufasz, przychodzi, eby ostrzec ci, e Policja Ze Snu bdzie tu za dwadziecia minut. Wszystko, co zdarzyo si w twoim yciu, czego nie zdysz zapisa, ulotni si wraz z jej nadejciem. Masz niewiele czasu, eby zachowa najwaniejsze momenty twego ycia, te, ktre ci uksztatoway, i te, ktre wspomogy ci w yciu. To, czego nie zdysz zapisa, zniknie. Kada rzecz, aby zosta zachowana, musi zosta nazwana. Nie drzewo, ale sosna. Nie zwierz, ale pies. Nie ludzie, ale Magosia. Wszystko, co nie ma nazwy, czemu brakuje ukonkretnienia, znika. Musisz wic dokonywa wanych, lecz natychmiastowych wyborw. Nie ma czasu, eby pisa opowiadanie. Wynotuj tylko w hasach to, co jest naprawd najwaniejsze. Jestemy tym, co ma dla nas znaczenie. Nasza tosamo nabiera ksztatu poprzez obrazy, wspomnienia i zdarzenia. Poprzez rzeczy, ktre co dla nas znacz. Wybieramy je zatem te, ktre s dla nas istotne, bez ktrych nie moemy y, oraz inne, ktre nie mog istnie bez nas. Jakie zjawiska z obszaru wielkiej historii chciaybymy zachowa, poza faktami z naszej prywatnej historii? Jakie ksiki, jakie przedstawienia, filmy, wielkie procesy, rzeczy, ktre wstrzsny wiatem, a take i nami? Jak muzyk? Czy s wspomnienia, bez ktrych bdziemy tylko bia plam, ktre nas uksztatoway? Czy s takie, ktrych chciaybymy si pozby, eby si uksztatowa na nowo? Albo takie, ktre chciaybymy zrozumie w tym samym celu? Przeczytaj to, co napisaa. Zapenij kartk papieru pytaniami. Mog one by cakiem niemdre, na przykad: Kim moe by waciciel tego maego fiata z okrgymi reflektorkami z przodu? Dlaczego boj si lekarzy? A waciwie to skd bior si dzieci? Spjrz na te pytania nastpnego dnia. Wybierz jedno, na ktre

24

nie mona jednoznacznie odpowiedzie, takie, ktre ma ciekaw aur i domaga si kolejnych pyta. Na przykad: Dlaczego miar mioci jest jej strata? Zacznij pisa na temat tego pytania. Wspomagaj si wszystkim, co przyjdzie ci do gowy sowami piosenek, fragmentami dialogu, nastpnymi pytaniami. Nie ustawaj, a zaczniesz wyczuwa obecno i charakter tej osoby, ktra w tobie mwi. Policja Ze Snu cigle kry. Nie wiadomo, jak dugo uda si j trzyma na dystans. Wybierz jedno z zapisanych wczeniej hase i zacznij rozpisywa je na szczegy. Jeli zatem brzmiao ono: Krynica Morska, to rozpisujc je na pomniejsze hasa, otrzymujemy co takiego: Pomost. Widoczny naprzeciwko brzeg, prawie jak jezioro. Latarnia morska. Czerwone dachy wtopione w ciemno sosen. Na to patrzyam, bdc w onie matki, zanim jeszcze przyszam na wiat. Nie zapominaj o drobiazgach. Pozwl, eby co poruszyo si w tym wiecie, eby kto co powiedzia. Policja Ze Snu nie zabierze niczego, co yje, porusza si i oddycha.

25

Punkt widzenia I
Oto, co myl, e mwiam: podczas taca w S. Thala Lol V. Stein tak pochania obraz jej narzeczonego i obcej kobiety w czerni, e zapomina cierpie. Nie cierpi, chocia jest pominita i zdradzona. To z powodu tego stumionego cierpienia pniej dostanie pomieszania zmysw. Mona to uj inaczej i powiedzie, i ona zdaje sobie spraw, e jej narzeczonego pociga inna kobieta, i cakowicie identyfikuje si z t decyzj, chocia czyni to wbrew sobie. I to dlatego pniej traci rozum.
Marguerite Duras Czy chcemy spojrze na deski pomostu z bliska, jakbymy stay na nich albo siedziay, zobaczy zatem drewno, ski, szczeliny midzy deskami, zatrzymujce si na jego skraju opalone stopy wczasowiczw i zapracowane pajki, czy po prostu zaznaczy jego obecno i materia, z jakiego zosta zrobiony, nie przejmujc si szczegami? Wyobra sobie, e znikna. Zostao tylko ruchome oko kamery, ktre moe wykonywa zblienia, plany szerokie i panoramowa na yczenie. Ruchome oko dobrze jest umieci jak najbliej osoby, ktrej to opowiadanie dotyczy. Ale nie jest to zawsze konieczne. Czas na wane pytanie, od ktrego zaley ksztat i rozwj opowiadania. Kto opowie nam t histori? Czy kiedykolwiek poznamy osob, ktra opowiada, czy te bdzie si ona zwracaa do nas bezporednio, uznajc za godne opisu wszystko, z wyjtkiem samej siebie? Czy zatem narrator majcy wiedz o zdarzeniach naley do planu historii, czy te znajduje si poza ni? Czy narracja dokona si zatem w pierwszej, czy w trzeciej osobie? A moe w drugiej? A moe uda si nam te spojrzenia poczy? Przyjmijmy, e osoba, ktra opowiada, naley do planu opowiadanej historii, gdy mwi o tym, co jej si przydarzyo. Uczestniczya w tych zdarzeniach, sprowokowaa je, przytrafiy si jej lub jest w nie uwikana. Rozwijaj si przed jej oczami albo nale do przeszoci, ktra zostaje wanie oywiona na uytek suchaczy. Kiedy Humbert, bohater Lolity opowiadaja swoj histori, w pierwszych zdaniach dowiadujemy si, e chodzi o morderstwo. Ale gwnym pytaniem tej historii nie bdzie kto zabi, jak w typowych powieciach kryminalnych, ani te czy zabi, gdy bohater przejawia tak skonno ju w rozrzuconych w powieci epizodach, ale kto zosta zabity. Ironia historii Humberta dotyczy tego, e znalaz si w wizieniu zgodnie z prawem, ktre skae go w caym majestacie. Przestpstwo i kara pasuj do siebie, a jednak wiemy, e Humbert mniej dosownie zabi przynajmniej dwie osoby przyszo i dusz Dolores Haze, a take przyczyni si do mierci jej matki. Opowiadajc histori z punktu widzenia osoby, ktra jest w ni zaangaowana, ryzykujemy, e gwna posta wchonie wszystkie pozostae i zostawi niewiele miejsca na przedstawienie ich punktu widzenia. Subiektywizm wyklucza demokracj. To, co dostajemy, jest waciwie wyobraeniem bohatera na temat niego samego i tego, co si zdarzyo. Przesadna perswazyjno, swada, z jak opisuje sytuacje konfliktowe, by przedstawi siebie w lepszym wietle ni innych uczestnikw, drobne potknicia, niczym szczeliny w wyidealizowanej wersji, ujawniajce fragmenty tego, co skada si na gorsz, brzydsz, ale prawdziwsz histori, demaskuj bohatera, zgodnie z wol autora. Ta metoda dyskretnego ujawniania ukrytych cech bohatera, tych, o ktrych on sam nie chciaby lub wrcz nie potrafiby opowiedzie, przyja si na dobre w nastpnym pokoleniu amerykaskich twrcw. W opowiadaniu Mary Gaitskill, autorki, ktra powouje si na Nabokova, wystpuje mieszkajcy na prowincji ojciec, ktry wanie dowiedzia si, e jego crka napisaa o nim osobisty tekst do jednego z ilustrowanych magazynw. Opowiadanie rozwija si z jego punktu widzenia. Jestemy z ojcem przez pierwszy moment paniki, wypraw do sklepu, gorczkowe kartkowanie pisma na par26

kingu w samochodzie. Retrospekcja przychodzi naturalnie, pojawi si obrazy z przeszoci: dlaczego mia dziewczynka staa si w wieku kilkunastu lat tak kopotliwa? ledzimy jej niesubordynacj, nieuchronn kompromitacj rodzicw, chwile, w ktrych mogo doj do komunikacji, ale nie doszo. Te drobiazgi z wtku ojca (szczeliny, sygnay, puste miejsca) mwi nam znacznie wicej ni deklaracje crki, afirmujce to, co udao si ocali z ruin dziecistwa. Opowiadanie nie przynosi rozwizania konfliktu, ojciec nie przeywa adnego objawienia. Jest tylko zy, zaskoczony i rozgoryczony. On tskni do maej, miej dziewczynki, ktra gdzie znikna, ona stworzya dla siebie wewntrznego dobrego rodzica, ktrym on si nie stanie. Racja crki i racja ojca istniej oddzielnie, nie dochodzi do szczliwego rozwizania konfliktu, przebaczenia i porozumienia. Czyby chodzio tylko o to, e mog one istnie rwnorzdnie, chocia osobno? O bl i akceptacj takiego istnienia? A moe chodzi o to, e tak trudno si pogodzi z tym, i pewne rzeczy przechodz i nie wracaj, i nie mona ich odzyska? I czy to mao? Narracja pierwszoosobowa sprawdza si w powieci eksplorujcej, gdzie bohater lub bohaterka ma do rozwizania jak zagadk. Taka konstrukcja wymaga jednak wiary, e gdzie jest jaka prawda, ktr dla dobra tej historii i bohaterki naley odkry. S te inne ciekawe rozwizania moe si zdarzy, e historia przedstawiana jest w pierwszej osobie, ale narrator nie naley do planu opowiadanej historii. W Jazzie Toni Morrison nie wiemy nawet dobrze, kim jest osoba, ktra opowiada zbierajc plotki z ulicy kobiet, a moe duchem, ktry potrafi zej na dno rzeki, autystycznym dzieckiem czy te Bogiem. Mona te maksymalnie opni ujawnienie tego, kto opowiada nam histori. Taki zabieg zastosowaa Duras w Le Ravissement de Lol V. Stein. Histori Lol opowiada bezcielesny gos, niby wszystkowiedzcy narrator, ktry dopiero w poowie ksiki okae si gosem zakochanego w niej mczyzny. Gdy pracujemy na szerszej paszczynie narracyjnej i zachowujemy narratora w pierwszej osobie, mog pojawi si trudnoci, gdy trzeba bdzie opowiedzie o czym, czego nie widzia bohaternarrator, a co jest potrzebne do dalszego rozwoju akcji lub peniejszego ksztatu historii. Pisarze wspomagaj si takimi chwytami, jak nagle znaleziony pamitnik, nie przeznaczony dla nas list, ktry wpada nam w rce, czy zwyke podsuchiwanie. No c, listy wpadaj w rce, a rozmowy bywaj zasyszane. Ale te nikt nie powiedzia, e tylko jedna osoba ma prawo mwi w naszej historii ze swojego punktu widzenia. Postaci wanych, jak i narratorw, moe by wicej, i kada z nich moe mie wasny pogld na przebieg wydarze, jak rwnie na swj w nich udzia. Ich gosy mona splata i rozplata albo zamyka w osobne, nastpujce po sobie rozdziay. Jeli maj szans si ze sob spotka, to za kadym przesuniciem, dopowiedzeniem kolejnego gosu pokazywa si bdzie zupenie inny wzr. W tym miejscu narracja pierwszoosobowa zblia si do narracji trzecioosobowej. Raczej nie uywamy dzi wszystkowiedzcego, boskiego narratora, unoszcego si jak duch nad powieci. Zbliamy si do jednej z postaci i piszemy z jej punktu widzenia. A potem zbliamy si do kolejnej postaci i piszemy z jej punktu widzenia, nic prostszego. Co jednak robi, kiedy mamy konflikt i wypadaoby przedstawi racje wszystkich obecnych? Waciwie najlepiej jest zapomnie o dobrym wychowaniu i pozwoli sobie na bezwzgldno. Na chwil zawiesimy czyj punkt widzenia, ale zyska na tym przejrzysto narracji. Nawet jeli nasz naturaln skonnoci jest, eby rozumie wszystkich i im wybacza, nie zawsze jest to moliwe. Przychodzi moment, w ktrym powicamy czyim wraeniom wicej uwagi ni innym. Nie moemy obdzieli swoj uwag wszystkich postaci naraz, bez wzgldu na to, jak bardzo poczuwamy si do tego obowizku. Racje wszystkich pozostaych moemy przedstawi, jeli nam na tym zaley, retrospektywnie. Pniej bdzie na to czas. Musz poczeka. Dopki sytuacja si rozwija, pozostamy z jednym bohaterem. A kiedy zacznie wygasa, zmiemy punkt widzenia, zobaczmy, co sycha u innej postaci. W ten wanie sposb, z dopeniajcych, rozwijajcych si dynamicznie punktw widzenia, powsta Jazz. Kada z wystpujcych postaci ma tam swj czas i swoj histori. Ich dzieje splataj si we wsplny wzr, co mona te osign dziki kilku historiom nastpujcym po sobie wymiennie.

27

Pojawiaj si nowe pytania. Narracja pierwszoosobowa to rodzaj opowieci, w ktrej bohater przytacza wasne przeycia, cytuje fragmenty rozmw. Czy narzuca bohatera jego wasnej fikcyjnej rzeczywistoci? Czy bez przerwy bdzie w niej obecny? Posta prezentowana w narracji trzecioosobowej moe pojawia si i znika, pokazujemy nie tylko to, co widzi, lecz te jej myli i uczucia. Czy mona pisa tylko o mylach i uczuciach, pomijajc zdarzenia? Czy mona pisa tylko o zdarzeniach, pomijajc ycie wewntrzne, myli, emocje i spostrzeenia postaci? Tak, i moe to uczyni z bohaterki w najgorszym razie marionetk, w najlepszym natomiast enigm. Do jakiego stopnia chcemy ujawni jej ycie wewntrzne? Jest jeszcze narracja w drugiej osobie perswazyjne i namitne ty. Zakada bliski kontakt midzy naszymi postaciami i zmusza do skrcenia dystansu pomidzy opisywanym wiatem a czytelnikiem. Owym ty, do ktrego zwraca si narracja, bdzie przecie take czytelnik. Zapisz jedno zdarzenie z punktu widzenia kilku uczestniczcych w nim postaci. Dla jednej moe ono by bardzo znaczce, dla drugiej waciwie obojtne, ale w jaki sposb musi by ono wice dla wszystkich. S to takie zdarzenia, jak wsplne wakacje, strata kogo bliskiego, traumatyczne przeycie. Sprbuj przedstawi to samo zdarzenie widziane oczami kilku, odmiennie zaangaowanych w nie osb. Wyobra sobie, e masz w rku kamer filmow, dziki ktrej moesz przyblia i oddala obraz. Wybierz jedno zdarzenie z wasnego ycia lub takie, ktre porusza ci osobicie, ale przytrafio si komu innemu. Zapisz je w pierwszej osobie, na przykad: Poszam; Kiedy byam; Zdarzyo si raz. Pamitaj o kamerze, ktra pozwala ci na opisanie go z pomoc krtkich uj i zmiennych obrazw. Pisz o tym, co obserwujesz. Twoje spostrzeenia, myli, refleksje mog si pojawi w tekcie, ale musz by zwizane z tym, co zobaczysz lub czego dowiadczysz. Po tygodniu przeczytaj to, co napisaa. Czy umiecia tam pewne szczegy po prostu dlatego, e si zdarzyy, czy dlatego, e s istotne dla opowieci? Usu te, ktre nie wydaj si teraz istotne. Czy przypominasz sobie jakie szczegy, ktre usuna, gdy ich znaczenie wydawao si niejasne? Czy teraz wydaj si janiejsze? Zobacz, gdzie jeszcze mogaby zastpi chronologi nastpstwo czynnoci i zdarze obrazami. Spisz opowie, ktra posusznie rozwija si wedug wskazwek woli i umysu. Staraj si ograniczy psychologi i ycie wewntrzne postaci do niezbdnego minimum. Unikaj wtrtw, intuicyjnych sugestii, dziwacznych inspiracji. Pisz poprawnie. A teraz signij do cinkw. Zobacz, czy nie kryje si w nich jaki przydatny okruch. Jeli tak, wcz go w swoj poprawn opowie, nawet jeli miaoby to uczyni j mniej poprawn. Szukasz techniki, ktra okae si najodpowiedniejsza dla ciebie i dla tej historii. Signij do opowieci napisanej w pierwszej osobie. Przepisz j w trzeciej osobie: Kiedy posza do...; Zanim wyszed z domu... itd. Jeeli okae si, e w ten sposb wprowadzasz nowe spostrze-

28

enia, a nawet nowe zdarzenia do opowiadanej historii, pjd za nimi. Nie musisz wykorzystywa wszystkich elementw z poprzedniej wersji. Pisz, a zaczniesz si domyla, o czym jest ta historia. Wtedy przepisz j na nowo i wci rozwijaj w miar przepisywania.

29

Czego one chc

Pisanie chocia odbywa si w oparach zachwytu i megalomanii jest z natury swej przedueniem technicznym (o owek albo maszyn) zwykych czynnoci wyobrani. Ukadanie planu ycia wyglda zupenie tak samo jak obmylanie powieci. Jest to pobliskie robieniu projektw, pobieraniu postanowie, rozpamitywaniu zdarze, przygd wasnych i cudzych. Nie jest w istocie inne. Przymyka si oczy i zamierza: Oprawi wszystkie ksiki, poustawia na pkach wedug wzrostu... Albo: Od jesieni wzi mieszkanie ze socem, ustawi st pod oknem, pisa. I jeszcze: Pracowa od dziewitej do drugiej, tylko po poudniu odpowiada na listy. By co a spacerze. I podobnie: Ta para ludzka w ogrodzie jesieni, w chodny dzie co to byo? Dziecko bao si ich, a jednak biego za nimi.
Zofia Na kowska Bdziemy mwi o postaciach literackich i o tym, czego one chc. Oto pisarka, znana jako Zofia Nakowska, autorka Domu kobiet i Medalionw, opatrzona datami urodzin i mierci, zbiera postanowienia, wyobraenia, myli, eby przekaza, czym jest pisanie ksiki. Ale w ten sposb, poprzez kilka pomysw na najblisz przyszo, przedstawia nam sam siebie. Ju wiemy mniej wicej, kto to jest Zofia Nakowska. Jest bystra i delikatna, i lekko kpiarska. Ma przewrotne poczucie humoru, ale naprawd jest uwana. Kilka wypowiedzianych pragnie wystarczyo, ebymy mogy si o tym dowiedzie. Jest pisark, ktra zamiast ustawi si na koturnach autorki piszcej o pisaniu, chce, ebymy wyobrazili j sobie jako kogo, kto ustawia na pkach ksiki wedug wzrostu, a zaraz potem odrzucili ten pomys jako absurdalny, bo aden waciciel prywatnej biblioteki liczcej wicej ni pidziesit ksiek o co moemy podejrzewa Zofi Nakowsk nie ustawiaby ich na pce wedug wzrostu. Podobnie kilka ycze wypowiedzianych przez nasze postaci pozwala nam ju na wstpie naszkicowa ich portret. Postaci literackie chc tego samego, co my ciepa, komfortu, kontaktu. Chc zachowa to, co maj, i nic nie straci, i chc, eby ich ycie byo lepsze, ni jest. Chc si zrealizowa, pragn akceptacji. Chc seksu i mioci. Chc unikn blu i rozczarowa. Czy zdarzyo ci si ju pragn czego i zmobilizowa si do wysiku, eby dosta to, czego chcesz? Czy naprawd chcesz co napisa albo wyrazi siebie z pomoc jakiego artystycznego medium? Czy jest to yczenie rwnorzdne z fantazj, eby polecie na Ksiyc? Czy wyraenie yczenia prowadzi w twoim wypadku do dziaania? Tak czy nie, bdziesz moga przewiczy t umiejtno na swoich bohaterach. Moja przyjacika z Nowego Jorku opowiedziaa mi wanie przez email, e w brooklyskiej szkole podstawowej, do ktrej chodzi jej creczka, matki zbieraj si, eby czyta i omawia wraz z crkami ksiki, ktrych bohaterkami s dziewczynki lub kobiety. Na nastpnym spotkaniu same matki maj dyskutowa o ksice pod tytuem Jak nasze ze szkoy sprawiaj zawd naszym crkom. List dopiero co przyszed i stworzy ma koincydencj, gdy wanie chciaam napisa o tym, e wielu ludzi kiedy, a obecnie w szczeglnoci kobiety, byo tak wychowanych, eby si nie dowiedziay, i mog ksztatowa wasne ycie i realizowa w jakiej wybranej, konkretnej materii swoje yczenia. Rodzice i wychowawcy oczekuj od dziewczt dobrych ocen, ale dobre oceny to jedno, a cele, ambicje i ksztatowanie wiarygodnej tosamoci to co zupenie innego. Mode kobiety, ktre spotykam w Polsce, sprawiaj na mnie czasem wraenie mao zdyscyplinowanych wewntrznie. Dyscyplina wewntrzna jest czym troch innym od posuszestwa czy podporzdkowania. Jej efekty mog by podobne do dyscypliny narzuconej z zewntrz, ale jeli jestemy skonne poddawa si tylko tej ostatniej, to w sytuacjach, ktre bd wymaga od nas odpowiedzialnoci, zachowamy si jak mae dziewczynki, karcone za wejcie na trawnik, a nie jak dorose kobiety. 30

Dyscyplina wewntrzna oznacza, e nie pozwalam sobie by rozkojarzon zbyt dugo i zmuszam si nieraz do robienia rzeczy, ktre s mniej przyjemne ni czytanie ksiek, bo mam na celu jakie przysze dobro. Oznacza odpowiedzialno wobec innych, ale zarazem wierno sobie, a take poszanowanie swojej wasnej przestrzeni. A take ustalenie, czego chc, i robienie tego najpierw z wasnej nieprzymuszonej woli, a potem ju czsto na przekr sobie, jedynie po to, eby dokoczy to, co si zaczo, i dotrzyma danego sobie sowa. Jeli przyzwyczaia si do bezpiecznego ycia, do tego, eby twoje yczenia wyraa za ciebie kto inny, twoim pierwszym yczeniem moe by opisanie, jak doszo do tej sytuacji. Jak to si dzieje, e moesz uzna cudze yczenia za wasne? Czy w zgodzie na taki stan rzeczy nie ma rwnie twojego udziau? A moe jest w tobie naturalne przekonanie, e moesz robi to, co chcesz? A nawet zmusi si do niewygody i wysiku, eby to otrzyma? Nie chodzi o to, eby przenie odpowiedzialno na innych za wasn nieporadno, ale o to, e rozejrzenie si we wasnej sytuacji moe by pierwszym z wielu aktw na drodze przyjcia odpowiedzialnoci za wasne ycie. Ale czy to jest konieczne do tego, eby co napisa? Piszc, jak i yjc, moemy spenia si w trybie reaktywnym odpowiadajc, reagujc zaledwie na to, co nas spotyka, albo w trybie aktywnym dziaajc, realizujc swoj wol, nie zwaajc na reakcj otoczenia. To, co nas interesuje, jest natomiast trybem interaktywnym. Tak w yciu, jak i w sztuce najlepiej sprawdza si dziaanie, w ktrym zdajemy sobie spraw z konsekwencji naszego postpowania, takie, ktre odpowiada na sygnay wasn aktywnoci i stara si zaspokaja swoje pragnienia, nie tracc kontaktu z otoczeniem. Nasze otoczenie nas ksztatuje, ale te wasn obecnoci, to znaczy dziaaniem, ktre zawiera w sobie element uwanoci, moemy ksztatowa je w zamian. Nie dostrzegajc jeszcze wagi czenia si i wpywania na siebie zjawisk w faktycznym yciu, moemy sprawdzi rzecz praktycznie, piszc. Jeli pozwolimy naszym postaciom robi tylko to, co im si podoba, zjedz nasz fabu. Jeli narzucimy im wasn wol, zmarniej i bd pozbawione ycia. Ale jeli nauczymy si dostrzega ich yczenia, zobaczymy, jak pojedyncze zjawiska w naszym fikcyjnym wiecie zaczynaj wpywa na siebie nawzajem, tworzc siatk subtelnie poczonych ycze jak ten motyl z te orii chaosu, ktry trzepotem skrzyde w puszczy amazoskiej moe wywoa huragan w Azji. Oto najwaniejsza tajemnica narracji: stwarzajc posta literack, obdarzamy j pragnieniem. Stwarzamy osob, ktra czego chce, czego poda, ma jakie yczenia, co chciaaby uzyska, co chciaaby zrobi. Nawet jeli jest to pragnienie tak przyziemne jak zasznurowanie buta (kania si Samuel Beckett), ktre, co wicej, pozostanie niezrealizowane, to wci pozostaje ch, wci jest to jakie chcenie. Jeli natomiast odmwimy naszej postaci pragnienia, ryzykujemy, e zamknie si ona w neurotycznej kuli, przeraona samym faktem, e istnieje. To pragnienie, ktrym obdarzamy literack posta, jest te czym, co moe uczyni j odmienn od nas. Zwizan z nami, lecz niezalen od nas. Jej osobiste interesy mog rni si od tego, co jest naszym interesem w yciu. Te pocztkowe pragnienia w trakcie narracji si skomplikuj. Nasz bohater moe je odrzuci, moe si ich wyzby, moe je chcie na nowo sformuowa. W miar pisania zaczn pojawia si informacje, ktre zaprzecz naszym wczeniejszym zaoeniom. Co si wtedy dzieje? Moemy zrewidowa ca ksik od pocztku. Moemy te posucha gosu Marguerite Duras: Nawet jeli pod koniec ksiki odkryj, e jedna posta naprawd kochaa drug, nie t, ktr wyznaczyam, nie zmieniam przeszoci ksiki, ktra ju jest napisana zmieniam jej przyszo. Kiedy sama odkryj, e mio nie jest tym, co mylaam, jestem z now mioci, zaczynam znowu od niej. Nie mwi, e porzucona mio bya za; mwi, e jest martwa. Duras wpisuje pomyk w tekst ksiki, swoj pomyk bd pomyk swojej postaci; nie bdzie poprawia uczu w opowieci narracyjnej, podobnie jak nie mona si cofn i poprawi uczuciowych pomyek w prawdziwym yciu. Mwi, e pisanie to nie jest sprawa wyboru, ale chodzi raczej o to, by akceptowa nietrwao tego, co si wybrao. Jeli stworzyymy pikny obraz, ale nie wiemy, dokd ma on dalej zaprowadzi, zapytajmy, czego chce ta osoba, ktra go wanie postrzega. Gdy mamy sytuacj, w ktrej spotyka si kilkoro bohaterw, ale nie wiemy, jak j rozwiza, spytajmy, czego chce kada z tych postaci. Czy ich

31

interesy s tosame, czy zaledwie zbiene? Czy przeciwne sobie? Te pragnienia, zauwaalne, gdy nasza posta wyjdzie z nimi do wiata, mog by rdem konfliktw. To, co yje, wywouje konflikty. Postaw albo interesw. One te buduj szkielet opowieci. Jej krwiobieg to uczucia i emocje. Nie trzeba tworzy ogromnej rozbienoci, eby zbudowa kompozycyjne napicie. Zdarza si to czciej w dramacie. Iwaszkiewicz opar Lato w Nohant na takim trudno rozwizywalnym konflikcie: matka chce wyda crk za bogatego ssiada, crka chce zdemaskowa matk. Przedstawi George Sand jako materialistk, a Chopina jako wraliwego artyst, ale wczy w swj przekaz punkt widzenia pani Sand, chocia, jak wiadczy o tym jego ksika o Chopinie, nie znosi jej organicznie. Jednak w ten sposb go wzbogaci. Kiedy wczymy yczenia rnych postaci w tok narracji, przyzwyczaimy si z czasem do tego, e najczciej dochodzi midzy nimi do kolizji. Co si stanie, jeli pozostaniemy z bohaterk, ktra od pocztku do koca popenia bdy z lku, z pragnienia zachowania tego, co posiada czy sta nas na to, eby pokaza jej histori? Czy te bdziemy chciay troch j poprawi, naprowadzi na lepsz drog, eby uczyni j dojrzalsz, mniej skazan na porak? Im janiej wyraone zostan jej yczenia, tym wyraniejsza stanie si jej bezwolno kolidujce z yczeniami nastawienie na klsk. A co bdzie, jeli stworzymy posta skonn nie tylko do wyraania ycze, ale i do dziaania? Impresje wci bd si pojawia, podobnie jak obrazy. Ale zostan ujte w struktur, w cig pragnienia, ktrym oywiana jest nasza bohaterka. Pragnienie, do ktrego bdziemy wraca, bdzie zarazem tym, co czyni nasz posta prawdziw. Oto pierwszy akapit a Duras, gdzie autorka uruchamia narracj caej ksiki jednym dyskretnym zabiegiem: Pewnego dnia, byam ju wtedy w podeszym wieku, podszed do mnie w holu, gdzie w miejscu publicznym jaki mczyzna. Przedstawi si i powiedzia: Znam pani od dawna. Wszyscy mwi, e za modu bya pani pikna, przyszedem powiedzie, e dla mnie jest pani pikniejsza teraz ni w modoci, e dawna pani twarz modej kobiety mniej mi si podobaa ni dzisiejsza, zniszczona. Oto, co tutaj mamy: jaki mczyzna, ktrego nie spotkamy ju wicej w toku tej opowieci, fatyguje si do samej Duras, ktra wystpuje w tej powieci jako narratorka, eby powiedzie, e jej zniszczona twarz jest pikna. By moe do podobnego wniosku moga doj sama Duras, przygldajc si swej twarzy w lustrze. Po co wprowadza posta, ktrej nawet nie obdarza si imieniem, eby wypowiedziaa kwesti i nie pokazaa si wicej? Dlatego e ten mczyzna i jego yczenie, eby zbliy si do pisarki, daje wyjciowy punkt oparcia na zewntrz lustrzanego wiata narratorki. Jego pragnienie to kamyk, ktry porusza lawin. W nastpnych fragmentach dowiemy si, jak to si stao, e ju w wieku osiemnastu lat miaa ona, jej zdaniem, zniszczon twarz. Jego pragnienie nie podway zarazem modzieczego narcyzmu, ktry autorka przywoa ju w nastpnym akapicie, koczcym si sowami: Jestem sob oczarowana. Zauwamy, e te inicjujce pragnienia, nawet jeli odnosz si do wiata wewntrznego, wyraaj si w sytuacjach zewntrznych, kiedy to jedna osoba wychodzi do drugiej i mwi: Tego chc. Chc, eby mnie pani nauczya mioci. Albo: Przyszedem pani powiedzie, e uwaam pani za pikn. Kiedy pojawia si konkretna osoba, ktra komunikuje nam swoje yczenie, przerwany zostaje zaklty krg wasnej wiadomoci. Nasz wysiek te zmierza do tego, eby go przekroczy. Oto przypadkowe spotkanie staje si impulsem wywoujcym yczenie samej autorki, aby zej w obszar jej pragnie i konfliktw z przeszoci. Prawda przeszoci potwierdzona zostaje w zamykajcej ksik scenie telefonu od innego mczyzny, o ktrym wiemy ju, e jest wywoanym z przeszoci kochankiem. Pragnienie, oczarowanie, bl wywoany przez strat. To bodaj trzy gwne prdy w rwcych wodach narracji Kochanka. yczenia bohaterw, ich pragnienia to zarazem punkty czce ich dziaania z yciem wewntrznym. Wywouj te one, niejako przez kontrast, yczenia innych postaci i ich punkty widzenia. Czy to jest trudne, powiedzie, e czego chcemy? A potem poda za tym, co si powiedziao? Czy wolno nam chcie? Czy moemy pozwoli sobie na egoizm? Nawet jeli czujemy, e nie naszym postaciom powinnymy na to pozwoli. Musz nie tylko wiedzie, ale mie szans odczu, czego chc. Moliwe, e nie samo pisanie, ale wanie to chcenie postaci, ktrym daymy ycie, bdzie wywoywa w nas niepokj. A jednak podobnie jak stwarzamy si co dzie na nowo

32

przez kontakt z innymi ludmi, nasze postaci s stwarzane w kontakcie z innymi postaciami na planie narracji. Kontakt z natur, z przestrzeni zewntrzn moe wzbogaci ich rysunek. Ale chcc go odsoni, musimy pozwoli im pody za wasnym yczeniem, a to znaczy dociera si lub te niekiedy ciera z innymi. Stwrz posta, ktra nie chce absolutnie niczego. Czy jest to jakie wiadome odrzucenie, czy te po prostu pynicie z fal? W jaki sposb to si wyraa? Jakie to ma konsekwencje dla tej osoby? Jak reaguj na ni ludzie z jej otoczenia? Czy ma kogo przy sobie? Czy te skutkiem wasnej abnegacji zostaa zupenie sama i jedyny kontakt, jaki si jej zdarza, to wizyta listonosza? Czy musi si upiera przy tym, eby niczego nie chcie? Czy to wymaga jakiego wysiku? A moe, wrcz przeciwnie, ma spokojne ycie, dostatek, sukcesy, pienidze; wszystko, czego tylko mona zapragn? Stwrz posta, ktra nie wie, czego chce, i zgadza si na to, czego chc od niej inni. Cae ycie postpowaa w ten sposb. Nie jest osob przegran, nie yje na marginesie, ale we wzgldnym dostatku. Jest ustabilizowana. Osigna may sukces. Czego najbardziej si boi? Utraty stabilizacji, spokoju, niszy? Poka j w sytuacji, kiedy kto czego od niej chce. Poka, jak si poddaje. A jeli tym razem stara si nie podda, powiedz, co bdzie dla niej now pobudk. Czy jest sfrustrowana narzuconym sobie zadaniem? Co zrobi z wasn frustracj? Ma w zasadzie dwie moliwoci: skierowa j przeciw sobie lub przeciw temu, kto zmusza j do dziaania, albo uy jej jako energii do podbudowania swojej decyzji. A moe nie bdzie wcale sfrustrowana, tylko zaciekawiona? Postaci moe by zarwno mczyzna, jak kobieta. Nawet jeli uwiadomimy sobie, e czego chcemy, nikt nam nie zagwarantuje, e odtd wszystko bdzie dalej ukada si po naszej myli. Zainteresuj si tym, co dzieje si na skraju rzeczy. Tutaj nic nie jest takie, jakie si zdawao lub jakim je znaa. Sytuacja skrajna to niezwyka okoliczno, jak wyganicie wiate, zatrzanita winda, naga katastrofa, ktra zmusza nas do podjcia szybkich, niezaplanowanych dziaa. Wanie co takiego nastpio. Katastrofa. To, co posiadasz w tej chwili, jest twoje. Twoja inteligencja, dowiadczenie, instynkt czy jeszcze jakie nieznane ci zasoby. W tym nadzwyczajnym momencie zdobywasz si na zachowanie, ktre ci zaskoczy. By moe podoba ci si to, co wanie robisz, by moe nie. Opowiedz, co si dzieje, co zmusza ci do dziaania. Co ostatecznie robisz i jakie s twoje emocje? Katastrofa wci trwa. Duej, ni si spodziewaa. Ty i inni musicie si dostosowa lub zdoby si na wysiek, eby przey. Pojawiaj si nowe przeszkody. Pojawiaj si nowe rozwizania.

33

Geometria
Zwykle zaczynam od obrazu albo rozmowy, ktrej wspomnienie mnie nawiedza, lub dowiadczenia, ktre naprawd mnie uderzyo. Najpierw pracuj z mao znaczcym detalem. To wida, e w mojej pracy jest duo detali i e s one materialne. W ten sposb zbliam si do historii. Jeli zaczn myle, kto jest bohaterem, ukada sprawy tematycznie albo psychologicznie, zgubi si. Zaczynam od jakiej maej rzeczy i w ten sposb si wgbiam.
Mary Gaitskill Opowiadana historia ma swj wasny ksztat. Jest wzorem, wedug ktrego przypadkowe, wyizolowane znaczenia, wraenia i dowiadczenia zostaj zorganizowane. Jest systemem naczy poczonych, w ktrych nic nie istnieje przypadkowo. Ten wzr moe by rozpoznawalny, moe nawizywa do znanego archetypu lub do tego, co uznajemy za nasz prywatny archetyp, w ten sposb stajc si pierwsz opowieci, wzorcow dla nas. Dostrzegajc pikno i gracj poszczeglnych elementw, widoczn w ich wspistnieniu, uznajemy te wag opowieci. Wzr take zawiera w sobie opowie, ktra istnieje nad tym lub obok tego, co jest sam treci. Zadajc pytania i znajdujc na nie odpowiedzi, udaje si nam nakreli przebieg i usytuowanie historii, o ktrej mylimy, a take rysunek emocjonalny gwnych postaci, a to znaczy: ich czsto sprzeczne zamiary bd pragnienia. Moe si te okaza, e zapisywanie tej historii od pocztku do koca jest pozbawione ycia. ycie to rytm. Naszym kolejnym, jeszcze waniejszym zadaniem bdzie odnale rytm opowieci. Tutaj nie ma ju regu. Jedyne, co moemy zrobi, to sucha. Nasuchiwa tego rytmu w samym zdarzeniu, w pojawiajcych si obrazach, w objaniajcej jaki gest lub wypadek retrospekcji. Musimy ustali jej punkt wyjciowy, zaczynajc od zdania wypowiedzianego przez jednego z bohaterw, od przedstawienia miejsca wydarze, od obrazu, ktry pojawia si lub powtarza w wiadomoci gwnej postaci, od refleksji, ktra moe wyda si banalna, dopki si nie odsoni jej ukryte znaczenie. Ustalenie punktu wyjciowego pomaga selekcjonowa zdarzeniowy i emocjonalny materia, ktrego chcemy uy w opowieci. Gdy tylko uruchomimy wyobrani, moe si okaza, e obrazy, wspomnienia, drugoplanowe postaci zalewaj przestrze narracji. Dobrze jest przyci ten nadmiar. W taki sam sposb, w jaki kiedy na lekcjach geometrii wycinaymy z wikszego pola trjkt lub okrg i zajmowaymy si badaniem zalenoci wewntrz tej figury. Na przykad: Rysujemy lini i zaznaczamy na niej punkt. Od tego punktu zaznaczonego moe gdzie na jednej trzeciej dugoci, zatem nie od pocztku zaczynamy opowiada. Co stao si wczeniej, ale wiedz o tym uwzgldnimy w dalszym toku narracji. Nie ma tu waciwie retrospekcji, ale pewn informacj zatajamy, eby ujawni j pniej. Taki zabieg nadaje si raczej do krtkiej formy albo jako jeden z kompozycyjnych elementw wikszej caoci. Rysujemy lini i zaznaczamy na niej punkty. Kady z nich jest jednym zdarzeniem. Nie musz si one nawzajem szczeglnie wyjania, ale powinny by powizane czym wsplnym pytaniem, nastrojem, rytmem. Moe w nich wystpowa ta sama osoba. Mog ujmowa zdarzenia jednego wieczoru. To, co dzieje si midzy punktami, pozostawiamy niedopowiedziane. W ten sposb moe si okaza, e opowiedziaymy jak histori od pocztku do koca, nie stosujc retrospekcji. Nie wyjaniamy wszystkiego, ale przedstawiamy cig sytuacji rzutujcych na siebie nawzajem. Jest to narracja bardziej punktowa ni linearna, odpowiednia dla wikszego opowiadania.

34

 Zaczynamy opowiada od pocztku, z punktu widzenia jednej postaci, lecz okazuje si, e inne postaci te chc przedstawi swoj wersj wypadkw, niekiedy uzupeniajc, innym razem sprzeczn z pocztkow histori. Pozwalamy im na to, zwracajc jednak uwag, by ich opowieci miay podobn warto, a take, aby koncentroway si wok jednego zdarzenia, majcego odmienny sens dla kadej z postaci. Zaznaczamy punkt, a wok niego rysujemy okrg. Na okrgu zaznaczamy punkty. Kady z punktw jest zdarzeniem pozostajcym w jakim zwizku z punktem wyznaczajcym rodek okrgu. Jest to rwnie forma dla wikszego opowiadania. Zaczynamy opowie od rodka, od pewnego zdarzenia, ale tym razem pozwalamy sobie na retrospekcj przywoanie sytuacji, ktra zdarzya si znacznie wczeniej, a ktra wyjania sens tego, co si stao, a take tego, co moe si sta. Opowiadanie przyjmuje wwczas taki ksztat: sytuacja retrospekcja dalszy rozwj sytuacji. Jest to narracja z ptl. Sytuacja zaznaczona jest na linii prostej. Posuwamy si wzdu tej linii, a natrafiamy na miejsce, gdzie powinna znale si retrospekcyjna ptla. Powiedzmy, na dwch trzecich caoci. Moe si zdarzy, e w cigu tej narracji zamiast jednej duej ptli bd pojawia si co jaki czas mae retrospekcyjne ptelki. Jest to forma odpowiednia dla wikszego opowiadania. Moemy zacz od koca i przedstawi cig zdarze, ktre do niego doprowadziy. Tym kocem moe by nawet mier jednej z postaci. Albo mier jakiego wyobraenia na temat nas samych. mier w opowieci jest furtk do ycia, a zaczynajc od niej, zyskamy dostp do rnych historii. Jest to narracja stokowa. Kocowe zdarzenie jest wierzchokiem stoka. Na jego cianach i wewntrz s zdarzenia, ktre moemy zobaczy z perspektywy stoka. Jest to forma odpowiednia dla powieci. Jeden incydent albo dwa jakociowo podobne zdarzenia mog stanowi klamr historii. Otwieramy klamr i wchodzimy do rodka. Opowie moe przyj dowolny geometryczny ksztat. Wracamy i zapinamy klamr dopowiadamy, jak skoczyo si tamto otwierajce, pocztkowe zdarzenie. Jest to formaworek o dowolnej objtoci. Opowie moe rozwija si spiralnie, napotykajc powtarzajce si cyklicznie incydenty. S one zawsze troch inne, gdy maj swj wasny czas bd ulegaj przeksztaceniu, gdy wracamy do nich z powtarzajcymi si, lecz ulegajcymi zmianom w toku narracji pytaniami. Spirala godzi dwa pojcia linearnoci i cyklicznoci czasu. S zdarzenia, ktre maj tendencj do ponownego pojawiania si w naszym yciu. Od tego, co zrobimy w czasie pomidzy nimi, zaley, czy bdzie zmienia si ich ksztat. Narracja spiralna oddaje istot czasu i dowiadczenia. Tego, e jest czas zwyky i czas sakralny, e s zdarzenia, ktre powracaj, ale nie wstpujemy dwa razy do tej samej rzeki. Taka narracja pozwala zatem na zastosowanie dwch czasw w obrbie jednej powieci. Jeden czas bdzie rozwija si po spirali. Drugi, linearny, bdzie przecina j na przestrza. Wreszcie na kocu jeden czas moe spotka si z drugim. W ten sposb zbudowana jest Pe wini Jeanette Winterson. Narracja moe przybra ksztat komody z szufladami, albo te, nowoczeniej, pudeek, do ktrych zagldamy, opisujemy ich zawarto, zamykamy i przechodzimy do nastpnego pudeka. Bardzo wiele zjawisk w naszym yciu przyjmuje materialny ksztat pudeek. Pudekami s biura, sklepy i mieszkania. Odcinkowe telenowele pokazuj, e w kadym takim pudeku toczy si jaka historia, a s popularne nie tylko ze wzgldu na humor, ale na form, dobrze oddajc pudekowo wspczesnego ycia. Mona poczy je ze sob tak, abymy mogy narracyjnie przechodzi od jednego pudeka do drugiego. Pudekami mog by rwnie internetowe okna, ktre otwieraj si w gb, przywoujc dawn form szkatuki. Opowieci stanie si wwczas otwieranie przestrzeni luneta kalejdoskopu, w ktrym proste elementy przy kadym poruszeniu zmieniaj ukad, nonszalancko pozbywaj si wczeniejszej harmonii, eby szybko stworzy now.

35

Myl geometri. Jaki ksztat chce przybra twoja opowie? Gdyby chciaa narysowa geometryczny schemat swojej postaci, jak wybraaby figur? Myl o postaci, o jej uczuciach, rozczarowaniach, tsknotach, wpisujc je natychmiast w figur geometryczn, ktra t posta okrela. Nastpnie uyj tej figury jako wzoru do napisania opowieci. Celowo narzu sobie ograniczenie. Interesuj ci tylko rzeczy znajdujce si w polu tej figury. A jeli na ycie twojej postaci skada si kilka linii prostych? Zobacz, czy przetn si kiedykolwiek i gdzie zazwyczaj si kocz. Umie swojego bohatera lub bohaterk porodku trjkta. Wybierz trzy rzeczy, ktre s najwaniejsze w jej lub jego yciu, i ulokuj kad z tych rzeczy w jednym z wierzchokw. Na przykad: lub, dziecko, zdrada. Albo: egzamin, matka, deszcz. Albo: dziadek, pies, ratunek. Trjkt nie musi by rwnoboczny, co oznacza, e jeden z wierzchokw moe by w danej chwili waniejszy od innych na przykad matka waniejsza od deszczu. Te wierzchoki poczone s ramionami, zatem elementy wpisane w wierzchoki trjkta te powinny by ze sob poczone. Na przykad: bohater decyduje si na lub ze swoj narzeczon, cho ma wtpliwoci, czy jest ojcem jej dziecka; domyla si. Bohaterka mieszka z dziadkiem, ktrego na staro opanowaa mania ratowania bezdomnych zwierzt, wanie znowu przyprowadzi psa. Napisz opowiadanie rozgrywajce si w obrbie tego trjkta. Zauwa, e to, co masz, jest zaledwie wyjciowym schematem. Co jeszcze musi si zdarzy. Na przykad: Podejrzenia naszego bohatera byy suszne, zjawia si prawdziwy ojciec dziecka i oczekuje, e nasz bohater bdzie teraz utrzymywa ich troje. Albo: Pies, ktrego przyprowadzi dziadek, nie jest bezdomny, naley do pewnej kobiety, przyjaciki szefa okolicznej mafii. Co bdzie dalej? Na maych paskach kartonu zapisz nastpujce sowa: perswazja, seksualno, zdrada, przemoc, rodzice, wadza, mio, ambicja, dziedzictwo, praca, strj, wstyd, lojalno, narodziny, ciao, szalestwo, zwizki, pasja, namitno, pienidze, religia, polityka. Po jednym sowie na kadym pasku. Odwr je czyst stron do gry. Wylosuj trzy sowa, na przykad: dziedzictwo, lojalno, szalestwo. Zapisz lune skojarzenia z kadym z tych sw osobno i takie, w ktrych pola skojarze zdaj si na siebie nachodzi. Uczy to, zadajc pytania, na przykad: Co to znaczy lojalno? Kiedy oczekuje si ode mnie lojalnoci? Komu powinnam j okaza? Jakie osoby, jakie grupy spoeczne pitnuje si jako nielojalne i w jakich sytuacjach? Czy s jakie dobre strony lojalnoci? Myl o postaci lub sytuacji, w ktrej te przypadkowo wylosowane przez ciebie trzy sowa cz si ze sob poprzez narracj. Zacznij o niej pisa.

36

Dziennik podry
Postanowiam sobie to zadanie za namow mej kuzynki, poetki Christabel LaMotte, ktra powiedziaa co, co zrobio na mnie silne wraenie: Czowiek staje si prawdziwym pisarzem, wycznie wiczc si w tym rzemiole, prowadzc bezustanne dowiadczenia z jzykiem, podobnie jak wielki artysta eksperymentuje z glin i farb olejn do chwili, gdy ten rodek wyrazu stanie si drug natur, ktr artysta moe ksztatowa zgodnie ze swoj wol. Gdy wyznaam, e bardzo pragn pisa, w moim za yciu codziennym brak ciekawych rzeczy, zdarze i namitnoci, ktre mogyby sta si tematem poezji lub prozy, powiedziaa rwnie, e do podstaw dyscypliny pisarskiej powinno nalee codzienne notowanie wszystkiego, co zauwa w swoim yciu, niewane, jak nudne lub zwyczajne si wydaje. Zalety owych zapisw cigna s dwojakie. Uczyni mj styl gitkim, obserwacj za dokadn, w przygotowaniu na chwil, kiedy co zawoa tak powiedziaa: Zawoa bym to opisaa. A ponadto ka mi zauway, i nic nie jest nudne w swojej istocie, e wszystko jest na swj sposb ciekawe. Spjrz mwia na wasz zalany deszczem sad, na wasze straszliwe wybrzee obcymi moimi oczyma, a zobaczysz, e s pene magii i smutnych, lecz cudownie piknych barw. Popatrz na stare garnki i proste talerze w waszej kuchni oczyma nowego Vermeera, ktry przybywa, aby zaprowadzi harmoni za pomoc odrobiny cienia i sonecznego wiata. Pisarz tego zrobi nie moe, lecz zwa, co pisarz moe zawsze przy zaoeniu, e zna swoje rzemioso.
A.S. Byatt Kiedy nie jestemy duej ciekawe tego, co przyniesie nastpny dzie, to znaczy, e jestemy jak chore zwierz potrzebujemy regeneracji. Kiedy ksika przestaje nas interesowa, odkadamy j szkoda, e nie mona tego samego zrobi z yciem. Twrcze pisanie zmusza nas do ciekawoci, bo ciekawo wobec tego, o czym chcemy pisa jest warunkiem sine qua non pisania. Jeli to, co piszemy, nie obchodzi nas, czytelnik bdzie podobnie mao zainteresowany. Jeli nudzi nas to, o czym piszemy, ale upieramy si, eby o tym pisa, wprowadzimy czytelnika w konfuzj. Ciekawo nie oznacza emocjonalnego zaangaowania. Nie musimy i a tak daleko. Nie oznacza te namitnoci. Nasza ciekawo osadza si na obserwacji tego, jak zachowa si nasz bohater, a take przestrzeni, w jakiej zosta umieszczony. Wykorzystaj swoje umiejtnoci. Jeli zostaa obdarzona skonnoci do introspekcji, odnie jej mechanizmy do wasnego bohatera. A moe mniej zajmujesz si sob, ale jeste szczeglnie wyczulona na zmiany w cudzych uczuciach? Zrb uytek z wasnych skonnoci. By moe niektrzy ludzie oczekuj, eby przejmowaa si ich uczuciami bardziej ni wasnymi i ustpowaa z drogi, kiedy si pojawi. Jeli posiada t umiejtno, okae si ona cenna w twojej przyszej pracy. Teraz moesz ustpowa z drogi swoim bohaterom i obserwowa, co dzieje si w nich. To samo wychowanie, ktre domaga si ustpstw, wprowadza jednak, obok koniecznoci intuicyjnego wyczulenia, zakaz ogldu. W jakim stopniu go uwewntrznia? Czy syszysz w sobie gos, ktry mwi: Nie przygldaj si? Nie obserwuj mnie a tak dokadnie? W niewielkim? W adnym? Nie wiesz, o czym mwi, bo nic podobnego nigdy nie miao miejsca? Tym lepiej, bo zapraszam do nastpnego wiczenia.

37

Przygldaj si wszystkiemu, co ci otacza, tak jakby widziaa to po raz pierwszy w yciu. Notuj wszystko, co widzisz zauwa ksztat krzesa, wytarty blat stou, napisy na klatce schodowej, rys na karoserii. Niezadowolon min dziecka, mrukliw urzdniczk na poczcie, zielony kiosk z gazetami, ilustracje na okadkach kolorowych pism. Spisuj wszystko, co zobaczya w cigu dnia, albo miej przy sobie dziennik i zapisuj w nim na gorco wszystko, co tylko zobaczysz. Pisz w kolejce, w tramwaju, w kawiarni. Zapisuj zdarzenia, nawet jeli nie masz czasu ani inklinacji, eby zastanawia si nad waciwociami i znaczeniem kadego z nich. Obserwuj wszystko tak, jakby znalaza si w obcym kraju. Pozwl sobie na ciekawo, ktra uruchamia si, gdy znajdziesz si na ulicy egzotycznego miasta. Owszem, teraz nie jeste na wycieczce i przyzwyczaia si do swoich ktw. Ale potraktuj je wieym spojrzeniem cudzoziemca, jakby znalaza si w najbardziej egzotycznym miejscu na wiecie. Czy zauwaya, jak szybko i jak naturalnie mwi to w narracyjnym skrcie, jakby czas powicony na prowadzenie dziennika, czyli kilka tygodni albo nawet miesicy, ju si dopeni pozwalasz sobie na to, by wczy pomidzy zdarzenia twoje wasne spostrzeenia i refleksje? Kiedy si pojawi, nie blokuj ich, tylko wci obserwuj. Zanotuj take obserwacje dotyczce twoich przemijajcych uczu. Zacznij dialogowa ze zjawiskami, ktre widzisz, z komentarzami, ktre przypadkowo usyszaa. Pozwl sobie na czuo i miech, rozczarowanie i irytacj, na dystans i na ironi. Wyobraajc sobie, e twoje codzienne ycie toczy si w obcym kraju, staniesz si jak podrniczka, spostrzegawcza i wraliwa na szczegy, ciekawa znaczenia tego, co wanie zobaczya, entuzjastyczna wobec tego, czego dowiadczasz, i skonna, by agodniej przyjmowa cudze kaprysy, a take niedogodnoci. S one przecie tylko epizodami w twojej podry. One przemijaj, a ty zostajesz ze swoim dowiadczeniem. Twoje dowiadczenie jest wiksze i zawiera je w swoim obszarze albo je z niego wyklucza. Obserwuj te swoje granice do jakiego stopnia jeste skonna uzna cudz irytacj, do jakiego stopnia pozwalasz, eby dotkno ci cudze szalestwo? Obserwacja zakada, e mamy pewn wiadomo wasnych granic, wiemy, gdzie koczy si nasz obszar, a zaczynaj inni ludzie. Jeli masz niewiele czasu, nie czytaj tego, co napisaa, ale wci pisz. Pewnego dnia jednak przeczytaj ten dziennik podry po wasnym yciu. Znajd spostrzeenia, o ktrych zapomniaa, a ktre teraz mog zaskoczy ci trafnoci. Zobacz, co ci dziwio, a co fascynowao, znajd obrazy, ktre ci wci intryguj. Myl o nich. Za kilka dni sprawd, ktry z nich zosta z tob na duej. Czy mylisz o jakiej scenie tam odnotowanej, kiedy si budzisz? Czy jaki obraz sprawia, e wracasz do niego myl, e jeste rozkojarzona, bo staje ci przed oczami, kiedy suchasz wykadu albo prowadzisz samochd? Sprbuj go obejrze. Zaprosi do siebie. Zabaw si w gr skojarze. Zobacz, gdzie kryje si sia tego obrazu. Zbadaj jego obrzea. Wejd w sam jego istot. Albo signij po wspomnienie, ktre wydawao ci si mniej jasne, mniej oczywiste, a przez to mniej intensywne, mniej skuteczne, mniej osigalne, a przez to obdarzone mniejsz si. Sprbuj je rozpisa na drobniejsze elementy. Moe ktry z nich uciekajce spojrzenie rozmwczyni, zawieszenie gosu, jakby chciaa powiedzie co jeszcze, ale nie mwi tego poczy si z innym, bardziej czytelnym zdarzeniem. Patrz na nie, prbujc doszuka si wzoru nie tego, ktry masz najbliej, w zasigu rki i mogaby narzuci tym sytuacjom. Wci nie wiem, czego naprawd chc, Wszyscy mnie porzucaj to s wanie takie gotowe wzory. Moesz je umieci w narracji, wypatruj jednak tego, ktry zacznie ukada si bez twego wysiku z samych zdarze. Uczy gotowiec zaledwie elementem wikszej, bardziej skomplikowanej budowli. W ten sposb bdziesz moga go wyjani skd pochodzi? Rozmylaj o tym wszystkim, piszc.

38

Wr do spisu rzeczy, ktre chciaa ocali przed pojawieniem si Policji Ze Snu (rozdzia: Pytania i odpowiedzi). Na jego podstawie spisz now list. Zatytuuj j: Rzeczy, ktre kocham. Dodaj nowe elementy do spisu. Natomiast usu takie, ktre wpisaa tam z obowizku, albo takie, ktre wydaj ci si dzi mniej wane. Wyobra sobie, e jeste archeologiem, ktry dokopa si do listy rzeczy wanych dla jakiej nieznanej osoby z przeszoci. Naszkicuj portret tej osoby: Jakie byo jej ycie? Jaki miaa charakter? Sprbuj wycign wnioski na temat obyczajw rodzinnych, spoecznych i kulturowych, jakie ksztatoway ycie tej osoby. Wyobra sobie, e jeste siostr archeologa, ktra odwiedza go na wykopaliskach i dostaje od niego znalezion list z przeszoci, a take jego wspczesny komentarz. Siostra archeologa jest poetk. To, co czyta, staje si dla niej natchnieniem, eby napisa co (impresj, wiersz, opowiadanie) na temat osoby, ktra ya dawno temu.

39

Autoportret
Niektrzy pisarze s okropni. Boj si pisa. Co odegrao rol w moim przypadku, to byo by moe to, e nigdy nie baam si takiego strachu. Napisaam ksiki niezrozumiae i one byy czytane.
Marguerite Duras

Aby opowiedzie ca histori ycia, autobiograf musi wynale pewne rodki, dziki ktrym bd odnotowane dwa poziomy egzystencji szybkie nastpstwo wypadkw oraz powolne otwieranie si pojedynczych i szacownych momentw skoncentrowanej emocji.
Virginia Woolf Chcesz zacz od siebie, a to, co w sobie znajdziesz, zmienia w sztuk. Jak Frida Kahlo pragniesz malowa tylko autoportrety. Po co wymyla historie, ktre si nie zdarzyy, jeli te, co si zdarzaj, s niezwyke, a do tego niepokoj ci lub zastanawiaj, lub podobaj ci si, albo ich nie rozumiesz i chciaaby je rozwika? Spotykasz ludzi, ktrzy ci fascynuj bd zoszcz i o nich take chcesz pisa. Nie s sawni ani telegeniczni, ale zrobili na tobie wraenie, ich obecno odcisna si na twoim yciu; nie jest ju takie jak przedtem. By moe chciaaby zacz od wasnego ciaa i pisa tylko o tym, co znajduje si w jego promieniu. Albo masz wraenie, e odkrya jak prawd, jak urzdzony jest wiat. Twoje ycie wcielio t prawd i pozwolio ci jej dowiadczy, nic wic dziwnego, e chcesz je opisa. Albo te cenisz prostot, a ona znajduje si jak najbliej konkretnych drobiazgw, przedmiotw, ktre skadaj si na codzienno. W kadym wypadku pisanie jest czynnoci intymn. Nawet kiedy na pozr nie piszesz o sobie, ocierasz si o siebie. Starajc si stworzy posta, ktra nie bdzie miaa z tob nic wsplnego, moesz odkry, e uosabia ona jak kwesti, ktr zakopaa gboko i nie chciaa si z ni wicej zetkn. Pisanie o sobie wymaga szczeglnej uwanoci, jeli chcemy zobaczy wicej, ni mamy ochot na swj temat wiedzie. Wyj poza mi, eksportow wersj siebie. I wej w gb czego, co by moe nie jest duej tob. Wejcie w gb siebie ma co wsplnego z narracj bani wybierasz si po skarb ukryty pod ziemi, ale nie masz pewnoci, czy znajdziesz tam cokolwiek, a po drodze omijasz puapki i syszysz ostrzegawcze gosy. Dogadzasz sobie bez umiaru, mwi te gosy. Owszem, ale dlaczego dogadzanie innym ma by moralnie lepsze? Zamykasz si na reszt wiata, zauwaaj. Piszc o sobie, budujesz siebie i by moe uczynisz wasne ycie bardziej gocinnym, a siebie rozumniejsz i bardziej wspczujc. Z czasem staniesz si altruistk. Nie jestemy pewni, czy twoje intencje s wystarczajco artystyczne, tumacz. Nikt nie powiedzia, e twrca ma stacza si do rynsztoka i niszczy siebie lub pozosta do koca takim, jakim by w wieku trzydziestu lat. A poniewa tylko nielicznym udaje si zyska sukces (ktry przemija) i pienidze (ktre si wydaje), zatem pisanie po to, eby co zrozumie, poczu i rozwika z korzyci dla siebie i innych, wydaje si i poyteczniejsze, i w efekcie trwalsze. Pisanie o sobie, czy jeli chodzi o form, czy moment przekroczenia, nie rni si szczeglnie od pisania o ludziach, ktrzy nie istniej. Co wicej, jest moliwe, e to, co napisaa, bdzie uznane za autobiografi bez wzgldu na to, czy ni jest i czy tego chcesz. Joyce Carol Oats zezocia si pewnego razu i na spotkaniu autorskim przeczytaa pochodzcy z ksiki Margaret Atwood Pani Wyrocznia fragment, w ktrym modociana bohaterka cierpi z powodu nadwagi. Pierwsze pytanie widowni brzmiao: Jak si pani udao tak schudn? To rodzaj epidemii, ktra panuje na caym wiecie. S sytuacje urocze, kiedy kto chce nam zrobi przyjemno, prbujc speni marzenie jednej z naszych bohaterek, ale gorzej jest, jeli kto uzna za stosowne na amach o zasigu 40

krajowym rozliczy nas z rzekomych kochankw bohaterw tych wszystkich opowiada. Kiedy ludzie myl, e to, o czym pisz, zdarzyo si naprawd, mam mieszane uczucia. Z jednej strony pochlebia mi to wida przedstawiam co bardzo prawdziwie, jeli dowiadczony czytelnik uwaa, e to si naprawd zdarzyo, a z drugiej irytuje, gdy ta przenikliwo, z ktr staram si budowa tekst i uczyni go prawdopodobnym, zostaje lekko i atwo uniewaniona. Ostatnio kilku krytykw zapoyczyo dla takiej osobistej prozy pojcie sylwy byy to pamitniki szlacheckie powstajce w czasach, kiedy druk nie by tani ani dostpny, pisane niby osobicie, bo w domu i dla rodziny. Bardzo lubi wnikliwe, inteligentne, intymne pisanie na duym zblieniu. Ale nikt nie by dalszy od wnikliwych poszukiwa wewntrznych ni barokowi szlachcice, ktrzy jeli co chcieli pokaza wnukom, to swoj wersj eksportow. Nie wiem, jak kim, ale mn wstrzsa na myl, e mogabym napisa sylw. Wci naiwnie i uparcie nalegam na prawo do dziaalnoci artystycznej bez definiujcych ogranicze. Czy naley wybiera midzy prawem do autokreacji a prawem do kreacji wiatw, ktrymi nie jeste i nigdy nie bdziesz? Mona je adnie poczy co takiego zrobia Olga Tokarczuk w Domu dziennym, domu nocnym. By moe jedno wywouje lub uatwia drugie. By moe poczenie jednego pasma z drugim jest do trudne. W kadym razie odsania si w ten sposb jaka rwnowaga wiatw. Jedna z moich studentek powiedziaa, e przygotowuje swoje teksty w dwch wersjach: prywatnej i publicznej. Na zajcia przynosi teksty publiczne. Dla siebie zachowuje teksty prywatne. To ju jest jaka tradycja literacka. Anas Nin pisaa dzienniki w dwch wersjach, dla ma i dla siebie, w wersji publicznej i w wersji prywatnej. W takim dziaaniu kryje si czasem przewrotno. Ludzie myl, e si nadmiernie odsaniamy, ale nasz tekst prywatny wci pozostaje w ukryciu. Zobaczmy, jak odwitnie wyglda na swoich obrazach Frida Kahlo. Jej wosy s zawsze godnie splecione albo wystpuje w ozdobnych czepcach, sukniach i girlandach z kwiatw, na tle rajsko soczystej rolinnoci. A na wykonanych przypadkowo zdjciach widzimy j w prostej bluzie i spodniach, z papierosem w rku, wspart o cian. Musiaa lubi ten efekt, kiedy zmczona i poplamiona farb jak robotnik ogldaa swoj twarz Madonny, surow i dostojn, otoczon aureol koronek. Ale na jednym z ostatnich zdj ley w ku przygnieciona chorob i maluje na specjalnie zainstalowanych sztalugach. Jest w swoim odwitnym stroju. Staa si swoim portretem. Na obrazach Kahlo bya i nie bya sob. Bya swoj wasn transcendencj, co tutaj znaczy: przekroczeniem w stron witoci. (Jeli nie wiesz, a jeste ciekawa, co znaczy to sowo, pozwl, by motywowaa ci twoja wasna ciekawo, i signij po sownik.) Badaa zwizek midzy witoci a cierpieniem. Bya bohaterk swoich portretw, osob, ktra jest jak Kahlo, a zarazem istnieje poza ni. Ale zawsze ograniczaa przedstawienia siebie do pewnego typu reprezentacji, takiego, ktry najpeniej ujmowa jej wit kobieco (Na jednym z obrazw pokazuje siebie na onie Ziemi, trzymajc w objciach, na wasnym onie, swojego nagiego jak dziecko ma.) Podobnie, jeli chcemy przedstawi siebie jako bohaterk fikcji lub bohaterk fikcyjn, wybieramy tylko nieliczne zjawiska z wielu, ktre znajduj si w polu zakrelonym przez ja. Jestemy swoim materiaem, wic dokonujemy selekcji materiau. Czynimy to tak samo jak w kadym innym rodzaju pisania, eby pokaza lub odkry co, na czego odkryciu lub pokazaniu nam zaley. To co staje si najwaniejsze. Temu czemu zadajemy pytania: Co to jest? Jak to brzmi? Czy s w tym jakie emocje? Czy moe to mie swj tytu? Najpierw opowiedz histori swego ycia, napisz autobiografi w pi minut. Zapisz wszystko, co wydaje ci si najwaniejsze w tej chwili. A teraz przeczytaj j. Czy s jakie wane obszary, ktre pomina? Napisz autobiografi raz jeszcze (pi minut), uywajc tylko tego, co pominite. A potem napisz j znowu. I znowu.

41

Od to, co napisaa. Po jakim czasie spjrz ponownie. Z ciekawoci i bez osdu. Co zostao zanotowane? Co pominite? Zauwa, e nie ma waciwej drogi, jest tylko ta, ktr sama wybraa. Czy piszesz o pracy? Czy o dziecistwie? O uczuciach? Zdarzeniach? Czy zanotowaa je w porzdku chronologicznym od urodzin? Czy zacza od chwili obecnej, aby siga wstecz? Wybraa jedno zdarzenie czy moment jako reprezentatywne dla caoci? Zawara anegdoty? Wczya rodzicw, rodzestwo, przyjaci, nauczycieli, kochankw, dzieci? Pisaa o klskach czy o triumfach? Uja sny? Skupia si na wydarzeniach ycia zewntrznego czy wewntrznego? Czy poczya oba poziomy? Czy zawara wrd nich seksualno? Polityk? Religi? Kada z tych moliwoci otwiera si na co nowego. Od ciebie zaley, ktre z nich wybierzesz i jak je poczysz, eby ujawni to, kim si staa. Materia ycia nadaje si do tego, eby pracowa z nim podobnie jak z materi fikcji. Jedno zdarzenie, reprezentatywne dla caoci, jest obrazem, ktry stanowi punkt wyjciowy tak samo w opowiadaniu o zgubionym psie, jak i w opowieci z czasw biblijnych. Spojrzenie na nasze ycie jak na histori jest czci procesu twrczego. Moemy take spojrze na nasze ycie jak na element szerokiego planu historycznego. W najbardziej sprzyjajcych warunkach ten oparty na analizie najbliszej rzeczywistoci proces pisania otworzy nas na obszar wyobrani, w ktrym zakcone zostaj prostolinijne pojcia dobra i za. Dziki historii wiemy, e istniejemy, i realizacja pragnienia, by opowiedzie histori, potwierdza nasz rzeczywisto, a wtedy opowiadanie historii staje si czci innego procesu, w ktrym tworzymy nasze ycie. Co mamy na wasno s to historie, ktre si nam zdarzyy i ktrych nikt za nas nie opowie. Pozostajc przy nich, ale zarazem suchajc wyobrani, wdrujemy midzy tym, co nieuniknione, a tym, co spontaniczne, midzy tym, co dawne i znane, a tym, co wyjtkowe i niepowtarzalne, midzy tym, co byo nam dane i naley do historii naszej kultury, a tym, co jest nasze i jest naszym gosem. Historia naszego ycia staje si tworzywem, ktremu elastycznoci przydaj dopiero uczucia; jest smutkiem, radoci, cierpieniem; owieceniem i niewiedz. By moe nie jest wszystkim, co mona znale na wiecie, ale chcemy j pozna, gdy jest nam dana, jest rdem i zapisem tego, czym jestemy. Jest by moe jedyn rzecz, ktr naprawd posiadamy. Wyobra sobie, e jeste u kresu ycia. Umierasz tak, jak zwyko si kiedy umiera, spokojnie, we wasnym domu. Bez wahania i nie mylc wiele, zapisz histori, jak przeya, w piciu zdaniach. Pomyl, jak brzmiayby twoje ostatnie sowa. Nie zawsze jest tak dobrze. Nie zawsze mwienie o sobie daje efekt wyzwolenia. Nasza historia moe by take puapk. Kto nie zna tych starych ludzi, ktrzy opowiadaj o sobie w kko t sam histori? Ich najblisi wiedz, e to jest fikcja, e opowie, jak stworzyli dla siebie, nie jest prawdziwa. Czy oni te o tym wiedz? W kadym razie nie s w stanie opowiedzie adnej innej. Mona odda si bez reszty tworzeniu faszywej historii. W ten sposb zaj sobie czas potrzebny na szukanie tej prawdziwej. Powtarzanie w kko tej samej historii moe by sposobem na ukrycie innej, mniej oczywistej, bardziej zaskakujcej. Powtarzajc j coraz to bardziej uporczywie, ze strachu przed tym, co nieznane, z alu nad sob, wybieramy ycie, ktre nie ma nic wsplnego z nami. Jest to ycie porzdne, pospolite i przewidywalne. I stajemy si tym yciem.

42

Nikt oprcz nas nie rozsdzi, ktra historia jest prawdziwa to znaczy pozostaje w zgodzie z uczuciami, a ktra jest blisza faktom, chocia oddala nas od tego, co si naprawd stao. Jeli zaczniemy nadsuchiwa, jeli jestemy czujne, dowiemy si niebawem. Albo te ycie zaprowadzi nas do miejsca, w ktrym bdziemy mogy to zobaczy. Co zobaczy? To, czego szukamy. Autentyczna historia jest otwarta, zmienna i zawiera elementy nieznanego. Ma fragmenty tajemnicze i dwuznaczne. Nie daje atwych wyjanie. Moe sobie zaprzecza. A czasem nawet powinna. Nie znamy jej w caoci. Przynajmniej nie wtedy, gdy zaczynamy j pisa. W zatajaniu, milczeniu, niemwieniu o czym kryje si element nonszalancji. Jeli nie zapiszemy naszych historii, nikt inny tego za nas nie zrobi i zgin razem z nami. Oczywicie moe by tak, e ludzie niedugo przestan czyta ksiki. Nie bd mieli na nie czasu. Bd robi karier i oglda telewizj. W najbardziej sprzyjajcych warunkach pocz te dwie czynnoci. Ale tymczasem wci jeszcze czytaj. Suchaj historii, w ktrych rutynowo i naiwnie prbuj odnale siebie. Co zrobi, jeli w tych opowieciach, w tych lustrach, ktre wystawia przed tob popularna, medialna kultura, nie dostrzegasz wasnego odbicia? Co zrobi, jeli nie dostrzegasz siebie w wysokiej kulturze, w kanonie? To niemia sytuacja, gdy sprawia, e czujemy si mniej rzeczywiste. Moesz uzna, e twoje dziaania rozmijaj si z rzeczywistoci albo s tak niefektywne, e nie napotykaj nawet na jej opr, i zgodzi si na pozycj niewidzialnej kobiety we wasnym yciu lub zamiast tego moesz przyj na chwil, e ju jeste swoj wasn kultur. Wtedy moesz zapisa jej mity i legendy, jej historie. Naleysz do plemienia, ktre wymiera. Jeste jedyn, ktra pamita wszystkie mity, legendy i opowieci. Kto pochodzcy z kultury, ktra doprowadzia do upadku twojego ludu, przychodzi, eby je zapisa. Jeli je opowiesz, prawdopodobnie zostan przekamane, jeli nie umr razem z tob. Co zrobisz? Wyobra sobie, e osoba, ktr dobrze znasz, napisaa opowie o wasnym yciu, w ktrej wystpia jako jedna z waniejszych postaci. Uczynia to jednak w sposb dla ciebie krzywdzcy. Wybraa elementy twojego ycia, po ktrych kady bdzie mg ci rozpozna, a jednak wykrzywia ich sens. Jak si czujesz, bdc bohaterk cudzego tekstu? Sprbuj odzyska wasne ycie, piszc o nim.

43

Przewrotno
Ostatnio prbowaam napisa ksik, ktra miaa si nazywa Mczyzna, ktry kama. To byo o mczynie, ktry kama. Kama cay czas, kademu i o wszystkim, co mu si zdarzyo. Oszukastwo byo na jego wargach, zanim jeszcze znalaz dla niego waciwe sowa. On sam nie mia poczucia, e to robi. Nie kama na temat Baudelaire'a czy Joyce'a, czy eby urosn we wasnych oczach, czy przechwala si swoimi miosnymi przygodami. Nic z tych rzeczy. Kama na temat ceny puloweru, podry metrem. O filmie, ktry zacz si w kinie, o spotkaniu z przyjacielem, rozmowie, menu, wszystkich szczegach podry, ktr odby, wliczajc nazwy miast, ktre odwiedzi. O swojej rodzinie, matce, siostrzecach. To byo zupenie nieinteresujce. Z pocztku mona byo si wciec. Ale po miesicu czy dwch nawykao si do tego.
Marguerite Duras Przewrotno to humor, troch delikatny, ale troch paskudny, nie pozwalajcy tym, ktrzy si miej, na zbyt wygodne rozparcie si w fotelach. Nie powiem, komu bije dzwon... Nie powiem, z czego si miejesz, albowiem miejesz si z siebie. Kobieca przewrotno to taki rodzaj humoru, ktry sprawia, e w niektrych kobietach otwieraj si rda energii, w innych budzi si poczucie niestosownoci, a mczyni na og czuj si niepewnie. Nawet jeli akurat si z nich nie miej, nawet jeli w ogle si nimi nie zajmuj, wydaje si moliwe, e mogyby si z nich mia albo nimi si zaj. To take lekko myli i precyzja ci. Taka lekko, ktra co ukrywa, jak niespodziank, niewielki materia wybuchowy, bombk wielkoci wkadu do dugopisu. Widzimy, e co zostao napisane lekko, inteligentnie, przyjemnie, i podejrzewamy, e jeszcze inna, nie tak atwo dostrzegalna jako kryje si w rodku. To moe by prezent dla tych, ktrzy kod znaj, a nieuprzejmo dla innych, ktrzy nie rozumiej, ale si domylaj. Przewrotne s piosenki Renaty Przemyk. Chocia piosenka Mio ci wszystko wybaczy te moe by przewrotna. Wiele zaley nie tyle od zawartoci, co od samego wykonania. Przewrotno to bro bezbronnych. Przewrotno to przebranie. Przewrotno jest staym atrybutem groteski, ale mona j stosowa wszdzie, nawet w klasycznej prozie, w ten sposb nasczajc j grotesk. To zabawa bezinteresowna i podstpna. To moment, w ktrym chcemy napisa swj wasny nekrolog i zaprosi orkiestr cygask na swj pogrzeb. To gra rozpoczta na otarcie ez, ktra ma swoj si i ktra maluje zy na policzkach, nie przejmujc si tym, e nie wyschy jeszcze te prawdziwe. Przewrotno nie jest sztuk popenian dla poytku sztuki. Nie musi by autoterapi ani nawet sposobem podbudowania poczucia wasnej wartoci w miym i wspczujcym gronie. Wyraenie patrze z ukosa byo do popularne w kulturze duych miast amerykaskich w latach dziewidziesitych. Nie znajc jego definicji, zgadywaam, e to niektrzy artyci potrafi patrze z ukosa, niektrzy artyci, ktrzy s albo czasem bywaj kobietami, najoglniej, rni osobnicy, ktrzy potrafiliby w przewrotny sposb zapiewa Mio ci wszystko wybaczy. Filozof o uroczym nazwisku Slavoy iek rozszerzy dla mnie pole symboliczne tego wyraenia, cytujc dialog z Ryszarda II Szekspira (akt II, scena II). Krl pojecha na wojn, a Bushy, poplecznik krla, stara si nakoni Krlow, eby wyzbya si zych myli: Dwadziecia cieni rzuca umie smutek, S mu podobne, a przecie nim nie s. A oko, alu olepione zami, Tam, gdzie rzecz jedna widzi rzeczy wiele. 44

Jak w perspektywie, kiedy patrze prosto, Nic, tylko chaos, a gdy spojrze z boku, Zaraz si rne ksztaty ukazuj, Tak, wasza mio, kiedy przez zy patrzysz Na odjazd krla, widzisz widma smutku Do twej prawdziwej rozterki dodane, Widma, co niczym s, tylko cieniami, Czym, czego nie ma. Nieobecno krla, Tylko to jedno ma prawo ci smuci. I nic innego. Innych smutkw nie ma, A jeli ci si wydaje, e s, To opakujesz jakie urojenia, ale faszywe za prawdziwe bierzesz. Bushy uwaa, e Krlowa wyolbrzymia problem, gdy jej poczucie rzeczywistoci zostao zwielokrotnione przez niepokj. W tym celu przywouje jedn metafor obraz szka, tak przycitego, by odbijao nie tyle rzecz sam, ale jej wiele stron. Zarazem jednak zaprzecza swoim intencjom (w dalszym cigu sztuki przeczucia Krlowej oka si suszne) i sugeruje, e moe ona dostrzega co wicej ni tylko odmiany wasnego alu. Patrzc wprost, nie widzimy nic, poza oglnym zamieszaniem, postrzegamy nadmiar i chaos, ale kiedy patrzymy z ukosa, pod pewnym ktem, subiektywnie, nasze spojrzenie oczyszcza si i zaczynamy rozrnia ksztaty. A zatem Krlowa, spogldajc z ukosa, widzi rzeczy jasno i przejrzycie. Nie dostrzegaby ich, patrzc wprost. Przewrotno nie daje atwych wyjanie. Ma co wsplnego z zadawaniem pyta, ktre waniejsze s od odpowiedzi. Z mwieniem obok waciwego tematu. By moe wiemy, gdzie jest ten waciwy temat, ale nie dotykamy go, opowiadamy raczej dykteryjki znajdujce si bardzo blisko, stykajce si z nim, lecz pozostajce obok. Na przykad cytowany wyej fragment z Marguerite Duras o mczynie, ktry kama. Zapewne od razu wida, jak bezceremonialnie autorka podchodzi do tematu. Chciaa napisa ksik o mczynie, ktry kama, ale o ile nam wiadomo, nigdy jej nie napisaa. To by czarujcy mczyzna, dowiadujemy si pniej. I bardzo dobrze ubrany. By do tego niezwykym, bardzo utalentowanym kochankiem. I uznanym pisarzem. Mia chorob serca i skona w trakcie stosunku z kobiet, ktra bya zamna i dotd mu siebie odmawiaa, w hotelowym pokoju. Jak opisa kogo, kto ma natur kuleczek rtci, kogo nie mona uchwyci, bo yje w wiecie stworzonym z uamkw kamstw, ktre si pitrz, zachodz na siebie, ktrych nie sposb oddzieli od prawdy i ktre s, w kocu, zbyt banalne, eby pracowa nad ich rozszyfrowaniem? By moe nie ma w tej historii nic, oprcz opowieci o yciu, ktre jest paradoksalne, i o czowieku, ktry byby cakiem banalny, gdyby tylko podawa waciwe ceny swetrw i nazwy miast, w ktrych zatrzymywa si podczas podry. Podejrzana jest tylko przyjemno autorki, przyjemno opowiadania o tym mczynie, emanujca z tej opowieci. Moliwe, e to sama przewrotno ma natur kuleczek rtci, bo wci nie mog jej zdefiniowa, gdy patrz na ni wprost. Wiem na przykad, e do przyjemnie jest pisa przewrotne teksty. Mog da wyraz mojej zoci, ale trudno uchwyci jej natur; trudno zapa za rk kogo, kto jest przewrotny. Zo przechodzi wic szybko, kiedy pojawia si przewrotno. Jestem zadowolona, kiedy uda mi si napisa co naprawd przewrotnego. Wtedy nie chodzi ju nawet o to, eby co pokaza albo cokolwiek zrozumie, albo zdoby si na gest wspczucia, ani o mudne odrabianie narracyjnych lekcji, uniewaniam swoje dobre intencje, kontakt z drogimi czytelnikami i czytelniczkami obchodzi mnie o tyle, e wiem, i przewrotno mi go zapewnia, bo nie pozostan obojtni. Idzie w kocu ju tylko o moj przyjemno, bezczeln przyjemno, jak wci daje napisanie tekstu w nieco inny sposb, ni mona by si tego spodziewa. W jeszcze jednym miejscu Duras pisze o kamstwie i czyni to tak: Pisaam cae ranki, ale bez poczucia czasu. Zawsze. Chyba e chodzio o kuchni. Wiedziaam, kiedy trzeba przyj, eby si

45

ugotowao czy eby si nie spalio. Co do ksiek, te to wiedziaam. Osdzam je. Wszystkie je osdzam. Nigdy nie kamaam w ksice. Ani w moim yciu. Chyba e wobec mczyzn. Nigdy. A to dlatego, e moja matka przestraszya mnie kamstwem, e kamliwe dzieci umieraj. A kiedy to czytam, to wiem, e ona kpi sobie z czego, by moe z tego, co opowiada, a take z tego, e opowiada, a wreszcie z tematu, ktry wybraa, eby opowiada. Duras mwi rne rzeczy. Jest star pisark i sta j na to, by mwi, co tylko jej przyjdzie do gowy. By moe przewrotno ma mniej wsplnego z kuleczkami rtci, a wicej z potajemn erotyk spotka na kuchennych schodach. Albo z pospieszn akcj uwodzenia pod stoem, kiedy nad stoem toczy si mia konwersacja. Rczki na wierzchu, okcie przy sobie. Kto, ja? Ja nic nie robiam. No dobrze, ju wiem. Jaka mania panuje w Polsce, zauwayam j niedugo po przyjedzie. Najrniejsze kobiety sukcesu uznaj za stosowne mwi w wywiadach, e nie tylko gotuj, ale jeszcze zmywaj naczynia. Pani minister, ale nic nie szkodzi, ona te gotuje, a potem zmywa naczynia. Ostatnio ogldaam reporta z ycia gwiazdki filmw porno. Pokazano j najpierw w kilku pornograficznych ujciach, a potem, jak zmywa naczynia. Przy innej okazji ogldaam reklam takich wibrujcych kuleczek, ktre umieszcza si w miejscach intymnych, eby doznawa nieskomplikowanej przyjemnoci przy rnych okazjach, ktre mog by nudne, bo na tym polega cae ich dostojestwo. Takich, podczas ktrych nikt nam szczeglnie nie chce uprzyjemnia ycia. Erotyczne kuleczki ktre pojawiy si w tekcie drog wynikania z kuleczek rtci w przedziwny sposb komponuj si w jedno z tym zmywaniem. Te naturalne obowizki pani domu w ubogim kraju nad Wis, gdzie budet domu nie uwzgldnia patnej pomocy domowej, mona poczy z cakiem naturaln przyjemnoci. Co, ja? Ja tylko zmywam naczynia. Mam cae rce w mydlinach, tak czy nie? No, przecie. Ale musiayby one pozosta najskrytsz tajemnic. I to, dopiero wtedy, byaby przewrotno. Ale co tu mwi o erotyce i zmywaniu, kiedy yjemy na polu minowym. Mam ssiada, ktry przyjeda codziennie nowym samochodem, ale przez kilka dni jedzi tym samym, da si wypatrzy, zaparkowa na podwrku i wczoraj kto mu pod ten samochd podoy granat. Mwili o tym w telewizji, pod domem bya karetka i policja, i tak dalej. P dzielnicy byo na nogach o szstej rano. A my na trzecim pitrze spaymy jak zabite. Zreszt to byo tylko ostrzeenie, jemu samemu nic si nie stao. Ma ju nowy samochd, a my mamy problem trzeba uwaa, eby nie parkowa obok ssiada. O czym naprawd jest ta opowie? O tym, e trzeba uwaa, jakie si ma marzenia. Bo si speni. Wszystkie, te dawno pomylane i te pomylane ostatnio. Wszystkie marzenia si speniaj, a jeli czasem co nie wychodzi albo w ogle nic nie wychodzi, to dlatego e dochodzi do kolizji marze. Nie pisz prawdy o sobie. Napisz kamstwo. W ramach tego wiczenia pisz same kamstwa. Uczy kamstwo polityczne, spoeczne lub osobiste sednem twojej historii. Nie psuj zabawy, ujawniajc, co uwaasz za prawd. Za chwil okae si, e przez kontrast z rzeczywistoci, przez ironi, grotesk, krzywe spojrzenie to, co zapiszesz, nabierze siy samo w sobie. Stanie si prawdziwsze ni prawda opowiedziana wprost. Nagle okae si, e niemoliwe jest kama.

46

Gramatyka
I zrobili to i robi to i interpunkcj i porzdkuj je i niszcz kade poczenie pomidzy nimi pomidzy sowami ktre byyby ktre byy kiedy Anglicy ich uywali robili z nich miay pocztek i rodek i koniec uczynio z tych angielskich sw sowa ktre ruszaj si tak jak Amerykanie ruszaj si z nimi ruszaj si zawsze ruszaj i w kadym i jakim bd kierunku. To jest bardzo interesujce e stao si to przez nacisk pooony na nie pooony na te sowa ktre przyszy do nas gotowe i takie wci s ale teraz maj cakowicie inny ruch w sobie. Kady to zauway w chwili gdy otworzy ksik albo zwyk gazet zwyke ogoszenie albo przeczyta zwyky znak drogowy albo slang albo rozmow. Sowa uyte s te same ale nacisk pooony na nie jest tak inny e w angielskim czuje si jak te sowa zawieraj to w czym pozostaj a w amerykaskim czuje si jak s i wskazuj i czuje si ruch w nich istniejcy.
Gertruda Stein Drobiazgi maj znaczenie a jeli chodzi o jzyk, to nie ma drobiazgw, ktre by znaczenia nie miay. Uczc, zwykam uywa formalnego panie, a czasem pastwo. Tak byo niemal do koca. Chciaam zachowa jasno oznaczone granice, pracujc z tak intymnym materiaem jak pisanie. Dlatego przejcie na ty na uytek tego podrcznika nie odbyo si bez rozwaa, czy jest to naprawd stosowna forma i czy nie mog zastosowa innej. Nie byo jednak stosowniejszej. Tu i wdzie mogam co prawda uy formalnego polecenia, na przykad: Prosz wyobrazi sobie swoje wewntrzne miasto. Ale nie chciaam, eby mj gos, wpisany w tekst tej ksiki, by gosem wydajcym polecenia. Wolaam, eby sta si gosem, ktry moe by odbierany jako przyjazny; ktry nie nakazuje, ale prowadzi i zachca. A poniewa osobicie nie bd obecna podczas jego czytania (to ju mj gos wpisany w tekst ci wprowadzi), dystans, ktry suy mia tylko uszanowaniu twojej autonomii, zostaje zachowany, a ty i ciebie staje si, mam nadziej, cakiem dopuszczaln intymnoci. W jzyku angielskim rzeczowniki nie maj rodzaju, z wyjtkiem kilku, ktre zachoway rodzaj eski, takich jak statek i ksiyc. W efekcie kilka sw oznaczonych rodzajem nabiera lekko mistycznej aury. Moemy j poczu lub zobaczy, kiedy wyobrazimy sobie ksiyc wschodzcy i zachodzcy nad wod, na ktrej koysze si statek. Nie wiemy, dokd pynie ani co wiezie. Jest tajemnic, podobnie jak przypywy i odpywy morza, i cykliczno faz ksiyca. Chocia wszystkie rzeczowniki w jzyku polskim maj przynaleny im mski, eski lub nijaki rodzaj, nie ma w tym ju adnego mistycznego efektu. Wrcz przeciwnie. Ilo rozmywa jako. Jzyk polski dzieli i rzdzi, i jest zupenie nieprzystosowany do tych uytkownikw, ktrych rodzaj jest oznaczony jako eski. Jzyk polski wymaga od takiego uytkownika dodatkowego wysiku, jeli kadzie on nacisk na przejrzysto komunikacji i zachowanie swojej tosamoci w przekazie. Uytkownik jest zdolny, wic sobie z tym radzi, ale niech spojrzy przez chwil na to, co si z nim dzieje. Twoja tosamo jest czasem podkrelana, a czasem zupenie znika. Jeste, ale niekoniecznie, bo za chwil moesz przesta istnie. Jestem nauczycielk w szkole redniej, ale jeli wykonam dodatkowy wysiek i bd uczy na uniwersytecie, zostan profesorem. Kiedy id na spektakl, jestem jednym z widzw. Jeli wejd do pokoju, powie si o mnie nieformalnie: Kto wszed do pokoju. A formalnie zostan przedstawiona: Gociem dzisiejszego spotkania jest... Czy oznacza to, e od czasu do czasu zmieniam pe? Nie, ale czasem funkcjonuj w umownym, honorowym polu rodzajowym. Mona to traktowa jako ograniczenie albo jako przekroczenie, albo jako sukces, bo od lat funkcjonuj w obu polach rodzajowych, eskim i mskim. Kada kobieta ma w j47

zyku polskim szans by Tejrezjaszem, antycznym mdrcem, ktry nadepn na wa; rodzaj gramatyczny pozwala na ambiwalencj, przynajmniej kobietom, ktre tego jzyka uywaj. Pozwala im take na wybr. Mog twierdzi, e jestem wykadowczyni, tak samo dobrze, jak e jestem pisarzem. Jestem zatem kim w rodzaju ducha o dwch ciaach, ciaach kulturowych, zbieram dowiadczenia z obu stron i mog y bez granic. (A na ziemi cignie mnie zasyszany gos drobnej masaystki: Mwi o sobie, e jestem terapeut. Bo jeli mwi, e jestem terapeutk, ludzie myl, e nie jestem do silna, eby zrobi zabieg.) Przebieram si w cudzy rodzaj, eby podkreli warto wykonanej przeze mnie pracy. Kobiety robi to wiele razy w cigu dnia, na przykad, kiedy mwi: Trzeba by uwanym, trzeba by wytrwaym, eby... napisa opowiadanie, dokoczy zaczty projekt. Ceni przebrania, uwielbiam maskarady. Ale ten jzyk nie zaprasza, tylko wymusza. Nie daje miejsca na swobodn neutralno. Powieci Zapisane na ciele Jeanette Winterson, w ktrej pe narratora/narratorki jest zatajona, nie udao si przeoy na polski zgodnie z intencjami autorki. Co mona zrobi? Uoy nowy jzyk? A dlaczego nie? Co jaki czas ludno musi sobie radzi ze zmianami administracyjnymi, ktre s znacznie powaniejsze w skutkach. Na pewno by to zniosa. Tylko artuj. Czy posiadasz jzyk? Czy jzyk posiada ciebie? Czy masz wraenie, e moesz zrobi ze sowami wszystko, co trzeba? To dobrze. Gertruda Stein opowiada o tym, jak powstawa jzyk amerykaski by to jzyk angielski i pozosta angielskim nawet wtedy, gdy uczucia, zwyczaje i przyjemnoci nie miay ju nic wsplnego z krajem nazywanym Angli. Mogli zmienia jzyk, wybierajc te sowa, ktre bardziej im si podobay, naznaczajc je now energi, a sowa pozostay angielskie, ale znaczyy ju co innego. To jest bardzo twrcze podejcie do jzyka. To znaczy, e jzyk nie tylko ma swoich uytkownikw i modeluje ich mylenie, ale moe by przepracowany. Tak eby sta si wasnoci tych osb, ktre go uywaj, i odpowiada ich myleniu. Jest to proces wewntrzny, ktry nie musi nawet zachodzi wiadomie jzyk sam dostosowuje si do zmienionych relacji, nowych warunkw ycia. Spoeczno flegmatyczna bdzie uywa jzyka bezwiednie, a jej poeci bd powtarza po innych, w spoecznoci religijnej jzyk bdzie wity, a poeci bd pisa hymny, w spoecznoci hierarchicznej struktury jzykowe bd zamyka, a poeci bd bawi si sowami, w spoecznoci otwartej struktury s zmienne... a co z poetami? Niektre jzyki, w przeciwiestwie do jzykw indoeuropejskich, nie rozrniaj podmiotu i orzeczenia, tak e akcja nie jest postrzegana oddzielnie od aktora. Fakt, e yj w jzyku, w ktrym ja i czynno, ktr wykonuj, s rozdzielone, ma swoje dobre strony. Podobnie jak rodzaj w jzyku uatwia uporzdkowan lektur. W bardzo rozbudowanym i wielokrotnie zoonym zdaniu zaimki wzgldne kieruj mnie do waciwych zda nadrzdnych jak drogowskazy, szybciej eliminujc mniej suszne, domylne cieki. Wci pozostaje sprawa twrczego ja, ktre domaga si, aby zyska lustro w strukturze gramatycznej. Kim chcesz by: Poszukiwaczem wasnego jzyka? Poszukiwaczk wasnego jzyka? To pierwsze jest maskarad. To drugie jest derywatem, ma sab energi i rymuje si z praczk. Zapewne mniej wana jest struktura i jej niedogodnoci, a waniejsze jest to, co chce si powiedzie. Dokd chce si doj, co chce si znale. A jeli tym, co chce si znale, jest odbicie siebie w strukturach jzykowych? Moliwe, e tego odbicia tam po prostu nie ma. Moliwe, e trzeba odpaci piknym za nadobne i potraktowa jzyk instrumentalnie, bez oczekiwa, bez czuoci i bez emocji, jako rzecz, ktra suy do tego, eby co powiedzie. Ale jzyk jest wyjtkow krain, lubi po niej wdrowa i nie wyobraam sobie, by moja relacja z nim nie miaa by intymna. Jestem jedn z tych osb, ktre czuj energi sw. Nie bd eksperymentowa poza granicami czytelnoci, gdy jzyk suy przede wszystkim komunikacji. Nie zosta stworzony, eby uatwi mi ycie, ale jest taka furtka, ktra w nim si dla mnie otwiera. Nie tylko by mi dany, lecz sama go wybraam. Im mniej jestemy wiadome ywotnych regu jzyka, tym wiksze s szanse, e jzyk bdzie posiada nas i ustawia nasze relacje ze wiatem, z polityk, z histori, ze witoci, ze sob. W zalenoci od wybranej perspektywy, mog wdrowa po grach i puszczach jzyka, mog przygarn go i oprowadzi po moim kraju. Jzyk polski jest sprawny inaczej, ale pry grzbiet i mruczy, jeli go podej albo o niego zadba. Nie obchodzi

48

mnie jzyk, usyszaam jaki czas temu od pewnej pisarki, ale nie daam temu wiary, przypuszczajc, e chodzi raczej o poczucie niepenego zasiedlenia w mowie. Nie opaca si trzyma od jzyka na dystans. Jest na to zbyt czuym zwierzciem. Gramatyka i wasny gos, lub raczej wasne wewntrzne gosy, to zjawiska pokrewne sobie. Kady uywa nie tylko ulubionego sownictwa, ma take wasny rytm, wasne zawijasy i powtrzenia. Uywa innych struktur. Wydaje inne wibracje. Gos si znajduje, kiedy jest co, co chcemy nim powiedzie. Chcemy tak bardzo, e problemem jest tylko znalezienie gosu. Kiedy schodzimy w gb siebie w poszukiwaniu, ale wiedzc ju, dla czego chcemy znale sowa, to co staje si siatk na motyle, w ktr apiemy gos odpowiedni gos, ktry pasuje do odpowiedniej siatki na motyle, uszanowania dla Vladimira Nabokova. Moe si okaza, e chocia wiemy, co chcemy powiedzie, to w zalenoci od wybranego gosu bdziemy mwi bardzo rne rzeczy. Do tego podrcznika uywaam kilku gosw. Jeden by nauczycielk w rednim wieku wykadajc reguy i znajdujc punkty oparcia. Inny by star nauczycielk, ktra mwi troch od rzeczy, czasem miesza jej si skutek z przyczyn, ale ma duo dowiadczenia. Trzeci by gosem inspiracyjnym. Chyba najmodszym z trzech. Kady z tych gosw mwi o innych problemach. Kada z tych ujawniajcych si poprzez sowa postaci bya od czego specjalistk. Nie byoby dobrze, gdyby zaczy zamienia si miejscami. Gdyby starsza pani zacza mwi o pisaniu jako medytacji, to byaby po prostu katastrofa. Oto kilka z moliwych wicze na automatyczne pisanie: Pisz szybciej, ni mylisz. Pozwl, by sowa pojawiay si na kartce przypadkiem i bez porzdku. Pisz tak szybko i tak przypadkowo, e w kocu przekroczysz rozsdek, rozwag, gramatyk, form i nade wszystko znaczenie. Po tygodniu zajrzyj do tego, co napisaa. Zobacz, czy ktre z przypadkowo popenionych zda, sekwencji, obrazw przyciga twoj uwag. Zapisz je jako tytu. Napisz co opowiadanie, wiersz w oparciu o najbardziej intrygujce fragmenty z tego wiczenia. Moesz wczy te inne sowa lub obrazy, ktre si w nim pojawiy. Napisz swoj biografi w pi minut, uywajc techniki automatycznego pisania. Nie oddalaj si od historii twego ycia. Opowiadasz j po prostu inaczej, bo w kubistycznych obrazach. Pisz przez dziesi minut, jedno sowo nastpujce w alfabetycznym porzdku za drugim (moliwie z sensem, tj. z wewntrznym sensem). Nastpnie we jedno zastanawiajce zdanie lub jego fragment i sprbuj improwizowa na jego temat. Uyj go jako pocztku opowiadania. Stwrz wasny sownik, rozszerzaj jzyk o wczeniej nie istniejce sowa. Przy okazji redakcji tej ksiki potknymy si z jej nieocenion Redaktork o sowo perwert, nie istniejce w polskim jzyku. Jest perwersja, ktra zakrela swoj definicj sfer pci, ale te myli i uczucia, a ktrej synonimem jest przewrotno. Na okrelenie osobnika zajmujcego si

49

perwersj mamy natomiast tylko sowo zboczeniec, mao ciekawe i zamykajce podmiot w obrbie niskich instynktw i patologii. Jest take dewiant, sowo obcego pochodzenia, nie poszerzajce jednak obszaru dziaania podmiotu o interesujce nas obszary intelektualnej przewrotnoci. adne z tych istniejcych sw nie okrelao podmiotu, o ktrym chciaam pisa. Sowo zboczeniec zakada, i susznie, powan szkodliwo spoeczn osobnika. Zboczeniec to kto pozbawiony woli, pozostajcy na asce popdw. To kto, kto powinien by izolowany. Moe nim zosta w jzyku polskim tylko mczyzna, z czym nie bd si spiera. Perwersja, w przeciwiestwie do zboczenia, odchylenia, wedug sownikowej definicji, zwaszcza w dziedzinie seksualnej, dopuszcza myl, intelekt i uczucie. Dopuszcza te nasz fascynacj. W polu perwersji znajduj si fantazje seksualne, nieszkodliwe ich realizacje, nietypowe pomysy w zakresie seksu heteroseksualnego, homoseksualnego i solo; take fetyszyzm. Sowo to suy do artobliwego okrelenia niewinnych upodoba (Wstaj o dwunastej... Dwa kawaki tortu... Co za perwersja!) moliwa jest zatem konotacja pozytywna. Perwersja okrela pewne zjawiska, ktre wchodz w zakres zboczenia, ale te szereg zjawisk, ktre mog by odchyleniem bd innowacj i nie musz by koniecznie potpiane. Jeli zatem nie ma perwerta w jzyku polskim, to powinien zosta stworzony, tym bardziej e perwert warunkuje powstanie perwertki. Oto krtki zarys jego osobowoci: w przeciwiestwie do zboczeca, ktry dziaa pod wpywem popdu, perwert ma wiadomo istnienia normy seksualnej i moe dokona wiadomego wyboru w kwestii jej przekraczania bd ignorowania; podczas gdy zboczeniec zaspokaja tylko niskie popdy, perwert (bd perwertka) moe realizowa si uczuciowo. podczas gdy zboczeniec nie ma dystansu ani intelektualnych narzdzi, perwert (lub perwertka) moe uczyni swoj perwersj przedmiotem intelektualnych spekulacji; o ile zboczeniec staje si sob tylko przez dziaanie, perwert, a take perwertka, moe uszanowa granic midzy nieszkodliw fantazj a jej potencjalnie szkodliw realizacj; a jeli wybiera tak realizacj, szkodliw bd nieszkodliw, moe, ale nie musi podda si lub da si unie. Element wyboru jest istotny w rysunku tej postaci. O co zreszt chodzi? Piszc, z natury rzeczy zajmuj si dziwakami, ale nie mam zamiaru ich potpia. Lubi myle, e maj co ze mn wsplnego. Mog atwo znale punkty wsplne midzy wasn wiadomoci a wiadomoci perwerta lub perwertki (obszar fantazji, wiadomo granic, wiadomo popenianego za, jeli si na nie zdecyduj, przewrotno), nie mam natomiast nic wsplnego ze zboczecem czuj, jak to sowo mnie odpycha, z wzajemnoci. A zatem? Myl o rzeczach, ktre nie daj si nazwa. Stwrz wczeniej nie istniejce sowo i uzasadnij konieczno jego powstania.

50

Momenty istnienia
Czsto, kiedy pisaam jedn z moich tak zwanych powieci, zbija mnie z tropu ten sam problem; to znaczy, jak opisa to, co nazywam w mojej prywatnej stenografii nieistnieniem. Kady dzie zawiera wicej nieistnienia ni istnienia. Wczoraj na przykad, czwartek 18 kwietnia, by to akurat dobry dzie; powyej przecitnej w istnieniu. Przedni dzie; z przyjemnoci pisaam te pierwsze strony; moja gowa przyja z ulg fakt, e zostaa uwolniona od koniecznoci pisania o Rogerze; spacerowaam do Mount Misery i wzdu rzeki; zobaczyam, e by odpyw; cienie i kolory w krajobrazie, ktremu zawsze dokadnie si przygldam, byy rozoone tak, jak lubi wierzby byy, jak pamitam, pene pkw i delikatnie zielone, i purpurowe na niebieskim tle. Czytaam te Chaucera z przyjemnoci i zaczam ksik pamitniki Madame de La Fayette ktra mnie zainteresowaa. Te pojedyncze momenty istnienia byy jednak umieszczone pord wielu momentw nieistnienia. Ju zapomniaam, o czym rozmawialimy z Leonardem przy lunchu; i przy herbacie; chocia by to dobry dzie, to dobro byo porozmieszczane w jakby nieokrelonej wacie. Tak jest zawsze. Wikszej czci dnia nie przeywa si wiadomie. Chodzi si, je, oglda rzeczy, radzi si sobie z tym, z czym powinno; z pknitym odkurzaczem; zarzdzeniem obiadu; napisaniem zlece dla Mabel; praniem; gotowaniem obiadu; oprawianiem ksiek. Miaam niewielk temperatur w zeszym tygodniu; prawie cay dzie zszed na nieistnieniu. Prawdziwy pisarz potrafi odda te dwa sposoby bycia. Sdz, e Jane Austen to potrafi i Trollope; by moe Thackeray i Dickens i Tostoj. Nigdy nie umiaam zrobi tych dwch rzeczy naraz.
Virginia Woolf Momenty istnienia to termin Virginii Woolf. Uya go w autobiograficznym szkicu pisanym pod koniec ycia, w wieku pidziesiciu siedmiu lat. Dwa dni temu, w niedziel 16 kwietnia 1939 dokadnie mwic zaczyna si szkic Nessa powiedziaa, e jeli nie zaczn zaraz pisa wspomnie, wkrtce bd ju na to za stara. Bd mie osiemdziesit pi lat i o wszystkim zapomn jak powiadcza nieszczliwy przypadek lady Strachey. Przypuszczajc, e pisanie wspomnie zajmie jej kilka dni i bdzie mi rozrywk, ktra pozwoli jej oderwa si na kilka dni od pracy nad biografi wyej wspomnianego Rogera Frya, Woolf zaczyna od dziecistwa, pomidzy wspomnienia wplatajc uwagi o pisaniu nie tylko wspomnie. Tak wiele tekstw wspomnieniowych, zauwaa, jest nieudanych, bo nie przedstawiaj one tej osoby, ktrej si to wszystko zdarzyo. Nie wystarczy zebra pewnej liczby zdarze, eby zrobi z nich ycie. Rozumiem to w ten sposb, e pisanie wspomnieniowe, ktre powica mniej uwagi na momenty istotnego dowiadczenia, a podkrela ycie publiczne kosztem prywatnego, jest zaledwie czym w rodzaju rozszerzonego CV. Z takiego materiau uzyskam list publikacji, polemik, sporw, nawet konfliktw, ale nie dowiem si, jak miaa na imi ona autora i czy j lubi. Woolf zauwaa te co innego tak wiele ludzkiej uwagi zajmuje seks, a tak mao znajduje miejsca w tekstach wspomnieniowych. Ja nie nalegam, ale wiem, e opowie o czowieku pomijajca prywatno, bez wzgldu na to, czy zajmie 30 stron, czy 300, nie odpowie na podstawowe pytania dotyczce tej osoby: Co motywuje j do ycia? Co jest jej saboci, a co si? Co eksponuje, a co pragnie ukry? Co j oywia, a w jakich momentach traci wtek i zaczyna krci si w kko? 51

Momenty istnienia to nie te chwile, w ktrych co osignymy chocia mog one by i tym lecz te, w ktrych dowiadczyymy czego istotnego, a w rezultacie poznaymy co, co dotd znajdowao si poza naszym zasigiem albo te byo w nas, a jednak byo dla nas i dla innych niedostpne. Przez to s wyjtkowe i czsto wyizolowane, s przeciwiestwem zwykego, codziennego kontinuum, jakie stanowi wata. Ta wata to warstwa izolujca, bdca zdarzeniami, ktre mog przemija bez znaczenia, rozmowami, ktre trzeba odby, aby ycie mogo si toczy, ktre maj zatem warto uytkow, ale nie maj wartoci egzystencjalnej; nie trzeba si nad nimi zatrzymywa, eby prawdziwie poj ich znaczenie. Wanie dlatego, e momenty istnienia zdarzaj si mniej czsto ni momenty nieistnienia, wymagaj one cierpliwoci, ich sens niekiedy ujawnia si po latach, dopiero wtedy, kiedy nazbiera nam si do duo momentw istnienia, by poczenia midzy nimi stay si a nazbyt widoczne. Woolf podaje kilka przykadw z wczesnego dziecistwa. Ma sze lub siedem lat. Przypadkiem zasyszaa rozmow rodzicw o samobjstwie przyjaciela rodziny. Jest tym wstrznita. Wychodzi do ogrodu, gdzie widok jaboni rosncej przy ciece napenia j przeraeniem. W innej sytuacji wychodzi do ogrodu i na klombie przed wejciem patrzy na kwiat. Nagle rozumie, e ten kwiat naley do ziemi, e krg klombu jest te kwiatem, e maa rzecz jest zawsze czci wikszej. Moliwe, e w pisaniu udaje si zrealizowa dziecic potrzeb harmonii, pragnienie, eby przywrci rzeczom ich porzdek i nada sens wydarzeniom, ktre s niezrozumiae i okrutne i ktrych nie mona wyjani ani logik, ani pocieszeniem. Tak potrzeb odczuwa wielu ludzi, ale nie wszyscy chc i potrafi wydestylowa z niej si do stworzenia pikna. Pragn podkreli, e ten proces gubienia i odnajdywania sensu jest swego rodzaju mechanizmem stosowanym w opowiadaniach. To wanie bdzie si przytrafiao naszym postaciom. Bd si gubi i bd si odnajdywa. Bd wypada ze szlaku i bd na wraca. Bd wtpi i bd miay krtkie momenty szczcia. Nie jest moliwe, i byoby waciwie nieludzkie, wiedzie co przez cay czas. Mie przekonania, z ktrych nie bdzie wytrca nas ycie. Nawet jeli tym przekonaniem jest poczucie ukrytej, cho uniwersalnej harmonii, trudno liczy na to, e nasz osobisty kontakt z tym planem, w ktrym wszystko pasuje do wszystkiego, pozostanie niezamcony. Nawet pisma mistykw zawieraj momenty zwtpienia. Powrt do zwykego wymiaru zdarze, do drobiazgowej odpowiedzialnoci za mao znaczce szczegy, moe by bolesny. Momenty istnienia nie cz si, jak rozumiem, z nakazem codziennej, drobiazgowej uwanoci, dostrzegania pikna we wszystkich, nawet najbardziej banalnych sytuacjach. Nie s te chwilami agodnej ekstazy i zachwycenia si zdarzeniem lub krajobrazem. Czsto s bolesne, gwatowne, z pozoru bezsensowne i wywouj poczucie bezbronnoci. A jednak s cenne. Jak mwi Woolf, analizujc zdarzenia z dziecistwa: Dwa z tych trzech momentw skoczyy si stanem rozpaczy. Jeden zakoczy si, wprost przeciwnie, stanem zadowolenia. Gdy powiedziaam na widok kwiatu: To jest cao, czuam si tak, jakbym zrobia odkrycie. Czuam, e odkadam do zbioru mego umysu co, do czego wrc pniej, eby to obejrze i zbada. Dzi uderza mnie ta ogromna rnica. Bya to najpierw rnica midzy rozpacz a satysfakcj. Ta rnica, jak sdz, bierze si z faktu, e nie byam wtedy zdolna poradzi sobie z blem odkrycia, e ludzie rani si nawzajem; e mczyzna, ktrego znaam, zabi si. To poczucie okropnoci uczynio mnie bezbronn. Ale w wypadku kwiatu znalazam powd; i dlatego potrafiam poradzi sobie z wraeniem. Nie byam bezsilna. Byam wiadoma choby najoglniej e z czasem je wyjani. Nie wiem, czy byam starsza, gdy zobaczyam kwiat, ni kiedy miaam te dwa inne dowiadczenia. Wiem tylko, e wiele z tych nadzwyczajnych momentw nioso ze sob swoiste przeraenie i fizyczne zaamanie; one dominoway; ja byam bierna. To moe oznacza, e w miar dorastania zyskuje si wiksz si, eby uzyska wyjanienie poprzez rozum; i e to wyjanienie osabia si uderzenia. Myl, e to jest prawda, bo chocia wci doznaj nagych wstrzsw, s one teraz mile widziane; po pierwszym zaskoczeniu zawsze natychmiast czuj, e s one szczeglnie cenne. Ten proces zatrzymywania si nad zdarzeniami, eby zrozumie ich sens i wycign z nich jak nauk, jest bardzo wany dla samego procesu pisania. Moemy obdarzy t zdolnoci nasze postacie. Moemy uczyni z niej sam akt narracji, moe si ona przejawia w naszej opowieci, w

52

tym, jak bdziemy wiza ze sob momenty istnienia naszych bohaterw, tylko uzupeniajc je wat mniej znaczcymi faktami z ich codziennego ycia. Moemy pozwoli im na odczucie przelotnych momentw harmonii, nastpujcych wkrtce po sytuacjach, ktre nimi wstrzsny. Opowie daje nam moliwo kontrolowania zdarze czymy wszystkie nitki i mwimy: stop. Nie dopuszczamy kolejnego wydarzenia, ktre mogoby zrujnowa ten nowo stworzony wiat. Zmiany nastrojw, peregrynacje bohaterw s ograniczone, jeli nie form, to przynajmniej formatem. Ale ycie buduje si dalej i podsuwa nowe historie, nowe interpretacyjne poziomy, nad tymi, ktre ju znamy. Momenty istnienia Woolf odnosz si na pozr tylko do dowiadczenia wewntrznego, lecz zobaczymy wkrtce, e ich transpozycj s proste schematy narracyjne co si dzieje, co jest mwione. To dzieje si szybko. To jest akcja. A przychodzi moment zatrzymania si. Wtedy, w ciszy, bez popiechu, moemy usysze wasne myli. Albo moe to uczyni nasz bohater, posta przez nas stworzona i przywoana do ycia. Umiejtno korzystania z momentw istnienia to nie przejaw dziecicej wraliwoci, ale przeciwnie dorosej dojrzaoci. Ta umiejtno nie tylko agodzi skuteczno ciosu, ale pozwala na zbudowanie pewnej wewntrznej siy. Posiadajc j, nie unikamy ju zderze, wstrzsw, ktre przynosi ycie, moemy ich nawet oczekiwa. Momenty istnienia wnosz niespodziank. S to chwile, kiedy mwimy: Ach, teraz rozumiem. Albo: Znalazam brakujce ogniwo. Albo: Znw wszystko ma sens. Ten sens, naley doda, nie jest w wypadku Woolf katastroficzny ani fatalistyczny. To zrozumienie oznacza raczej odkrycie, e poza wat jest ukryty wzr, e my przez co rozumiem wszystkie ludzkie istoty jestemy z tym wzorem poczeni; e cay wiat jest dzieem sztuki; e my jestemy czci tego dziea sztuki. Hamlet czy kwartet Beethovena jest prawd o tej bezmiernej masie, ktr zwiemy wiatem. Ale nie ma Szekspira, nie ma Beethovena; z pewnoci i zdecydowanie nie ma Boga; jestemy sowami; jestemy muzyk; jestemy rzecz sam w sobie. Co wicej, momenty istnienia to nie s tylko chwile, w ktrych okruciestwo zdarze, lub cakiem konkretnych ludzi, pozwala ujawni ukryty za nimi zbawczy wzr, w ktry wpisane s nasze dziaania i zmagania. Pewne obrazy, a take dwiki i zapachy rwnie potrafi przenikn do najgbiej pooonych wkien naszej istoty, tak by mogy one ujawni swoje symboliczne znaczenie. Bd to fale amice si przy brzegu, kwiat, nad ktrym zatrzymuje si dziecko. Te dowiadczenia, cakowicie zmysowe, maj podobn si, rwnie trwa, co przebyski ukrytego wzoru; nie przynosz ukojenia, ale zachwyt, a nawet rozkosz, ktr daje widok ogrodu w peni lata, poczucie, e dwiki i obrazy przepywaj przez nas lekko, zmysowo, upojnie, bez zakce. Napisz krtki tekst na temat: Jedno miejsce, ktre mnie poruszyo. Jedno zdarzenie, ktrego nie zapomn. Jeden zapach. Zacznij pisa w ten sposb. Niech zawsze to bdzie jedno miejsce. Jedno zdarzenie. A potem znw: jedno zdarzenie. I jedno zdarzenie. Spjrz na to, co napisaa. Poniewa najintensywniejsze momenty istnienia zdarzaj si tylko co jaki czas, przestrze pomidzy nimi moesz zacz wypenia zdarzeniami, ktre stanowiy zapowied zbliajcego si momentu istnienia, czyli momentu rewelacji na jaki temat, lub echo tego, ktry przeszed. Pomyl o postaci, ktrej ycie rozpite jest wok pewnego zdarzenia z przeszoci. Wanie prbuje je zrozumie. Albo prbuje go unikn i o nim zapomnie. Co przychodzi atwiej? Czym jest to wydarzenie? Z jakim zjawiskiem w teraniejszoci twojej postaci si czy? Jest to wze, ktrego rozsupanie moe uczyni posta kompletn. Co to dla niej znaczy? W jaki sposb moe si dokona?

53

Wzr
Piszc, doznaj czsto wraenia, e rzecz, ktra ma by napisana, ju gdzie konkretnie istnieje a ja musz j odgadn, odtworzy, jak gdyby gotow odszuka. (Jest to wraenie do nieuchwytne, niezupenie zgodne z wersj platosk i psujce si, gdy jest powiedziane.) Wic nie mog pisa, jak chc lub postanowi, jestem bowiem skrpowana tym czym, co odczuwam jako gotowe, co mnie obowizuje. Staram si pisa tak, eby byo najbardziej do tamtego wyczuwanego podobne, najblisze, pragn daremnie, by byo takie samo jak wzr. Tak wyglda ta autorska ambicja, ta konieczno, eby poprawia jeszcze i jeszcze.
Zofia Na kowska Jest co takiego. Poczucie, e piszc, wypenia si wczeniej zapisany wzr. Znalazam to poczucie u Nakowskiej, u Duras, u Winterson, u Virginii Woolf i, jak sdz, znalazabym je u wielu innych. To musi by jaki platonizm pisarek. Ale Nakowska zapewnia, e to nie platonizm, i ja wiem, e to jest co innego. Wyglda to troch jak kalwiski pomys na predestynacj wedug ktrego nasze ycie miaoby odtwarza jaki ju istniejcy projekt, ale w tym wypadku, na szczcie, chodzi tylko o ksik. Moe to by te sublimacja bezbronnoci, przyjtej i zaakceptowanej jako jedyna moliwo istnienia. Czowiek, ktry dozna wstrzsu, ale ma faktyczne moliwoci dziaania, nie czeka, eby bl wydestylowa si w poczucie harmonii i sensu, nie stara si odwiecznym sensem osoni si przed si ciosu, tylko dziaa. Nie znajduj tego pomysu u pisarzy. Co nie znaczy, e tego nie czuj. Pomys wyglda na egzaltowany, pisarze stroni od egzaltacji, dopiero na staro mog sobie na ni pozwoli. Ale wtedy najczciej zapominaj, czy ich ksiki wypeniay jaki wzr, czy nie. Magia wzoru trwa przez czas pisania kilka miesicy lub kilka lat. Jestem bardzo daleka od wzorw, ktre wypeniay mnie kiedy. To jak z mioci, ktra mina, docenia si j, ale zarazem patrzy si troch z niedowierzaniem, jak na zabytek z przeszoci. W dodatku ten kocowy efekt jest zaledwie przyblieniem wzoru, ujmujcym rwnie nasz niedoskonao. Zatem ta wizja ksiek ju napisanych i czekajcych gdzie w przestrzeni na to, eby zosta przepisane moe by utopi. To prawdopodobnie jest utopia piszcych kobiet. Nie mam dla niej adnego wytumaczenia. Pojawia si niekiedy dodatkowy efekt poczenia z czym czystym, silnym i wiecznym. Jest jak tajemne, prywatne misterium. I jak kada tajemnica, traci, kiedy staramy si j wypowiedzie. Ale moe by te bardzo konkretnym, fizycznym dowiadczeniem. Ksika powstawaa w takim tempie i z tak niezachwian pewnoci, jakby dawno ju bya napisana pisze Winterson we wstpie do swojego debiutu. Czy mona wic powiedzie, e powstawaa wedug wzoru? Gdzie zatem si znajdowa? Dowiedziaam si niedawno, e prezydent miasta Warszawy zarabia 18 tysicy zotych na miesic. Usyszaam te, e aktualny prezydent chcia, eby zmniejszono mu pensj, bo zarabia wicej, ni w jakikolwiek sposb mgby wyda, lecz nie zgodzili si na to jego podwadni, bo wtedy sami zarabialiby mniej. To bardzo zabawna historia. O tym oczywicie wszyscy wiedz. Wszyscy wiedz wszystko, a dla mnie taka wiadomo jest jak objawienie, bo na og nie czytam gazet. Omijam telewizj i serwisy informacyjne. Dawniej kupowaymy tylko raz w tygodniu Gazet Wyborcz. Wydanie pitkowe, z Magazynem. Potem nikt jej nie czyta. Raz nie kupiymy i przez cay tydzie czego mi brakowao. Miaam pretensje o ten brak gazety. Czuam si, jakbym stracia wi z czym istotnym, jakby gdzie miao si odby jakie wane przedstawienie, na ktre bymy poszy, albo w niedziel nabraam ochoty, eby i do kina, ale nie byo wiadomo, co graj. Od tego czasu zawsze bya gazeta w pitek. Usuwaam je, nieprzeczytane, raz w miesicu. Zachowaam jednak prawie wszystkie Magazyny, mam nadziej, e kiedy je przeczytam. Zatem gdy jaka prosta 54

gazetowa informacja przedostanie si na moj stron rzeczywistoci, jestem ni zwykle bardzo poruszona. Staje si ona przesaniem na temat porzdku, ktry musi by wany tam, gdzie ludzie ywi si informacjami codzienn dawk wypadkw i wysikw w celu utrzymania jakiej rwnowagi. Ten porzdek oczywicie ma wpyw na moje ycie. Myl o nim, zauwaam go, ale ywi si czym innym domagam si wieego przypywu maych szczliwych przypadkw i niezwykych odkry, ktrych nie odnotowano by w prasie. To nie zawsze wychodzi. Czasem jest posucha. Ale myl, e ciekawie byoby y w ten sposb, aby zwiastuny jakiego wyszego porzdku spyway na nas rwnie czsto, co informacje o katastrofach i pensjach. W yciu mnstwo rzeczy zdarza si bez powodu. Nawet jeli zdarza nam si poj przyczyn pojedynczych ludzkich zachowa, nawet jeli rygorystycznie wyznawa bdziemy tak filozofi codziennego ycia, wedug ktrej najrniejsze rzeczy zdarzaj si nieprzypadkowo, ale po to, eby nas czego nauczy, to i tak w pewnym momencie musimy albo zwariowa, albo zgodzi si z tym, e niektre z nich zdarzaj si cakowicie przypadkowo, e mogyby zdarzy si rwnie dobrze komu innemu i e nie kryje si za nimi adna lekcja. W wiecie fikcyjnym jest inaczej. Tam nic si nie zdarza bez przyczyny. Skutek i przyczyna s ze sob cile powizane. Nie na poziomie psychologii, ale jej materialnej manifestacji w konkretnych zdarzeniach. Zapisywana sytuacja domaga si konkretnego punktu oparcia, eby moga si dalej rozwija. Szala, ktr naciskasz palcem, zaczyna si przechyla. Przyczyna moga zosta ju zapisana, wystarczy wynie j na wiato dzienne, eby staa si bardziej widoczna, i wprawi j w ruch. Dlaczego bohaterka przyjmuje zaproszenie na obiad od kogo, kto nie wzbudzi w niej sympatii ani zaufania? Czasem ludzie wybieraj co nie po to, eby byo lepiej, lecz tylko po to, eby byo inaczej. Jeli obiad w nowym towarzystwie nie zapowiada si lepiej ni kolacja, ktr mogaby zje w tym starym, to przynajmniej bdzie pewn odmian. Czy w fikcji nic nie zdarza si bez uzasadnienia? Owszem. Zdarza si. Ale ten brak powodu irytuje i staje si problemem. Gdy bohater Obcego zabi kogo bez powodu, Camus zbudowa wok tej kwestii ca ksik. Piszc, stwarzamy wiat, w ktrym wszystko, co si wydarza, ma swj ukryty lub oczywisty sens. Nawet starajc si odda przypadkowo ycia, budujemy pojedyncze sytuacje, posugujc si zwizkiem przyczyny i skutku. Jeli w yciu zdarza si nam chorowa przypadkowo, to w wiecie fikcji choroba bohatera daje wiele moliwoci. Moe by kar za grzechy albo odbiciem jego stanu wewntrznego, pewnej choroby, ktrej sobie nie uwiadamia, co wicej, zachoruje na ni dopiero wtedy, gdy stanie si to niezbdne dla naszej opowieci. Nawet pogoda nie wystpuje w fikcji zupenie przypadkowo. Postaci literackie podczas deszczu popadaj w melancholi, a pierwszy promyk soca potrafi je uleczy z zimowej depresji. Kiedy pogoda staje si niepewna, takie te s ich nastroje, a podczas burzy wychodz na jaw ich gwatowne skonnoci. Jeli chcesz, wyjd temu naprzeciw stwrz bohatera lub bohaterk, ktrzy byliby cakowicie niewraliwi na zmiany pogody i bez wzgldu na promyki soca lub krople deszczu pozostaliby przy swoim jednostajnie ponurym nastroju. Umie ich w otoczeniu meteoropatw i zobacz, co z tego wyniknie. Ta przyczyna nie moe pochodzi z podrcznika psychologii popularnej. Trudne dziecistwo jako haso wywoawcze nie wystarczy. To dziecistwo powinno mie co, co rni je od wielu innych dziecistw. Nie wystarczy zaoy, e skutkiem gwatu jest seksualny autyzm, a mier w bliskiej rodzinie wywoa potrzeb oddalenia si i al po stracie. Jeli znamy jak psychologiczn regu, pozwlmy naszej postaci zrobi co troch innego, albo to samo, ale sugestywniej, a potem znale na to cakiem prywatne uzasadnienie. Jeli bohaterka decyduje si zwiza intymnie z mczyzn, ktry jej si nie podoba, interesuje nas tylko sygna, wskazwka mwica o tym, co pociga j w takiej sytuacji. Owszem, moemy przykry woalem spore fragmenty ycia wewntrznego naszej postaci. A nawet podkreli, e dokonujemy takiego zabiegu cakiem wiadomie. Wane jest jednak, eby prywatnie wiedzie, co to jest, co zatajamy, bo wtedy opowie znajdzie w sobie miejsce dla naszej zatajonej wiedzy. S te dziwne motywacje, ktre nie su opowieci ani postaci, ale maj tylko odbi narracj od poziomu banalnoci. Oczywicie, nikt nie bdzie mia tej miary, eby okreli, co jest banalne, co

55

standardowe, a co udziwnione, oprcz ciebie. Czsto ycie stwarza sytuacje tak niezwyke, e musz one zosta ocenzurowane uproszczone, jeli chcemy uy ich w fikcji. S zbyt niesamowite? Nasi czytelnicy pomyl, e za bardzo staramy si zrobi na nich wraenie? Podrczniki psychologii i kolorowe pisma jednako przekonuj, e nasza bohaterka nie powinna czu tego, co czuje, a jeli wci to czuje, to jest nienormalna albo powanie chora? To, co piszemy, nie pasuje do wzoru, ale ten wzr nie przychodzi z nieba, jest tylko efektem wypracowanych ludzkich przyzwyczaje. Pisarze, kiedy dochodz do kresu ycia, maj zwyczaj spoglda wstecz i myle: To mogo by pikne ycie, ciekawe, szlachetne ycie, gdyby tylko poczy w nim pewne wtki troch sprawniej, wprowadzi kilka rozwiza tam, gdzie s potrzebne, domkn nierozwizane sytuacje, wymaza szare plamy. Tak przejawia si ich perfekcjonizm, tak dochodz do gosu lata pisarskich nawykw, w ten sposb ogarnia ich rozpacz na widok tego, co mogoby by cakiem dobr powieci gdyby mona byo jeszcze troch nad ni popracowa, przepisa na czysto, bo w kocu to, co si czasem udao, jest bardzo blisko wzoru. Materi powieci udao si utrzyma pod kontrol, ale materia ycia wymyka si z rk. Czy tak? Czy w pewnym momencie musieli si pogodzi, e to, co jest, zostao napisane, i lepiej ju nie bdzie? Patrzc na rozwj powieci, moemy dostrzec, e poprzez niedokadnoci i niedopowiedzenia, jak rwnie cudowne domknicia i niespodziewane puenty wspczesna narracja zblia si do ycia. Kiedy czujemy si niepewnie w yciu, chcemy czyta proste i klarowne ksiki, takie, ktre wypeniayby jaki wzr. Kiedy indziej pozwalamy sobie na eksperyment. Piszc, negocjujemy coraz wicej miejsca na rzecz nieprzewidywalnoci, kosztem przewidywalnego wzoru i gotowej formy. A moe tak nam si po prostu zdaje, kiedy wchodzimy w jeszcze niesprawdzony obszar? Ursula K. LeGuin tak pisze o wzorze gosem Pandory: Cho misa jest stuczona (a misa jest stuczona), to z gliny, z roboty, z wypalenia i wzoru choby by uszkodzony (a wzr jest uszkodzony) niech umys czerpie energi. Niech serce uzupeni uszkodzony wzr. W jaki sposb serce moe uzupeni uszkodzony wzr? Myl obrazami. Pisz. Stwrz posta, ktra jest jak najdalsza od ciebie. Jeli jeste zamknita w sobie, niech ona bdzie ekstrawertyczna i bardzo aktywna. Jeli znasz wiele jzykw, ona zna tylko swj ojczysty. Daj jej kilka przekona cakowicie odmiennych od tych, ktre posiadasz w tej chwili. Zosta z ni tak dugo, a si z ni oswoisz. Poznaj jej warunki ycia i moe kilku przyjaci. I wtedy pozwl, eby zdarzyo si jej co nieprawdopodobnego. To znaczy, nieprawdopodobnego dla niej. Ciebie to moe nie dziwi. Ale zosta z jej uczuciami. Nie wywyszaj si. Pomyl o najbardziej irracjonalnej sytuacji, jaka mogaby ci si przytrafi. Niech to bdzie najdziwniejsza rzecz, o jakiej mogaby pomyle. Wygraa w totolotka i staa si bogata. Pojechaa sama na wakacje. Stwrz posta podobn do ciebie, ale zarazem odrbn; tak, z ktr moesz mie atwy kontakt. Daj jej warunki ycia podobne do twoich. A potem daj jej t trudn, absurdaln sytuacj. Zobacz, jak bdzie sobie z ni radzia. Myl o osobie, dla ktrej wszystko, co si jej przytrafia, ma jakie szczeglne znaczenie. W jej wiecie nic nie moe si zdarzy przypadkowo. Czy jest wita, czy nawiedzona, czy te po prostu

56

obkana? A moe wyznaje jedno z tych popularnych obecnie, holistycznych przekona? Spraw, eby zdarzyo jej si co zupenie przypadkowego, na co nie ma wpywu, czego nie moe wyjani, co zasadniczo nie ma sensu. Jak sobie z tym poradzi? Wyobra sobie, e jest opowiadanie, ktre powinno zosta napisane i ty powinna to uczyni. Waciwie jest ju napisane, by moe ma swj tytu i swoj objto. Ale jeli go nie zapiszesz, nigdy si nie zmaterializuje. Sprbuj je sobie wyobrazi. Staraj si wyczu jego ksztaty. Ono istnieje na granicy fizycznoci, ale od ciebie zaley przywoanie go do ycia. Czego mogoby dotyczy?

57

Uwano
Skupia uwag na jednym to grzeszy brakiem uwagi; uwaga zwraca si ku wielu rnym rzeczom, badajc ich proporcje i wzajemne zwizki. Zwycistwo to nieostrono; ostrono to zachowanie odpowiednich zwizkw i proporcji midzy wasn osob i dziaaniami a innymi istotami i ich zamiarami. Bra to by bezradosnym. Rado to przyjmowanie ofiarowanego, na ktre nie mona zasuy uwag ani zapracowa ostronoci.
Ursula K. LeGuin Kiedy szukamy przyczyn dla przyszych wydarze lub kiedy zauwaymy, e to, co si stao, domaga si kontynuacji, jakiego skutku, gdy zatem pracujemy na poziomie szczegw, miejmy te na uwadze dalsz perspektyw narracji. Dokd to wszystko zmierza? Moemy podda si rytmowi opowieci, pozwoli sobie na niewiedz i i tam, gdzie ona chce nas zaprowadzi. Albo moemy zaplanowa j z gry i wypenia zdarzenie za zdarzeniem wedug planu. Albo moemy robi to tak jak w yciu planowa i dokonywa korekt, kiedy okae si, e w pierwotnym planie postawiymy zbyt wygrowane wymagania naszym postaciom i samym sobie. Jeli tak jest a tak jest najczciej moemy zmienia plan albo nanosi poprawki. Przewidywa skutki nieco dalsze ni efekt pojedynczego wydarzenia. Zwaa na intencje naszych bohaterw. Nie wymusza na nich tego, co ma si pojawi. Obserwowa zwizki midzy zdarzeniami, ktre ju si stay, i zachowywa proporcje wobec tych, ktre maj si sta. Efekt przyczyny i skutku rzdzi wiksz paszczyzn narracyjn, a w pojedynczych zdarzeniach przybiera posta impulsu i odpowiedzi. Impuls to bezporednia przyczyna. Odpowied to bezporedni skutek. Oto gupi art sprawia, e kto traci apetyt przy obiedzie. Oto wiosenna zmiana czasu sprawia, e nie nadamy z niczym i spniamy si na wane spotkanie. W yciu moemy by wiadkami wielu sytuacji, w ktrych odpowied jest widoczna, nie znamy jednak impulsu. Moda kobieta rozpacze si ni z tego, ni z owego podczas cakiem sympatycznej rozmowy i powie, e jest przepracowana. By moe to ju wszystko. A moe co nieuchwytnego dla nas stao si impulsem do jej paczu. W yciu by moe nigdy go nie poznamy. W fikcji prdzej czy pniej zostanie on ujawniony. Poniewa zwizek impulsu i odpowiedzi jest regu, najbardziej interesujce s jej zakcenia i momenty, w ktrych regua zostanie zawieszona lub niedopowiedziana. Kto wysya impuls i nie dostaje stosownej odpowiedzi. Jestem bliski samobjstwa, mwi on. adna jest dzi pogoda, odpowiada ona. Majc skonno do przewrotnoci moemy budowa sytuacje, w ktrych impulsy pozostaj bez odpowiedzi, a odpowiedzi bez impulsw. Ich wyjanienie przyjdzie, ale z przesuniciem, w swoim czasie. Wtedy dziwne odpowiedzi bd skutkiem standardowych impulsw. Ze sposobu, w jaki nasz bohater bdzie reagowa na banalne czsto sytuacje, moemy sporo dowiedzie si o nim samym. Oto kto, kto na wszystko znajduje agodzce odpowiedzi i za wszelk cen stara si zachowa chwiejn rwnowag. Dziewczynka, ktrej obiecano wakacje, nie chce jecha. Dlaczego? Jej matka miaa ochot zosta sama z kochankiem. Dziewczynka potulnie wchodzi do pocigu, ale wysiada, kiedy pocig rusza. Patrzymy na relacje midzy dziewczynk a matk, dziewczynk a kochankiem. Niewiele wicej musi si zdarzy. W pewnym momencie to, co piszemy, zoy si w cao zbudowan z lekko przesunitych elementw. Bd one pasowa do siebie, ale jakby krzywo, ukonie. Stan si kawakiem przycitego szka, na ktry trzeba patrze pod odpowiednim ktem.

58

W kwestii impulsu i odpowiedzi istnieje kilka regu. Impulsem nie s perturbacje wewntrzne bohatera. To powinno przyj z zewntrz, z akcji lub z dialogu. Odpowied rwnie powinna zosta pokazana. Oto nasza bohaterka jest uzaleniona od narkotykw. Wychodzi do azienki i po powrocie syszy, e jej znajomi pracuje z nimi, spdzaj razem wieczr rozmawiaj o skutkach uzalenienia. To jest impuls. Moliwe, e co zauwayli. Za chwil zobaczymy j, jak wcza si w rozmow i opowiada jak zabawn historyjk na ten temat. Ale wstajc od stou, rozsypie sl albo popeni inn niezrczno. To jest odpowied. Jej przyjaciele by moe nie zauwa zwizku, ale ona tak, i my go docenimy. Odpowied nie musi pojawi si zaraz po impulsie by moe nie rozsypie soli, ale nastpnego dnia przed pjciem do pracy zayje wiksz dawk tego czego na lepsze samopoczucie. Pomidzy impulsem a odpowiedzi powinien istnie logiczny zwizek. Jeli go nie ma, bdziemy czeka z uwag. Ale w ktrym momencie moemy si zniecierpliwi autorka nie wie, co robi. Wewntrzna reakcja na sytuacj panika, zaskoczenie nie jest odpowiedzi, tylko introspekcj. Powiedzmy, e nasz bohater wanie rzuci prac. By moe sta cech jego charakteru jest irracjonalny gniew, towarzyszcy mu we wszystkich wypadkach ycia, bez wzgldu na to, jak dobrze lub jak le ono si ukada. Lecz dla uzasadnienia tej sytuacji nie wystarczy powiedzie, e on ma taki charakter. Co powinno si zdarzy tu przed zoonym przez niego wymwieniem. By moe odmwiono mu dwch tygodni wakacji. Kto inny, o spokojniejszej naturze, zareagowaby na to rozsdnie. Ale nie on. To jest powd, a wewntrzna skonno bohatera jedynie go wspomaga. Midzy przyczyn a skutkiem powstaje bardzo logiczny zwizek. A co bdzie, jeli powodem nie bdzie odmowa wakacji, ale po prostu przestawienie jego biurka? Albo te historia bya naprawd taka, e kiedy odmwiono mu wakacji, znis to dzielnie, ale gdy przestawiono biurko, ju tego nie znis? Dowiemy si, e nasz bohater lepiej znosi powane, a gorzej mniej powane sytuacje. To drobiazgi wyprowadzaj go z rwnowagi. Powiedzmy, e spotyka nas co, o czym marzyymy przez cae ycie, a my odmawiamy. Dlaczego? By moe splot okolicznoci sprawi, e zdyymy si ju rozczarowa i cel, do ktrego zmierzaymy, obchodzi nas dzi niewiele. Od kilku lat marzyymy o wyjedzie na wakacje, ale nie przyjmiemy tego zaproszenia. Milej jest wyobraa sobie ni wspomina? Nawykymy do czekania? Czas na uzasadnienie. Moe ono przyj ksztat introspekcji. Moe te zosta wplecione w sekwencj zwyczajnych czynnoci. Mog rozmyla o tym, jak byo jeszcze nie tak dawno temu przy zmywaniu naczy. Moe te zosta wplecione w sekwencj zdarze, ktre niebawem nastpi. Natomiast introspekcja naszego gniewnego bohatera moe nastpi pomidzy impulsem przestawieniem biurka, a odpowiedzi zwolnieniem si z pracy. Moemy te przedstawi sekwencj wypadkw, a na introspekcj da mu czas, gdy bdzie wraca autobusem do domu. Moemy si spodziewa, e dojdzie w niej do wyolbrzymie. Zawsze mia wrogw w pracy. Szef si na niego uwzi. Ale moe si okaza rwnie dobrze, e gniew bohatera mia uzasadnienie. On naprawd mia wrogw, a by nadpobudliwy, bo pracowa w niezdrowym rodowisku. Introspekcja moe i powinna wprowadza element niespodzianki. Nasz bohater potrzebowa urlopu, eby odwiedzi pewn chor staruszk. Poniewa gniewni bohaterowie nieczsto odwiedzaj staruszki, w tej staruszce powinno kry si co, co umotywowaoby takie zachowanie bohatera. Dziaanie od akcji do reakcji prowadzi nas w jakim kierunku. Jeli nie chcemy, eby bohater znalaz si u staruszki, to nie zwalniajmy go z pracy i nie rbmy zamieszania. Mechanizm impulsu i reakcji potrzebuje rzeczy najwaniejszej celu. Cel bohatera nie musi by tosamy z celem akcji. Celem bohatera jest dowiedzie si czego istotnego o wasnej matce, a to wanie moe wiedzie staruszka. Moe, ale nie musi, ale tymczasem trzeba si ni zaj, bo jest chora, a do tego nieufna. Cel akcji wie si z tym, dokd ta wiedza, ktr uzyska od staruszki, ma zaprowadzi bohatera. By moe nie otrzyma od niej adnej informacji. By moe gwnym celem akcji jest pokaza, jak wpynie na gniewnego bohatera spotkanie z chor, kapryn, wraliw staruszk, ktrej nie bdzie chcia doprowadzi do przedwczesnego zgonu.

59

Introspekcja moe spenia cakowicie inn funkcj ni sklejanie fragmentw akcji, eby od biedy trzymay si razem. Te momenty introspekcji nie s w istocie niczym innym ni momenty istnienia Virginii Woolf. To one pozwalaj wyjani sens zdarze. To w nich si przejawia uwano. Mog przybra form zwykej refleksji albo by koem ratunkowym sposobem ocalenia si z przypadkowoci i bezsensu, albo prb dojrzaoci stworzonej przez nas postaci. Czy nasza bohaterka jest skonna postrzega rzeczy tylko ze swojej, naznaczonej emocjonalnie perspektywy? Tak czyni wikszo ludzi, nie ma w tym nic zdronego, przynajmniej jeli chodzi o narracj. Czy te potrafi utrzyma siebie i wasne dziaania w odpowiednim zwizku i proporcjach do innych istot i ich intencji? Czy tylko stara si, eby tak byo, ale okolicznoci zwykle kieruj j na manowce? Momenty ycia nie zawsze musz by powane. Wzr, jaki dziki nim dostrzeemy, moe by do komiczny. Bohaterowie tragiczni i komiczni jednako staraj si ocali godno, poczucie wasnej wartoci i wiar w rzeczy, w ktre tak bardzo chc wierzy. Sprbuj napisa opowiadanie pozbawione cakowicie elementu introspekcji. Zapewniam, e nie musi z tego wyj kino akcji. Pracuj nad tym, eby to, co myli, i to, co czuje bohaterka, pokaza wycznie przez jej zachowanie i wypowiedzi. A potem napisz opowiadanie zoone w caoci z introspekcyjnych cigw. To nie oznacza, e bdzie ono pozbawione zdarze albo logicznych zwizkw midzy skutkiem a przyczyn. Pisz jednak tak, aby poszczeglne zdarzenia, zwizki przyczynowoskutkowe, impulsy i odpowiedzi stay si jedynie elementami introspekcyjnych cigw. Porwnaj obie narracje. Jak ksztatuje si rysunek bohaterki, ktr moesz przedstawi tylko poprzez dialog i poszczeglne sytuacje, w jakich pozwolisz jej si znale? Znajd przyjemno w wymylaniu takich sytuacji. Ktra z narracji bardziej przypada ci do gustu? Zauwa, e wpisywanie wydarze w cigi introspekcyjne to co wicej ni autoanaliza dokonana z punktu widzenia wasnego lub bohatera. Musisz znale rytm w takiej narracji. Nasuchiwa momentw spowolnienia i wyciszenia, a z drugiej strony by otwart na wzrost napicia emocjonalnego. Kade zawarte w niej zdarzenie powinno dopenia, ale nie wyjania, rysunek wewntrzny twojej postaci.

60

Konfrontacje i katastrofy
Scena zawsze wysuwa si na czoo, uoona, reprezentatywna. To upewnia mnie w instynktownym pogldzie jest irracjonalny, nie wytrzyma sporu e jestemy zapiecztowanymi naczyniami unoszcymi si nad tym, co dogodnie nazywa si rzeczywistoci; niekiedy, bez powodu, bez wysiku, materia, z ktrej zrobiona jest piecz, pka; zalewa rzeczywisto; oto jest scena bo one nie przetrwayby w caoci tak wielu rujnujcych lat, gdyby nie byy zrobione z czego trwaego; to jest dowd ich rzeczywistoci. Czy moja wierno dotrzymywana scenie zawiera w sobie pocztek mojego pisarskiego impulsu? Oto pytania dotyczce rzeczywistoci, scen i ich powiza z pisaniem, na ktre nie mam odpowiedzi ani czasu, eby uwanie postawi pytania. Moe powinnam je poprawi i przepisa, tak jak zamierzam, wtedy uczyni pytanie dokadniejszym i wymyl co na ksztat odpowiedzi. Bez wtpienia rozwinam t skonno w caym moim pisaniu (powieci, teksty krytyczne, biografie), zawsze musiaam znale scen; kiedy pisz o konkretnej osobie, musz znale reprezentatywn scen z jej ycia; kiedy pisz o ksice, musz znale scen w wierszach lub powieciach. A czy nie jest to w kocu ta sama skonno?
Virginia Woolf Mogabym zacz w ten sposb psychoanalityczn ba: jako kobiety dorose staramy si unikn agresji, nieprzyjemnoci, momentw konfrontacji. Jestemy za dobrze wychowane. Uczymy si przemilcza. Kilka razy powiedziaymy, co mylimy, i nie wyszymy na tym najlepiej. Wic nie mwimy, co mylimy, i nie czujemy si z tym najlepiej. A potem zapominamy o tym, s nastpne sytuacje, w ktrych zachowujemy si tak samo. Ludzie podziwiaj nasze opanowanie albo podejrzewaj oszustwo. A my wiemy, e konfrontacja byaby jeszcze gorsza, waciwie niewyobraalna. Natomiast to, co robimy, jest atwo wyobraalne. Wystarczy by mi, rozsdn i nie prowokowa agresji, to wszystko. To oczywicie nieprawda, bo jestemy rne. Ale jeli przypadkiem jestemy wanie takie, to ca t wiedz na temat unikania konfliktw moemy zostawi za drzwiami przy pisaniu. Proza narracyjna, bez wzgldu na to, jakie znaczenie maj dla nas momenty ycia, opiera si na konfrontacji. Dopiero czytajc to, co pisz, zauwayam, w jakich momentach mam skonno do wycofywania si, ktr obdarzaam moje bohaterki. To byy chwile, kiedy narracja w decydujcym momencie zelizgiwaa si po ostrzu noa. Oczywicie, z takiej predyspozycji mona rwnie uczyni sztuk. Ale z drugiej strony mona uczyni nasze pisanie polem wicze i manewrw. Pozwoli naszym postaciom na wicej, ni normalnie sobie pozwalamy. Na przykad na mwienie tego, co si myli. Skonno do mwienia tego, co si myli, w prawdziwym yciu moe by kopotliwa. Nie tylko dla nas czasem mona niechccy zrobi komu przykro. Za to w wiecie fikcji te postaci, ktre mwi, co myl, s bardzo mile widziane. Ich zachowanie prowadzi do konfrontacji. Intencje zaangaowanych w tak sytuacj postaci s dziki temu przedstawione zwile i wyrazicie. Oszczdza to wielu stron opisu. Bohaterka powieci moe przez ca ksik deklarowa, e kocha swojego ma, lecz nie uwierz jej, jeli nie bdzie to miao poparcia w zdarzeniach. Wystarczy jedna zwiza scena, eby jej uczucia stay si wiarygodne. Kino jest dobre, jeli chodzi o przykady konfrontacji. Jest taka scena w Drcym ciele Almodvara, ktra oddaje idealnie to, o czym mwi. Mody czowiek zostaje zwolniony z wizienia. Szuka kontaktu z on byego policjanta, ktr kocha bez wzajemnoci. Jej m zosta kiedy przez 61

tego modego czowieka postrzelony, co gruntownie zmienio jego ycie teraz jedzi na wzku inwalidzkim. Ostatni rzecz, ktr nakazywaby mu rozsdek, byoby szukanie kontaktu z czowiekiem, ktry kiedy go omal nie zabi. A jednak ju w nastpnej scenie widzimy policjanta na stopniach domu na przedmieciu. Nie ma tam uatwie dla inwalidw, wic policjant musi si ramion wcign do mieszkania byego bandyty swoje bezwadne ciao i swj wzek. Oczywicie dochodzi do konfrontacji. Nie po to czogalimy si po schodach, eby potem rozmawia o pogodzie. Nie kr si koo mojej ony to wanie to, czego chce policjant. Nie ma problemu z jasnym postawieniem sprawy. Ale teraz scenarzysta ma problem. Jeli mody czowiek zareaguje gwatownie, z atwoci zabije inwalid. Nie bdzie dalszego cigu filmu, ktry jeszcze na dobre si nie zacz. To przez tego czowieka na wzku mody czowiek znalaz si w wizieniu, wic ma prawo by na niego zy. A policjant wcale nie jest pokojowo nastawiony i widocznie nie przeszkadza mu, e ryzykuje ycie raczej t reszt ycia, jaka mu zostaa. Co uratuje sytuacj? W telewizji jest mecz, obaj mczyni rezygnuj ze sporu, siadaj przed ekranem i zgodnie zaczynaj kibicowa. Mwic w skrcie, jako deux es machina wystpuje tu esencjonalna msko. Jest 1:0 dla Almodvara. Konfrontacja nie oznacza walki na mier i ycie, prowadzonej przez ywioy, z ktrych aden nie ma ochoty ustpi. (To zdarza si, gdy w centrum akcji jest sprawa rozwodowa albo konflikt z nieprzejednan wadz zwierzchni.) Elementem konfrontacji moe by jedno niedokoczone, zawieszone zdanie. Jeeli w charakterze naszej bohaterki ley unikanie konfrontacji z osob, ktra wobec niej zawinia, zrbmy w tym miejscu zblienie. Pokamy, jakie s tego skutki, jak ta druga osoba reaguje na to, e si jej unika. W yciu wystarczy powiedzie: Nie mam teraz do tego gowy. Rozsdnie przekona siebie, a take najblisze otoczenie: Gdybym zacza wykca si o wszystko, nigdy bym nie skoczya. Ale bohaterowie fikcyjni maj jakby mniej do zrobienia. Fikcja z wielu skomplikowanych poziomw ycia wybiera tylko kilka reprezentatywnych i najwaniejszych. Co jednak zrobi z postaci, dla ktrej unikanie konfrontacji jest kluczowe? Nie musimy koniecznie wyjania, dlaczego tak jest. Wystarczy to pokaza. W jaki sposb ycie konfrontuje osob, ktra unika konfrontacji? A moe j oszczdza? Moe to si opaca? Jak dugo? Jednej przynajmniej konfrontacji nie mona unikn, tej ze mierci. W prawdziwym yciu ludzie robi sobie na zo niekiedy cakowicie bezmylnie, bez powodu i odruchowo. Ale nie w fikcji. Jeli nasza bohaterka ma jaki plan, jaki pomys, jakie yczenie, ktremu kto stawia opr, to jej przeciwnik powinien zosta obdarzony czyteln, osobist motywacj. Nie wystarczy powiedzie: Bo tak ju jest. (I doda w nawiasie: Mdrym nie jest atwo na wiecie, Kobiety s mniej wane, W wiecie biznesu panuj darwinowskie prawa). By moe masz ju pewn praktyk w usprawiedliwianiu bezzasadnych ludzkich zachowa. Wykorzystaj j teraz. Nie musisz wprowadza rozbudowanego psychologicznego obrazu oponenta, ktry dziaa jak hamulec na twoj bohaterk. Bystremu czytelnikowi wystarczy sygna, jedno zdanie, aluzja zamiast opisu, eby zobaczy, co dzieje si pod skr najbardziej aroganckiej postaci. Zwr te uwag, e mao kto wiadomie krzywdzi innych. Samowiedza w tej kwestii jest przywilejem psychopatw, ale w wikszoci ludzie to nie psychopaci. Nie spotkaam jeszcze nikogo, kto czyniby zo, usprawiedliwiajc to prawem do czynienia za. Markiz de Sade by rzadkim przykadem czowieka, ktry budowa skomplikowane teorie, by wywie to prawo z natury. Caa reszta ludzkoci, jeli popenia co, co nie jest etyczne, uzasadnia dziaanie wasn krzywd, poczuciem obrazy albo zagroenia. Dowiadczenie nauczyo mnie, e zo wynika zazwyczaj z braku uwanoci i z lenistwa umysu. wistwa popenia si najczciej w dobrej wierze. Ten, kto je czyni, jest niewiadom skutkw wasnego dziaania. Nie jest w stanie ich przewidzie, poniewa jego umys nie potrafi utrzymywa siebie i wasnych dziaa w odpowiednich proporcjach wobec innych istot i intencji. Nie wie, e dobro dokonuje si przez wspdziaanie, wspzaleno i interakcj. Nie moe wybra tego, w co nie wierzy, czego nie dowiadczy i o czym nie sysza. W prozie narracyjnej, podobnie jak w yciu, nie ma adnej gwarancji, e osoba, ktra powie, czego chce, zostanie wysuchana i nagrodzona. Bardzo moliwe, e nikt jej za to nie pochwali.

62

Bardzo moliwe, e nie dostanie tego, czego chce. Spenienie ycze wedug regu powieci oznacza albo koniec ksiki, albo te pozwala na narracyjn przewrotno. Z trudem osignita zdobycz stanie si wkrtce rdem nowych kopotw. Std caa druga cz Lolity. Humbert dosta, czego chcia, i teraz musi si z tym mczy. A co si dzieje, jeli zyskujemy permanentne niespenienie? Bohaterka z rozpaczy i braku rodkw popenia samobjstwo albo popada w wewntrzn izolacj. Straciymy bohaterk. Ale chciaymy zachowa j przy yciu, tak czy nie? Zatem katastrofy nie powinny by kompletne, dobrze jest, jeli od czasu do czasu zawieci si jakie wiateko w tunelu. Do jasne, ebymy miay si oraz ochot poda w jego kierunku. Przejdmy do Jazzu Toni Morrison. Akcja ksiki zostaje streszczona w pierwszym rozdziale. Jest prosta, jak proste s mity miejskie. Joe Nic zabi swoj mod kochank Dorcas. Jego ona Violet podczas ceremonii pogrzebowej rzucia si z noem na zwoki modej kobiety, zyskujc sobie przydomek Rozpruwaczki. Dowiadujemy si te, e Dorcas, sierota, zostaa wychowana rygorystycznie przez swoj ciotk Alice. Starsza pani wierzya, e zdoa w ten sposb utrzyma demona namitnoci w stosownej odlegoci od wasnego domu. Alice, kobieta z zasadami, nie oskara samej siebie z powodu tego, co si stao. Nie wybaczy mczynie, ktry wszed do jej domu i zabra wychowanic, a jego on, Violet, uwaa za pomylon. Nie ona jedna w Harlemie. Ale gdy Violet j odwiedzi, Alice wpuszcza j do mieszkania. Dlaczego to robi? Rwnie dobrze moemy zapyta, dlaczego Violet w ogle j odwiedza? Obie kobiety powinny teraz trzyma si od siebie z daleka. Oto jak wyglda ich przywitanie: Czego, na Boga, pani ode mnie chce? spytaa. Och, w tej chwili chc po prostu usi odpara Violet. Przykro mi, ale zupenie sobie nie wyobraam, czego pani oczekuje po tym spotkaniu. Miewam okropne ble gowy oznajmia Violet, przykadajc rce do denka kapelusza. To niech pani idzie do lekarza burkna Alice. Violet mina j i zbliya si do maego stolika, ktry przyciga j niczym magnes. To ona? Prosz zobaczy, co si dzieje. Pierwsz kwesti jest owo znane nam ju Czego pani chce? To pytanie uruchamia scen. Violet odpowiada najlepiej, jak potrafi w tej chwili. Zauwamy, e nasze postaci mog pyta o wszystko. Odpowied jest nawet mniej wana i ma prawo by mylca. A zatem po co Violet odwiedza kobiet, ktrej nie powinna odwiedza? Bya zmczona, chciaa gdzie usi. Czy to nie jest wystarczajca odpowied? Pytanie zostanie zadane ponownie za jaki czas, a Violet bdzie obstawa przy tej samej odpowiedzi, nawet gdy obie kobiety oswoj si ju ze sob. Mona przypuszcza, e naprawd przycigno j zdjcie Dorcas, ch przekonania si, jaka bya kochanka jej ma. Violet chce wiedzie to, co chce si wiedzie w takich sytuacjach: Czego szuka u tamtej kobiety, co go do niej przycigno? A dlaczego Alice wpucia potencjalnie niebezpieczn Violet do mieszkania? Spodziewaa si chyba, e Rozpruwaczce rne rzeczy mog przyj do gowy. Ale ona te chciaa si czego dowiedzie. Nastpny fragment: Moe dziwnie si zachowuje, pomylaa Alice, ale nie ma krwioerczych instynktw. I zanim zdya ugry si w jzyk, zadaa pytanie, ktre tak dugo j mczyo. Dlaczego on to zrobi? A ona? A pani? Nie mam pojcia odpara Violet. I ju po wszystkim. Te trzy pytania to caa konfrontacja. Obie kobiety wiedz, e nie da si rozsdnie odpowiedzie na adne z nich. Ich rozmowy, mieszne, zadziorne i niezgrabne, nie przywrc ycia Dorcas i nie cofn czasu, ale sprawi, e te pytania, na ktre nie mona znale odpowiedzi, strac cic moc. Teraz powinnymy ju zrozumie, dlaczego doszo do spotkania Violet i Alice, a nawet powinno do niego doj. Jeszcze zanim si poznay, zczya je sytuacja, jak spowodowa m jednej z nich i wychowanica drugiej. Z nikim nie mogyby tak rozmawia. Alice, zwizanej aob, nie wy-

63

padao by ciekawsk, a Violet, z powodu swego wybryku, znalaza si poza spoecznoci. A jednak kobiety nie bd rozmawia o romansie ani o zabjstwie, ani o zajciu na pogrzebie. Nie bd te mwi o tym, czyja to wina. Alice dobrze wie, czyja to wina jego, ich, ale nie jej, wic nie ma o czym dyskutowa. Konfrontacja nie oznacza dramatycznych sprzeczek. Moe by gr w wycofanie i przemilczenie. Moe otwiera furtki na co jeszcze. Kim jest nieporzdna Violet dla porzdnej, rygorystycznej Alice? Jest kim, kto j atwo irytuje. Jest osob, ktra, nieproszona, zaczyna opowiada jakie mao wane historyjki ze swojej maeskiej przeszoci, a trzeba jej powiedzie: Nie obchodz mnie wasze sprawy. Przyglda si zdjciu Dorcas, wic trzeba jej je da, eby czym prdzej pozby si intruza z domu. Violet ma podarte ubranie, wic zwaszcza jeli si jest krawcow trzeba je pozszywa i zacerowa. Alice obwchuje Violet jak nieufny podwrzowy pies, ktry cae ycie spdzi przy budzie, ale moemy si ju domyla, e Violet j fascynuje, pociga i odpycha zarazem. Jest jedn z tych szalonych uzbrojonych kobiet, jest cieniem porzdnej Alice, jest kim, kim Alice nigdy nie pozwoliaby sobie zosta. Moe tylko w fantazji. Moe tylko w snach. Nad yciem Alice ju bardzo dawno temu zawis cie rywalki; ale ona pozwolia, eby rywalka przysza na pogrzeb jej ma i zoya kwiaty na trumnie, a potem zabraa z tej trumny r w kolorze swojej sukienki. Alice nie zrobia wtedy nic niestosownego, nawet jeli caymi miesicami marzya o zemcie. Niestosowno nie leaa w jej naturze. Ale Violet zachowuje si niestosownie. To dlatego Alice potrzebuje Violet, chocia nigdy jej tego nie powie. Dajc ycie postaci, zaakceptuj jej rzeczywisto i powstrzymaj si od tego, eby j ocenia. Na tym przykazaniu zacznij budowa swoj etyk pisarki. Nie prbuj koniecznie zrozumie jej zachowania, nie pouczaj jej i nie wywyszaj si, bo zamknie si przed tob. Staraj si znale do niej klucz. Przedstaw j poprzez jej maniery, szczegy dotyczce jej zwyczajw, zachowania, fragmenty dialogw tak, eby posta nabraa peni. Pozwl twojej postaci przedstawi si w taki sposb, jaki sama uzna za stosowny. Stawiaj pytania, ale szukaj od razu odpowiedzi. Dlaczego on to zrobi? A ona? A pani? Pozwl im zabrzmie. Powtarzaj je co jaki czas, w tekcie i poza tekstem. Powtarzania pyta nigdy nie jest za wiele. Odpowied powinna przyj sama, a kiedy przyjdzie, nie powstrzymuj jej. Odpowiedzi na to samo pytanie moe by wicej ni jedna. A nawet powinno. Nasze decyzje tylko pozornie daj si streci do jednego zdania. Najczciej stoi za nimi caa nasza przeszo. Co jednak robi z naprawd nieznonymi postaciami? Jak powstrzyma si od osdzania kogo, kto nie powstrzyma si od osdzania? W kocu przychodzi moment, kiedy twoje postaci wyrosy i dojrzay ju na tyle, e sta je na przyjcie wyzwania z twojej strony. Skonfrontuj je jako twrca. Stwrz sytuacje o potencjalnie wysokim adunku, w ktrych bd mogy wyrazi swoj istot. Niech to, co si stanie, bdzie dla nich trudne. Z pocztku powstrzymywaa si od sdw i to byo suszne. Ale przychodzi chwila, gdy moesz przesta je oszczdza. Uczy to. Bd bezwzgldna, jeli chodzi o form. Zrb im miejsce i odsu si. Jedna z moich studentek podaa przykad sytuacji, dla ktrej nie znajduje atwego rozwizania: Jako adwokat z urzdu masz broni kogo w sprawie o gwat. Sprawy s przydzielane, wic nie moesz si z niej wycofa. Zarazem wiesz, e ten czowiek jest winny. Co robisz? Zwa, e skuteczna obrona wpynie dobrze na twoj karier, jeste na poziomie, od ktrego powinna si odbi im szybciej, tym lepiej. W przyszoci bdziesz miaa wicej wadzy, a take moliwoci, eby czyni dobro. Czytaam kiedy podrcznik pisania fabu, ktry uczy, e naley unika braku rozwizania dla konfrontacji. Oto bohater przychodzi po pienidze. Dosta je? Nie, ale byo trzsienie ziemi. Co jednak zrobi, kiedy wanie takie rozwizanie pozwala nam si bawi tym, co piszemy? Humbert trafia do domu Charlotty Haze, bo chcia spdzi wakacje w innym domu, ktry, niestety, akurat si spali. Bohater powieci Nabokova Pnin nigdy w yciu nie osign celu. Nie zdoa nawet dojecha na swj wasny wykad, bo wsiad do niewaciwego autobusu. Te pomyki sprawiaj, e Pnin staje si przejmujco ludzki. W tym samym podrczniku znalazam taki przykad na niewaciwe rozwizanie akcji: Oto bohater zamierza zdoby szczyt i zbiera pienidze na wypraw, wy-

64

stpuje w telewizji, eby zdoby popularno, ale dziennikarz nie jest mu przychylny, wic bohater robi awantur, zostaje wymiany w swoim miasteczku i caa rodzina zastanawia si, czy nie umieci go w klinice psychiatrycznej. Zdaniem autora podrcznika taka katastrofa bezporedni efekt konfrontacji nie suy celowi akcji. Bohater nigdy nie miaby szans wspi si na szczyt! Ale zauwamy, e cel bohatera nie musi by tosamy z celem powieci. Kompromitujce bohatera rozwizanie mogoby pokaza, co kryje si za obsesj zdobywania szczytu. Klska planu, w ktrym miay si zrealizowa ambicje bohatera, mogaby mu pozwoli na dostrzeenie tak zwanych innych wartoci. Albo spowodowaaby dalsz degrengolad, ktrej towarzyszy bdzie cakowite niezrozumienie przez bohatera tego, co si z nim dzieje. Momenty konfrontacji i katastrof mog by niebezpieczne dla narracji. S to chwile, w ktrych nasze postaci mog przej kontrol nad opowieci. Postaci literackie nie s istotami z papieru. Przywoujc je do ycia, obdarzamy je si i energi. Jeli pucimy je samopas, to zaczn postpowa w zgodzie ze sw, no c, czsto maostkow perspektyw. Nie chc odbiera tutaj postaciom prawa do realizacji de, pragnie i tsknot, o ktrym mwiam wczeniej. A jednak kto ma dowiadczenia pedagogiczne, ten zrozumie nasi studenci lub uczniowie mog by uroczymi modymi ludmi. Ale nie mona ich zamkn przez godzin w klasie i wyj, liczc na to, e w ten sposb lepiej si rozwin. Jeli chcemy uczy, musimy by obecne na lekcji. Musimy w pewnym momencie ujawni jej temat, a ju na pewno na pocztku zakreli obszar pracy lekcyjnej. Zrobi miejsce dla dociekliwoci uczniw i uj spostrzeenia, problemy i wtpliwoci w tok dyskusji. Dyskusja moe przerodzi si w spr, ale jej kierunek musi by nam znany. Uczniowie powinni wiedzie, e nasza wiedza, rozsdek i umiarkowanie zakrelaj ramy ich sporu oraz e nie zostawimy ich w konfuzji i damy czas na zebranie wnioskw z lekcji. Tego samego oczekuj nasi bohaterowie bezpiecznych ram, poczucia, e mamy pojcie o tym, co si dzieje, i kontrol nie nad nimi, ale nad sytuacj. Nie chcemy zdusi swoich postaci, ale nie mona te, z drugiej strony, przesadza w nieingerencji. Oto doszo do ktni, w wyniku ktrej nasz bohater chce opuci dom i pojecha do Koobrzegu. Po co do Koobrzegu? Czy chciaa przenie akcj do Koobrzegu? Jeli nie, powstrzymaj ten wyjazd. Sprawdzaj czsto, czy efekt konfrontacji zgadza si z najwaniejszym pytaniem twojej opowieci. Powrmy jeszcze raz do Jazzu. Gdyby Alice wyrzucia Violet za drzwi, postpiaby na pewno zgodnie ze swymi zasadami, uczuciami, instynktem samozachowawczym i sumieniem. Ale Jazz nie jest o tym, jak si zachowa, kiedy odwiedza nas potencjalnie niezrwnowaona kobieta. Nie to jest gwn kwesti Jazzu. Co innego ni jest, pytanie: Czy mona wyleczy zadan nam mierteln ran? Pod koniec ksiki bohaterowie nie s znacznie mdrzejsi, ni byli, ale s jakby dojrzalsi i bardziej otwarci na rzeczy, ktre zawsze w nich byy, ale do ktrych si nie przyznawali. Albo na rzeczy, ktrych pragnli najbardziej, ale do tego si nie przyznawali. Albo na rzeczy, ktre s dla nich dobre, ktre znajdoway si w ich zasigu, a jednak dotd byli na nie zamknici. Jeli w rezultacie konfrontacji nie dochodzi do adnej istotnej zmiany, jeli odsya ona akcj w odlege emocjonalnie, nie tylko geograficznie, okolice, jeli sugeruje, e przysze wypadki bd zbyt gwatowne, jeli si mao efektownie rozmywa, to znak, e chciaymy za bardzo uatwi ycie sobie lub naszym bohaterom. Daymy si poprowadzi ich emocjom lub swoim wasnym. Przestaymy zwaa na zwizki i proporcje. Byymy nie do uwane. Jest klasyczn zasad narracji, e obiekt pragnie powinien oddala si od bohatera. Zobacz, czy odpowiada ci taka konstrukcja. Im gorzej, tym lepiej. Im bardziej bohater zdaje si oddala od obiektu swych pragnie, tym ciekawiej, bo zwiksza si napicie. Wtedy wraenie, e tracisz kontrol nad narracj, moe by pozorne. Bohater musi oddala si od swojego celu, eby akcja moga si rozwija. A jednak taki schemat dziwacznie skrca, jeli wprowadzi do niego bohaterk. Moe dlatego, e jest to wanie klasyczna mska narracja, z celem nakierowanym na kobiecy nieosigalny obiekt podania. Albo dlatego, e niezaspokojony bohater moe rozmaicie odreagowa niezaspokojenie, natomiast niezaspokojona bohaterka czsto zjada si od rodka. Chyba e damy jej szans dziaania albo historia przyjmie ksztat artu, groteski, parodii. Sama chtnie zobaczya-

65

bym, czy co nowego ukazuje si po osigniciu celu. I czy efektem moe by tylko zniechcenie i krach iluzji, jak w Lolicie, albo banalne i nieprawdopodobne yli dugo i szczliwie. A moe s jakie narracyjne rda, ktre pojawi si dopiero po zaspokojeniu? Violet chciaa usi na krzele i usiada. Moliwe, e gdyby nie usiada, caa historia krciaby si wok braku krzesa, na ktrym mona usi. Ale usiada, a potem moga ju zacz mwi o czym innym. Sporzd list powanych problemw etycznych, ktre ciebie dotycz i ktrych nie umiesz rozwiza. Jakie bd? Kryzys w szpitalach, rozjechane zwierztka na drogach, przemoc wrd nieletnich? Wybierz jeden z nich. Obdarz nim swoj bohaterk/bohatera. Niech bdzie nim nieuwany kierowca. Albo kobieta, ktra wyglda przez okno, jest wiadkiem przestpstwa, ale nie wzywa policji. Dlaczego zachowuje si w ten sposb? Zadaj wiele pyta wskazujcych na ten problem. Poka nam, jak dochodzi do zetknicia twojej bohaterki z tym problemem. Co najpierw widzi? O czym rozmawia, kiedy chce o tym rozmawia? O czym opowiada, kiedy chce unikn tego tematu? Kto uwaa inaczej ni ona? Co sprawia, e twoja bohaterka zobaczy wicej ni poprzednio? Jak stara si unikn tego, co zobaczya? Co zostaje bez rozwizania? A moe nie musi si niczego dowiadywa, tylko ju w tym jest, w samym rodku? Uczy dylemat podstaw historii. Nie wspomagaj si atwym wyborem. Nie popychaj swego bohatera lub bohaterki w tym kierunku, ktry ty by wybraa. Piszc, zwracaj uwag na miejsca, w ktrych pojawia si bl lub nieokrelone zakcenie. Przygldaj si im ze spokojem. Nie wycofuj si. Zmieniaj dystans, zbliaj si i oddalaj, eby lepiej na te miejsca spojrze. Twj m, ojciec, matka, przyjacika cierpi z powodu nieuleczalnej choroby. Prosz ci, eby pomoga skrci jego lub jej cierpienia. W jaki sposb si zgadzasz? Jak odmawiasz? Co jeszcze si stanie, co moe ci zaskoczy? Niepokoi ci zachowanie twojego dziecka. Ono mwi, e to grupa religijna, ale ty masz wraenie, e to jedna z tych sekt, ktre wcigaj modych ludzi. Kiedy prbujesz z nim rozmawia, zamyka si jeszcze bardziej w sobie. Co chcesz zrobi, przeczeka? Zgosi to, co si dzieje, w dyrekcji szkoy? Wprowadzi ostry reim domowy? Obawiasz si, e jeli zrobisz nieodpowiedni krok, twoje dziecko ucieknie z domu. Pragniesz je ratowa.

66

Podwjno
Znalazam ten dziennik w kilku zeszytach z niebieskimi okadkami w Neauphle-le-Chateau. Nie przypominam sobie, ebym go pisaa. Wiem, e tak, wiem, e to ja go napisaam. Rozpoznaj mj charakter pisma i szczegy opowiadania. Mog zobaczy miejsce, Gare d'Orsay i rne przejcia. Ale nie widz siebie piszcej dziennik. Kiedy miaabym to zrobi, w ktrym roku, w jakiej porze dnia, w ktrym domu? Nie pamitam. Jedno jest pewne: niepojte jest dla mnie, e mogam pisa go wtedy, gdy rzeczywicie czekaam na powrt Roberta L. Jak mogam napisa t rzecz, ktrej wci nie mog nazwa i ktra przeraa mnie, gdy czytam j na nowo? I jak mogam zostawi j, lec przez lata w domu na wsi, ktry co zim naraany jest na powodzie? Pierwszy raz pomylaam o tym wtedy, gdy magazyn Sorcires poprosi mnie o tekst, ktry napisaam, gdy byam moda.
Marguerite Duras Jeszcze kilka godzin temu bya wibrujc szczciem osob. Teraz jest obca, mwi paskimi zdaniami o tym, e nie potrafi cieszy si czymkolwiek. Ma inn barw gosu od tej, ktra jest mi znana; pask, zmczon twarz, jest inn osob. Drugie ja kojarzy mi si najpierw z niemonoci zniesienia sytuacji takiej, jaka jest, ze wzgldu na nadmiar przypadkowych niszczcych bodcw. To, czego ja nie znios, ona potrafi wytrzyma. Jest moe bardziej zamknita w sobie, ale te bardziej wytrzymaa na wstrzsy. Jest ostrona, chodna i niczym nie mona jej rozczarowa, bo niczego nie pragnie i niewielu rzeczy si spodziewa. Ta osoba dziaa na nasze dobro. Chroni nas, i to, co jest entuzjastyczne, szczere i spontaniczne, przechowuje do lepszych czasw. Moe czyni to przez wiele lat. Problem w tym, e kiedy przyjd, ta osoba nie znika na yczenie, nie przestaje istnie, nawet kiedy nie bdzie ju potrzebna. Moe si te okaza, e nasz prawdziw osobowo, t, ktra jest wraliwa, czujca i wspczujca, trzeba omieli, oduczy j znikania na pierwszy sygna niebezpieczestwa, przyzwyczai do tego, e jest i e jest silna. Posiadanie uczu to w kocu jest ryzyko. To znaczy, e znowu kiedy bdzie bolao. To, co martwe, nie boli. Do nas naley wybr, kim ostatecznie chcemy by. Czy chcemy przeway szal na stron ycia. A co do persony, to mona nauczy si kontrolowa i skraca jej powroty. Chocia oczywicie s pewne niebezpieczestwa. O tym pisaam w zakoczeniu Absolutnej amnezji: Uwaaj usyszaa jeszcze gos Aldony inne dziewczynki te mylay, e tak atwo im pjdzie. Te prosiy swoje umare siostrzyczki, czy kogo tam miay niedaleko, o zastpstwo na dzie czy dwa, a potem wychodziy z tego przez cae ycie. Podwjno kojarzy si te z rolami realizowanymi w prywatnym i zawodowym yciu. Niekiedy jestem praczk, niekiedy bizneswoman pisze do mnie znajoma. To nie jest rozdwojenie jani, tylko uwiadomiona konieczno. Tak relacj mona rozwin na tysic sposobw, od kolizji do sytuacji, w ktrej praczka wspomaga bizneswoman, a bizneswoman praczk. Podwjno moe si rwnie dobrze kojarzy z pynnym przechodzeniem z jednego emocjonalnego stanu w inny i zrnicowaniem potrzeb. Gdy zdecydujesz si na ycie w ciszy i spokoju, moesz odkry, e co lub kto w tobie pragnie wmiesza si w tum ludzi. Jeste w tumie, ale najlepsza zabawa wywoa przesyt, a odkryjesz, e najbardziej pragniesz skupienia w samotnoci. W kocu wpadamy na rozszczepienie znajdujce si u podstaw zachodniej kultury. Jest podzia na mylenie intuicyjne i mylenie racjonalne, pierwiastek mski i pierwiastek eski, prawo i intuicj, natur i kultur, na 67

to, co ludzkie, i na to, co zwierzce, na ciao i umys. Chocia staramy si nada im indywidualne rysy, nasi bohaterowie zazwyczaj uosabiaj jedn gwn cech kosztem innych. Przestpca domaga si policjanta, ekstrawertyk introwertyka, dobra ona hazardzistki, spoecznica hedonistki. Simone de Beauvoir wskazaa na rozszczepienie, albo raczej pknicie, czce kulturowe wizerunki kobiety w poowiczne pary: madonna albo dziwka, kochanka albo matka. Kultura chrzecijaska nigdy nie pogodzia si z tym, e matka to osoba, ktra wczeniej uprawiaa z kim seks. Ale mczyni te wcale nie s jednolici, chocia historia doktora Jekylla i Mr Hyde'a czy Doriana Graya sugeruje a nazbyt widowiskowy model mskiego rozszczepienia. To rozszczepienie jest kamieniem wgielnym zachodniej kultury. Duo pisano o trjkcie Tristan, Izolda i krl Marek, zauwaano nawet wzajemne przyciganie midzy krlem i Tristanem, ale nie to, e obaj mczyni byli kiedy jedn osob. Byli ni w Pieni nad pieniami. Tam podwjna posta pasterza i wadcy wymyka si kochance, coraz to jeden bd drugi pojawia si i znika, ale obaj maj wspln tosamo umiowanego oblubieca, gdy staj si jednym, kiedy j kochaj. Lecz w opowieci o Tristanie i Izoldzie, nalecej do kultury nowoytnej, s to ju dwaj rni ludzie kochanek oddany swojej pani i wadca oddany swojej wadzy. Tam ju si okazuje, e mczyzna, ktry jest oddany wadzy, nie moe by kochankiem swojej pani. Co wicej, wadca skazuje kochanka na wygnanie. Kim jest Tristan, jeli nie msk namitnoci, ktra wygnana z obszaru prawa, bka si po bezdroach jako ebrak i szaleniec? Wreszcie i jego ukochana rwnie ulega rozszczepieniu, dzieli si na dwie Izoldy, jedn prawdziw, z ktr nie mona by, bo zostaa uwiziona przez krla sztywne superego, i drug, mniej prawdziw, agodn, lecz pen zawici, ktra przynosi mier. Czy mona przerwa ten cig? Tak, ale to nie kochanka trzyma klucz do tajemnicy, tylko najmniej romantyczna z postaci, krl Marek, ktry nie pozwala si pokocha. Wadza nie chce by kochana. Domaga si szacunku, ale odmawia sobie urokw miosnego spenienia. Boi si tego. Co mogoby si sta? Najpierw to, e jej perwersje, rozwinite od czasw Tristana i wyrafinowane sadystycznie, sdzc po upodobaniach Mr Hyde'a i Mr Graya, musiayby zosta ujawnione, e kto niewtpliwie kto, kto gra rol wiadomego wadcy musiaby si przyzna do czynw bkajcego si po manowcach szaleca. Nic takiego nie miao dotd miejsca, a to, co dzieje si w wyej wymienionych opowieciach, to sobowtr niszczcy swego twrc. Nie mona go jednak ju duej nazywa kochankiem. S te pary, w ktrych jeden z elementw wymaga silniejszej autodefinicji ni ten drugi, w efekcie podajc i poniajc to, co jest jego przeciwiestwem. Natura moe istnie bez kultury, ale kultura potrzebuje tego, co ni nie jest, ldu barbarzycw, eby si okreli. Nie wystarczy granica, potrzebna jest przerwa, nie tyle mur, co wska przepa, szczelina. Potem przychodz poeci i czerpi natchnienie z tego, co ley za granic. Wybieraj si na nocne wycieczki, eby podglda ycie kobiet po drugiej stronie szczeliny. W efekcie tych wycieczek pojawia si pani Bovary, Anna Karenina i ciemne kochanki Baudelaire'a. Piszce kobiety rwnie czyni wypady w drug stron. E. Annie Proulx pisze tylko o mczyznach. Pisze o farmerach, muzykantach i zodziejach. Ma ogromn wiedz. Kiedy bohater bierze do rki motek, to dowiadujemy si, w ktrym roku ten motek zosta wyprodukowany, przez jak firm, z jakiej stali ma ostrze, jakiego drewna uyto na trzonek i czy wci robi si takie motki, czy te nale do rarytasw z przeszoci. Myl, e odczytanie Frankensteina Mary Shelley jako zapisu kobiecego lku lku autorki przed urodzeniem potwora, w przygnbiajcy sposb zakada, e pisarka nie jest w stanie pisa o czym, co nie byoby odbiciem jej dowiadcze w lustrze kultury. Umczona porodami, nie ma nic innego do roboty, tylko krci si w zakltym tacu wok wasnej cielesnoci. Tak nie jest. Shelley pisze o paroksyzmach nauki jako wadzy i wskazuje na kolejny przystanek perypetii ciaa, ciaa kochanka, wyabstrahowanego, wydestylowanego, wygnanego poza obrb tej wadzy. Shelley pisze o mczyznach, i to, co pisze, jest bardzo ciemne, jest zarazem zdystansowan analiz i ma w sobie si natchnienia. Frankenstein, nazwisko szwajcarskiego studenta, bohatera powieci, od roku 1818 wci ywej, przypisane zostao ju na zawsze bezimiennemu, stworzonemu przez niego w koszmarnym

68

eksperymencie potworowi. Popularne odniesienia do frankensteina pokazuj, e potwr faktycznie zniszczy tosamo swego twrcy. Nie sdz, eby miao to nas nastraja optymistycznie. S te pisarze, ktrzy zdaj si kry wok szczeliny i czerpi z niej natchnienie. Zasiadaj jak Pytia na trjnogu w oparach wydobywajcych si z ziemi, a to, co zobacz, przekadaj na struktur i obrazy czytelniejsze od jej przepowiedni. Sama, jako twrca, moesz korzysta z ich odkry albo je pomin. Moesz czerpa natchnienie z siebie. Albo z kultury, nawet wbrew jej woli. Albo ze szczeliny, ktra oddziela obie strony. Wybra jedno z wyej wspomnianych archetypowych rwna i sprbowa przybliy obie strony, zaangaowa je w dialog na granicy rozdzielajcej oba obszary. Zaryzykuj mae trzsienie ziemi. Z tej szczeliny wyzwoli si wtedy nowa energia, ktra rozluni sztywno dwjkowego ukadu, zamci go, skomplikuje i wniesie we ycie. Moliwe te, e z tej szczeliny wyoni si posta, ktrej nie mona atwo przydzieli jednej ze stron, gdy zdaje si nalee do obu zarazem. Bdzie uczonym pochodzcym z getta. Bdzie kobiet w mskim stroju. Bdzie kochankiem na wzku inwalidzkim. Bdzie postaci o niepewnej przeszoci, niejednoznacznie dobr i niejednoznacznie z. Gdyby miaa wyodrbni w sobie tylko dwie postaci, dwie osoby o przeciwstawnych cechach i celach, jak by si one nazyway? Wyobra sobie, e jedna z nich ma si dobrze, chtnie opowiada o sobie, umie siga po to, co jej si naley, wchodzi w interakcje ze wiatem. Druga natomiast, wraz ze swoimi potrzebami, emocjami bd tsknotami, musi si ukry. Czy moesz przedstawi wydarzenie, ktre byo przyczyn takiego stanu rzeczy zwycistwa jednej ze stron, zejcia do podziemia tej drugiej? Sprbuj je zapisa z punktu widzenia niezaangaowanego obserwatora. Zajmij si postaci, ktra zostaa stumiona. Pozwl mwi tej wycofanej osobie, lecz nie nastawiaj si wobec niej wrogo to j sposzy. Obdarz j imieniem nazw j siostr tylko tymczasowo. Staraj si nie patrze na ni z punktu widzenia tej osoby, ktra wysza dobrze na akcie stumienia i wci z niego korzysta. Pozwl siostrze na niedoskonao. Niech popenia bdy. Daj jej przeszo, pochodzenie rodzinne lub kulturowe, kilka prywatnych historii, ktrych dotd nie opowiedziaa nikomu, i jedn histori, ktr gotowa jest opowiedzie. Czy lubisz j i szanujesz? Postaci, ktre musiay przey wiele lat w ukryciu i w ciemnociach, mog mie problemy z komunikacj. Nie poganiaj jej, jeli tak si zdarzy. Zapewnij j, e bdziesz sucha jej gosu. Pomyl o sytuacji, w ktrej siostra mogaby sta si aktywna. Oddziel j cakowicie od siebie, od tego, kim sama jeste. Niech yje wasnym yciem, nad ktrym nie masz kontroli. Niech znajdzie si w konkretnym miejscu. Spjrz na ni w konkretnej sytuacji. Czy byby to sklep? Jej wasny dom? Droga do pracy? Zacznij od sceny, ktra odsoni przed nami jak znaczc czstk jej ycia, take wewntrznego. Niech ta scena ujawni jej niespenione marzenia, czy nawet jej pretensje. Zacznij myle o innej scenie, w ktrej ujawni si nowa, zaskakujca cecha jej charakteru. Nie musi to nastpi zaraz, tylko pniej, w przyszoci.

69

A teraz skup si na postaci, ktra jest w tobie aktywna. Uwolnij j od obowizku ukrywania swojej biednej siostrzyczki. Niech yje wasnym yciem. Pozwl jej dziaa, niech nie suy ju duej za tarcz. Kim si stanie? Sprawd moliwoci narracyjne. Ktra z tych postaci pragnie przemawia wasnym gosem? Czyj gos chciaaby usysze? O ktrej z nich mylisz, e mogaby pozna j lepiej, opowiadajc o niej z pewnego dystansu? Ktra z nich zatem wymaga narracji w pierwszej, a ktra w trzeciej osobie? Moe si te okaza, e obie chc przemawia lub by ogldane z tej samej perspektywy, w ten sam sposb. Tych aspektw, postaci, ktre znajdujemy w sobie, moe by wicej ni dwie. Moe ich by nieskoczona liczba, a kada bdzie mie swoj partnerk, swoje przeciwiestwo. Dziki nim wypeniamy biae plamy na swojej prywatnej mapie, odkrywamy nieznane ldy palmy, pustynie, dwik pierwotnych instrumentw, stajemy si peniejsze, a w kocu zaczynamy wibrowa yciem, oywamy. Podczas tego procesu wci moemy by skonne, eby wyrnia pewne strony nas samych i tumi inne. Sprbuj powstrzyma si od tego, kiedy piszesz. Jeli pozwolisz mwi i zachowywa si swobodnie komu, kto dugo musia pozosta w ukryciu, moe si okaza, e wraz z t postaci uwalniasz duo twrczej energii. Zarazem jeli sdzisz, e posta aktywna jest tylko person, mask lub fasad, moesz by przyjemnie zaskoczona, kiedy pozwolisz jej na swobodn ekspresj. Zwizek midzy tymi dwiema postaciami uatwi ci zaakceptowanie wyboru, ktrego ju by moe dokonaa, lub znale rdo konfliktu, ktry podskrnie ywi si twoj energi. Odkryjesz, e to, co uwaaa za twoj prywatn spraw, znajduje odbicie w konflikcie rozgrywajcym si w wikszej skali, w obrbie wspczesnej kultury lub historii, na ktr patrzysz wstecz i ktr si zajmujesz. Fabua Tysica drzewek pomaraczowych Kathreen Harrison zbudowana jest wok dwch postaci. Jedna z bohaterek jest hiszpask krlow, panujc w czasach szalejcej inkwizycji, marionetk na dworze i przysz ofiar histerii na punkcie czarw, druga crk zuboaego hodowcy jedwabnikw i krlewskiej mamki, inteligentnym, skonnym do namitnych poryww dzieckiem; niestety, le lokuje swoje namitnoci. Obie s bezdomne: krlowa tskni za swoj francusk ojczyzn, dziewczyna za matk, ktr zabray jej obce dzieci. Obie skocz w tym samym wizieniu, ale nie dane im bdzie si pozna. Rni je temperament, nie czy wsplne nieszczcie. Obie s podobnie zdradzone przez swoich najbliszych, przez sd, prawo, poddanych, religi, przez rne instytucje, ktre wymagaj, nie dajc wiele w zamian, ale w wypadku buntu lub niezaradnoci gwarantuj skazujcy wyrok. Kada zamknita jest we wasnym krgu, bez moliwoci zrobienia podkopu w stron tej drugiej. Crka hodowcy jedwabnikw przez chwil bya wolna, moga pozwoli sobie przynajmniej na zakazan mio, ale jej krlewska siostra zawsze miaa jak klatk, w ktrej j wizia chocia z pocztku bya to zota klatka jej wasnych kaprysw i luksusu. Rnice midzy bohaterkami dotyczy mog nie tylko charakteru, ale te pochodzenia, majtku i kariery. Nie musz by tak gbokie jak w powieci Harrison. Moemy myle o przebojowej dziennikarce, czy te wyrafinowanej, podrujcej po wiecie artystce, ktra ma swoje alter ego, bezdomn modocian matk lub samotn alkoholiczk, wycofan, niemia i autystyczn. Ale te dobrze jest, jeli kada z tych postaci ma jakie drugie ja rwnie w sobie, nie od razu widoczn cech, ktra dopiero uczyni j intrygujc. Moe to by nieugita duma alkoholiczki, prywatna bezbronno dziennikarki. W innej konfiguracji obie postaci mog by przegrane w podobny sposb. Sukces i brak sukcesu, kariera i brak kariery, szczcie i brak szczcia nie s najistotniejszymi na wiecie rnicami, wok ktrych mona zbudowa kontrast. Dwie bohaterki powieci Mary Gaitskill Two Girls: Fat

70

& Thin s podobnie wycofane. Chuda dziewczyna (raczej kobieta, obie bohaterki maj okoo trzydziestu lat) dorywczo bywa dziennikark i do nowego artykuu poszukuje czonkw sekty stworzonej przez charyzmatyczn pisark. Owa sekta jest najlepsz rzecz, jaka zdarzya si w yciu grubej dziewczyny. Nic dziwnego, e nie jest wiadoma, jak wiele musiaa zapaci za odrobin uwagi, ktr jej powicono, a ktrej wspomnienie bdzie odtd idealizowa w swojej pamici. Akcja zostaje zawizana, kiedy gruba dziewczyna znajduje ogoszenie dziennikarki na tablicy w pralni i wyobraajc sobie, e w ten sposb odzyska co z iluzji swojej przeszoci decyduje si na telefon i rozmow. Historia kadej z kobiet wpisana zostaje w to ruchomych elementw wspczesnej amerykaskiej kultury. Obie bardzo si rni, lecz kada z nich jest dodatkowo zbudowana z przeciwiestw. Ekstrawagancje seksualne i anoreksja, zadziorno i tendencje autodestrukcyjne po jednej stronie, bulimia i niemiao, ale te wytrwao, sia i oddanie po drugiej. Co nie znaczy, e od razu nawi ze sob kontakt, wprost przeciwnie. Z pocztku nie bd si nawet lubi, a postawa kadej z nich streszcza si w deklaracji: To ona ma kopoty z sob, a nie ja.
Skup si na jednej z postaci. Myl sytuacjami, ale tak, eby mogy one odpowiedzie na pytania: Kim jest ta osoba? Jak zarabia na ycie? Jakiego jest pochodzenia? Jakie tragedie przesza? Co sprawia jej rado? W co wierzy, co podtrzymuje j przy yciu? Z kim si przyjani? Do jakiej klasy spoecznej naley? Jaka jest jej rodzina? Jak spdza czas? Co lubi, co jest jej pasj? Wok jakiego celu bd wewntrznego powoania ksztatuje si jej ycie? Dlaczego przy nim obstaje, jakie ma z tego korzyci? Czego jej brakuje, jak cierpi? W jakiej relacji moe znale si wobec tej drugiej? Wyobra sobie traumatyczne wydarzenie, ktrego dowiadczya jedna z nich. Nie powinno by dobrane cakiem przypadkowo. Pomyl o takim, ktre przylegaoby do jej typu osobowoci jedna bohaterka moe by bardziej skonna, eby zaangaowa si w niszczcy zwizek, ni druga. Czym jest dla niej namitno? Gdzie kryje si niebezpieczestwo, ktre zlekceway? Moe to by rwnie tragiczny wypadek, konfrontacja ze mierci. Jeli ju wiesz, co si zdarzyo, pomyl, kiedy to miao miejsce. Czy niedawno, czy jeszcze w dziecistwie? Zapisz t sytuacj. Nie zajmuj si drug postaci z tej pary, a przedstawisz wyczerpujco moment, w ktrym wyrazi si to, co jest istot blu i zrozumienia dla tej pierwszej. By moe bdzie ci przykro naraa swoj bohaterk na takie kopoty. Ale pisz z zaoeniem, e wszystko, co jej si przydarzy lub wywoane bdzie w dalszym cigu przez jej reakcj, jest w ostatecznym rozrachunku najlepsze dla tej postaci i wszystkiego, co jest z ni zwizane. Rnica nie musi zosta okrelona poprzez traum, moe dotyczy wycznie ulubionych zaj. By moe jedna siostra lubi y do wewntrz, notuje swoje sny, chodzi na samotne spacery i najchtniej rozmawia z drzewami. Druga uwielbia kontakt z ludmi, nawet konflikty, z nich czerpie energi. Pomyl o sytuacji, w ktrej mogyby si spotka. Czego jedna z nich mogaby chcie od drugiej? Natomiast kiedy chcemy dokona autoanalizy i wpisa siebie w struktur podwjnoci, wane jest, w ktrym miejscu dokonujemy cicia. Czy wystarczy nam podzia na grzeczn i z dziewczynk, na porzdnick i baaganiar, na tak, ktra nigdy nie kamie, i na notoryczn kamczuch?

71

By moe podzia nie powinien by tak oczywisty. By moe kada z naszych postaci powinna by troch grzeczna, a troch krci, czasem o czym zapomnie, a raz czy drugi zdoby si na nieoczekiwany akt odwagi. Nie chodzi waciwie o to, eby co pokaza. Przynajmniej na pocztku. Raczej ju o to, eby si czego dowiedzie. Rnica midzy tymi dwiema postaciami powinna by zatem zbudowana wok pytania, jakie zadajemy sobie i na ktre chwilowo nie znajdujemy odpowiedzi. Czego nie rozumiem w sobie? Czego nie potrafi rozwika? Skdind wiemy, e wzy, ktrych nie mona rozsupa, naley rozci. Wczesna powie Zofii Nakowskiej Rwienice zbudowana jest wok dwch osb, ktre maj ze sob tyle wsplnego, e chodziy razem do szkoy. Magorzata jest niezamn kobiet o surowych manierach, pracujc za marn pensj w duej gazecie, spoecznic, ktra udziela si, uczc ubogie, najczciej ydowskie dzieci w szkole wieczorowej. Nad ycie kocha tylko modszego brata, ktry jest adnym, smutnym, pracowitym chopcem, wychowywanym po mierci rodzicw przez ciotk. Hania to kobieta-kwiat, zadbana i ozdobna, ktra wysza za m rozsdnie, a teraz z mem widuje si tylko przy kolacji, nawet wieczory spdzaj osobno. Hania yje jak bohaterka romansu i opisywana jest take romansowo wzdycha, marzy, zastanawia si nad swoim smutkiem, brakiem mioci w swym yciu i rnymi innymi rzeczami, na ktre nie ma czasu Magorzata. Wydaje si, jakby Nakowska mniej lubia wygodn Hani, a sprzyjaa konkretnej, uczciwej Magorzacie. Tak jest przynajmniej z pocztku. Ale pozwala jej by sob, zostaje przy niej pomimo tych wszystkich romansowych westchnie, i nagle okazuje si, e Hania nie jest pust laleczk, e co w niej w rodku yje, a moe kto jej wasny ojciec. Zaczyna si ksztatowa nowy wizerunek Hani jako bogatej, niezalenej, wzgldnie postpowej, a przynajmniej tolerancyjnej kobiety, majcej opinie, upodobania, pogldy. Nakowska poda za swoj bohaterk i wkrtce niepozorna Hania zaprowadzi j w rejony, do ktrych Magorzata nigdy by jej nie zaprowadzia. Hania i Magorzata, pomimo wielu rnic, spotykaj si, czy je przekorna przyja, a ich rozmowy ujawniaj wiele z tego, co czy moe bohaterki, cakiem osobne, a jednak zwizane wzem podwjnoci, oddalone od siebie, a jednak bdce dwiema stronami tego samego. Jaki std mora? Nawet jeli przedkadamy jedn z naszych wewntrznych postaci nad drug, nawet jeli ta druga wydaje si cakowicie zmylona i pozostaje z nami w mniej wicej takiej relacji, w jakiej buduarowa Hania pozostawa musiaa do Nakowskiej, dobrze jest zosta z ni troch, da jej szans dziaania i poczeka, co z niej wyronie. Wr do swoich postaci. Przeczytaj, co napisaa, znajd nitki, ktre prowadz donikd, puste miejsca, braki pocze. Sprbuj je wypeni nowymi sytuacjami. Zanotuj kocow scen obie postaci spotykaj si, okazuj si kompletnie skcone, przedzia midzy nimi jest zbyt gboki. Nie mog si pogodzi. Zapisz inn histori, w ktrej jedna z tych postaci ratuje ycie drugiej. Praca nad podwjnoci nawet w ograniczonym zakresie moe chwilowo wzmc i uwidoczni wiadomo wewntrznego rozszczepienia. Moe je take uleczy i zagodzi napicie, ktre wczeniej tkwio w szczelinie rozdzielajcej niepogodzone aspekty jani. W miar jak cechy, emocje i dowiadczenia obu protagonistek zostaj ujawnione i zapisane, staje si te jasne, e kada z nich ma prawo do ycia. Pracujc nad nimi, moemy odkry obecno innej, wikszej postaci, mniej zwizanej z codziennymi ograniczeniami, nie tak skonnej do poddawania si emocjom, Obserwujcej Jani, ktra potrafi obj rne strony, aspekty i wcielenia nas samych. Ta osoba nie dystansuje si, chocia obserwuje. Dostrzega emocje i uznaje ich warto, chocia nie daje si im kiero-

72

wa. Jest wci obecna, a wywoa j mona w rnych sytuacjach, ktre wymagaj spokoju i skupienia, na przykad przy pisaniu. Jest kim w rodzaju narratora czuego i wyczulonego, chocia nie zaangaowanego osobicie. Jest w nas wiele szcztkowych bytw, ktre ujawniaj si w sytuacjach odbiegajcych od rytmu naszego codziennego ycia. Mwimy wtedy: Co we mnie wstpio. Albo: To nie byam ja. Albo: Nigdy bym siebie o to nie podejrzewaa. Czasem te sprawiaj, e pozostajemy przez chwil, dzie, tydzie w bezruchu, nie mogc podj adnej decyzji, nie wiedzc, ktra z nas ma obiektywn racj. W pisaniu te szcztkowe istnienia staj si cakiem kompetentnymi, niezalenymi bytami. Jakkolwiek patrze, nawet najbardziej ekscentryczna posta literacka ma mniej skomplikowan natur ni jej yciowy odpowiednik. Ale eby te rne, uosabiajce najczciej bardzo skrajne cechy postaci nie przejy kontroli nad caoci, jak jestemy, potrzebny jest jaki aspekt, ktry znajdowa si bdzie nad nimi. Pomys Obserwujcej Jani pochodzi z psychoanalizy, ktra rozwina si na bazie filozofii Wschodu. Praktykujcy zarazem jog i psychoanaliz terapeuci dostrzegli, e w ich kulturze czowiek nie skada si wycznie z optanej popdami podwiadomoci oraz motywowanego przez spoeczne nakazy superego, i wreszcie aktywnego, ale ograniczonego przez popdy i yczenia ego; e jest taki czynnik naszej psychiki, ktry nie jest pirkiem na wietrze; ktry potrafi obserwowa, nie angaujc si i nie stawiajc da. Moemy wyodrbni t jako jako osob w nas i przywoywa j, eby pisa. Pozwalamy jej zosta duej. Wkrtce bdziemy mogy korzysta z niej take w naszym codziennym, nie zwizanym z pisaniem yciu. Uywamy jej niczym lustra lub ekranu, na ktrym bd pojawiay si postaci uosabiajce nieraz zajmujce nas kwestie. Obserwujca Ja niczemu si nie dziwi. Nie znaczy to, e jest znudzona, bo wszystko ju widziaa. Jest uwana, dyskretna, skupiona. Nawet jeli naturalne jest dla nas pisanie z porywu, z natchnienia, w reakcji lub w odpowiedzi na co, czego dowiadczyymy, moliwe, e Obserwujca Ja zostanie wywoana, eby dokona redakcji tego, co napisaymy. Sta przy oknie we wasnym pokoju, a jeli niewiele mona z niego zobaczy, wyjd przed dom albo id do kawiarni, albo usid na awce w parku. Posied spokojnie i pozwl sobie dostrzec kolor nieba, chmury, przechodzcych ludzi, to, jak s ubrani, czy piesz si gdzie, czy id powoli. Nie wymylaj adnych historii na ich temat. Tylko obserwuj. Jeli wygldasz przez okno i wtedy do pokoju wleci mucha, nie zrywaj si, eby j zatuc. Zauwa: O, mucha! Otwrz szerzej okno, eby moga wylecie, i wr do swojego zajcia. Jeli nie jest ci wygodnie, zauwa, e nie jest ci wygodnie. Oddychaj tym, co dostrzegasz. Daj sobie trzy minuty na to wiczenie. Powtarzaj je tak dugo, a uznasz, e moesz wykorzysta umiejtno uwanej obserwacji do pracy ze swoimi literackimi przedstawieniami.

73

Punkt widzenia II
Czowiek smutny, ktry zajmuje si swoim smutkiem tak, e uznaje go za rzeczywisto, bdzie mia kopot z zobaczeniem siebie inaczej ni jako smutnego. Dla niego smutek nie jest uczuciem, jakiego dowiadcza, tylko nim samym. Podobnie pisarka, ktra daje pierwszestwo emocjom swoich bohaterw czy te wywysza wasny punkt widzenia, ryzykuje, e bdzie pisa z maej, statycznej lub nawet faszywej pozycji.
Mary Gaitskill

Cay ten materia, ktry dodajemy od siebie do pisanej rzeczywistoci, jest wobec niej czynnikiem deformacji, odbiera nam moliwo obiektywnego jej, realistycznego odtworzenia. Zudzeniem te jest, aby utwr jakikolwiek mg by istotnie wolny od tendencji, by w kolorycie i rytmie stylu, w motywach skojarze i doborze metafor nie demaskowa caej osobowoci autora za jego wiedz czy bez jego udziau.
Zofia Na kowska Kiedy wybieramy jedn posta, eby przedstawi histori w taki sposb, aby czytelnik widzia, sysza i czu tylko to, czego ta posta moe dowiadczy, staramy utosami si z ni i oglda wiat z miejsca, w ktrym ona si znajduje. Miejsca faktycznego lub emocjonalnego. Ale e same nie jestemy duchem przeczystym, tylko istotami zoonymi z dowiadcze, wrae, wzrusze i przemyle, nasz tekst zostaje naznaczony tym, kim jestemy w momencie, kiedy go piszemy. Oczywicie, wychodzimy poza dorane spostrzeenia z pomoc wyobrani, intuicji i empatii. Ale jeli mamy co, co rni nasz wyobrani i wraliwo od wyobrani i wraliwoci innych, to wyjcie rwnie zostanie naznaczone nasz indywidualnoci. W tekcie, ktry pisz, staram si przekroczy to, co jest mi bliskie i znane, ale mog si spodziewa, e moje opowiadanie bdzie zupenie inne od opowiadania napisanego z podobn intencj przez mojego ssiada z naprzeciwka. Przekroczenie bdzie znaczyo dla nas obojga zupenie co innego. Przypuszczam te, e mj wysiek, eby sta si nim, byby skuteczniejszy ni jego wysiek, eby sta si mn. Nic te nie szkodzi, jeli zaczniemy od sytuacji, w ktrej posta utosami si z nami. Oywiamy j w ten sposb przez dotyk. Obdarzamy j w tym wyjciowym momencie naszym sposobem mwienia, naszymi spostrzeeniami na temat ycia i wiata, ale dajemy jej wolno dostrzegania rzeczy, ktre dalej nastpi niezalenie od nas. Wkrtce zacznie wypowiada sowa, ktre nigdy nie przyszyby nam do gowy. Obdarzenie postaci punktem widzenia to nie tylko usytuowanie jej w wyjciowym punkcie perspektywy. Prbujc dowiedzie si, co moga myle, jak moga widzie rzeczywisto i jakie jej strony uznawa za wane, musz czasem sign do rde. Jeli za bohaterk wybieram kogo z pocztku wieku, powinnam przeczyta kilka artykuw z ukazujcych si wtedy gazet. Zakadam, e o tym, co pisano w prasie, dyskutowano rwnie w salonach oraz e kwestie dyskutowane w salonach trafiay rwnie do prasy. Dowiem si, jakie byy codzienne problemy ludzi podobnych do mojej postaci. By moe zaskoczy mnie, e ju wtedy narzekano na aosne projekty architektoniczne, katastrofalne rozwizania ruchu drogowego i korki (doroek i powozw) na ulicach Warszawy. Jeli moja wspczesna bohaterka sucha rapu, powinnam te go posucha. Moe postrzega wiat poprzez teksty swoich ulubionych piosenek, wrcz z nich wywodzc swoj aktualn mdro. Jej spojrzenie naturalnie bdzie ograniczone przez dowiadczenie, wiek, wychowanie, tem74

perament, poziom zdrowego rozsdku, wyksztacenie lub jego brak. Postaraj si nie zosta opiekunem spoecznym swojej bohaterki i pozwl jej widzie wiat z takiego punktu, jaki ona uznaje za najlepszy, i reagowa na kryzysowe sytuacje zgodnie z jej nawykami i instynktem. By moe ty wiesz, e kleptomania jest zjawiskiem szkodliwym spoecznie, ale twoja bohaterka moe tego nie wiedzie albo moe mie powody, eby ulega temu naogowi. Zamiast j naprostowywa, skrelajc co drastyczniejsze sceny i dopisujc takie, ktre mogyby ukaza j w lepszym wietle, zosta z ni na jej poziomie. Wkrtce dowiesz si, co ona chce w ten sposb otrzyma, czego jej brakuje. Zauwa, e kady jest mdry po szkodzie. Wejd z ni do sklepu i zobacz, co czuje, kiedy siga po zakazany przedmiot. Trzymaj si jej wiata i ogldaj go z jej perspektywy. A jeli jest to klasowa puszczalska, zobacz czy lubi by postrzegana jako krlowa zego zachowania? Z kim si przyjani, kto z ni rozmawia, kto przestaje z ni rozmawia? Czy kto umiecha si zoliwie na jej widok? Jak zareaguje, kiedy dostrzee, e co, czego chciaa, wci jej si wymyka? Co to moe by? Gdzie kryje si, na czym opiera si jej duma? Ona moe widzie siebie i swoj histori inaczej ni klasowe porzdnickie i klasowi przeladowcy i adoratorzy, a ich spojrzenia te mog si rni. Co wicej, ty sama w zalenoci od nastroju, od tego, czy jeste wyspana, czy czujesz si dobrze, czy dostaa nagrod i czujesz si doceniona, czy dowiedziaa si o chorobie w rodzinie, bdziesz postrzega najblisz rzeczywisto zupenie inaczej ni chwil wczeniej przed znaczcym telefonem, przed listem, ktry wanie przeczytaa. Zdarzenia z najbliszej i z dalszej przeszoci zaczn ukada si w zupenie nowy wzr. Twj punkt widzenia a raczej to, co nim obejmujesz moe zmieni si z chwili na chwil. Jeli dzi spotkay ci niezasuone wymwki, wane spotkanie, na ktre umwia si jutro, moe urosn do rozmiarw bardzo wysokiej przeszkody. Jeli kto, na kim szczeglnie ci zaley, doceni ci, bdziesz pokonywa trudnoci bez wikszego wysiku. Jeli zatem twj punkt widzenia moe zmienia si pod wpywem zewntrznych okolicznoci, a jeste wci t sam osob, to moesz si spodziewa, e spostrzeenia twojej postaci bd rwnie motywowane tym, co przed chwil si zdarzyo. Pozwl jej chodzi po znanych ci miejscach mija skrzyowanie ulic, przystanek autobusowy, sklep przydrony, parking, trawnik. Co dostrzee, co zobaczy szczeglnie wyranie? Co pominie? W jakim jest nastroju, co jej si ostatnio zdarzyo? Czy bdc w tym nastroju, moe lubi ludzi? Co j interesuje pogoda, jedzenie, programy telewizyjne, wizyta papiea czy miejsce ostatniego ldowania UFO? To, co ma w gowie, bdzie do pewnego stopnia wpywa na jej perspektyw, a to, co postrzega, bdzie zakca wci na nowo odzyskiwany spokj jej wewntrznego wiata. Ksiki, ktre robi na nas najwiksze wraenie, pisane s jakby wbrew przepisowi na obiektywizm, gdy prezentuj spojrzenie z ukosa. Pola Gojawiczyska w Dziewcztach z Nowolipek nie tylko opisuje wntrza zuboaych mieszka, zawarto kosza, ktry matka przynosi z targu, smak chleba z marmolad, ale te wnosi w obszar przedstawionego wiata desperacj i emocje dziewczt, ktre prbuj porzuci swoje rodowisko, zaniedbane wntrza i na p obkane z ndzy matki, i wygra dla siebie co lepszego. Gdy wyksztacenie ani praca nie daj takiej szansy, moe to by mczyzna, jakikolwiek mczyzna, a wybr, przed ktrym staj dziewczta: Puci si czy nie? Ju?... Czy jeszcze troch poczeka? odzwierciedla stan beznadziejnoci, ktrego autorka nie ma zamiaru zaagodzi. Odrobina wiedzy sprawia tyle, e czuj si obco na wasnych mieciach, a kiedy Franka mwi: Tu nam za ciasno, za gupio, za ordynarnie, a tam, w tym nowym, lepszym wiecie za mdrze, za chytrze, za faszywie. I tu le, i tam le wszdzie le i wszdzie nieswojo. Gdy si w ycie wchodzi z takim bagaem jak my, to akurat wystarczy na rynsztok to zgadujemy, e to sama autorka podsumowuje tak moliwoci dziewczt, nie dajc swoim bohaterkom szansy na cudowne narracyjne rozwizanie, ktre mogoby je z tych uwika wyzwoli. Kiedy dziewczta opuszczaj znajome ulice, to snuj si przez Warszaw jak cudzoziemki zagldaj do bogatych domw, spaceruj w Ogrodzie Saskim niepewne, czy ich stamtd kto nie wyrzuci. Co by si stao, gdyby Gojawiczyska wyzbya si emocji, ktre wzbudziy si w niej i przywoay do ycia t ksik, i postanowia idc za czyj dobr rad pokaza ycie dziewczt obiektyw-

75

nie? Gdzie ten punkt widzenia, autorski i obiektywny, powinna zatem umieci w wiecie, z ktrego dziewczta chc wyj, czy w tym, w ktrym chciayby zamieszka, ale ju czuj si w nim za mdrze, za chytrze, za faszywie? Tymczasem, patrzc z ukosa, zdoaa stworzy teatr stumionych namitnoci, ktre niekiedy eksploduj, i uj punkt widzenia samych dziewczt, ktre z pocztku naiwnie daj si wykorzystywa, a potem same ucz si cynizmu i wyrachowania. Te, ktre nie chc si tego nauczy, gin, innym wreszcie udaje si co wyszarpa. Jeli punktem widzenia nazwiemy na chwil nie tylko pozycj narratorsk, ale i przekonania ksztatujce wizj przedstawionego wiata, marginalno spojrzenia bohaterek wpisana jest w struktur ksiki i trudno nie dostrzec kontrastu midzy tym, jak wiele potrafi zobaczy i jak bardzo jest to niewane. Niewane z kadego innego punktu widzenia. Nikt nie sucha dziewczt z Nowolipek. Pouczaj je panie z dobrych domw, aptekarz mwi godzinami do Amelki, mdrzejsi ludzie opowiadaj im o swoich przekonaniach spoecznych i politycznych. Tylko kiedy rozmawiaj ze sob, zyskuj jakie potwierdzenie tego, co czuj i widz. S postaci literackie, ktre nie chc poznawa nic nowego, lecz upieraj si przy bardzo wskim ogldzie wiata, bez wzgldu na okolicznoci. S ludzie, ktrzy mwi rzeczy przewidywalne ledwo otworz usta, a ju wiemy, co bdzie dalej. To bywa trudne do zniesienia. Kiedy sama w to wpadam, nie mog znie siebie samej. Co takiego zdarza si, gdy staram si by zbyt wyrozumiaa zbyt obiektywna. Jeli tak gotowo wyczuwasz we wasnej bohaterce, zacznij j obserwowa. Zobacz, jakie wyzwania rzuca jej rzeczywisto. A potem sprbuj zawzi perspektyw. Niech dostrzega tylko fragmenty obrazu. Bdzie j mona posdzi o brak rozsdku i uprzedzenia, ale przynajmniej nikt nie bdzie si nudzi, czytajc o niej. Nastpnie, szanujc jej uprzedzenia, staraj si rozszerza jej wraliwo. Zwracaj uwag na momenty, w ktrych, od czasu do czasu, ona dostrzega co dla siebie nowego i na to si otwiera. Jakich zmysw uywasz, eby postrzega rzeczywisto? A opisywana przez ciebie posta? Czy jest wraliwa na kolory? Na dotyk? Na sowa? Jak to si przejawia? Wyobra sobie, e obserwujesz w kawiarni nieznan ci osob. Zapisz wszystko, co widzisz: jaka to jest pora dnia, jakiego rodzaju gocie tu przychodz, jak wygldaj kelnerzy, ale zarazem obserwuj wybran przez siebie posta. A potem zanotuj monolog tej osoby. Jak patrzy na innych goci, w jakim jest nastroju, czy ma si z kim tutaj spotka, czy chce przeczeka gdzie chwil, bo wanie zacz pada deszcz, a moe stao si co takiego, e w ogle nie dostrzega pogody? W jej rozwaania wprowad zdarzenie z niedawnej przeszoci. Co, co byo gwatowne i nieprzewidziane i czego nie mona od razu wyjani. Zobacz, w jaki sposb to wspomnienie bdzie wpywao na jej postrzeganie ludzi w kawiarni. Zobacz, dokd z tym pjdzie, na co si zdecyduje, w ktr stron pokieruje j to wspomnienie. Sprbuj przedstawi moment z ycia osoby, ktra jest gucha. Albo takiej, ktra ma kopoty ze wzrokiem. Takiej, ktra jest lepa, ale rozwina zmys suchu. Takiej, ktra dotd ma szczeglnie rozwinity zmys wchu. Takiej, ktra nie czuje zapachw. Takiej, ktra rozwina zmys dotyku do tego stopnia, e palcami rozpoznaje kolory i gatunki materiaw.

76

Zanotuj wiat osoby, ktra yje tylko w obrbie zmysw. Tak jakby jej rce, stopy, ciao i skra mogy opowiedzie nam wszystko, jakby inteligencja nie musiaa przeszkadza jej w odbieraniu wiata.

77

Ariadna w labiryncie
Czasem pisz z punktu widzenia postaci, ktrej nie polubiabym jako czowieka, nie z potrzeby perwersyjnego wiczenia, ale poniewa w ten sposb otwiera si jaka historia i mog j zobaczy tak, jak normalnie bym na ni nie spojrzaa. Nie zamykajc si w jednym schemacie uczu, ktry moesz pomykowo uzna za Prawd, zyskujesz wikszy i bardziej intensywny dostp do wszystkich stanw uczuciowych, wcznie z tymi, ktrych nigdy nie chciaby przeywa w rzeczywistoci. Takie akceptujce i nieraz bezwzgldne podejcie do uczu pozwala na ujcie zarazem czuoci i okruciestwa.
Mary Gaitskill Labirynt jest, najkrcej mwic, symbolem wewntrznej podry, drogi zwizanej z ide mierci i nastpujcych narodzin. mierci symbolicznej lub rzeczywistej mierci ukrytego w ciemnociach umownego lub faktycznego wroga, ktrego pokonanie lub oswojenie jest warunkiem wyjcia. Labirynt, spiralny, kwadratowy lub prostoktny, nie skrywa w sobie lepych zaukw, prowadzi do rodka i z powrotem, a w najstarszym porzdku mitycznym oznacza wdrwk duszy do centrum podziemnego wiata i powrt w kierunku narodzin. Wzr spiralnego labiryntu znajdujemy w staroytnych miejscach w Irlandii, na Malcie, na obszarze obecnej Ukrainy, na Krecie, w gotyckiej katedrze w Chartres. Spiralny taniec naladuje rytua zejcia i powrotu. Labirynt nie jest gmatwanin. Skrca i zbacza, kry dokoa celu, ale nieodmiennie do niego zmierza. Jego nazwa pochodzi od labrys, rytualnego toporka o dwch ostrzach, ktre wygldaj jak rozoone skrzyda. W legendzie stranikiem podziemnego wiata by Minotaur. Jego rogi przypominaj ksiyc. Zejcie do labiryntu wymaga przygotowa. Czeka tam stranik, ktry by moe zechce podda nas miertelnej prbie. Kiedy wic schodzimy do labiryntu, dobrze jest mie w rku toporek. Dlaczego labrys ma dwa ostrza, a nie jedno? Wszak jedno powinno wystarczy. Ostrza wygldaj jak dwa symetryczne ksiyce. Jeli by uywany w walce, a by podobno broni Amazonek, musia by nieatwy w uyciu. To obosieczna bro. Labrys jest zatem jak pisanie. Wymaga uwanego, wprawnego, wstrzemiliwego uycia, pewnej rki i wiadomoci celu. Labirynt dla ludzi, ktrzy w nim mieszkali, by po prostu domem. Nowoytni badacze na widok ruin paacu w Knossos doszli do wniosku, e w piwnicach paacu musiay znajdowa si zakamarki, tajne przejcia i ciemne puapki. Ale Minojczycy mogli porusza si po tych tajnych przejciach cakiem sprawnie. Kady dom, nawet najmniejsze mieszkanie w blokach, staje si labiryntem, jeli zganie wiato, nawet z tak banalnego powodu jak przerwa w dostawie prdu. Wtedy zapalamy wiece, ale cz pomieszcze wci pogrona jest w mroku, podobnie jak reszta budynku. W ktach mieszkania zalegaj ciemne plamy, a nasz cie nabiera niezalenego od nas ycia, kiedy z lampk naftow przechodzimy korytarzem do tego, co przed chwil byo jasnym i pozbawionym tajemnic gocinnym pokojem. Ludzie yli w labiryntach do pocztku XX wieku, wci s w nas okolice, ktre to pamitaj. Cie w literackim ujciu jest czym, co rzucamy za siebie, od czego si odwracamy i co nas ciga, nigdy nie odstpujc. Odwracamy si od niego, wolimy o nim zapomnie, ale on nie zapomina o nas. Jest tu, jest czujny. Zwizek doktora Jekylla i Mr Hyde'a jest po czci relacj osoby i cienia. Perwersyjne rozrywki i morderstwa Mr Hyde'a zaczynaj rzuca cie na wzgldnie nieposzlakowan reputacj doktora. Jak pisze o powieci Stevensona specjalista od teatru cieni, Nabokov: 1. Czy Jekyll jest dobry? Nie, on jest bytem zoonym, mieszanin dobrego i zego, preparatem zawierajcym dziewidziesit dziewi procent roztworu jekylowego i jeden procent hyde'u (lub hydatidu, od greckiej wody, co w zoologii oznacza may woreczek w ciele czowieka lub innych zwierzt, woreczek zawierajcy przejrzysty pyn z larwami tasiemcw rozkoszny ukad, przy78

najmniej dla tasiemcw ale ostrzegam, e Stevenson nic o tym nie wiedzia, wybierajc nazwisko). Moralno Jekylla jest ndzna z wiktoriaskiego punktu widzenia. Jest on hipokrytycznym stworzeniem, uwanie skrywajcym swoje mae grzeszki. Jest mciwy, nigdy nie wybaczy dr Lahyonowi, z ktrym nie zgadza si w sprawach naukowych. Jest lekkomylny. Hyde jest z nim zmieszany, wewntrz niego. W mieszaninie dobrego i zego w dr Jekyllu to drugie moe by oddzielone jako Hyde, ktry jest osadem czystego za, strcanym w sensie chemicznym, gdy co z mieszaniny zwanej Jekyll pozostaje, by zdumiewa si i przeraa, kiedy Hyde dziaa. 2. Jekyll nie przeksztaca si naprawd w Hyde'a, lecz wyrzuca na zewntrz koncentrat czystego za, ktry staje si Hyde'em, mniejszym ni Jekyll, duy mczyzna, na oznaczenie wikszej iloci dobra, ktre Jekyll posiada. Mr Hyde ma si zatem do doktora Jekylla tak, jak przecier pomidorowy ma si do krzaka pomidorw. Doskonale uja to reklama sokw dr. Witta, na ktrej s trzy pomaracze reprezentujce jakoby trzech doktorw. Pomaracza podpisana dr Jekyll obdarzona bya ma, okrg narol. Domylamy si, e to nikt inny, tylko Hyde, pczkujcy i gotowy, eby wystrzeli poza Jekylla. Zauwamy, e chocia dr Jekyll nie jest wcieleniem dobroci, to Hyde jest wcieleniem za. Chocia Jekyll ma chyba jednak wicej ni tylko jeden procent Hyde'a w sobie, jego hydowe cechy, gdy s porozrzucane po caym obszarze jekyllowego jestestwa, podlegaj neutralizacji. Musz zosta skoncentrowane w jednym miejscu, by ujawnia si ich zowieszcza sia. W ten sposb, zauwamy, z mieszczuchw stworzy mona armi bezlitosnych, dobrze zorganizowanych zabjcw. Co ju si w historii zdarzao. Zdarza si te, e co, o czym nie wiemy, w przeciwiestwie do tego, co wiemy, staje si sednem historii. Postaci, ktre s w nas, chocia ich nie znamy, mog nas zaskoczy bd kipie energi i yciem. Te najbardziej zanegowane fragmenty nas samych, historie, ktre zostay stumione i ktrymi pogardzamy, mog okaza si najbogatsze i da nam najwicej satysfakcji. Jeli przejrzymy histori kultury pod ktem sytuacji, w ktrych dochodzi do wykluczenia, zauwaymy, jak czsto to, co pogardzane, staje si rdem nagromadzonej wiedzy i siy yciowej. Obecnie czytamy bez wikszych wstrzsw teksty wywodzce si ze rodowisk, ktre jakie dwiecie lat temu byy nie tyle marginalne, co waciwie zupenie nie istniay. Margaret Forster, autorka biografii romantycznej poetki Elizabeth Barrett Browning, odniosa prawdziwy sukces, wydajc potem fabularyzowan biografi sucej owej poetki, rwnie Elizabeth, w domu zwanej Lily, Wilson. Gdyby nie Lily, nie doszoby prawdopodobnie do maestwa Elizabeth Barrett z Robertem Browningiem w 1846 roku, ich ucieczki do Woch, cudownego ustpienia rnych skomplikowanych chorb, na ktre cierpiaa, nie opuszczajc przez wiele lat zaciemnionego pokoju w londyskim domu swego ojca (najpierw waciciela niewolnikw na Jamajce, a potem waciciela swoich dzieci), rozkwitu jej talentu i macierzystwa w wieku czterdziestu trzech lat dla dopenienia miary. Historia autorki Sonetw z portugalskiego jest fascynujca, ale ju znana. eby powstaa historia Lily, kto musia uzna j za do wan, eby obdarzy j gosem. Pokazujc kogo, kto jest inny bezdomn osob, dziecicego morderc, maltretowan on pisarka wkracza na zakazane terytorium. Ale moe si te okaza, e wewntrzny monolog czowieka godnego szacunku, kogo, kto jest filarem spoeczestwa, ujawni inno, miejsca wstydliwe, niepokojc odrbno. Spore partie powieci Grace i Grace Margaret Atwood pisane s z punktu widzenia psychiatry pragncego ulepszy dziewitnastowieczne metody leczenia. Ten zdolny i czarujcy mody czowiek, badajcy przypadek rozszczepienia jani u sucej oskaronej o morderstwo, okae si prawdziwym l'homme fatal, rozbudzajcym nadzieje w kobietach i nie zaspokajajcym ich. Jego umys, gdy nie zajmuje si psychiatrycznymi teoriami, bka si wok fantazji na temat gwatu, ktre on akceptuje, uznajc ich naturalno. Rzuci swoje projekty, marzenia, ludzi, ktrzy go cenili, i odjedzie, zostawiajc za sob uczuciowe pogorzelisko, by zosta niepenosprawn ofiar wojny i swojej matki. Przypadek? Czy psychologiczna konsekwencja? Cie, inna osoba, jest najmniej znanym aspektem nas samych. Jest to cz nas, ktrej rdze pozostaje nietknity. Kto czytajc Biesy Marii Komornickiej, nie zwrci uwagi na zamknit szczel-

79

nie warowni, znajdujc si w samym centrum wewntrznego miasta, pozbawion okien budowl, ktr bohaterka dostrzega, ale do ktrej si nie zblia, zajta szukaniem wyjcia, wbieganiem w coraz to nowe lepe zauki? To jest miejsce-tabu; ciemno, ktra jest w nas, od ktrej nie moemy uciec. Dla Duras by to najpierw obszar pustki i ciszy. Ale gdy tylko zbliy si do niego, odkryje, e s tam jej matka i bracia, jest tam jej dziecistwo, rodzina. Powie wtedy: Cae ycie staam przed zamknitymi drzwiami. eby spotka si z cieniem, musimy wej w ciemne miejsce, gdy on tam wanie mieszka. Cie wie, e pene wiato mogoby go zniszczy. Jest ostrony i na pewno nie wyjdzie na soneczn k, eby si z nami spotka. Lepiej jednak wybra si do niego ni czeka, a cie zaskoczy nas o zmroku. Takie spotkanie moe by dziwaczne i zdarzy si wtedy, gdy mamy najmniej si. Ale nawet zbliajc si do cienia, kierujc si wasn wol, ryzykujemy, e ta ciemno nas zagarnie. W ciemnociach czujemy si tak, jakbymy byy ciemnoci. Jak odrni siebie od cienia? Niekoniecznie wiecc mu w oczy latark przyzwoitoci i rozsdku. Zaskoczony w ten sposb nie zginie, lecz schowa si jeszcze gbiej. To delikatna gra. Dobrze jest mie lin asekuracyjn. Nitk, po ktrej moemy wrci do kbka. Moemy te oznaczy sobie szlak powrotu. Zostawi potwarte drzwi i zabezpieczy je, eby nie mg ich zamkn przecig. Powiedzie komu, do kogo mamy zaufanie, dokd si wybieramy. Zrwnoway sytuacj tak, by nasza wiadoma ja i nasz niewiadomy cie ryzykoway tyle samo. Wyobra sobie, e jaka obkana osoba chce opowiedzie histori, ktra nie moe by opowiedziana. Przyjmij, e jest taka historia, ktrej nie mona opowiedzie, e obkana osoba znajduje si wewntrz kadej z nas. Znajd tak osob. Jej gos moe by dziwny i chaotyczny, moe te by nad wyraz rozsdny, a nadmiernie przejrzysty i jasny. A moe wcale nie jest obkana? By moe dotd nie miaa z ni kontaktu. Zejd niej, eby pozna, co widzi ta osoba. Uznaj jej wizj za prawdziw. Nie kwestionuj jej. Bd cierpliwa, jeli ta posta bdzie si jka albo zechce tob manipulowa. Ona nie moga wypowiedzie si przez zbyt dugi czas. Zesza tam po to, eby j usysze. Pozwl jej mwi. Nasz cie nie musi by wcale obkan kobiet. Moe okaza si morderc, ktry kry. Moe by kanibalem. Czym wicej ni tylko przedueniem nas, nasz odwrotn stron. Wtedy naprawd wane staje si zapewnienie sobie odwrotu albo przynajmniej wywaenie si pomidzy nami a cieniem. Wane staje si okrelenie terytorium, w ktrym cie przebywa. W Milczeniu owiec studentka szkoy policyjnej Clarice Starling podejmuje si rozwizania trudnej sprawy. Ma przesucha morderc, jest to psychiatra i kanibal, wiziony od pitnastu lat Hannibal Lecter, aby wypyta go o innego morderc, pozna motywy jego dziaania. Clarice jest ambitna i ciko pracowaa, eby znale si tam, gdzie jest. Na zajciach, na torze wicze, wrd innych studentw, wrd oficerw i stranikw jest osamotniona; jest kobiet. Gdy schodzi do podziemi, mundurowa hierarchia przestaje j chroni. Jest przedstawicielk prawa, ale te wedug praw horroru, jako samotna kobieta w labiryncie zagadek, jest potencjaln ofiar. Rozmwca doceni jej brawur. Bdzie wymienia informacje na informacje, a waciwie histori na histori on bdzie podsuwa jej fragmenty, ktre zaczn ukada si w przeraajc ukadank, domagajc si od niej w zamian ukrytych historii z dziecistwa. Ona jest szczera, odrabia lekcje. On, niczym oswojony Minotaur, bdzie j wspomaga. To nie policyjni subici, lecz uwiziony przestpca staje si jej doradc i powiernikiem. Kiedy ju rozegra si podwjna scena konfrontacji Clarice trafia na morderc, Hannibal ucieka spod kurateli stranikw, on telefonuje do niej, a ona nie ma zamiaru go wyda. S wic wsplnikami? Partnerami? Potencjalnymi kochankami, ktrzy mog si zczy tylko w obszarze horroru, nie mylc nawet o seksualnym spenieniu?

80

Docemy to upodobanie perwertw, ktrzy lubi wyciga z rkawa kogo jeszcze gorszego od siebie. To pozwala im zachowa rwnowag i dobre mniemanie o sobie. Inteligentny kanibal uwodzi Clarice sodycz mowy nie po to, eby uczyni z niej sobie podwieczorek, lecz aby naprowadzi j na lad kogo jeszcze gorszego od siebie. Clarice posuwa si od jednej poszlaki do drugiej, by w kocu zagbi si w korytarzach fantastycznej wizji, jak jest dom transseksualnego mordercy, ktry z cia kobiet szyje sobie ubranie na miar. Tam ona jest Ariadn w labiryncie, cigajc i uzbrojon, ale bezbronn, gdy ciemno nie pozwala jej dostrzec przeciwnika, ktry j obserwuje. Policjantka znajduje w tej wyprawie do jaskini perwerta co skrojonego na miar wasnej determinacji, grozy, precyzji i siy. To nastraja optymistycznie. Moliwe, e natrafimy na co podobnego, podajc za poszlakami na obszary, ktre maj pozr rwnie grony, ale s przecie tylko opowieci. Napisz opowiadanie z punktu widzenia osoby, ktrej nie lubisz. To moe by zasadniczo nawet dobry czowiek, chocia podejrzewasz go o hipokryzj. Ju wiesz, e rejestr wartoci tej postaci kwestionuje to, co dla ciebie jest niezbdne do ycia jak oddychanie. Nie oceniaj go jednak, przyjmij go z caym wspczuciem. Poka jego codzienne ycie. Opowiedz, o czym marzy, czego pragnie, jakie ma fantazje, czym jest dla niego intymno, co sprawia, e czuje si bezradny. Napisz opowiadanie z punktu widzenia osoby, ktrej zachowanie napenia ci odraz, ktrej rejestr wartoci jest szkodliwy i chory. Co jaki czas sprawd, gdzie teraz jeste. Ten czowiek mgby by naprawd niebezpieczny, gdyby znalaza si w jego zasigu, wic miej si na bacznoci. Nie musisz pisa jego gosem, ale pisz o nim. Czy on czuje na sobie twj wzrok? Czy to sprawia, e jest mniej pewny siebie? e chce si wytumaczy? Piszc, bd wiadoma momentw, w ktrych czujesz, e pjcie troch gbiej, identyfikacja z t postaci ci przeraa, nie chcesz przy niej wytrwa i nie masz do niej zaufania. Przypominaj sobie czsto, e twoim celem jest wierno wobec tego, co jest w tej postaci autentyczne, a take pragnienie zachowania autonomii oywionej przez ciebie postaci. Postaraj si stworzy posta, ktrej pewne przynajmniej cechy doceniasz, cho rni si ona od ciebie, od wszystkiego, co uznajesz za podstaw twoich kontaktw z ludmi, i od tego, jak chciaaby by postrzegana. Taka wyprawa w ciemno moe wyglda na samobjstwo albo wyda si najwyszym ryzykiem, w konsekwencji bdzie jednak dobrym dowiadczeniem, gdy otarcie si o potworno moe uczyni nas bardziej ludzkimi, poszerzy odczuwanie, wreszcie wzmocni. Moe nas jednak rwnie dobrze zdeprawowa, wyhamowa bd okaleczy. Bd uwana. Sprawdzaj granice. Przypominaj sobie, kim jeste, co i kogo kochasz. Wyobra sobie, e trzymasz koniec nitki. Nie wiesz, dokd idziesz ani jak wrcisz, wiesz tylko, e nie wolno ci jej wypuci. Opisz swj labirynt. Kto trzyma drugi koniec nitki? Co chcesz tam znale? Czego si obawiasz? Co znajdujesz? Bohaterk ksiki Thomasa Pynchona 49 idzie pod motek jest co prawda Edypa, nie Ariadna, ale wdrowa bdzie ona przez labirynt stworzony pomiertnie przez byego narzeczonego, ktry uczyni j wykonawczyni swego testamentu. Pierce Inverarity by milionerem, ale Edypa nie auje, e go stracia. Nie wiemy, jaki by ani co byo powodem ich rozstania. Jest teraz znudzon, acz

81

zadowolon on beztroskiego dyskdokeja o skromnych dochodach. Od chwili wyruszenia do Kalifornii Edypa Maas (nazwisko po mu) spotyka bdzie dziwnych ludzi, zwizanych z jej byym narzeczonym, ktrzy wprowadz j w tajniki konspiracyjnej sieci pocztowej obejmujcej ca Ameryk. Edypa jest prost, chocia sprytn i nie pozbawion poczucia humoru osob, wcignit w dziwaczne tajemnice, ktre j przerastaj i ktrych nie sposb rozwiza. Zoy si mog co najwyej na paranoidalny krajobraz, ktry jest zapewne odbiciem stanu umysu jej zmarego narzeczonego. W tej powieci labirynt jest Minotaurem. Nie mona ich od siebie oddzieli. Zasadniczym paradoksem powieci Pynchona jest to, e trudno zabi kogo, kto nie yje. Cie Inverarity'ego, nierzeczywisty, fantasmagoryczny, unosi si nad powieci. Kada kolejna zagadka docza si do poprzedniej, bez moliwoci rozwizania i wyjanienia. Ksika koczy si irytujco tu przed licytacj, ale my wiemy, e po byoby tak samo jak przed; nic szczeglnego by si nie ujawnio. Co robimy, schodzc do labiryntu? Szukamy Minotaura albo czekamy, eby on nas znalaz. Moemy z nim rozmawia, moemy prbowa go oswoi, ale czasem niestety trzeba go zabi. Jest zoliwy albo obkany; bez wzgldu na przyczyny tego stanu, ktrego wag uznajemy, jest niereformowalny. Pragnie naszej mierci i nie zostawia nam innej moliwoci. Zarazem moe si okaza, e chocia nie miaymy wikszego problemu z pierwszym krokiem bo c to dla nas zej w gb jakiego strasznego miejsca; robimy to codziennie to trudniej zdoby si na konsekwentne dziaanie, kiedy ju si w nim znajdziemy. Czy nie prociej w kocu by ofiar? Czy nie uwalnia nas to od komplikacji, odpowiedzialnoci, dokonywania wyborw, ktre mog okaza si bolenie niewaciwe? Minotaur, bohater mitu, nie mia nic wsplnego z prawdziw minojsk religi i najpewniej nigdy nie istnia. Mia by synem krlowej Pazyfae i byka zesanego przez Posejdona. Zosta ukryty przez krlewsk par i jako owoc rozpusty zesany do podziemi. Labirynt Minotaura to freudowska podwiadomo. Tezeusz pojawia si w tej historii, gdy Kreta zadaa od Aten czternastu zakadnikw, ktrzy mieli by zoeni na ofiar kanibalowi. Tezeusz schodzi do podziemi i zabija potwora, sprawnie porusza si po labiryncie z pomoc kbka nici uyczonego przez Ariadn ktry zosta jej przekazany, troch po ojcowsku, przez Dedala. Ariadna, ktra wspomoga Tezeusza w jego wyprawie do podziemi, zostaje na wyspie Dia. Powracajcy Tezeusz zapomina zmieni agiel z czarnego na szkaratny i krl Egeusz, przekonany, e straci syna, rzuca si ze skay do morza. Gdyby staroytni Grecy mieli do dyspozycji tam filmow, stworzyliby Hollywood. S take inne wersje zakoczenia tego mitu para polubionych kochankw miaa dotrze na Cypr, albo te Ariadna, porzucona na wyspie, miaa zosta polubiona przez Dionizosa. W komentarzach Roberta Gravesa z Mitw greckich Pazyfae jest ksiycem, a Ariadna jej replik. Crki zwykle s powtrzeniami matki? Ariadna moga by take kapank kultu ksiycowego, zwizanego z rytmem przemian, a zatem te labiryntem, mierci i narodzinami. Przytaczajc jedno z kilku rozwiza historii Ariadny, Graves pisze: Zalubiajc kapank ksiyca, Tezeusz stawa si krlem, panem Knossos; na jednej z monet pochodzcych z Knossos widzimy ksiyc w nowiu osadzony w gmatwaninie linii labiryntu. System matrylinearny pozbawia jednak nastpczyni tronu wszelkich praw do majtku, jeli towarzyszya maonkowi poza granice kraju; oto dlaczego Tezeusz nie przywiz Ariadny do Aten, dlaczego pozostawi j na widocznej z Knossos kreteskiej wyspie Dia. Moemy sobie wyobrazi, e do rozstania doszo polubownie, gdy kada ze stron za wiele miaa do stracenia. Ale nawet interpretacje Gravesa opieraj si na przypuszczeniach. Nie mamy sposobu, eby wiedzie, jakie byy zasady i ograniczenia systemu matrylinearnego na Krecie. Wiemy to, co widzimy ksiyc opleciony labiryntem na starej monecie, fakt, e miasta kreteskie nie znay murw obronnych. Kultura, jaka tam kwita, miaa by moe niewiele wsplnego z nasz. A zatem, przez chwil, potraktujmy mit jako tekst, nie weryfikujc jego historycznej prawdziwoci. Minotaur jest przyrodnim bratem Ariadny. Jak ona si czuje, majc brata zamknitego w podziemiach? Czy atwo godzi si z tym, e jej brat nazwany jest potworem? Minotaur ma gow byka i ciao czowieka. Co dzieje si z jego wiadomoci? Czy j ma? Co czuje wobec matki? Czy domagaby si krwawych ofiar z ludzi, gdyby nie zosta zamknity w paacowych podziemiach?

82

Wr do najbardziej znanej wersji mitu. Jeli chcesz, potraktuj go tradycyjnie. To ju nie ty schodzisz do labiryntu, tylko pomagasz. Jeste osob, ktra trzyma koniec nitki. Opisz t histori z punktu widzenia trzech postaci: Tezeusza, Ariadny i Minotaura. Napisz opowiadanie osnute na tych motywach, ktrego realia bd jednak wspczesne. Zobacz, czy historia moe trzyma si sama we wspczesnoci, oparta tylko na relacjach bohaterw, bez mitologicznych odniesie i analogii.

83

Cigi dalsze
Kiedy jeste w poowie opowieci, to nie jest adna opowie, tylko chaos: ryk, lepota, potuczone szko i porbane drewno: jak dom w samym oku cyklonu albo statek zmiadony przez gry lodowe lub zmyty przez sztorm, a nikt na pokadzie nie moe nic zrobi. Dopiero potem robi si z tego historia. Kiedy j opowiadasz sobie lub komu innemu.
Margaret Atwood Nawet w narracji pamitnikarskiej nie rejestrujemy wszystkiego, co dzieje si w naszym yciu. Wybieramy te zdarzenia, ktre maj dla nas sens, takie, ktre zrobiy na nas wraenie, gdy odpowiadaj na pytania wczeniejsze, albo takie, ktrych nie rozumiemy, ktre zatem zmuszaj nas do postawienia nowych pyta. Przykad prosty, acz banalny: w wyjciowej scenie list czytany jest przez adresata. Nastpna scena dotyczy spotkania nadawcy i adresata listu trzy dni pniej. To, co stao si w cigu tych trzech dni, moe zosta umieszczone w retrospekcji jednego z bohaterw lub cakowicie pominite. Moemy w ten sposb wyci z ycia bohaterki kilka tygodni lub nawet kilka lat, eby trafi do miejsca, ktre znw nas interesuje. Czeka tam na nas bdzie jaka zmiana w jej yciu, jaka nowa scena, bdca potwierdzeniem bd zaprzeczeniem rzutowanych w przyszo oczekiwa. Retrospekcja wspomnienie o tym, co stao si pomidzy dwiema sytuacjami nie pojawia si bez powodu. yjc z chwili na chwil, planujc i zmagajc si z teraniejszoci, nie rozmylamy bez przerwy o przeszoci. Ale jaka obecna komplikacja moe nas sprowokowa do signicia myl w przeszo, ju choby w celu uczynienia sobie stosownych wyrzutw bd odrzucenia cudzych. Telefon od rodzicw wystarczy, eby stan nam przed oczami jaki fragment dziecistwa. Podobnie funkcjonuj umysy naszych bohaterw. Cig dalszy to chwila refleksji lub emocji, ktra nastpuje, gdy koczy si scena. To co innego ni retrospekcja, w ktrej na dusz chwil odpywamy mylami w przeszo. To co innego ni moment istnienia, gdy nie tyle ujawnia on obecno wzoru, co zawiera w sobie element decyzji, ktr si podejmuje i ktra dotyczy konkretnej sytuacji, konkretnych relacji, dziaa tu i teraz. Zakadajc, e to, co wanie si stao, skoczyo si mniejszym lub wikszym rozczarowaniem nawet kiedy co dobrze si koczy, ma tendencj do tego, eby nas troch zaskoczy jest to chwila, w ktrej pojawia si nowa refleksja i nowa decyzja. Zakoczenie sceny, umownie bd jak najbardziej stosownie, nazywa si katastrof. Pierwsze emocje, ktre potem nastpuj, s zazwyczaj chaotyczne. Zawiera si w nich oburzenie i zo, ktre s o tyle pozytywne, e prowokuj do dziaania; bd uraza, strach i gorycz, rezygnacja, podejrzenie, rozpacz, bezsilno, ktre s o tyle negatywne, e zamykaj nas przynajmniej na chwil w niemocy. Nasz bohater nie moe myle cakiem racjonalnie na skutek tego, co wanie si stao. Zajty jest cierpieniem. Jego rozmiary zale od wanoci wanie odbytej prby, od znaczenia tej komplikacji dla bardziej oddalonych kwestii naszego opowiadania lub powieci, wreszcie od tego, jak silna jest motywacja bohatera i jak wielkie jest jego zaskoczenie. Moemy sobie wyobrazi, co same poczuybymy w takiej chwili, ale waniejsze jest, co czuje nasz wytrcony z kursu bohater. Pozwolimy mu uy monologu wewntrznego lub posuymy si opisem, eby z dystansu przedstawi to, co jest w nim. Wchodzimy w wiat wewntrzny bohatera, a nasza narracja przyjmuje jego punkt widzenia. Albo te moemy uzewntrzni jego nastrj poprzez gest lub akcj. Kilka przykadw banalnych: nasz bohater wyczy si z rozmowy i bdzie odpowiada monosylabami, a uderzy si w roztargnieniu o kant stou (bl jest niekiedy jak przebudzenie do rzeczywistoci). Moe te udawa, e nic si nie stao ale skupiony na tumieniu uczu, zapomni o wanym spotkaniu. Opis wewntrznego stanu z perspektywy bohatera i pokazanie jego skutkw w wiecie zewntrznym mona ze sob poczy.

84

To, co dokonao si we wntrzu naszej postaci, mona rwnie przedstawi przez dyskusj z przyjacielem, kochankiem, psychoanalitykiem, doradc rodzinnym. Taka rozmowa nie rozwija akcji, jej celem jest zaledwie przedstawienie i rozwikanie wywoanych emocji. W opowiadaniu Mary Gaitskill The Dentist bohaterka ku wasnemu zaskoczeniu odkrywa, e zakochaa si w swoim stomatologu, ktrego dotd odwiedzaa bez wikszych wzrusze. Jest on uosobieniem idealnego dentysty miy, dobrze ogolony, sprawny, godny zaufania, ale poza tym nijaki, gadki, sterylny, przecitny. Nie jest jednym z jej modnych przyjaci; z pewnoci nie zamierza wzbudza namitnych uczu u swoich pacjentek. Ona stara si go uwie, ale w najlepszym wypadku wprowadza troch niepokoju do jego mao przemakalnej jani. Narracja rozwija si na kilku rwnolegych planach na jednym s spotkania z dentyst, na innych rozmowy z przyjacik, przyjacielem, fryzjerk, psychoterapeutk, czyli z rnymi ludmi, ktrym moe zrelacjonowa, niekiedy zmylajc i upikszajc fakty, swoje postpy we wzbudzaniu wzajemnoci ze strony dentysty. A oni zachcaj j do zerwania tej znajomoci, wraz z ni doszukuj si przejaww jego zainteresowania i prbuj rozwiza zagadk osobowoci dentysty, ktry by moe ukrywa jak tajemnic, ale zarazem wymyka si zarwno jej namitnoci, jak i dociekaniom. Dentysta do koca pozostanie niezgbiony i enigmatyczny. Oto pocztek opowiadania: Niedaleko domu Jill znajdowaa si ogromna reklama perfum zwanych Obsession. Wisiaa na jednym ze sklepw lokalnej sieci, do ktrego chodzia na zakupy, wic moga spoglda na ni kilka razy w tygodniu. Byo to zblienie czarno-biaej fotografii wykwintnej dziewczyny, przyciskajcej palce jednej doni do otwartych ust. Jej oczy byy skupione, zranione, umartwione. A zarazem paskie. Jej ciao byo szczupe, niemal zagodzone, co dodawao delikatnej urodzie dziwnej, powstrzymywanej zmysowoci i niezaspokojonego chcenia. Ale jej ogromne oczy i misiste wargi byy przesadnie, nawet wulgarnie obfite. Fotografia majaczya nad posuwajcymi si mozolnie klientami jak totem seksualizowanej patologii, wizja uczucia i bezczucia startych w jedno. Obraz dla ludzi, ktrzy nie znosz uczu, a jednak wci ich potrzebuj. Obraz wykonany przez ludzi do wyrafinowanych, eby publicznie zmieni swoje kalectwo w fetysz. To bya dobra reklama dla produktu zwanego Obsession. Tak przynajmniej mylaa o nim Jill, ale Jill bya felietonistk piszc gwnie do magazynw, skonn do ekstrawaganckich, odbiegajcych od tematu rozmyla, opierajcych si na byle czym. Musiaa taka by, eby stale myle o czym nowym do opisania. Poza tym bya nadwraliwa, jeli chodzi o ide obsesji, gdy wanie rozwina si w niej obsesja na czyim punkcie. By to agodny, blady mczyzna w rednim wieku, ktry nie odwzajemnia jej zapaw, i to, co powinno by nikym jak ukucie rozczarowaniem, nabrzmiao w yw ran, ktra ttnia w nocy i pozbawiaa j snu, myli, a nawet zwykych fizycznych dozna. W pierwszym akapicie otrzymujemy opis reklamy, nie wiedzc jeszcze, kto j dla nas opisuje. Jestemy gotowe myle, e to autorka-narratorka demonstruje nam swoj umiejtno rozszyfrowywania obrazw, ktrych zadaniem jest sprzedawa produkt, bynajmniej nie opierajc si na byle czym. Lecz za chwil zostajemy upewnione i przekonane, e to jest punkt widzenia bohaterki, wycznie jej. To ona patrzy na plakat i rozmyla o nim w zwizku z jakim przyszym tekstem. Spjrzmy na ten skdind ciekawy trjkt. Narratorka patrzy na Jill. Jill patrzy na plakat. Kobieta z plakatu nie patrzy na nikogo, jej oczy s paskie, co znaczy, e nie odwzajemniaj niczyjego spojrzenia. Jill yje w stanie przymusowej obsesji, czego w rodzaju cigej, niemal bolesnej ekscytacji umysu, po to eby jej umys, nieustajco podniecany, wypluwa z siebie, niczym mae orgazmy, wyrafinowane, byskotliwe spostrzeenia. W ten sposb zarabia na ycie, to jest normalne. Dopiero obsesja na punkcie dentysty staje si ekscesem. Nastpny akapit wypeni cyniczny komentarz jednej z przyjaciek na temat braku moliwoci spenienia, teraz i na przyszo, pragnie Jill zwizanych z dentyst. Kolejne zdania przenosz nas agodnie, lecz szybko do sceny, w ktrej si to wszystko zaczo, kiedy to Jill posza usun ostatni zb mdroci; operacja trwaa za dugo i przyniosa wiele komplikacji. Zauwamy, jak niewiele czasu i sw potrzeba, eby znale si tam,

85

gdzie mamy by. Pierwsze dwa akapity wprowadzaj emocjonaln zawarto. Przytoczona uwaga przyjaciki zapowiada struktur. Historia zaczyna si toczy i oto mamy dentyst. Rozmowa z przyjacik suy najpierw opowiedzeniu historii, na ktr czekamy. Zarazem spontaniczne reakcje przyjaci lub zrwnowaone komentarze terapeutki wnosz dodatkowy element; mog pojawi si dodatkowe emocje. Moliwe, e bohaterka nie zostanie porzdnie wysuchana ani tym bardziej zrozumiana. Mog pojawi si wspomnienia, ale nie musz; moe zosta ujawniona motywacja dalszego dziaania. Jeli sprawa jest dla nas tego warta, moemy rozbudowa cig dalszy, posugujc si wszystkimi moliwymi wariantami odruchow reakcj, opisem stanu wewntrznego, rozmow. Ale prdzej czy pniej bohaterka powinna zacz myle racjonalnie. Czyli postanowi swj nastpny ruch. Powinna to uczyni, nawet jeli my wiemy, e to, co zaplanowaa, nie daje gwarancji sukcesu. Nie tylko postaci literackie, lecz take prawdziwi ludzie podejmuj w yciu irracjonalne decyzje, ale zawsze maj dla nich racjonalne ich zdaniem uzasadnienia. One nas interesuj. To nastpstwo emocji, rozwaa i decyzji w cigu dalszym to czysta psychologia. W ten sposb ludzie reaguj na katastrof w ich wasnym yciu: najpierw jest emocja. Potem staramy si przemyle, co si stao. Faza przemyle moe sta si osnow caej ksiki. Powracamy do tego, co zostao utracone, wiedzc, e nie mona zrobi ju nic, eby naprawi strat. Ale moemy pozwoli sobie na wspczucie albo na utopijne prby przeamania impasu wywoanego przez strat. Moemy uczyni to, piszc, obserwujc naszych bohaterw; jak radz sobie z katastrof albo jak sobie nie radz, lecz nie poddaj si pomimo wszystko. Moemy te odkry, e odczuwanie blu nie oznacza mierci od tego, co si czuje. Oswajamy te uczucia, piszc o nich. W cigu dalszym streszczamy proces emocjonalny, wycigamy jego esencj; co, co zajmuje w yciu wiele godzin, wiele miesicy lub wiele lat, moe zosta ujte w jednym akapicie. Jest kilka rnic midzy scen a zwizanym z ni cigiem dalszym. Scena z jej dialogiem, napiciem, katastrof jest rozpisana na role. Cig dalszy jest przytoczonym monologiem. Scena jest emocjonalnie neutralna. W cigu dalszym bohater moe oczekiwa zrozumienia ze strony czytelnika, wspczucia oraz sympatii. Scena, w swojej konwencjonalnej postaci, ma okrelon struktur czasow (jej zawizanie i katastrofa to zaledwie kilka zda, a konflikt trzeba budowa z kwestii na kwesti). Cig dalszy nie podlega formalnym obliczeniom. Ile miejsca powicimy na kady element, zaley od naszych preferencji, od psychiki naszej postaci, od rodzaju katastrofy, a take okolicznoci, jakie trzeba uwzgldni, eby zdoby si na now decyzj. Wreszcie zaley od wewntrznego rytmu narracji. W prawdziwym yciu emocje powracaj falami. Ju podjymy pozytywn decyzj, gdy one znw oywaj; dotkliwe i dotykalne, zmuszaj nas do przeywania wszystkiego jeszcze raz. Ale streszczajc emocje w strukturze narracji, poruszamy si na skrty. Kiedy ju raz bohater wskrzesi pozytywn motywacj, nikt nie oczekuje od niego, eby na nowo popad w rozpacz i niemoc, potem jeszcze wiele razy przechodzi przez ten sam proces, a w kocu zdecydowa si wyj z domu i postpi zgodnie ze swoim reanimowanym optymizmem i wiar w siebie. Nasza posta moe krci si wci wok jakiej sprawy, rezygnujc, cofajc si, coraz to ponawiajc prby, nawracajc, nie osigajc celu i nie dochodzc do adnych wnioskw, tak jak czyni to Jill pod wpywem zauroczenia dentyst. Ale te Jill nie siedzi bezczynnie, rozpamitujc swoje uczucia, tylko aranuje intymne pogawdki przez telefon, przynosi dentycie kwiaty, przyjmuje zaproszenia do kina i prowokuje sytuacje, w ktrych do czego w kocu mogoby doj. Cig dalszy nie suy tylko wypenieniu miejsc midzy zdarzeniami, tak eby jedna scena nie nastpowaa bezporednio po drugiej. Jest to przerwa na oddech, w ktrej bohater bdzie mg przypomnie sobie i przemyle, a take uzasadni na wasny uytek swoj ma porak. W jaki sposb to uczyni, jak bdzie patrzy na wydarzenie, powie nam wiele o tym, jak myli i kim jest. Analizujc sytuacj, bohater przedstawia nam porcznie samego siebie. Niekiedy przedstawia si nam te niechccy, przy okazji, autor. W literaturze roi si od hipokrytw, majcych akceptacj swojego twrcy, przekonanego, e jego postaci s dobrymi ludmi, obdarzonymi gbi widzenia i

86

cenn, kruch wraliwoci. Zauwamy jeszcze raz, jak Gaitskill dystansuje si od swojej bohaterki do tego stopnia, e podwaa wiarygodno jej spojrzenia, gdy przekonuje nas, e Jill nie zobaczya adnej prawdy na temat kultury, a to, co widzi, jest efektem zawodowego nawyku. Jedna i druga postawa oddawanie bd odbieranie sprawiedliwoci swoim bohaterom wymaga pewnej odpornoci na sugestie ze strony czytelnika. Nie wszyscy cierpimy tak samo. Nie posugujemy si tak sam logik. Z podobnych sytuacji znajdujemy rne wyjcia. To, co dla jednych jest klsk, dla innych bdzie ostrog. W pewnym momencie bohaterka przestaje przeywa to, co wanie nastpio, i zdobywa si na now decyzj. Rozwaa moliwoci, jakie jej zostay, niektre odrzuca, a co do innych ustala ich wano. W kocu decyduje si na jedn z nich, a decyzja jest konieczna, eby akcja moga si rozwija. Nowa decyzja jest impulsem do nowego dziaania, informuje take czytelnika, e czas rozwaa si skoczy. Im bardziej osobista to znaczy powstajca na zbiegu okolicznoci i charakteru okae si motywacja, tym lepiej. Decyzja to co wicej ni reakcja, nie chodzi o to, eby wytrzyma si uderzenia, ale o to, eby zmieni stan rzeczy. Niestety opowieci nie udaje si tworzy na podobiestwo nanizanych na sznurek koralikw: scena katastrofa cig dalszy scena katastrofa cig dalszy, scena katastrofa... Po to poznajemy jaki schemat, eby nim zachwia i troch go poprzestawia. W ten sposb unikamy znudzenia form, a take mamy okazj posuy si zdrowym rozsdkiem. Jeli emocjonalna reakcja bohatera wydaje si do oczywista, podobnie jak decyzja, ktra z niej wyniknie, nie ma sensu opowiada o tym, o czym ju wszyscy dobrze wiemy. Usuwamy cig dalszy i jestemy w nastpnej scenie. Moe si te zdarzy, e katastrofa, ktra wanie nastpia, wymaga natychmiastowego dziaania. Nie ma czasu na refleksj. Kiedy dziecko pcha si pod tramwaj, nie bd sta i rozwaa, jakie s moje uczucia w tej chwili. Potem, kiedy zostanie uratowane, znajdzie si czas i miejsce, eby wrci do tamtej sytuacji i opowiedzie, co czu bohater, kiedy to si dziao. A jeli wiemy, e bardziej interesuje nas reakcja na to, co si zdarzyo, ni sama akcja? W gowie lub na papierze mamy ukad scen, ale nudzi nas rozpisywanie dialogw i budowanie napicia, jakie miaoby doprowadzi najpierw do konfliktu, potem do katastrofy, eby dosta si w kocu tam, gdzie chcemy by, do sedna i istoty opowieci. Prosz bardzo. Nie pozbywamy si scen kompletnie, ale przedstawiamy je w subiektywnym zapisie cigu dalszego. W ten sposb moemy je streszcza, przywoujc tylko to, co byo najwaniejsze. Robimy to wtedy, gdy interesuje nas gruntowniejsze przedstawienie postaci zamiast dokadnego przedstawienia akcji. Opowie nie bdzie przez to rozwija si wolniej, ale przyspieszenie i zwolnienie uzaleni si od rytmu przemyle i wrae, a nie od rytmu wypadkw. W ten sposb wiele scen moe zosta przedstawionych po fakcie, a emocje przez nie wywoane nie bd skutkiem pierwszych wrae, lecz mog by dowiadczone w pewnych odstpach czasu i zoone z kilku warstw. Mog w ten sposb powsta dugie narracje wpisujce poszczeglne sceny w sekwencje cigw dalszych. Efektem moe by podwyszenie tonu emocjonalnego, ale niekoniecznie i nie zawsze. Prywatnie dodam, e bardzo lubi tego rodzaju pisanie. Oto zapis sekwencji: scena zakoczya si katastrof, a po niej nastpuje cig dalszy: czyste emocje, moment refleksji, z ktrego wynika nastpna, nowa decyzja, w rezultacie ktrej pojawia si akcja nakierowana na nowy cel, wanie wybrany. Koczy si cig dalszy, zaczyna si nastpna scena. Zauwa, e wprawny pisarz moe w dowolny sposb przestawia te elementy. Signij po swoj ulubion powie i przeanalizuj jeden z rozdziaw pod ktem formy i zawartoci. Zaznacz pocztek i koniec cigu dalszego. Zauwa miejsca, w ktrych autor postpuje wbrew reguom, ciekawie, niekonwencjonalnie.

87

Piszesz o mczynie, ktry odkrywa, e jego ona ma romans. Wanie si o tym dowiedzia. Nie jest jednak zraniony ani wcieky. Nie czyni jej wyrzutw. Nie domaga si zerwania ani konfrontacji. Kupuje onie zagraniczn wycieczk albo robi co innego, eby jej sprawi przyjemno. Co moe by jego motywacj? Sprbuj sobie to wyobrazi, eliminujc najbardziej banalne rozwizania, lub zrb wywiad wrd znajomych, moe syszeli o podobnej sytuacji. Wykorzystaj zdobyt wiedz we wasnym tekcie. Signij po jaki swj stary tekst, ktremu brakuje zakoczenia. Znajd fina ostatniej wanej sceny, ktr udao ci si napisa. Zdecyduj si na nieprzewidziany zwrot akcji. Co, czego bohaterka absolutnie nie powinna robi. Wykorzystaj cig dalszy, eby uzasadni jej decyzj. Stwrz posta, ktra w reakcji na jak wan, lub nawet mniej wan katastrof zatrzymaa si w fazie emocji bd rozwaania do koca ycia tego, co stracia. Dziaanie pozytywne, ruch do przodu, nigdy u niej nie nastpio. A jednak yje. Nie znalaza si nawet na tak zwanym dnie. yje byle jak, wzgldnie, mona wytrzyma. W ten sposb spdzia cae ycie. Pozwl umrze tej postaci. Przedstaw moment jej mierci. Niech odejdzie.

88

Protagonista czy protagonistka

Czytelnicy pytaj mnie czsto, dlaczego nie pisz o kobietach, zakadajc, e jeli jeste kobiet, to jest to jedyne, o czym moesz pisa. Pisarze mog pisa o wszystkim, o czym chc, o kadej pci, o kadym miejscu. Najgorsz rad, jakiej moemy udzieli modym pisarzom, to aby pisali o tym, o czym wiedz. Co za obd, co za nonsens! Uyj wyobrani. To jedyne, co maj pisarze. W okropny sposb to danie, aby pisa o wasnym dowiadczeniu, dotyczy take wygadzenia tego, co jest autentycznie interesujce w twoim umyle i w tym, jak pracuje.
E. Annie Proulx Powiedzmy, e interesuje ci pewien okrelony problem, na przykad: media, sukces, kariera. Albo z drugiej strony: uzalenienie, nag, alkoholizm. Masz ju okrelone pytanie, na przykad: Czy pragnienie sukcesu moe sta si uzalenieniem, czy czowiek sukcesu moe mie co wsplnego z naogowcem? Albo: Do jakiego stopnia skutki uzalenienia od sukcesu mog by podobne do skutkw uzalenienia od naogu? Albo te interesuje ci zamknite rodowisko bankierw, pracownikw agencji reklamowej, anonimowych alkoholikw. W pewnym momencie z kilku postaci, ktre ci interesuj, bdziesz musiaa wybra jedn, ktra stanie si dla ciebie postaci dziaajc, protagonist lub protagonistk. Taka posta powinna mie do siy, eby unie interesujcy ci problem, i do ywotnoci, eby doprowadzi ci do jego sedna, a take narracyjnie od pocztku do koca. Moesz pokaza osob, ktra zaczyna wanie realizowa swj sen o karierze, nie zna wszystkich sztuczek ani puapek, ale jest pena zapau i skonna do ryzyka, albo te kogo, kto zna reguy gry i znajduje si na szczycie hierarchii, jest cyniczny i zmczony, albo te jest ywotnym rekinem o stalowych zbach. Kim bdzie? Bez wzgldu na to, jak bymy chciay kultywowa androgyni lub pisa najoglniej o czowieku, trzeba bdzie wkrtce dookreli pe, co oznacza fizyczno, psychologiczny rysunek i kilka spoecznych relacji. Nie musisz tego robi, ale upierajc si przy tym, eby okrelenia pci zaniecha, ryzykujesz wielkie zakopotanie ze strony czytelnikw. Czsto widzimy najpierw nasz posta, a raczej jej ukad wewntrzny jaki nierozwizany problem, jakie pragnienie, jak motywacj. Ale czasem interesuje nas rodowisko, spoeczno, pewna zamknita grupa, i potrzebujemy postaci, ktra nas po nim oprowadzi. I nagle okazuje si, e pe postaci motywuje akcj. Jeli umiecisz swoj bohaterk w typowo mskim rodowisku, wyjdzie ci sekwencja scen na temat, jakich sztuczek ona musi dokona, eby zyska to, czego chce uznanie, szacunek, medal, awans. Zatem jeli nie interesuj ci wtki emancypacyjne, a chcesz zbada mechanizmy czce mczyzn pracujcych razem, wybierz lepiej na protagonist ktrego z nich. S sytuacje, ktre dziej si jakby na skraju pci, i te s ciekawe, bo podwaaj struktur getta. Oto wybierasz na bohatera modego dziennikarza, ktry co miesic wypenia kolumny w ilustrowanym magazynie dla pa, moliwe nawet, e pod kobiecym pseudonimem. Jakie byoby jego ycie? Czy jest oddany swojej pracy, czy autentycznie lubi kontakt z kobietami, czy te potrzebuje kompensaty, odgrywajc twardego faceta po godzinach? To, co staramy si pisa, to wyjtkowe, szczeglne historie o ludziach, ktrych cz ze sob skomplikowane, niekiedy czue, niekiedy gwatowne, ale zawsze subtelne relacje. Nawet jeli twoja bohaterka przebywa gwnie wrd kobiet, a z zawodu jest opiekunem spoecznym, nauczycielk lub przedszkolank, mskie postaci bd si pojawia, i powinny one by prawdopodobne, to znaczy wchodzi w ywe relacje z t fikcyjn, ale jednak rzeczywistoci. Moe si zdarzy, e pisanie z punktu widzenia mskiego bohatera nie bardzo ci interesuje. Moliwe, e z bohaterk kobiec atwiej ci bdzie porozumie si jako autorce. Nie ma jednak powodu, eby 89

mska psychika pozostawaa ldem nieznanym. Rne wspczesne fabuy radz sobie ostatnio z ambiwalencj wok mskoci w taki sposb: jest jedna gwna posta kobieca i dwie gwne postaci mskie, jeden mczyzna jest raczej dobry i kochajcy, drugi jest zy i zaborczy, ten pierwszy jest kochankiem, drugi jest legalnym mem. Ten pierwszy jest jej oddany, ten drugi nie bdzie stroni od podstpu i zdrady, by j odzyska. Kochanek Ady, Baines, w Fortepianie Jane Campion i wielebny Arthur Dimmesdale w Szkaratnej literze s wanie takimi pozytywnymi bohaterami, obaj te, co ciekawe, maj bliski kontakt z natur i praktykuj pokojowe wspistnienie z rdzennymi mieszkacami ziem, na ktrych yj. Kady z nich ma te swj cie w osobie legalnego ma. Wielebny Dimmesdale jest interesujcy take dlatego, e nie wykonuje typowej dla zakochanych wielebnych abelardowskiej wolty od chwilowej saboci zmysw do potpienia namitnoci jako wystpku i grzechu. Chocia skania go do tego powinno i obowizek, nie dostaje nagego ataku guchoty na gos Hester Prynne. Nie depcze jej ciaa, eby zosta nawiedzonym kaznodziej, wiesza czarownice i doszukiwa si ladw szatana na ciaach dzieci. Nie zaprzedaje wasnych uczu i nie popada w amok, pozostaje te niewraliwy na manipulacje, jakie uprawia cie, m Hester, doktor Prynne. Przychodzi te moment, e dziaania cieni trac nagle si, co wicej, te cienie ju s jakby troch sabsze, zachowuj jaki ludzki wymiar, ktry sprawia, e atwiej si poddaj, zaczynaj co rozumie lub kapituluj. A jednak wybr nie sprowadza si wcale do tego, co sugeruje E. Annie Proulx w cytowanym wyej fragmencie wywiadu: piszesz o tym, co znasz i co lubisz, o tym, co ci intryguje, albo piszesz o tym, czego nie znasz, i uywasz wasnej wyobrani. Pisanie o kobietach nie jest ldem dobrze poznanym. Jest wiele niewydeptanych cieek i rozwiza, ktre nie zostay jeszcze zapisane. Kobiety, jako materia do postaci literackich, s intrygujce tyle warstw stumionych pragnie i dobrego wychowania, na to negatywny obraz samej siebie, a na to energiczny, utopijny optymizm, ktry w obraz co najmniej rwnoway, a do tego poczucie wasnej godnoci, ktre jakby nie wiadomo skd si wzio. Nawet kobiece nerwice s troch bardziej wykwintne i mniej przewidywalne, to znaczy kryj wicej moliwoci pozytywnego rozwizania. Dostrzegam to wrd ludzi, ktrych znam. Mczyni ami si i pozostaj zamani, a kobiety odzyskuj siy nie wiadomo dlaczego i bez wzgldu na wiek zaskakuj nas tym, e pozbieray si i nagle robi co dobrego dla siebie, czego odmawiay sobie przez p ycia. Wystarczy, jeli kto im okae troch serca. Wystarczy, e oka go samej sobie. Moliwe, e to regua; moliwe, e po prostu tak chc widzie rzeczywisto, e takie widzenie jest dla mnie wygodniejsze. Jest wiele stereotypw zwizanych z zachowaniem i odczuwaniem, ktre odnosz si do kobiet i do mczyzn. Zdarzaj si te prawdziwi ludzie, ktrzy od stp do gw zbudowani s ze stereotypw. Trudno w to uwierzy, ale oni naprawd tacy s. Obudowuj swoje ycie tak szczelnie, eby nic ich nie mogo narazi na konfrontacj tego, co myl na swj temat, z zakcajc ich iluzj rzeczywistoci. Tymczasem fikcja pozwala przekroczy, wyj choby na chwil poza wasne ramy, oferujc bohaterom literackim wicej, ni niekiedy zaoferowa moe prawdziwym ludziom prawdziwe ycie. Mwi si na przykad, e mczyni i kobiety maj cakiem odmienny stosunek do tych rzeczy, ktre s wedug przernych popularnych, jak i cakiem intelektualnych teorii jedynymi, jakie ich cz mczyznom zaley na seksie, kobietom na mioci i bezpieczestwie. Jeli nawet tak jest, to i w prawdziwym yciu znajdujemy odstpstwa od reguy, co wicej, literatura zajmuje si gwnie odstpstwami, bd te zderzeniem stereotypu z rzeczywistoci. To mczyzna rozpaczajcy po stracie ony albo tak przywizany do niej, e nie wyobraa sobie kilku dni rozstania, to kobieta, ktra nie kocha nikogo, bd nas interesowa, gdy taka posta otwiera przed nami nowe obszary postrzegania i odczuwania. Rozszerza nasz wraliwo i dowiadczenie. To, co nas interesuje, to moliwo wyjcia poza schemat. Do nas wszak naley wybr postawy, jak przyjmiemy wobec naszych najbliszych i rzeczywistoci, w yciu i w pisaniu. Spjrzmy na tablic zamieszczon poniej. Jest to krtki wykaz mskich i kobiecych zachowa, typowych o tyle, e s one ugruntowane kulturowo i spoecznie akceptowane knujca i proszca

90

kobieta moe sta si obiektem agodnej niechci i artw, ale nie wywoa wrogoci ani posdzenia, e co j optao. Oczywicie, to tylko schemat i nie stanowi on, w adnym wypadku, wzoru postpowania. Zawiera kilka akceptowanych, sugerowanych i dopuszczalnych sposobw reagowania na trudne i konfliktowe sytuacje. Mczyni i kobiety nie musz rni si intelektem i odczuwaniem, ale do czsto wychowywani s tak, eby inaczej reagowa na stres i poczucie zagroenia. Owe rnice umacniane s jeszcze silniej w dorosym yciu. Nawet jeli rodzice wychowali nas w szacunku dla naszych indywidualnych potrzeb, po dwudziestu latach dorosego ycia moemy si spodziewa, e zachowamy si stereotypowo. Ofiarny mczyzna musi uwaa, eby go kto nie nazwa pantoflarzem. Ale przebojowa kobieta sama nazwie si msk, bo te bdzie miaa wraenie, e jej ycie nie pasuje do wzoru. To, co znajduje si pomidzy dwiema nadwykami, to nie jest ziemia niczyja pci, ani te androgynia. To jest raczej osoba, ktra ma ywy kontakt ze sob, z natur, z rzeczywistoci i z innymi ludmi. Cechy oznaczone tu jako zoty rodek moemy odziedziczy albo w korzystnych okolicznociach wchon jak rolina wod, ale moemy si ich rwnie nauczy. ycie otwiera przed nami nieskoczone moliwoci ich praktykowania. Jeli chcemy tworzy pikne, wibrujce yciem i ciepem postaci, wystarczy, e pozwolimy im istnie, kocha si i wchodzi w relacje zgodnie z regu zotego rodka. Wtedy te pe nie bdzie dla nich obcieniem, lecz bdzie uzupeniaa ich rysunek, czynic go kompletnym. Nie znaczy to, e nasze postaci bd zawsze szczliwe. Zoty rodek to nie jest recepta na szczcie, lecz tylko zdolno do wycigania twrczych a zatem kierujcych nas w stron ycia wnioskw z wasnych dowiadcze, rwnie bolesnych, i ch, aby sprbowa raz jeszcze i mimo wszystko podj kolejne ryzyko. Nadwyka mska dominujcy, fazy zoci, dyktuje, zna si na wszystkim, arogancki, niechtnie demonstruje, sabo brak cznoci z poziomem uczu, nie dostrzega wasnych bdw, czuje si lepszy, Zoty rodek twrczy, twrcza, rozluniony, zrelaksowana, zaprasza, ciekawy, ciekawa, uwany, uwana, w zalenoci od sytuacji demonstruje si albo sabo, rozum wywodzcy, nadmiar, wewntrzn mdro z uczu uczy si na bdach, nie porwnuje, Nadwyka kobieca ofiarna fazy depresji prosi, knuje nie zna si na niczym chodna, odrtwiaa niechtnie demonstruje si za duo uczu czsto przeprasza, ma obsesj na punkcie bdw czuje si gorsza

Zauwamy, e obie te nadwyki, mska i kobieca, akceptowane wszak i czsto przychylnie traktowane, odsaniaj ukryte zagroenie, gdy tylko chcemy potraktowa je zbyt gorliwie. Czwrkowe uczennice tej szkoy wychodz na swoich naukach lepiej ni te pitkowe. Mog sobie wyobrazi, e gdybym chciaa dorysowa po jednym oknie wicej z prawej i lewej strony, to po stronie nadwyki mskiej + nieskoczono musiaabym wpisa zbrodnia/szalestwo, a po stronie

91

nadwyki kobiecej + nieskoczono wpisaabym niewtpliwie szalestwo/autodestrukcja. Czy to nie jest interesujce? Faza + nieskoczono zaczyna si wtedy, gdy pozbdziemy si ostatniej szczypty zotego rodka. S ludzie, ktrzy sprawiaj wraenie, jakby nie mieli w sobie tego ani grama. Gdzie gboko musieli ukry swoje skarby, a potem z wiekiem szczeliny zarastaj, coraz trudniej jest zej do wntrza, zreszt nie pamita si ju, co byo tak cennego, e chce si to chroni. Co to byo? Moliwe, e nie planujesz tworzenia postaci lepszych i szlachetniejszych ni ludzie, jakich znasz, i chcesz stworzy galeri postaci mniej piknych, mniej wolnych, nawet bezwzgldnych, beznadziejnie skrpowanych we wasnym yciu lub niczym jemioy pasoytujcych na cudzej energii. Ale wci dobrze jest doda do takich postaci szczypt zotego rodka, choby dla smaku. W ten sposb dajemy naszym bohaterom szans moe nie chc do koca by dominujcy, aroganccy, chodni i nieuczciwi? A moe chc by wanie tacy, lecz w chwili nieuwagi popeni co, co bdzie dla nich dowodem saboci, niewybaczalnym bdem, ale dla nas bdzie przejawem ycia? Pewnego dnia poszam na zajcia z psychologii do Kasi Miller, bo miaam do samodzielnego mylenia i chciaam, eby kto pomyla za mnie. Czytany by akurat wywiad z kobiet sukcesu, ktra opowiadaa, e nie jest dobrze, kiedy kobiety staj si mskie, bo w konsekwencji mczyni stan si bardziej kobiecy. W ten sposb odprawia publiczn pokut, ale nie powiedziaa, co to znaczy by msk kobiet ani kobiecym mczyzn. Mona byo jednak zrozumie, e to aspiracje tych kobiet s przyczyn. Raczej nie chodzio o wygld zewntrzny, tylko o pewne cechy, jakich nabywaj kobiety, ktre robi karier. Ale jakie cechy? Nie wiadomo. Powiedzmy, e byaby to pewna bezwzgldno dziaania. Nawet bezlitosno. Przeciwiestwo ofiarnoci i wspczucia. Bezwzgldno i bezlitosno w poczeniu z ambicjami i aspiracjami to jest co. Ale jeli bezwzgldno i bezlitosno s cechami mskimi, to co w tym zego, jeli chocia mczyni tych cech si pozbd? Mwi o umownych mczyznach i kobietach, a nie o konkretnych ludziach. Zwykle tak si rozmawia o umownych mczyznach, umownych kobietach, eby ludzie mogli dokona kilku poprawek w swoim zewntrznym makijau i poczu si znw dobrze w swojej prawdziwej, konkretnej, dotykalnej tosamoci. Spjrzmy na mczyzn i kobiet z tablicy. Zamy, e ona przestaa by ofiarna, mie depresj, nadmiernie si emocjonowa i cierpie z powodu swoich faktycznych lub urojonych bdw. Czy wwczas jej partner zmuszony byby si pozby swoich cech? Bardzo trafnie oddaje ten moment film biograficzny o Tinie Turner, w scenach poprzedzajcych rozstanie, kiedy Ike Turner przyglda si w kompletnym pomieszaniu buddyjskim medytacjom ony. Nie mwi tego, ale mgby powiedzie: Jak to? To ona nie gra ju ze mn w t gr? Ike Turner by chodzcym wcieleniem nadwyki mskiej, mia zatem przy sobie ofiarn i umczon Tin. Takie pary zachowuj si tak, e gdyby byli obcymi sobie ludmi, zamykaoby si ich lub izolowao, eby nie zrobili sobie krzywdy, ale jeli s kochankami lub maestwem, mwi si, e to jest rodzina, a nawet e to jest mio. Oczywicie, to tylko sadomasochizm. Ale te rwnie dobrze ona moe zacz t gr. Nareszcie ma szans si odegra, za wszystko. On niby przeladuje, ona jest przeladowana, i trudno powiedzie, czy oboje cierpi, czy s zadowoleni. Ona cierpi i nareszcie wie, dlaczego. On cierpi i wci nie rozumie przyczyny swojego cierpienia, wic uznaje, e to ona musi by jego przyczyn. Ona si wcieka albo tumi wasny gniew, eby on przeywa gniew za nich oboje. Czyby kulturowa kobieco i kulturowa msko we wzajemnej relacji to byy tylko pretensje? Kiedy jedno wyzbywa si swoich pretensji, drugie nie ma wyjcia, musi zrobi to samo. Nie sdz, eby zaszkodzio to ktremukolwiek z nich. W 1974, na trzy lata przed mierci, Anas Nin, witana przez mode kobiety na kampusach jako pisarka i podrniczka, matka przyszych feministek i bogini swojego wieku, prosia je, eby nie naladoway mczyzn. To raczej mczyni powinni zacz naladowa kobiety. Mczyzna, ktry jest bardziej jak kobieta, wraliwy mczyzna, stanie si dwadziecia lat pniej postulatem amerykaskiego pocztku Nowej Ery. Kada kobieta chce mie wraliwego, czuego, kochajcego mczyzn? Ale to jest utopia. Nie konkretny mczyzna. Cay ten wywd oparty jest na utopij-

92

nych przesankach. Pokojowo i wraliwo kobiet jako element dany od natury jest utopi. Z drugiej strony s pewne cechy kobiece, ktre bd zawsze pozytywne. Ju nie ofiarna, ale opiekucza. Czua. Troskliwa. Uwana. Niehierarchiczna. Empirycznie intelektualna. Nie znajduj pozytywnych cech mskich, ktre byyby ich bezporednim przeciwiestwem. S cechy mskie pozytywne same w sobie bohaterski, mny, honorowy. Ale jeden ukad nie pasuje do drugiego. Bezporednim przeciwiestwem jest pustka bd dystans. Kiedy patrz w telewizji na migawki z obrad Sejmu, z prac rnych komisji wprowadzajcych te czy inne ustawy, widz gwnie mczyzn i nieliczne kobiety, ktre zrobiy karier, ale dopki s w mniejszoci, nie bd mogy sprawi, eby ci mczyni pozbyli si swojej nadwyki. Oni mnie nie znaj. Ja ich nie znam. Telewizor sprawia, e widz ich u siebie w domu, ale jako kompletnie nieosigalnych. Ju wiem oni s moim przeciwiestwem. Nie jestemy tego samego rodzaju. Dziel nas rnice tak gbokie jak rnice pci. Ale co najdziwniejsze, nie przycigamy si ani troch. Jestemy sobie obojtni. Stwrz bohaterk z jedn ma urocz kobiec obsesj. Niech si przejmuje wag albo jedzeniem, albo wystrojem mieszkania. Moe by pocztkujc alkoholiczk. Moe mie skonno do zakochiwania si w kadym mczynie, ktrego zobaczy. Pisz o niej z sympati. Zosta z ni przez jej poraki, mieszne przyzwyczajenia, jej ulubione lektury i sposoby spdzania wolnego czasu. Na koniec daj jej to, czego pragnie mczyzn jej marze. Powinien by ambitny, racjonalny, przystojny i bez naogw. Sprzedaj to jako powie w formie dziennika. Bd bogata i szczliwa. Napisz opowiadanie o mioci, celowo zatajajc pe kochankw. Okazuje si to moliwe w jzyku polskim (pierwsza osoba, czas teraniejszy, druga osoba liczby pojedynczej, strona bierna, zwrotna ). Daj swojej parze cechy mskie i kobiece, ale w taki sposb, eby czytelnik musia zgadywa, kto jest kim. Nie uatwiaj mu tego zadania. Zwracaj uwag na konstrukcje, ale te na to, by wi czca kochankw (mio, czuo, oddanie) bya autentyczna i prawdopodobna. Zosta swoim wasnym rodzajem. Zosta swoj wasn kultur. Zapisz jej dekalog. Zanotuj jej histori. Przedstaw moment jej powstania.

93

Cudzoziemiec
Cudzoziemiec: dawicy gniew w gardle, czarny anio zachmurzajcy przezroczysto, mtny, niezrozumiay impuls. Obraz nienawici i tego, co inne, cudzoziemiec nie jest romantyczn ofiar naszej klanowej indolencji, nie jest te intruzem odpowiedzialnym za choroby naszych miast. Nie jest ruchom apokalips ani te chwilowym wrogiem, ktrego trzeba usun dla uspokojenia nastrojw grupy. Co dziwniejsze, cudzoziemiec mieszka w nas: jest ukryt twarz naszej tosamoci, przestrzeni, ktra niszczy nasze domostwo, czasem, w ktrym zatraca si nasze zrozumienie i wi. Rozpoznajc go w sobie, nie musimy pogardza nim w nim samym.
Julia Kristeva

Pisarz jest obcym krajem.

Marguerite Duras Cudzoziemiec jest artyst par excellence. Nie przechodzimy obok niego obojtnie. Prowokuje nas do refleksji, do fascynacji, do nienawici, do pogardy. Zauwaa si cudzoziemca czasem jako turyst, a czasem jako czowieka, ktry stara si y naszym yciem, kupuje na naszych straganach, wtedy wywouje zaciekawienie, jak ciemnoskry sprzedawca w drogerii na witokrzyskiej czy on naprawd mwi po polsku, czy zna takie sowa, jak pokrzywa albo rumianek? Cudzoziemiec wywouje fascynacj, pogard albo te dwie rzeczy naraz. Jest kim, kogo mona odepchn, nawet znieway. Dla upokorzonych w swoim wasnym spoeczestwie cudzoziemiec moe sta si obiektem pogardy lub zazdroci. Mona o niego zabiega lub mona mu pokaza, e si go lekceway. Cudzoziemiec jest dekoracyjny, mona z nim zapiewa piosenk na festiwalu, bdzie wtedy uyteczny, bdzie stanowi zajmujce to. Te usiowania cudzoziemcw eby si wczy, pokaza swoj przydatno wzruszaj mnie, bo przypominaj mi moje wasne. Na przykad niemieckie dziennikarki, z ktrymi rozmawiaam po polsku niedugo po powrocie do Polski. Wydawao mi si niesychane, e kto inny robi taki wysiek, przechodzi na drug stron bariery jzyka po to tylko, eby si ze mn porozumie. e to nie ja czyni dodatkowe starania, wychodz z wasnej skry, eby znale si w skrze poredniej, w celuloidowym uniformie uatwiajcym komunikacj. Czy jzyk moe by skr? Jzyk macierzysty prawdziw skr, jzyk przybrany przybran skr? Przypominam sobie artyst, ktry naciga skr na ramy obrazu, a ta skra miaa ludzki ksztat. By emigrantem, ale umia si wietnie znale. Naciga swoj skr? Jeli emigrant milczy, to dlatego e jzyk, ktrego uywa, nie jest zakorzeniony w ciele. Ten nowy jzyk moe zalgn si w nas. Ale dopki tego nie zrobi, bdzie jzykiem wyuczonym, pozbawionym ywotnego centrum, skonnym do banaw i sztanc. Przybrany jzyk emigranta to kopalnia popularnych powiedzonek, mrugni w stron klienta i wymylnych przeklestw. Czy emigrant musi czu si wyobcowany z jzyka? A czy twj jzyk naley do ciebie? Czy masz do niego dostp? Czy jeste w nim, czy te obok? Czy jest wod, w ktrej umiesz pywa, czy szklan tafl? Cudzoziemiec jest jak kobieta, a to ju krok od stwierdzenia, e kobieta jest cudzoziemcem w kulturze. Oboje stoj przed t sam kwesti, czy si zasymilowa, czy te pozosta przy swoim jzyku, wasnych wartociach. Oboje mog usysze: Co takiego? Ten dialekt ubogich chcesz nazywa jzykiem? Nie, skde znowu. Oboje powinni udowodni, e s naprawd dobrzy w tym, co robi tu nie moe by adnej fuszerki. S sprawdzani, bardzo dokadnie, ich potknicia licz si w dwjnasb, nic dziwnego, e czuj si odrobin niepewnie, a ten stan zadomowi si w nich, a oni w nim. A kiedy co im dobrze wychodzi, ju tylko tym, e s tacy egzotyczni, troch inni, wy94

wouj zachwyt, ktry w kadej chwili moe zamieni si w odraz. Cudzoziemca nikt naprawd nie sucha, jego sowa wyguszone s wat akcentu. To, co powiedzia, byo bardzo ciekawe, lecz przejdmy do naszych powaniejszych spraw. Nie rozumiem, mona powiedzie. Nie rozumiem nic z tego, co mwisz. Ich jzyk staje si utopi, istniejc ju tylko dziki poktnej kultywacji schowa na co dzie, wycign w domu od wita obrazki, ksiki, wieczniki, fotografie. Drugie czy trzecie pokolenie zupenie go zapomina. Nazwisko zmienia si na nowe, polubiwszy t now kultur. Zmiana nazwiska to dowd awansu. Z uboszego do bogatszego kraju, z kraju o staroytnej kulturze, ale w ruinie lub w stanie permanentnej wojny, wyjeda si do nowego kraju, czystego, schludnego, ze szka i z metalu, z zaukami ndzy, w ktrych, ju dobrze wiemy, szybko moemy skoczy. Cudzoziemiec, jak kobieta, moe mie pami wasnych korzeni, ale co z tego? Ta pami tylko przeszkadza, kiedy pragniemy si zasymilowa, co znaczy ni mniej, ni wicej, tylko da si zje. Asymilacja, jak wskazuje badacz przenikania si kultur Zygmunt Bauman, to proces wchaniania mniejszego organizmu przez wikszy. Dobry emigrant to taki, ktry pozwoli si wchon. A dobra kobieta? Pami innej mowy bdzie w tym procesie utrudnieniem, tym, co staje oci w przeyku i sprawia, e nasza powierzchnia robi si kujca i porowata i nieatwo jest nas zasymilowa. Gdy mowa o jzyku, chodzi wic o co gbszego ni szeregi sw dajce si przetumaczy za pomoc sownika, w ktrym kade sowo z jednego jzyka posiada swj odpowiednik w drugim jzyku. By moe wiemy, e te odpowiedniki czsto naprawd nie s adekwatne. Gdy po jednej stronie jest co, po drugiej stronie jest brak. Niekiedy jest to po prostu brak odpowiedzi. Co czujemy w takich sytuacjach, gdy mwimy, a nas nie sysz, cho uywamy sw tego wyuczonego jzyka, jak sdzimy, poprawnie, gdy mamy wraenie, e jestemy za szyb? Wszystko przez ni wida, ale szyba przepuszcza dwiki tylko w jedn stron. S sowa, do ktrych doczepione zostay wspomnienia sigajce najgbiej. Wraz ze znikniciem tych sw jakie fragmenty misa, pamici i ciaa staj si nie tyle martwe, co nieosigalne. Na to, czego dowiadczyymy t a m, nie ma sw w t y m jzyku, a nawet jeli s, to brakuje im poczenia z dowiadczeniem, ktre jest gdzie w nas zapisane, do ktrego t a m t o sowo stanowio ciek dostpu. Nie mona si w caoci przetumaczy. Mona tylko zacz wpisywa w siebie nowe dowiadczenia, poczone ze sowami w tym nowym jzyku. Cudzoziemiec szybko uczy si zgadywa cudze yczenia, czyta cudze intencje tylko z samych gestw, z intonacji. Jego zdolno do odczytywania cudzych intencji zostaje niewiarygodnie rozwinita. Nauczy si mowy rk, oczu i twarzy, zanim nauczy si sw w obcym jzyku. Jeli chce utrzyma si w pracy, cudzoziemiec musi dodatkowo nauczy si jasnowidzenia, przewidywania zdarze na chwil przed ich materializacj. Musi nauczy si czyta myli swojego zwierzchnika, zanim te uformuj si w sowa, ktrych nie bdzie mg jeszcze zrozumie. Musi nauczy si je czyta bezbdnie. Rozwija w sobie intuicj. Rozwija w sobie empati znw cech kobiec. I uczyni to, nawet jeli jest stukilowym osikiem albo matematykiem nawykym do lczenia nad formukami. Cudzoziemiec straci cigo ycia, ktra jest warunkiem trwaej, spjnej, budujcej si z dnia na dzie tosamoci. Jego nowo przybrana egzystencja to ycie po yciu. Posiada tylko niejasn pami poprzedniego ycia. Emigracja rni si od reinkarnacji tym, e ludzie, ktrych dusza wstpia w nowe ciao, nie auj swego poprzedniego ycia, nie chc do niego wrci i nie czyni sobie wyrzutw, e je opucili. Zwykle te go nie pamitaj. Zmiana, ktra nastpuje, jest tak totalna jak zmiana pci i domaga si zmiany przyzwyczaje. Emigracyjny mczyzna odkryje wasn bezsilno, emigracyjna kobieta przestanie udawa bezradn i zadba sama o siebie. Uwolniona seksualno w dawnych warunkach byaby tylko ekscesem. W tych nowych jest nasz wasnoci. Pejza wewntrzny to hutawka od melancholii do euforii. Emigrant nie powinien oglda si wstecz, bo jeli to zrobi, dostrzee swoje dawne ycie zawieszone w przeszoci i urwane jak niedoskonaa ksika. Czy mgby wprowadzi poprawki, dokona korekty i przey to jeszcze raz?

95

W obcej kulturze przywieziony do niej wasny jzyk staje si szyfrem. Wasny jzyk staje si wysp w morzu cudzego jzyka, do ktrej cudzoziemiec przybija o zmroku. Oczy cudzoziemca napeniaj si ciepem i yciem, kiedy moe rozmawia w swoim jzyku. Jego mowa nabiera rytmu i tempa. Cudzoziemiec, jeli jest pisarzem, bdzie mg codziennie praktykowa pisanie szyfrem, bdzie mg si pochwali, e napisa ju kilka ksiek szyfrem. Bdzie go pielgnowa w domu, ogrzewa sztucznym wiatem i karmi produktami, ktre dostaje w paczkach. Albo zacznie uywa nowego jzyka, przekonany, e czyni to gorzej ni miejscowi, a w kocu stanie si mistrzem, ekspertem. Sam postawi przed sob zawyon poprzeczk. Jest ju przyzwyczajony do poprzeczek. Sta go na to, eby napisa od niechcenia tysicwersowy poemat o skomplikowanym, precyzyjnie wyliczonym podziale, prozodii kupletw bohaterskich i penym oddechu przywodzcym na myl Pounda i Eliota nie jako rzecz sam w sobie, lecz jako element duej powieci, jeden z jej poziomw. Mwi teraz o Bladym ogniu Nabokova. Nonszalancja, przesada? Jest przecie ksiciem bez ziemi. Bohater Lolity jest nie tylko perwertem, ale i cudzoziemcem. To pozwala mu na chodny ogld rzeczywistoci, a perwersja jest jedyn relacj, w jak mgby z t rzeczywistoci wej. Gdyby si zasymilowa, zostaby nominalnie porzdnym obywatelem. Humbert wie, e porzdnych mczyzn oddziela od jego perwersji cienka linia, podobnie jak jego oddziela cienka linia od rzymskich orgii jakiego bardziej ekshibicjonistycznego perwerta. Jego credo pozwala si streci tak: Jestem tu obcy i mgbym si zasymilowa, ale to, co widz, budzi moj odraz. Cudzoziemstwo daje moliwo ziszczenia takiej abnegacji. Cudzoziemiec patrzy z dystansu. Nie jest czci tego, na co patrzy. Jeli wczeniej mia kopoty z granicami, teraz dowiadcza ich na co dzie. Jak czuje si cudzoziemiec, a co robi w kulturze autochtonw to dwie rne rzeczy. Cudzoziemiec, bez ktrego miejscowe spoeczestwo utonoby w stertach mieci, wrd zapchanej kanalizacji, niedorczonej poczty, w korkach ulicznych i kolizjach metra, wrd wrzeszczcych, nie podtartych dzieci, bywa postrzegany jako zagroenie. S rne propozycje radzenia sobie z tym. Jacques Derrida podczas wystpu w Ogrodzie sztuk rozwaa, jak on, filozof i humanista, ma ustosunkowa si do fali cudzoziemcw, emigrantw z Azji i Afryki Pnocnej. My tutaj stworzylimy taki pikny monolit, ma on ponad tysic lat i moe w nienaruszonym stanie przey nastpny tysic. Kultura francuska jest zamknita dla zbyt wielu obcych. Francuzi wci zachowuj si tak, jakby cudzoziemcy szykowali si, eby ich zgwaci. Ale te z zaskakujcym pietyzmem Francuzi honoruj swoich Wielkich Cudzoziemcw. To ju co innego; Becketta, Picassa i Ionesco nie daliby sobie odebra si. Cudzoziemiec nie ma swojego lustra w kulturze, w ktrej zamieszka, a jeli je znajdzie, to obraz, jaki w nim oglda, jest wykrzywiony. Lustro mwi: jeste problemem, jeste zagroeniem. Piszcy cudzoziemiec ma jednak w rku lustro i stawia je przed nosem spoecznoci, ktra odniosa si do niego wstrzemiliwie. Po co dopuszcza kultury getta do gosu? Zakadajc, e nie interesuje nas, co maj o sobie do powiedzenia? e te ich prawa nic nas nie obchodz? Bo one nas ogldaj. Dziki nim moemy lepiej zobaczy samych siebie. A jednak cudzoziemiec to nie tylko kto z zewntrz, kto z getta. Cudzoziemiec korporacyjny nigdy nie wyjeda do obcego kraju, chocia wiele podruje. Korporacyjny cudzoziemiec podruje tylko z jednego lotniska na drugie, a one wygldaj mniej wicej tak samo. Najczciej nie ma nawet kontaktu z takswkarzem, bo czeka na niego firmowy samochd. Nie rozwizuje zagadek miejscowych kart telefonicznych. Mieszka w hotelach, ktre na caym wiecie s identyczne, zawsze maj due, zasonite okna i klimatyzacj, rozmawia biegle z wielojzyczn obsug. Nie jest obiektem niczyich pragnie ani szczeglnej fascynacji, ale moe j sobie kupi. Odraza, jeli z ni si spotka, spywa po jego pokrytej warstw ochronn powoce. Nie cierpi na brak wizw oczywicie, e jest zwizany. Nie jest szczliwy na przekr okolicznociom, lecz wanie w zgodzie z nimi. Jest znudzony sob, czy te yje w stanie chronicznej nudy, ktrej nie potrafi odrni od innych emocjonalnych stanw, podobnie jak ludzie yjcy w chronicznym strachu nie s w stanie poczu, e si boj. Czy tak? A moe udaoby si go poskroba, sprowokowa jaki may kataklizm, jak nieobliczaln pomyk, ktra pozwoliaby mu wypa z rwnego kursu wasnego y-

96

cia? A co si dzieje, jeli korporacyjnym cudzoziemcem jest kobieta? Moliwe, e wtedy uzyskujemy napicie wewntrz postaci, nie uciekajc si do awarii elektrowni, ktra unieruchomia p miasta, albo wypadku, ktry zmusi naszego wymuskanego cudzoziemca do korzystania z polskiego szpitala. Nie opowiadam tego wszystkiego po to, eby pokaza, jak pynnie rne myli wychodz z mojej gowy. Ale po to, eby osob, ktra mnie czyta, zaprosi do wspmylenia. eby po skoczonym czytaniu zachci j do rozmylania dalej. Kwestionuj kade moje zdanie, chc tego. Ja jestem obcym krajem, a ty jeste moim cudzoziemcem. Wr do swojego dziennika podry. Miaa notowa wszystko tak, jakby znalaza si w obcym kraju. Jakby pierwszy raz w yciu widziaa ten dom, to miejsce. Zawsze zwracajc uwag na niepozorne elementy codziennej rzeczywistoci; mg to by nawet ksztat krzese w sali kinowej w twoim kraju wyglday inaczej. A take na to, jak s ubrani ludzie na ulicy i co mona odczyta z ich twarzy. A take na drobne zdarzenia. Sprbuj zredagowa wasne notatki tak, jakby naleay one do kogo innego. Jakby byy produktem umysu fikcyjnego literackiego bytu. Usu miejsca, ktre prowadz donikd, lub rozwi je decyzja naley do ciebie. Wyodrbnij zdarzenia (zewntrzne) i spostrzeenia (wewntrzne), w ktrych co si dzieje i dziki ktrym zaczyna budowa si napicie. Pocz te zdarzenia ze sob, dozujc ich intensywno od ciebie zaley, jak rozmiecisz momenty istnienia w wacie zwykych zdarze, czy zmiany scen ich rytm s spowolnione i refleksyjne, czy przyspieszone i dramatyczne. O czym chcesz opowiedzie? Poszukaj jednego abstrakcyjnego terminu, jak: zdrada lub nieporozumienie, ktre chcesz opisowo przedstawi z pomoc sytuacji schwytanych w siatk refleksji. Zredaguj swj pamitnik tak, aby te zdarzenia w jaki sposb odniosy si do wybranego tematu, uznaj je za tytu tego wiczenia, nawet jeli tytu, ktry w kocu wybierzesz, bdzie zupenie inny. Napisz fikcyjny pamitnik cudzoziemca w Warszawie. Jest tu od niedawna, dlatego wszystko zauwaa i wszystkiemu si dziwi. Zauwa, jakie ograniczenia stawia przed tob forma pamitnika: poniewa bohater zna samego siebie, nie bdzie opowiada o tym, e jak mia dziesi lat, to pogryz go pies. Ale to zdarzenie moe wyoni si z jego wiadomoci, kiedy przypadkiem zobaczy podobny wypadek. O swoim przeszym yciu bdzie myla hasami, a nawet skrtami; po prostu nie przewiduje innych czytelnikw wasnego pamitnika, a jemu wystarcz pojedyncze znaki, eby skojarzy reszt. Ale on jest tylko autorem pamitnika, a ty jeste autork caej historii, wic skup si na tym, jak przekaza nam podstawowe informacje na jego temat: Skd przyjecha? Ze Wschodu czy z Zachodu? Po co? Na wakacje, dla przyjemnoci, dla biznesu, dla ciemnych interesw? Ile mniej wicej ma lat? Z czego skada si jego ycie emocjonalne? Jakie fragmenty wasnego ycia pojawiaj si w jego wiadomoci i przez jakie zdarzenia

97

s wywoane? Gdzie si zatrzyma? W hotelu jakiej klasy? A moe jest bezdomny? Czy pisze pamitnik w popiechu, czy te ma duo czasu i go celebruje? Jeli w popiechu to zdania, ktrych uywa, s krtkie i skojarzeniowe. Jeli ma czas s to dugie, eleganckie frazy. Jeli si wydarzy co powanego, to rytm jego wypowiedzi moe ulec chwilowej zmianie lub zachwianiu. Czy rejestruje swoje ycie w czasie teraniejszym, czy w czasie przeszym? Czy ma jak osobist histori, czy jest wolny, czy zakochany, czy jest szczliwy w yciu, czy trudno mu to okreli, czy jest sam w tej podry, czy nie? Czego oczekiwa przed przyjazdem? Czy speniy si jego oczekiwania? Odnotuj, e najlepsz narracyjnie odpowiedzi na to ostatnie pytanie jest: po czci tak, a po czci nie. Co zrobi, eby spenia si choby cz jego oczekiwa? Zauwa, e nie musisz lubi swojego bohatera. Ale jeli ju go polubia, nie odmawiaj sobie tego, oczywicie.

98

Powiedzmy, e to jest seks

Myl, e wielu ludzi, szczeglnie nalecych do klasy redniej, zostao wychowanych tak, eby nie myle za siebie. Kiedy znajd si w sytuacji, ktra wymaga od nich mylenia za siebie, s w kopotach. Czuj si, jakby byli ofiarami, i nie wiedz, dlaczego tak si czuj. Wtedy mog sta si pasywni i zgadzaj si na to, czego chce druga osoba, albo staj si agresywni i myl, e maj prawo przej kontrol nad sytuacj, nie zwaajc na to, czego druga osoba chce. A to ju przepis na gwat na randce. To przedziwne, e ludzie teraz mwi: Skd to si wszystko bierze? To zawsze byo obecne w kulturze. Tylko e wczeniej towarzyszya nam iluzja, e wszyscy robimy to samo, yjemy w ten sam sposb. Odkd j stracilimy, wielu ludzi nie wie, co ma robi.
Mary Gaitskill Seks jest jak pisanie, z wielu powodw. Do swobody w seksie, jak i w pisaniu, dochodzimy, uczc si na wasnych bdach. Jednego i drugiego trzeba si nauczy, podczas gdy wszyscy naokoo zdaj si myle, e seks, jak i pisanie, jest czynnoci naturaln. Wyglda na to, e w seksie, jak i w pisaniu, powinno nam wystarczy natchnienie. Tekst, ktry jest lekki i prosty, w ktrym nie wida ladu zmaga z materi i godzin mki, ktre poprzedziy jego ostateczny ksztat, jest najlepszy. Podobnie jak seks, w ktrym nie wida ladu zmaga i mki, ale jest miejsce na kontakt i przyjemno. Seks moe by wyrafinowany lub prosty, lub prostacki. Jak pisanie. Seks moe by sztuk albo koniecznoci. Kto moe w nim dostrzec mistyczny zwizek dusz i cia, kto inny zobaczy tylko mechanik. Jak si czujemy wzgldem seksu, ma troch zwizku z tym, jak si czujemy w yciu. Seks wymaga pynnoci, ale mona zaatwi si z nim topornie. Seks bywa czyst zmysowoci, utopijnym stanem czuoci, dowiadczanym na wasnej skrze. Podobno moe sta si modlitw lub nawet medytacj. Ale moe by te grzechem, powinnoci, narzdziem, ktre suy do tego, eby dosta to, czego si chce, sposobem, eby si odegra za to, czego nie dane nam byo dosta, mistyfikacj i manipulacj, rdem nieporozumie, czynnoci fizjologiczn. Moe by metafor dawania i przyjmowania zarazem, nisz i azylem. Moe by uzalenieniem. Ale waciwie czym jest? Czy spojrzenie w oczy lub zetknicie rk s seksualne? Najczciej syszymy, e s zmysowe, ale myl o tym, czy z pomoc innych czci ciaa ni te przystosowane do seksu mona doznawa wrae podobnych do tych, ktre zwykle towarzysz temu, co nazywa si seksem. Czy byby to fetyszyzm, perwersja? Czy zawsze? W ktrym momencie dotyk zaczyna by seksualny? Co dzieje si na granicy? Z drugiej strony zdarza si, e co wyglda na czynno seksualn, ale nie nazwaybymy tego seksem. Co dzieje si na granicy? Czy pornografia to seks, czy praca? Czy patrzc na kogo, moemy wyobrazi sobie, jak wygldaby seks z t osob? Czy to, co zobaczymy, bdzie przyjemne, czy przygnbiajce? Co z sytuacj, ktra dla kogo jest uwodzeniem, a dla nas jest obcieniem? Co z flirtem w internecie, w ktrym momencie czujemy, e to jest seks? Gdzie, w kadej z tych sytuacji, s granice? Pomidzy czym a czym? S rzeczy, o ktrych mona powiedzie tak wanie: powiedzmy, e to jest seks, i takie, o ktrych mwi si: tak, to jest seks. eby pisa o seksie i mwi o seksie, musz si czu bezpiecznie z sob i w miejscu, w ktrym o nim mwi, z osob, do ktrej mwi. Nie lubi mwi o seksie, kiedy oczekuje si ode mnie mwienia o seksie, a jednak mwi czsto o seksie w sytuacjach, kiedy powinnam mwi na rne inne tematy. To by moe tylko przewrotno. Ale wiem, dlaczego pociga mnie tworzenie takich przestrzeni, w ktrych kobiety mogyby pisa i mwi na rne tematy. Wtedy bdzie te mona swobodniej mwi o seksie. Nawet nie cakiem swobodnie, tylko 99

po prostu troch swobodniej. Nawet jeli ten seks, o ktrym mogybymy rozmawia, jest nieatwy albo jest cakiem trudny, nawet wtedy, gdy mona kwestionowa, czy wci ma co wsplnego z przyjemnoci. Chciaabym, eby mwienie o seksie, jeli mwi o nim kobieta, nie wpisywao si w odbiorze w struktur podobn do gwatu. eby mode pisarki nie czuy si zagroone, e jeli bd pisa o seksie, to kto kady bdzie mg im woy rk pod spdnic. No wanie kiedy seks staje si gwatem? By moe wtedy, kiedy zabawa przestaje sprawia przyjemno, zabawa w pisanie albo zabawa w seks, kiedy przestaje by inspiracj, kiedy przestaje by erotyczna. W kadym razie nie ma wci tego, co bym chciaa, i nie zdziwio mnie zdziwienie dziennikarza z ilustrowanego pisma, kiedy odkry, e kobiety w Polsce nie chc pisa o seksie. Nie czuam tego na moich zajciach; czasem zdawao si, e nie piszemy o niczym innym. Ale bardzo rzadko wtedy, gdy taki by temat zaj; gdy trzeba byo pisa o seksie wprost. Seks jako temat jest ulotny, wywodzi si z pomidzy pomidzy dotykiem a spenieniem, pomidzy jednym ciaem a drugim, i nie znosi jawnych spojrze obiektywu, chyba e kamera jest przedmiotem naszej fantazji. Najtrudniej, jak sdz, ale mog si myli jest pozby si oczekiwa lub wyobrae w kwestii tego, jaki seks powinien by. Powinien by ekspresj mioci? Zapewne, ale co zrobi, jeli tylko jedna z naszych postaci tak uwaa, a druga myli, e seks to co w rodzaju masturbacji, ktr przyjemniej jest wykona we dwoje? Co si stanie, gdy dla jednej z zaangaowanych osb nie ma seksu, dopki nie ma orgazmu? Co si stanie, gdy dla drugiej nie ma seksu, dopki nie ma dziecka? Zamy, e oczekiwania s tak rozbiene, a jednak i on, i ona pragn dugiego zwizku i rani ich nieporozumienia, ktrych przyczyny nie s zdolni poj. Czy przygldajc si temu, jak wyglda seks, moemy dowiedzie si czego istotnego na temat caej reszty kultury najoglniej i kultury kontaktu, i kultury rozumienia, i kultury syszenia si nawzajem? Podobno moda kobieta, kiedy si kocha, nie powinna za dobrze wiedzie, co robi. Jeli troch za dobrze wie, co zrobi, jak i w ktrym momencie, rzuci na siebie podejrzenie. Jest rozwiza, miaa za wiele dowiadcze. Zawsze powinna by naturalna. Podobnie jak pisarka. Pisanie powinno jej przychodzi naturalnie. Wtedy mylimy: oczywicie, to cud! Bo w kocu, jeli nie s to ani umiejtnoci, ani dowiadczenie, to musi by to cud. W ten sposb seks czy si z cudem czciej ni wszystkie inne powszednie rejony ycia. Komedie znaj postaci kochankw, ktrzy prbuj dokona cudw, niespokojnie zerkajc do jakiej ars amandi pod poduszk. Biedacy, zajmuj si zbytnio technik, zamiast pj za gosem instynktu. Ale naprawd znw jest tak jak z pisaniem. Jeli jestemy zmuszone podziwia supertechnik, a jaki cichy gos szepcze nam, i suszne jest nasze wraenie, e w rodku nie ma nikogo to znaczy, e tam nie ma nikogo. A jeli kto, kogo nie ma, sprbuje by naturalny, to w dalszym cigu nie bdzie nikogo. Tak samo w seksie, jak w pisaniu. Zobaczmy wic, jaki seks odpowiada najbardziej naszym bohaterom. Co zdejmujemy z siebie, wchodzc do ka? Ubrania tak, ale by moe te przyzwyczajenia i nawyki. Seks to take moment niewiedzy i poddania si, i pogodzenia si z tym, e si nie wie. Wydaje si, e aby seks by udany, to nie rodzajowe nadwyki, tylko dwa zote rodki powinny pj ze sob do ka. Wtedy seks bdzie czuy i twrczy, namitny i zaskakujcy. A wtedy kto kochaby si z kim? A czy w seksie nie chodzi o to, eby przesta na chwil rozrnia pojedyncze osoby, tylko zanurzy ciao we wsplnej przestrzeni? Seks udaje si wtedy, gdy przestajemy sucha wasnej gowy, a zaczynamy sucha ciaa tej drugiej osoby, naszego ciaa, a wreszcie naszego wsplnego ciaa. Czy to jest atwe, czy trudne? Bywa tak, e w ludziach, ktrzy znajduj przyjemno w byciu razem, nadwyka mczyzny lub kobiety niespodziewanie da o sobie zna. Co si wtedy stanie? Jak sobie z tym poradz? Seks, jak choroba, pozwala na cignicie maski, lecz w przeciwiestwie do tej ostatniej niekiedy leczy. Moe si zdarzy, e ludzie funkcjonujcy dotd cile wedug stereotypu chtnie zostawi go pod kiem, bo tylko w ku gotowi s ujawni to, co w nich zostao intymne, twrcze i nieujarzmione. Dlatego rozumiem kobiety, ktre pozostaj z mczyznami tylko dla seksu zwizek jest fatalny, ale seks to co innego, mwi. To proste ci mczyni zostawiaj pod kiem ca nadwyk swojej osobowoci i odsaniaj siebie w caej swojej, w innych oko-

100

licznociach nieosigalnej prostocie. Jakby wstpowa w nich w ku duch czuoci i wyrozumiaoci. Mona pomyle, e raz nareszcie uda si tego ducha zapa jak w siatk, ale tak nie jest seks si koczy, a duch si ulatnia. Wreszcie jak mona opisa seks? Powanie, cynicznie, z ironi? Mona go opisa najbardziej szczegowo. Mona pokaza go przez pominicie. Jedna z moich ulubionych autorek ma zwyczaj taktownie zamyka drzwi opowieci za swoimi bohaterami na chwil przed seksem. Nastpny akapit to ju nowa scena zaczynajca si od sowa potem. Uwielbiam to. Diana Ackerman w swojej ksice o mioci napisaa, e, owszem, wiele jest frustracji i nerwic zwizanych z seksem, ale przyczyn ich jest nadmiar znacze i oczekiwa, bo gdybymy kluczowym znaczeniem obdarzyli na przykad wsplne jedzenie obiadu, efekt byby podobny. Ofiary anoreksji i bulimii powiedziayby, e efekt j e s t podobny. Co z humorem? Seks bywa zabawny. Moemy wybiera czy chcemy przedstawi w utopijny, lecz osigalny stan czuoci, czy spojrze na seks w jego rozcigociach; jak funkcjonuje w kulturze, w wiadomoci pojedynczych ludzi, ktrzy w tej kulturze yj, i co si na jego paszczynie rozgrywa, co to jest, co dzieje si w ku. Sprawd granice sowa seks. Pomyl o sytuacji, w ktrej staje si czym wicej ni tylko seksem, do tego stopnia, e przestaje w ogle nim by. Seks oznacza moment, w ktrym obnaone zostaje nie tylko ciao, ale najbardziej prywatne oczekiwania bohaterw. Poka sytuacj, ktrej nikt inny nie nazwaby seksem, a dla ciebie ona wanie tym jest. Moe to by moment, w ktrym bohaterka nawizuje z kim bardzo intymny kontakt, uywajc jednak innych rodkw ni czysto seksualne. Przeczytaj jeszcze raz motto do tego rozdziau. A moe Gaitskill nie ma racji? Jakie jeszcze mog by przyczyny nieporozumienia? Gdzie jest granica, ktra oddziela seks od naduycia? Seks moe by wsplnym polem wymiany, a moe te sta si gwatem. Co dzieje si na tej granicy, kiedy to seks jest troch tym, a troch tamtym? Co sprawia, e osoba, bez wzgldu na jej pe, ulega yczeniom bd oczekiwaniom innych, sytuacji, w ktrej si znalaza, lub swoim wasnym wyobraeniom na jej temat? Nie teoretyzuj; myl scenami, rozwijaj sytuacje. Czytaj je, zobacz, co z nich dla ciebie wynika. Nie poddawaj si. Wyobra sobie bohatera, ktry wchodzi w rol seksualnego przeladowcy, ale to on czuje si pokrzywdzony, osaczony lub zniewolony. Czy jeste w stanie pokaza go, nie osdzajc? Czy chcesz? Co si stanie, jeli manipulowa seksem bdzie kobieta? Jakie to bd sytuacje? Wyobra sobie, e budujesz sytuacj z takich elementw, jak z klockw: bl, poczucie winy, satysfakcja, wycofanie, nieporozumienie, czuo, tsknota, arogancja, spenienie. Na pododze albo na kartce papieru narysuj dwa zbiory, oznaczone jako mczyzna i kobieta. Moesz wkada klocki dowolnie do jednego lub do drugiego zbioru. Moesz ten sam klocek rozci na p i woy go do obu zbiorw. Powiedzmy, e woya czuo, poczucie winy i nieporozumienie do zbioru Mczyzna. Kim w mczy-

101

zna si stanie? Co si stanie, gdy zetknie si z Kobiet, ktra skada si z tsknoty i arogancji? Teraz myl ju o konkretnej sytuacji, o osobach, ktre znajd si w niej razem. Wok tej sytuacji pogbiaj zawarto emocjonaln postaci. Sytuacja, ktrej osi jest seks, zmusza do tego, eby postaci odsaniay si we wzajemnym kontakcie. Nie musisz uywa wszystkich klockw.

102

Uleczajca sia sztuki

Uleczajca sia sztuki nie jest retoryczn fantazj. Jzyk sta si moj sprawnoci i moj si, gdy walczyam o jego zachowanie. Wci tym jest i nie znam blu, ktrego sztuka nie moe zagodzi. Dla niektrych muzyka, dla innych obrazy, dla mnie, przede wszystkim, poezja, znajdowana w wierszach lub w prozie, tnie przez haas i bl, otwiera ran, aby j oczyci, i stopniowo uczy j, jak si wyleczy. Naley uczy rany umiejtnoci samowyleczenia.
Jeanette Winterson Twrczo wie si z poznaniem samej siebie, a jedno i drugie ma wiele wsplnego z odkrywaniem nieznanych obszarw. W pierwszym wypadku owe nieznane obszary uruchamiane s z pomoc naszej wyobrani, wspomaganej pamici, bd pamici, wspomaganej wyobrani. W drugim one znajduj si w nas, albo te pomidzy nami a reszt wiata. Jest bardzo prawdopodobne, e piszc co, wiersz, opowiadanie, literacki reporta, powie, dowiemy si na swj temat wielu ciekawych rzeczy. Jeli cechuje nas zdecydowana niech do introwersji, dowiemy si przynajmniej, jak dugo moemy wytrzyma, siedzc wzgldnie nieruchomo na krzele, po ilu godzinach zaczyna bole nas szyja. Albo te dowiemy si, jak znosimy prac w samotnoci, bez nadzoru i bez kogo, kto mwi nam, co mamy robi. Albo te bdziemy mogy spostrzec, co mwimy do siebie, kiedy nam nie wychodzi. Albo jak si czujemy, kiedy trafiymy na co, na swoj prywatn y zota pod pokadem piachu. Nie ma zatem takiej moliwoci, abymy nie poznay siebie w jaki sposb, kiedy piszemy. Jednak samo poznanie siebie nie daje automatycznie pozytywnego efektu. S ludzie, ktrzy znaj siebie jak zawarto wasnej portmonetki co do grosza, ale wci potrafi rozsypa to, co zbudowali, jakby to by domek z kart, albo te bojkotuj wasne ycie i zostawiaj pod gruzami tych, ktrzy mieli nieszczcie znale si w pobliu. S ludzie, ktrzy wiedz na temat ludzkiej psychiki stosuj do wykorzystania innych. Bardzo czsto, niestety, s to wanie artyci. Nie znaczy to, e zwykli zjadacze chleba s z natury czuli i agodni, i nie maj skonnoci do wykorzystywania uczu i potrzeb, ale artyci, w tym take pisarze, maj ju pewn dwuznaczn renom w tej kwestii. Jeli terapia ma uczyni nas lepszymi, ni byymy wczeniej, to pisanie nie zawsze daje takie zbawienne efekty. Niszczenie jest ekstrawagancj gnanych wewntrznym niepokojem twrcw. Samozniszczenie podobnie. Na szczcie pisarki nieczsto wybieraj tak drog. By moe myl si co do pozytywnych odruchw pisarek, ale gdybym miaa racj, to wiem, dlaczego tak si dzieje. Na piszce kobiety czeka wicej puapek, wic musz by uwaniejsze; staj si bardziej zdyscyplinowane, a kiedy konsekwentnie zdobd, czego chciay, nie zechc tego atwo odda. Zauwamy, e Winterson nie wspomina o leczniczym aspekcie swego wasnego pisania. Mwi jedynie o tym, e poprzez obcowanie ze sztuk stworzon przez innych jej dawne rany zostaj otwarte, oczyszczone i ucz si, jak leczy si same. Sigajc po ksik, nie oczekujemy, e bdziemy przez lektur wyleczone. Od tego, eby nas leczy, s lekarze i terapeuci. Ale ksika moe uczyni to dla nas jakby nie wprost, od niechcenia. Zarazem moemy si spodziewa, e to, co piszemy same, bdzie miao podobny efekt niezauwaalnie, nie wiadomo kiedy, od niechcenia. Skd mamy wiedzie, czy to, co napisaymy, nas uleczyo? Z obserwacji wasnych poczyna. Jeli mniej wicej w p roku po napisaniu ksiki znajdziemy w sobie odwag, eby zrobi co, do czego nie miaymy dotd si zabra, jeli znajdziemy si w sytuacjach, ktre nam si podobaj, w ktrych zawsze chciaymy si znale, a nigdy wczeniej nie mogymy, to znaczy, e tak si stao. Ale moliwe, e to nie pisanie bdzie przyczyn, ale wyksztacony nawyk otwierania si na co nowego i obserwowania wasnych uczu w tym czasie.

103

Z drugiej strony to, co terapeutyczne, nie zawsze jest twrcze. Zabieg terapeutyczny, realizowany zbyt gorliwie, moe ograniczy twrczo, znieczuli na to, co grone i niewiadome, i zamkn w klatce pozytywnych przey. Na szczcie ch uleczenia siebie przez to, co si pisze, jest do mia w lekturze, czego nie mona powiedzie o rnych innych chciach, ujawnianych niewiadomie lub bezmylnie. Natomiast to, co twrcze, podniesione do stanu uwanoci (czyli twrczego zaangaowania poznawczego) moe sta si terapeutyczne, czyli dzia si w interesie nas samych; nawet jeli nas niepokoi czy budzi lk. Pisanie na pewno pozwala nam poskada si w cao. Pozwala nam si powikszy, rozszerzy wasne terytorium. Pozwala odrni wasne myli od nabytych, lecz cudzych. Te cudze gosy mog przybra ksztat moralizujcych przykaza, wypowiadanych w dobrej wierze przez nasze postaci. Sdz, e uzdrawiajcy efekt kreatywnego pisania nie polega wcale na uruchomieniu podwiadomoci, lecz wanie superego. Tam znajduj si rne zote myli pochodzce od wychowawcw, mentorw, z rozmw w rodzinie, w szkole czy w kocu z telewizji. S to rzeczy w rodzaju: Bd ostrona, ludzie s jak wilki, albo: Jeli zaczniesz mwi to, co mylisz, tylko niepotrzebnie si omieszysz, albo: Jeli jest ci le, to twj problem. W szerszym rozumieniu to, co mylimy, i to, w co wierzymy, zostaje uksztatowane przez historie, ktre usyszaymy i ktre przeczytaymy. Przygldajc si tym historiom, moemy sobie uwiadomi, jakie przekonania, pomysy i idee uksztatoway nasze ycie. Moemy wtedy zapyta: Czy s nasze? Czy s suszne? Czy nale do nas, czy tylko nas okrelaj? Rozpoznanie wpyww z ycia publicznego moe sta si pocztkiem drogi do odkrycia czego, co moe by w przyblieniu tob, z pozoru zwyk, a jednak niepospolit osob, jak jeste. Od czasu do czasu zauwaamy, e nasi bohaterowie zachowuj si z dobrze uwewntrznionym przekonaniem, ktre, jak okazuje si potem, naley wanie do nas. Z drugiej strony dobre i zbawienne jest uwiadomienie sobie, e nasi bohaterowie nie s nami, i jeli zachowuj si karygodnie, aonie, bezradnie lub miesznie, to nie zawsze bierze si std, e s wiern kopi nas samych. Na szczcie nie jestemy wszystkim, o czym chcemy pisa. Umiejtno wejcia w wiadomo innej osoby, prawdziwej lub zmylonej, jest istot twrczoci, a zarazem jednym z warunkw naszego wspistnienia w wiecie. Jeli nie moemy sobie wyobrazi lub dowiadczy poprzez wspczucie tego, co przeywa osoba rna od nas, bdziemy zachowywa si niemdrze lub bezwzgldnie, nie wiedzc o tym, gdy zabraknie witalnego zwizku pomidzy nami a innymi ludmi. Umiejtno dowiadczenia tego, co odczuwaj inni, jest take warunkiem pisania. Prba uwiadomienia sobie poprzez wejcie, wsunicie si w cudz wiadomo w pisaniu moe by dla nas pierwsz tego rodzaju, wan prb kontaktu z kim, kto nie jest nami. Pisanie uczy tolerancji. Co si dzieje, gdy pozwolimy innym osobom, obcym gosom si zaludni? By moe one ju w nas s. By moe tam w rodku nie jestemy wcale jedn osob. Moe jestemy jak wielkie osiedla albo cae narody, tyle w nas jest postaci, jani nie znanych na poziomie wiadomoci, zapoznanych historii i gosw. Poznajemy je na kilka sposobw, na przykad prbujc zrozumie innych, lub te w procesie twrczego pisania. Pisanie wtedy staje si pomostem, ktry wprowadza nas w rne wiaty, wewntrzne i zewntrzne. Znajomo siebie ujawnia si dynamicznie, w relacjach midzy nami a wiatem, wrd zobowiza, jakie przyjymy, i namitnoci, jakie posiadamy. Ja nie jest stabilne, ale tworzymy je z dnia na dzie na nowo. Cierpienie z wczoraj nie musi naznacza mnie do koca ycia, nie musi zasklepia mnie w sobie, ale moe si sta jednym z moich gosw moe mnie zatem otworzy. A wic to, e pozwalamy wielu gosom mwi przez siebie, nie znaczy, e zaczynamy cierpie na zwielokrotnienie osobowoci. Ju raczej stajemy si caoci. Moemy oywi cz nas samych i przywrci wag tym czciom, ktre zostay porzucone, ukryte, stumione, przekrcone i zakazane. czymy, co zostao rozdzielone, i uczymy si ceni to, co wczeniej byo wzgardzone. Chcc tego lub nie, w procesie twrczym zbieramy informacje o nas samych. Wyodrbniamy jeden z gosw, wzmacniamy go i skupiamy si na nim w opowiadanej historii. Czsto w tym celu musimy przekroczy wyobraalne granice tego, kim jestemy. Musimy porzuci to, co znajome. Pozby si wszystkiego, co wiemy na temat obszaru, w ktry pragniemy wej. Pozby si wyobrae na temat nas samych.

104

Tworzenie jest konstrukcj, ale bardzo moliwe, e poprzedzi j musi dekonstrukcja. Wtedy moemy zapyta: Kim bd, kiedy pozbd si wszystkiego? Czy wci istniej, cho nie mam adnych moliwoci? Kim jestem, gdy moja wolno jest ograniczona? Czy ta, ktra yje i wykonuje za mnie codzienne czynnoci, to wci jestem ja? Czy zgubiam siebie? Kiedy to si stao? Czy znalazam siebie? Czy ju nigdy siebie nie zostawi? eby wszystko byo jasne, powinnam w tym miejscu powiedzie, gdzie znajduje si rnica midzy pisaniem pisaniem na tych wielu zapoznanych poziomach, przez rne przeciwstawne osobowoci a tym, co kwalifikuje si jako szalestwo. Czy w ogle jest rnica? Jest i to bardzo prosta. Naprawd trudno si pomyli. Kiedy jestemy obkane, te gosy posiadaj nas. One tworz dla nas struktur, w ktrej nas zamykaj. Kiedy jestemy twrcze, my je posiadamy. My tworzymy dla nich struktur. W zalenoci od naszego przyzwolenia niekiedy otwart, a niekiedy zamknit. To, co twrcze, moe by sztuk przez due S i by zarazem terapeutyczne. Jedno nie przeszkadza drugiemu, podobnie jak nie przeszkadza sztuce przez due S, gdy jest zarazem niszczca. Tak albo tak. Do nas naley wybr. Nie jestem natomiast pewna, czy sztuka moe by neutralna, czy moe pozostawia w spokoju bez zmian, nienaruszon osob, ktra j pisze. To, co jest twrcze, moe by take magiczne. Mwi to p artem, p serio. Faktem jest, e pewne nasze yczenia szybko si materializuj, nigdy jednak wtedy gdy siedzimy z zaoonymi rkami i czekamy, a co na nas spynie. A jeli musimy na co ciko zapracowa i dugo nam nie wychodzi, a nagle zaczyna wychodzi, to czy mona mwi o cudach? Nie, to tylko nasza najblisza rzeczywisto staje si niesychanie elastyczna. S pewne formy terapii, ktre s dobre dla ludzi wzgldnie zrwnowaonych, takich, ktrzy pragnliby ju tylko rozszerzy dotychczasowe obszary wraliwoci. I s terapie, ktre dziaaj podobnie jak sztuka jak wstrzs lub szok, po ktrym nic nie jest takie jak przedtem. Dobrze oddaje to obraz przykadania rk do zasadniczo zdrowych oczu. Wczeniej widziaymy wcale niele. Ale teraz moemy zobaczy wicej. Albo moemy patrze poprzez te zasony, jakie zaoyli sobie inni ludzie wanie w tym celu, eby nikt nie zaglda do ich wntrza. To troch wicej ni proste zaoenie, e po kilku latach i kilku ksikach bdziemy y zdrowiej, a nasze relacje z ludmi bd peniejsze. A jeli celem terapii jest powrt do wasnych uczu bd akceptacja tych ju posiadanych, to owszem, moe to rwnie by efekt pisania. Rozpoznawanie wasnych uczu nie jest atwe. Kiedy pytam, co teraz czujesz, nie prosz, eby opowiedziaa mi jakie historie. Pytam o uczucia, jakie s w tobie teraz. Zo? Mio? Akceptacja? Tsknota? Jedno sowo wystarczy. Czy tym jednym sowem jest... Zaskoczenie? Odetchnij kilka razy. Co czujesz w tej chwili? To wcale nie jest atwe. I co jeszcze. Chocia pisanie spenia si w odbiorze, fakt, e zaakceptowaymy wasne uczucia, nie oznacza, e nasza publiczno uczyni to samo. Moe ich nie zaakceptowa. Ma do tego prawo. Nasza publiczno nie ma terapeutycznych kwalifikacji i nie powinnymy obcia jej tak funkcj. To byoby naduycie. Opisz swj wewntrzny krajobraz. Pisz tak, jakby wdrowaa nieznanym ci lasem, z uwag wyczulon na wszystko, co moesz zobaczy, dotykajc czego, na przykad kupki lici, nie wiedzc, czy to yje, czy jest umare, czy nie warknie na ciebie i nie uksi. W tym miejscu mog by drzewa albo zwierzta, ale nie ma ludzi. By moe nigdy ich tu nie byo. Albo moe to by ka, albo gliniasty brzeg stawu z odciskami ludzkich stp. Rozejrzyj si oglnie. Jaka jest pora roku? Dzie czy noc? Jaki to las? Jakie rosn tu drzewa? Jakie sycha dwiki? Czy jest tu cicho, czy raczej haaliwie? ]

105

Wci wypatruj szczegw. Spraw, by to, o czym piszesz, czuo si mile widziane. Nie poprawiaj tego, co widzisz, nie koryguj obrazu, nie myl o tym, czym ta albo inna rzecz mogaby by. Powitaj to, co widzisz. Pozwl sobie na ciekawo. Oswj si z tym. Poczuj si, jeli potrafisz, swobodnie. Pamitaj o tym poleceniu: Pisz tak, jakby wdrowaa nieznanym ci lasem, take gdy bdziesz pisa inne teksty. Niech stanie si ono na chwil najwaniejszym z twoich przykaza. Niech to, co opisujesz, i to, jak o tym piszesz, stanie si jednym.

106

Ciao
Zazdroszcz im, e mog w ten sposb publicznie okazywa sobie uczucie. Bo ja musiaam si kry z moj mioci, dzieli si ni potajemnie, cho tak bardzo pragnam okaza j przy wszystkich, powiedzie na gos to, czego oni mwi nie musz: e kocham tylko ciebie i tylko tobie, caa i bezgranicznie, si oddaam. e pragn, by odwzajemnia moj mio i nie wstydzi si jej okazywa. e uwielbiam sposb, w jaki mnie tulisz, w jaki obejmujesz. e lubi, jak twoje palce bdz po moim ciele, jak je pieszcz, dotykaj. e od dawna patrz na twoj twarz i tskni za twoim spojrzeniem, gdy ci przy mnie nie ma. Mc z tob rozmawia i ci sucha to prawdziwa rozkosz. Niestety, nie mog tego powiedzie na gos. Nie mog nikomu wyzna, e cae ycie na to czekam, a potrafi znie czekanie tylko dlatego, e zostaam do niego stworzona. Gdybym moga, na pewno niczego bym w sobie nie tumia. Powiedziaabym: we mnie, zrb ze mn, co chcesz. Mam prawo ci pozwoli, a ty masz prawo mnie posucha, bo... zreszt patrz, gdzie s teraz twoje donie. Teraz.
Toni Morrison Kto do kogo zwraca si z tym wyznaniem w zakoczeniu Jazzu Toni Morrison? Ona mwi do niego, a jej ulego jest kobieca; zapewne, lecz ulegajc zbyt atwo sugestii, e narratork powieci istotnie jest kobieta, trudniej nam jest, by moe, uzmysowi sobie to, co ujawnia si w sposb bardziej oczywisty, gdy przypomnimy sobie, e angielski nie zna rodzajnikw. Wczeniej mogymy zgadywa, czy opowiada nam plotki ssiadka, dziwny bg, samotnik czy dziecko, czy moe sama autorka, ale ta gra w konstrukcje nie pozostawia nas bez odpowiedzi. Jedyn osob, ktra opowiada nam te wszystkie historie, jest ksika, ktr trzymamy w rku. Co takiego? To spjrz, gdzie twoje rce s teraz. Ta ksika ma ciao, a przynajmniej wiadomo wasnego ciaa. Jest to ciao pene pragnie, a nasz dotyk sprawia jej przyjemno, jeli nie rozkosz. Kiedy czytam to wyznanie ksiki, nie wyobraam jej sobie jako konkretnej postaci, ale czuj napicie podobne do tego, jakie wytwarza blisko ciaa. Czytanie jest erotyczne. Jest dowiadczeniem zmysowym, a nie mozoln wdrwk wzroku po szeregach liter. Oznacza wzajemno, gdy to ja otwieram, ale ona wnika we mnie, a przynajmniej odczuwam j wewntrz wasnego ciaa, a na skrze drenie napicia pomidzy moim ciaem a tym dziwnie cielesnym, dotykalnym, obejmowalnym ciaem ksiki. Rne przypadki ycia pozwalaj nam odkry, e ciao ma swoj inteligencj; wie rne rzeczy, zanim jeszcze zdymy je sobie uprzytomni. Jego reakcje wyprzedzaj myl w mioci lub w niebezpieczestwie. Kiedy piszemy, zapisujemy niekiedy rne rzeczy, zanim zdymy je sobie uprzytomni. W pisaniu uruchamiamy by moe inteligencj wasnego ciaa. W jaki waciwie sposb? Pisze o tym Natalie Goldberg, poetka i nauczycielka twrczego pisania: Tak, mog by tematy, o ktrych chcesz pisa Chc pisa o tym, jak mj brat umiera w San Francisco ale podejd do tego nie umysem i pomysami, lecz caym ciaem twoim sercem i wntrznociami, i ramionami. Zacznij pisa niemo, niezrcznie, tak jak zwierz krzyczy z blu, a znajdziesz swoj inteligencj, swoje sowa, swj gos. Nasze pierwsze wspomnienia zwizane s z ciaem. S najbardziej intymne, bo zdarzyy si wtedy, gdy nie miaymy jeszcze sw, eby je opisa. Ciao istnieje przed jzykiem. Niektrzy mwi, e ma swj wasny jzyk. Pantomima i taniec, mio i seks wykorzystuj i kodyfikuj jzyk ciaa, lecz rwnie w najbardziej codziennych i prozaicznych sytuacjach nasze ciao wysya sygnay zaprzeczajce temu, co chcemy powiedzie. Uczymy si posugiwa ciaem, lecz ono ma 107

wasne ycie, a jego skonnoci, przeczucia i potrzeby w pewnych momentach jego manifestowanej obecnoci mog by dla nas niespodziank. Nasze ciao jest jak posta literacka poddane naszej woli, ale te pragnce realizowa si w zgodzie ze swym wasnym gosem. Ciao to skarbiec dowiadcze, nie tylko moich, ale tych, ktre nale do poprzedzajcych mnie pokole lub nawet caego gatunku. W jego dowiadczeniu zapisana jest wiedza sprzed wiekw. O czym mwi nam w tej chwili nasze ciao? Jak wiadomo tego szemrzcego nurtu jego gosu, moe wzbogaci nasz wiedz na temat stwarzanej przez nas fikcyjnej postaci? Ona rwnie obdarzona jest ciaem. O czym ono moe jej powiedzie? Czy ma szans zosta wysuchane? Jaki jest kontakt naszej postaci z jej wasnym ciaem: bardzo dobry, dobry, kiepski, aden? Ciao i umys. Umys, ktry oglda, i ciao, ktre jest mu posuszne. Umys, ktry kalkuluje, i ciao, ktre jest bezmylne. Obraz rozszczepienia na ciao i umys zaway nad europejsk kultur, czynic z umysu narzdzie racjonalnego mylenia, ale nikt nie zachowuje si bardziej irracjonalnie ni czowiek, ktry zamkn si na gos wasnego ciaa i uzna, e je sobie podporzdkowa. Wyobramy sobie takiego bohatera. Jak chciaby si nam przedstawi? Z czego byby najbardziej dumny? W jakich sytuacjach mogoby doj do ujawnienia gosu ciaa? Byaby to choroba? Podanie, tsknota? Inne sytuacje zwizane z ciaem, wywoujce w racjonalnym umyle uczucie bezbronnoci? W terapeutycznych teoriach ostatnich lat pojawi si koncept umysu/ciaa. Wedug niego jestemy caoci. Niemoliwe jest zakrelenie granicy pomidzy jednym obszarem a drugim. Pomys, i mielibymy by rozdzieleni, zrodzi si w gowie, ktra chciaa by mdrzejsza od reszty. Mdro lub przezorno ciaa, zwizana z pamici i umiejtnoci uczenia si, nie kryje si w jednym miejscu, w mzgu, ale yje w przedueniach nerww, rozpociera si na koci i minie, albo te we wschodnich koncepcjach przepywa otwartymi kanaami meridianw. Palce maj wiele do powiedzenia. Take stopy. Blizny na ciele to mae eksplozje w wiadomoci, ale pod zupenie gadk skr moe ukrywa si jaka historia. Ciao to nieznana planeta lub nawet caa galaktyka. Bohaterowie filmw science fiction przypominaj maszyny w opitych kombinezonach, gdy ciaa przesyaj nam sygnay, e odwrcili wzrok od tego, co maj pod samym nosem, a prbuj zdoby co, co im si zawsze wymyka. Piszc, moesz posucha gosu tej planety, zbada jej skad chemiczny albo te zwiedza j, suchajc szumu wiatru i podziwiajc niezwyke efekty wietlne dlaczego nie, na amarantowym niebie. Najczciej na jedno ciao przypada jedna wiadomo, ale zdarzaj si wyjtki. Najbardziej kapryne opowiadanie Nabokova to pisana w liczbie mnogiej narracja braci syjamskich. A co si stanie, gdy wiele cia zostanie zamieszkanych przez jedn powielon wiadomo? O takiej sytuacji mwi opowiadanie Ursuli K. LeGuin Dziewi ywotw. Na planet, gdzie panuj trudne warunki pracy, przyjeda ekipa wyspecjalizowanych w zadaniach inynieryjnych klonw, obojga pci, efektownych, swobodnych, samowystarczalnych, przystojnych a ich ycie wewntrzne i seksualne staje si obiektem domysw miejscowych pracownikw. Czy s szczliwi? Czy to, co odczuwaj, jest nieosigalne dla nas, pojedynczych miertelnikw? Co jest ich si, a co saboci? Ciao, w ktrym nikt nie mieszka, opuszczone przez wiadomo, to ciao czowieka dotknitego chorob Alzheimera. Ciao fotografowane z tak maej odlegoci, e trudno rozrni czci ciaa, przypomina rolin. Tak widziane, moe mie nie tylko wasn mdro, ale i wasne pikno, niezalene od standardw pikna przyjmowanych i zmienianych przez kultur. Ciao nieupozowane, nieretuszowane staje si wolne, seksualne na swj wasny uytek. To ciao do nas mwi. To ciao, jeli okae si ciaem tekstu, bywa zaskakujce, entuzjastyczne i kapryne. Wyobra sobie, e twoje ciao jest galaktyk. Narysuj map gwiazd i planet. Opisz poszczeglne planety. Czy jest na nich ycie? Kto na nich mieszka? Jak biegnie na nich czas? Jaka jest ich struktura geologiczna? Czym si tutaj oddycha? Co jest rdem wiata? Czy jest tu dzie i noc? Jakie niespodzianki czekaj na

108

badacza z ziemi? Jakie puapki zastawiono na nieproszonych goci? Znajd si na jednej z planet. Zaznacz j na mapie galaktyki. Zamieszkaj na niej; nawet jeli wyda ci si pozbawiona ladw ycia, nie porzucaj jej za szybko. Stwrz dla siebie pojazd, eby mc si po niej swobodnie porusza. Jeli nie ma tu adnych ywych istot, posuchaj mowy ska i porostw. Patrz pod nogi. Rozgldaj si. Odwr si czy kto ci obserwuje? Obejmij si. Dotknij swojego ciaa. Powdruj palcami po skrze. Jaka jest chodna, gadka, napita? Wyobra sobie, co dzieje si pod jej powierzchni, sprbuj uzmysowi sobie ten wysiek, jaki twoje ciao bezszelestnie wykonuje, eby utrzyma ci przy yciu przepyw krwi, procesy trawienne, niezmoone oczyszczanie ze szkodliwych substancji. Oka mu wdziczno. Napisz list do swojego ciaa, w ktrym dzikujesz mu za cierpliwo, kiedy okazaa mu lekcewaenie lub nawet narazia na ze traktowanie. Przypomnij sobie inn sytuacj, w ktrej ci nie zawiodo. Podzikuj mu za to, e wci jest ci oddane. Zapytaj je, czego najbardziej oczekuje w tej chwili. Poczekaj na odpowied. Powi si pracy nad jednym problemem, kwesti lub konfliktem, ktry postrzegasz jako ran w jani lub w wiadomoci. Co sprawia, e nie moe si zagoi? W jakich momentach przypominasz sobie o jej obecnoci? W jakich warunkach mogaby zosta uleczona? Jakie zdarzenia przyczyniy si do jej powstania? Co mona z ni zrobi? Zbadaj j dokadnie, lecz nie uywaj ostrych narzdzi. Wyobra sobie, e twoja wiadomo jest ciaem. Jest to ciao wewntrz twojego ciaa. Moesz je pozna przez dotyk wewntrzny. Skieruj swoj wiadomo w stron stp... I zobacz, co sycha w twoich stopach. Pjd do ud... bioder... brzucha... piersi... ramion... rk... szyi... gowy... Gdzie wyczuwasz napicie, gdzie s obolae miejsca? Czy s miejsca puste? Czy s takie, w ktrych wibruje energia? Zbli si do jednego z tych miejsc. Zobacz, czy nie ukry si tam jaki gos. Suchaj uwanie. Co si tam mwi? Jeli w tym miejscu panuje cisza, dotknij jej. I poczekaj. Wci suchaj. Czy bdzie to jedno zdanie, czy tylko jedno sowo, powtrz je kilkakrotnie. Zapisz je. Upewnij ten gos, e usyszaa, co ci powiedzia. Poczekaj na wicej, na jeden obraz, jedn sytuacj. Zapisz ten obraz szczegowo. Odnotuj kady ruch, barw lub zapach. Oddaj intensywno kadego spostrzeenia. A kiedy skoczysz, wr do tego miejsca w twoim wewntrznym ciele, w ktrym ukry si ten gos, i przeczytaj mu to, co zapisaa. Spytaj o rzeczy, ktrych nie rozumiesz, ktrych pochodzenie jest dla ciebie niejasne. Popro o wyjanienie. Kiedy pojawi si nastpny obraz, dialog albo sytuacja, zanotuj j take.

109

mier
Swoj mier zaplanowaam starannie; odwrotnie ni ycie, ktre meandrowao od przypadku do przypadku pomimo sabych wysikw z mojej strony, eby nad nim zapanowa. Moje ycie si jak gdyby rozmazywao, pene zawijasw i festonw niczym rama barokowego lustra, co wynikao z tego, e szam po linii najmniejszego oporu. Chciaam wic, eby dla kontrastu moja mier bya schludna, skromna i niedopowiedziana, moe nawet troch surowa jak koci kwakrw czy prosta czarna suknia z pojedynczym sznurem pere, tak lansowana przez urnale, kiedy miaam pitnacie lat. adnych fanfar, adnych gonikw, ozdbek, tym razem adnego niechlujstwa.
Margaret Atwood Jedna z najbardziej niemdrych kwestii, jak przeczytaam w yciu, brzmiaa: Umieramy wszyscy tak samo. Chodzio jak zawsze o mczyzn i kobiety, i e podobno mier usuwa istniejce za ycia rozbienoci. Taka hagiograficzna wizja rwnouprawnienia. A jednak nieprawdziwa. Umieramy kady i kada inaczej. Dlatego mier moe wiele powiedzie jeli nie w yciu, to na pewno w fikcji o tym, co byo utajon saboci lub nierozwizanym problemem tej osoby za ycia. Tak dugo go unikaa, tak umiejtnie. y z tym tyle czasu, zdoa o tym nie myle, ale teraz to co go dopado. Spjrzmy, jak celebruje mierci swoich bohaterw E. Annie Proulx w Akordeonowych zbrodniach. Mczyzna, ktrego we nie dwukrotnie uksi jadowity pajk, gorczkowa potem przez tydzie na kozetce. W kocu ona go przekonaa, eby pooy si we wasnym ku. Sprawdzia je i wypraa mu nocn koszul. Ale w rkawie tej koszuli ukry si pajk, ktry uksi go po raz trzeci. W mierci spotyka nas to, czego starannie unikalimy za ycia. Oczywicie, przede wszystkim unikalimy samej mierci. Ale te innych rzeczy. Uprzedmiotowienia. Bezwstydu. W przygotowaniu do cywilizowanej mierci nasze ciao jest rozbierane i ubierane, przenoszone jak przedmiot, doczepiane s do niego rne inne przedmioty, dotykane jest przez obcych ludzi. Bez czuoci, niezbyt uwanie, zawodowo. Mechanicznie. mier jest spektaklem i ludzie, ktrzy yli przed nami, mieli tego peniejsz wiadomo, umierajc w domu, egnajc si z bliskimi. yli w epoce premedialnej. Byli w stanie przewidzie, kiedy umr, i moe udawao im si nieraz zrobi to dostojnie. Spektakle cudzych mierci, ktre dzi maj przyciga nasz uwag, s groteskowe. Co si dzieje w mieszkaniu, w ktrym wybuch gazowy piecyk? A skomplikowane rytuay ludobjstwa? A ta niesychana atwo, z jak inni ludzie padaj ofiarami chorb i wypadkw? A my wci jako yjemy? Czy mona umrze czyst si woli? A ze zniechcenia? A z obrzydzenia? Najlepiej poprowadzona mier w Akordeonowych zbrodniach to mier syna wytwrcy akordeonw. Dowiadujemy si na pocztku, e ojciec zabroni mu korzysta z brudnej podwrkowej toalety, e kaza trzyma to w sobie jak najduej. Mody czowiek dorasta i cierpi przez reszt ycia na obstrukcj, a w kocu umiera w rodkowoamerykaskiej dungli, trafiony strza Indianina, kiedy przykucn gdzie pod krzakiem z opuszczonymi spodniami. Oto karzcy gos ojca wreszcie go dosign, zaskoczy w chwili boleci i nieuwagi: Patrz, co narobie! Czy nie moge zatrzyma tego w sobie jeszcze duej? mier jest eksplozj, uwolnieniem si energii, dotd zamknitej w ciele. Dowiedziaam si tego z filmu Lynne Stopkewich Kissed (Zimny pocaunek), ktrego bohaterka uprawiaa mio z ciaami zmarych modych mczyzn. Seks jest fizyczny, ale w zasadzie chodzi w nim o kontakt z siln aur, uwolnion w momencie mierci, z ulatniajc si szybko energi. Przywouj ten dyskusyjny obraz, eby powiedzie, e cakiem podobnie mier funkcjonuje w narracji. Otwiera jak energi. Wywouje eksplozj, ktrej fale mog unie nasz narracj przez wiele kolejnych scen, a nawet przez ca ksik. Dostojewskiemu, ktry chcia napisa tylko powie kryminaln, wysza 110

Zbrodnia i kara, dlatego e bezwiednie otworzy si na energi mierci i wykorzysta jej si. W Kronice zapowiedzianej mierci Marquez zaczyna mierci gwnego bohatera, eby wyjani nam, retrospektywnie, jak do niej doszo. Niestety wszystkie ksiki zaczynajce si od mierci opisuj to, co byo wczeniej, kryjc za woalem tajemnicy to, co jest potem. mier jako pasa, jako moment rozdarcia zasony, jako przejcie ze stanu, o ktrym co wiemy i nad ktrym moemy zachowa wzgldn kontrol, do tego, o ktrym nie wiemy nic, ju nie istnieje. Moemy doceni atwo, z jak konaj, przypadkowo zastrzeleni, spaleni, rozebrani z ciaa, filmowi bohaterowie, oraz czstotliwo, z jak to si dokonuje. Tama filmowa znieczula nawet kiedy ogldamy prawdziw mier, mamy wraenie, e to tylko film. Niejaki Timothy Leary, niegdy prorok pokolenia hippisw, ktry bada swj umys z pomoc psychodelikw, zdoby si na ostatni eksperyment, kac hibernowa swj mzg po mierci. W ten sposb zdobdzie wiedz o tym, co dzieje si po tamtej stronie, pod warunkiem, e za jaki czas jego mzg bdzie przywrcony do ycia. Jego mier zostaa sfilmowana, gowa odcita przed kamer i ustawiona w szklanej gablocie. Byo w tym co enujcego widok bezbronnej gowy, ogldanej przez telewidzw z caego wiata, teraz i przez nastpne pokolenia. Jego stara przyjacika powiedziaa: Mam nadziej, e kiedy si obudzi, bdzie tak samo nieprzystosowany, i to jedno byo naprawd ludzkie. Przez wikszo ycia czekamy na co, co ma si zdarzy, albo staramy si co osign, dosta, zaliczy. To wida niemal fizycznie, jak od pewnego momentu ludzie si przestawiaj. Trzeba si wyhamowa i wczy wsteczny bieg, bo wiadomo, jaka jest nastpna rzecz, ktra moe si zdarzy. Ludzie nie powinni si starze. Ale musz si starze, eby mc umrze. Umieraj, eby zrobio si troch miejsca, eby zrobi miejsce dla innych mwi Gertruda Stein i to olnio mnie kiedy jako najprostsze wyjanienie. Pomylmy o starym mczynie, ktry mwi do swoich dzieci: Wszystkich was przeyj. Pomylmy o starej kobiecie, ktra lustruje bliskich na pogrzebie ma, zgadujc w cichoci, kto bdzie nastpny. mier jest enujca. mier jest wzniosa. Jest nieuchwytna podobnie jak istota kobiecoci. W przeciwiestwie do tej ostatniej, nie mona jej oswoi. Pomyl, jak by to byo, gdyby moga by naprawd niemiertelna. Moesz czu si tak czasem, kiedy piszesz.
Spjrz na swoje dziedzictwo. Wejd w wiadomo swojej babci lub prababki. Wyobra sobie jej ciao, ubranie, jakie nosia, wraenia, jakich doznaway jej zmysy. Przejd ostronie przez dekady jej ycia, tak jakby pamitaa lub wyobraaa je sobie. Zatrzymaj si w jej starym wieku. Spjrz na jej rce. Z si w nie, oswj si z nimi, a rozpoznasz je jako wasne, a wtedy przyjmij te histori, jaka si w nich zapisaa. Im bardziej jej ciao stanie si twoim, tym atwiej oyje w tobie jej wiadomo. Sko j, eby opowiedziaa o najwaniejszych momentach swego ycia: dojrzao, pierwsza praca. Wyjazd. Pierwsza mio, maestwo. Skargi, powodzenie i pogodzenie. Moment poraki, moment triumfu. Co jest odkryciem jej ycia? Spytaj, jak mdro chciaaby ci zostawi. Wejd w moment jej mierci... Pozwl, by jej gos zyska przewag, uchwy rytm jej mowy, przejmij jej sownictwo. Sama zniknij w tej tworzcej si postaci. Wejd w wiadomo swego dziadka lub pradziadka. Wyobra sobie jego ciao, ubranie, jakie nosi, wraenia, jakich doznaway jego zmysy. Przejd ostronie przez dekady jego ycia, tak jakby pamitaa lub wyobraaa je sobie. Zatrzymaj si w jego sta-

111

rym wieku. Spjrz na jego rce. Z si w nie, oswj si z nimi, a rozpoznasz je jako wasne, a wtedy przyjmij te histori, jaka si w nich zapisaa. Im bardziej jego ciao stanie si twoim, tym atwiej oyje w tobie jego wiadomo. Sko go, eby opowiedzia o najwaniejszych momentach swego ycia: dojrzao, pierwsza praca, pierwszy dylemat. Mio, maestwo. Moment poraki, moment triumfu. Bezczelnoci i kompromisy. Co jest odkryciem jego ycia? Spytaj, jak mdro chciaby ci zostawi. Wejd w moment jego mierci... Pozwl, by jego gos zyska przewag, uchwy rytm jego mowy, przejmij jego sownictwo. Sama zniknij w tej tworzcej si postaci.

112

Mio
W kesh istnieje sze sw, ktre mona przeoy jako mio i na odwrt mona powiedzie, e w kesh zamiast sowa mio jest sze sw, oznaczajcych rne rodzaje mioci. Pocztkowo mylaam, e rozrnienie kesh podobne jest do islandzkiego owej subtelnej i uytecznej trjcy ania, apia, alia lecz znaczenia pokrywaj si tylko czciowo. Ponisza lista to wszystko, co potrafi zrobi; 1. wenun: rzeczownik i czasownik; chcie, pragn, akn (Kocham jabka.) 2. lamawenun: rzeczownik i czasownik; podanie seksualne, dza, namitno (Kocham ci!) 3. kwaiy woi dad; bliskie sercu; lubi, odczuwa ciepo w stosunku do (Bardzo go lubi ) 4. unne: rzeczownik i czasownik; ufno, przyja, serdeczno, trwae ciepo (Kocham mego brata. Kocham j jak siostr .) 5. iyakwun: rzeczownik i czasownik; wzajemny zwizek, wspzaleno, mio synowska albo rodzicielska, mio miejsca, mio do swego ludu, mio kosmiczna (Kocham ci, mamo. Kocham swj kraj. Bg mnie kocha). 6. baho: jako czasownik; sprawia przyjemno, zachwyca (Kocham taczy)
Ursula K. LeGuin Co to znaczy, kiedy mwi kocham? Co to znaczy, kiedy mwi: Kocham to, co stworzyam, kocham te postaci powoane do ycia? Jaka to jest mio? Bdc dorose, moemy tskni do bezwarunkowej mioci z dziecistwa, zapominajc, e mio rodzicw do dzieci nie jest bezwarunkowa. Kocham ci, ale nie to, co robisz, powie matka do dziecka, ktre nabrao zych nawykw. Bd kocha ci bardziej (zaczn ci kocha, by moe), obieca, aby dziecko zmienio si zgodnie z jej yczeniem. Mio moe okaza si rodkiem do celu; elementem szantau, nawet narzdziem nacisku. Czy kiedykolwiek jest czysta? Czy nie wtedy, kiedy mwimy: Bd kocha ci bez wzgldu na to, co zrobisz? Czy w kadej sytuacji mona tak powiedzie? Czy to wci bdzie mio? Kochajc to, co stworzyymy, musimy by uwane. Pozwalamy naszym postaciom dziaa zgodnie z ich yczeniami i doceniamy ich ekstrawagancje. Schodzimy im z drogi i obserwujemy, starajc nie dziwi si i zachowa spokj do czasu. W pewnym momencie wyczamy akceptujc wszystko T Ktra Obserwuje, eby uruchomi w sobie inn osob, ju nie tak przyzwalajc, ktra przypomina raczej lekarza chirurga. Czynimy to wtedy, kiedy napisaymy ju do i musimy dokona redakcji, wybra i wyodrbni najwaniejsze wtki, usun momenty by moe pikne, ale niepotrzebne. Wci s nam one bliskie. Przekazaymy im nasze uczucia, daymy im ycie. eby wykona t prac, przywoujemy pewien aspekt naszej osobowoci, ktry nie angauje si emocjonalnie w proces twrczy. Chirurg nie pacze nad swoimi pacjentami. Nie moe by wspczujcy w sposb, ktry zwykle okrelamy jako wspczucie. Drc nad stoem operacyjnym, miotane sprzecznymi uczuciami, tracimy czas i moemy doprowadzi do zgonu pacjenta, a wtedy nikt nam za to nie podzikuje. Gdy dokonujesz redakcji, musisz by jak chirurg mie na uwadze dobro caego organizmu. A to oznacza czsto usuwanie fragmentw, do ktrych jeste przywizana, jeli okae si, e zakcaj anatomi tekstu. S jak zgrabny, ale szsty palec u rki, ktry naley niestety amputowa. S jak trzecie ucho. To moe by okrutne, owszem. Ale teraz powinna dziaa bez emocji, na chodno. Chirurg nie myli o okruciestwie, kiedy operuje. Jest skupiony. 113

Myli o koniecznoci. O tym, eby jak najlepiej wykona swoj prac. eby nie ci nad miar. Nie powinna obcina sprawnych koczyn. Nie chcesz wykastrowa swojej ksiki. Nie musisz ci do rozmiaru uznanego potocznie za waciwy lub pikny. Opowie, ktr piszesz, moe mie ksztat niekoniecznie ludzki. Moe by nie z tego wiata. Moe by chimer. A to oznacza konieczno przysposobienia jej do ksztatu zgodnego z jej natur. Wic musisz obci dodatkow par skrzyde, eby nie poamay si w locie, uderzajc o siebie. To moe by bolesne. auj tych piknych skrzyde, ale pozwl chirurgowi wykona swoj prac. Jak pozna, czy opowie ma ju waciwy ksztat, jeli nigdy w yciu nie widziaa gryfa ani chimery? Moesz to zrobi, wierzc na sowo ludziom, ktrzy je widzieli, albo moesz to zrobi ostronie i z mioci. Nadmiar sw jest kokonem, w ktrym ukrywa si napisana historia. Przetnij ten kokon. W pewnym momencie zobaczysz j tak, jak poznaje si kochan osob. Moment takiego rozpoznania, kiedy przychodzi, jest bardzo, bardzo wyrany. Nie umknie ci. Jak to moliwe, e wczeniej nie byo ci tu, w zasigu rki, wzroku, przede mn, przy mnie? Teraz jeste, a zdaje si, jakbym ci znaa od zawsze. Redakcji dugiego tekstu nie da si wykona w kilka godzin ani nawet w kilka dni. To proces warstwowy i czasochonny (jego warstwy wchaniaj czas). Zostawiasz tekst, odkadasz go, potem wracasz do niego, znowu zostawiasz i wracasz. To niemal dynamika romansu. Spjrzmy na rne definicje mioci znalezione przez LeGuin w jzyku pokojowego ludu Kesh. Zauwamy, e brakuje wrd nich jednej takiej, ktra najczciej jest opisywana i najbardziej ceniona w historii naszego ludu. Nie ma wrd nich mioci jako utrapienia, ktre spada na czowieka i moe doprowadzi do choroby, szalestwa, wycieczenia lub mierci. Ludzie Kesh widocznie nie nazwaliby czego takiego mioci. My natomiast moglibymy stworzy minisownik okrelajcy rne fazy i warianty tego zjawiska albo map czstotliwoci jego wystpowania. Definicja Casanovy zbiera i sumuje popularne wyobraenia na temat mioci w naszej cywilizacji: To rodzaj szalestwa, nad ktrym filozofia nie ma wadzy; choroba, na ktr mona zapa w kadym wieku i ktra jest niewyleczalna, jeli zdarza si w staroci. Niewyraalna mioci! Bogu natury! Goryczy, nad ktr nie ma sodszych, sodyczy, nad ktr nie ma bardziej gorzkich. Boski potworze, ktry moesz by okrelony tylko przez paradoksy! Casanova y w szczliwej dla siebie epoce, gdy wikszo znanych mu kobiet bya niedokochana. Dobrze urodzone damy widziay swoich mw wtedy, gdy oni przypominali sobie o koniecznoci spodzenia potomka, a ich suce czy wieniaczki miay wicej szans na mio. Okazujcy czuo i uwag, zabawiajcy rozmow i rozbudzajcy zmysy kochanek, taki jak Casanova, musia by w ich yciu zjawiskiem, w ktrym mona si byo zakocha z czystej wdzicznoci. Mczyzn, ktrzy mu zazdrocili, co powstrzymywao przed pjciem w jego lady. Bez wzgldu na to, ile traktatw wojskowych podpisaby w chwilach wytchnienia midzy jednym buduarem a drugim, bawidamek nie jest ceniony w kulturze naszego ludu. Preferujc pokojowe podboje, wyamuje si z szeregu wojakw. Ale jeli powie, e mio to tylko utrapienie, choroba i amok zarazem, moe zdoa si jako wywin. Casanova, z pomoc psychoanalizy, nazwany zosta ofiar nierozwizanego lku przed matk lku, ktry przenosi nastpnie na pniejsze kochanki, nie mogc z adn z nich zwiza si na duej. Ale przynajmniej prbowa, a lk, ktry go motywowa, mg rwnie dobrze by obaw przed kpin braci oraz pogard ich niedokochanych on. Przedstawi mio jako hipnotyczny wir, wartki nurt, nioscy go w stron wodospadu. On sam kpa si w nim czsto, bezwolny, unoszony nurtem; ale umia z niego wyskoczy, jak tylko nurt zaczyna znosi go w stron kipieli. Casanova nie mgby by kochankiem bohaterki Nie tylko pomaracze Jeanette Winterson z powodw, ktre staj si jeszcze janiejsze, gdy przypomnimy jej sowa: Chc kogo, kto bdzie niepohamowany i bdzie kocha mnie a po mier, i bdzie wiedzia, e mio jest tak silna jak mier i na zawsze bdzie trzyma moj stron. Chc kogo, kto i zniszczy, i zostanie przeze mnie zniszczony. Nie moe by tak, eby jedna osoba braa na siebie ca emocjonaln prac. Jeli to jest wodospad, to wejdmy w kipiel razem i nie rozczajmy rk. Ale dla takiej mioci odpowiedni byby ju inny obraz. Mio silna jak mier ma co wsplnego raczej z ywioem ognia. Zmienia nas w pynne elazo, ktremu mona nada nowy ksztat. Mio jest zagroeniem dla ludzi, ktrzy nie

114

pragn nic w sobie zmieni, a tacy, dla ktrych lk przed zmian jest zawsze silniejszy ni mio, bd szkodzi tym, ktrych kochaj. Czy dasz si zniszczy razem ze mn? Czy bdziesz zawsze trzyma moj stron? Ta mio nie jest chorob w adnym razie. Posuchaj, jak huczy ogie. Wreszcie co z mioci, ktra leczy? Przywrcie mi ycie, powie kobieta, z wolna odzyskujc siy po wyczerpujcym wysiku, jakim dotd byo. Takie rzeczy si zdarzaj, taka mio jest jak powietrze, ktrym nareszcie si oddycha. Udao si y bez powietrza, mona byo wytrzyma, ale lepiej si czujemy, majc w pucach przychyln nam mieszanin chemiczn. A ta, ktra trwa i buduje, i opiera si na wzajemnoci? Jest blisko ziemi, ktra karmi; jest stabilna, daje oparcie pod stopami. Czy mio usycha w stabilizacji, bez ekscytacji, unikw, zdrad i niemoliwych dylematw? Bez wspomagania, bez cudzostwa? By moe tak, gdy nie ma zwizku z adnym z czterech ywiow. Kiedy go nie ma, staje si nudna. Odwrotn stron medalu mioci jest zdrada zarysowana choby jako cie, niebezpieczestwo, chtnie zaegnywane przysigami. Zdrada jako zamane sowo, niedotrzymana obietnica, pogwacenie umowy, wirus podstpnie wpuszczony do systemu. Cudzostwo jest najbanalniejsz z jej wielu moliwych realizacji i moe by albo nie by zdrad. S kobiety, ktre daj swobod swoim partnerom, a same obojtniej. Czy mona zdradzi kogo, kto zrezygnowa do tego stopnia, e si pogodzi? Zdrada istnieje wtedy, kiedy posiada do mocy, eby zdruzgota emocjonalnie albo przenikn powoli jak trucizna do krwiobiegu. Istnieje co takiego, jak zdrada kraju i zdrada stanu; jednak kraj nie moe poczu si zdradzony. Zdradzeni czuj si tylko ludzie, a ponawianego zawodu nie okrela si jako zdrady, jakby termin rezerwowany by w relacjach pastwowych wycznie dla szpiegw. Zawodem nazywa si co, co jest zdrad, lecz nie zachodzi w kontekcie seksualnym. Zawiodam si na tobie, powiem ogldnie, czujc, jak uchodzi ze mnie ycie. Rezultat wiat rozpryskujcy si na tysic kawakw i odmawiajcy tego, by zoy si na nowo jest bardzo podobny do stanu zniszczenia, ktry zostawia po sobie zdrada. A jednak jest rnica osoba zdradzona wie, e kto jej przewrci ycie (chocia wczeniej mylaa, e je przywrci), osoba zawiedziona pozostaje ze swoim przewrconym yciem i swoimi uczuciami, nie majc na kogo przenie odpowiedzialnoci za klsk. Moe j zatem przyj, zgodzi si, e sama odpowiada przed sob za wasne uczucia oraz ich ruin. Poniewa nikt nie zabra jej mioci, moe si odbudowa, przyjmujc mio za podstaw i czynic to za kadym razem, kiedy dojdzie bo dochodzi musi do sytuacji, ktre wymagaj korekty intymnych oczekiwa. Ludzie, ktrych na to sta, wybieraj sobie czasem duo modszych kochankw i kochanki. Czy chodzi o to, e mody kochanek jak mody samochd nie psuje si czsto? Albo e modziutka ona w ku powiadcza status, jaki m posiada poza nim? Czy jest to asekuracja, bo w ten sposb mog oszczdzi sobie dramatu opuszczenia, anulowa okruciestwo, nie dowiadczy skrajnej bezradnoci, gdy jest mniej prawdopodobne, e zmuszeni bd przey mier ukochanej osoby nieusprawiedliwion, niezrozumia zdrad, o ktr nie bd mogli oskary nikogo? Ju znacznie lepsza, znacznie atwiejsza do przeycia jest wasna mier. Czy to osoba, obiekt, zjawisko wywouje w nas mio, czy jestemy mioci pene i staramy si znale dla niej osob, obiekt, zjawisko? Mio w kulturze zachodniej to pragnienie, podanie, ch i obsesja skierowane w stron znikajcego punktu, nieosigalnej kobiety. Nie naley si jednak udzi dla kochanka jego wasne uczucia s podobnie nieosigalne. Ona natomiast, w najlepszym wypadku, kocha tylko siebie. Jest urodzonym narcyzem. Jeli trafia do niej promie skierowanego w jej stron uczucia, odbija go z powrotem do partnera. Ona jest lustrem, nikogo nie pragnie i jak ksiyc wieci wiatem odbitym. Jeli zacznie pisa o mioci, popadnie w sentymentalizm. On poda i bezczeci obiekt swojego podania i w ten sposb nabiera ycia; jest to sposb na pisanie z gwarancj. Chcc wyj poza wasn sabo, ona przebiera si w jego narracj, ale moe... to jest nieprawda? Moe mio jest osigalna, gdy nie oddala si, lecz jest w nas, a model niespenienia nie jest uniwersalny, lecz biologiczny? Poszukiwania rozgorczkowanych plemnikw s najczciej skazane na niespenienie, oto dramat kochanka ogldany pod mikroskopem. Jak by to byo, y w wiecie uczuciowego dosytu? Gdzie jest prg, drzwi, klucz do takiego wiata? Czy

115

obawiasz si, e nie bdziesz miaa czego pragn, jeli to okae si prawd? Nasze pragnienia nie staj si kompletne i zaspokojone po uzyskaniu mioci. Ale robi si wicej miejsca dla tych, ktre czekay na swoj kolej. Spjrzmy przez chwil na Pie nad pieniami. Tam z jednej strony mio to pierwotna sia, straszna moc, bo jest jak mier, zdolna nakarmi, przebudowa i odnowi. Z drugiej strony kochanek zblia si i umyka. On nie jest t si, chocia czasem jest wadc, ma lektyk, harem i wojsko. Ona jest zmienna i ma kilka odmian. W jednej z nich jest kobiet, ktra nie szuka, bo posiada (chocia obrazy poszukiwa zawarte w poemacie s ciekawe i cenne), ktra nie jest spragniona, ale nasycona (chocia w innym miejscu scena karmienia owocami jest wzruszajca), i ktra mwi: We mnie jest mio, czerpi z niej. Jestem otwartym naczyniem, i obdarzam ni tego, ktry si do mnie zbliy. Nie mwi tego dosownie, ale jest to przesanie, ktre wysya wszystkimi porami skry. A to ju nie jest mylcy plemnik, Tristan zachodniej kultury (wedug definicji de Rougemonta); tak myli krlowa pszcz albo wita kurtyzana, prawdziwa ladacznica, ktr dobrze jest niekiedy rwnie mie w sobie. Jest wspczujca (kto ma skd bra, moe dawa), a to pomaga w yciu i w pisaniu. Jako e mio niszczy zastae struktury i ujawnia gbiej ukryte wartoci, yczenia i intencje, moemy pozwoli sobie j osign. Nic nie ryzykujemy, oprcz rewolucji. Zilustruj rne sposoby okrelania mioci w jzyku kesh, odnotowane przez LeGuin. Niech bdzie to opowiadanie na temat jednej wybranej definicji albo seria krtkich obrazkw. Dla siebie, jako narratorki, wybierz wcale nieobojtny, nacechowany emocjonalnie ton opowieci. Moe by ironiczny, cyniczny, dystansujcy si, przyjazny, sentymentalny lub jeszcze inny. Trzymaj si go konsekwentnie przez ca opowie. Zobacz, czy ton narzuci bd wywoa form opowieci. Czy jest tu kto, kogo mona pokocha? Czsto nie wiemy, kim jestemy, zanim przypadek zredukuje nas do rzeczy najistotniejszych. Nie musimy jednak prowokowa losu, eby wpdzi nas w chorob lub dramat, bymy w kocu zechciay siebie zrozumie. Wykonaj sama wasn prac. To, co kochasz, powie nam, kim jeste. Zrb list rzeczy, ktre kochasz. Stwrz portret osoby na podstawie tej listy. D.W. Winnicott, brytyjski psychoanalityk, powiedzia: W sentymentalnoci kryje si stumiona lub niewiadoma nienawi i to stumienie jest niezdrowe. Prdzej czy pniej nienawi si ujawni. Chtnie dopowiem, e nie musi to by nienawi, tylko lk. Odwanie sentymentalne kobiety przesadnie uczuciowe, czuostkowe i afektowane to te, ktre zrobi wszystko, eby nie sucha wasnego strachu. Myl, e jeli bd wyglday na do bezradne, to uda im si przeczeka i czasem maj racj. Innym rdem sentymentalnoci moe by po prostu rutyna i dobre maniery. Owo troch si umiecham, troch dr Renaty Przemyk (z piosenki Ile krwi) to wanie sentymentalna kobieta w dziaaniu. Napisz sentymentalny, przepojony uczuciem monolog, ale w taki sposb, eby mona byo odkry, co si pod nim kryje. Najczciej jest to co, co bohaterka pragnie ocali. Tym czym moe by mio lub wyobraenie o mioci, albo jej dobre zdanie na temat

116

samej siebie, albo te dobre mniemanie o kim innym. Ale moe to by konkretny strach i ch ocalenia konkretnej osoby. Jeli chcesz, wprowad elementy dialogu i retrospekcji. Uwyranij chwile, w ktrych bdzie ona mwi w zgodzie ze sob, i takie, w ktrych mwi jakby wbrew sobie. Poka, jak mwi co, poniewa bardzo chce w to uwierzy. Jej opowie nie musi si koczy a nawet nie powinna odsoniciem jakiej prawdy i pokazaniem kart. Moe by prawd sama w sobie (a jednym z elementw tej prawdy byaby wanie sentymentalno) i koczy si brakiem rozwizania, zawieszeniem.

117

Tabu
Zdajemy si dziedziczy, obok dwch czy trzech bogosawiestw, wielokrotne przeklestwo psychoanalizy: zaoenie, e przyczyna niezadowolenia, zoci, gniewu, rozpaczy najoglniej nieszczcia tkwi wewntrz cierpicego, a nie na zewntrz.
Joyce Carol Oats

Czy pani chciaa powiedzie, e pewne sfery spoeczne zniszcz pikno przez niewiadomo? Franka potrzsna gow. Czy te pani stwierdza, e tam, na samym dole s warstwy odrzucajce je w nienawici? Straszna chwila: nagle poja Franka, i midzy sennym poczciem sw, obrazw, poczciem cakowicie niewiadomym, a histori napisan istnieje wi surowa. Byskawica, olniewajce wiato poznania wprawia j w gbokie zmieszanie. Milczy. Ale trzeba odpowiedzie, mwi zdawionym gosem: Tak. Siwa dama westchna. Jake tu wyjawi czytelnikom tak spraw? Wanie tym, ktrzy cae ycie krztaj si, owiecaj, podnosz i lecz na duchu?
Pola Gojawiczyska Jest wiele moliwoci pisania o kwestii tabu i nie jest tak, eby brako nam tematw tabu. Mog dotyczy nieszczcia, tak samo jak satysfakcji i zadowolenia. Czuj jednak, e powinnam zacz od podstaw, bo inaczej, jeli zaczniemy od razu rozmawia o przyjemnociach zwizanych z tabu, to przez moment bdzie mio, ale zostanie jaki ogon, ktry bdzie si cign. Tabu, z ktrym moemy zetkn si na pocztku, nie wie si z tematem ani jego ewentualn drastycznoci, tylko z tym, e w ogle przyszo nam do gowy, eby zabra si do pisania. Kiedy przeczytamy to, co wanie napisaymy, na chodno, oczami postronnego wiadka, moe si okaza, e ludzie, o ktrych piszemy, s chodzcymi po manowcach kobietami. Ich nieprzystosowanie sprawdza si w narracji, gdy buduje dynamik, napicie, akcj. Ale gdy bdzie ju po wszystkim, moe pojawi si kryzys nie majcy wiele wsplnego z literackimi aspektami tekstu. Nie wyobraam sobie modych mczyzn przeywajcych takie niepokoje: Co oni sobie o nas pomyl? Czy pomyl, e jestemy chore? Czy dojd do takiego wniosku po wysuchaniu naszych opowiada? Mode kobiety nie s przewraliwione, reaguj racjonalnie. Maj prawo si spodziewa, e bdzie je czeka jaki osd, inny od literackiego, majcy cechy pouczenia, nagany, molestowania syszay o takich przypadkach albo o nich czytay. By moe zaczyna by inaczej. Wanie daje o sobie zna nowe zjawisko mwienie o tym, e jaka pisarka lub artystka reprezentuje gos pokolenia kobiet. Za moich czasw tak si nie mwio. Kobiety nie miay odrbnego kulturowego gosu. Ani swoich kulturowych reprezentantek. Mylano o pokoleniu jako o homogenicznym to znaczy jednorodnym, czyli reprezentatywnym dla jednego rodzaju wycinku z caej populacji. Nigdy nie spodziewaabym si przeczyta, e Manuela Gretkowska reprezentuje gos pewnego pokolenia kobiet. W efekcie pisarki chciay reprezentowa wszystkich, a nie reprezentoway nikogo. Ich punkt widzenia mg by uroczo uniwersalny albo by ich prywatnym ekscesem. Dzi to si zmienia, bo chocia pragniemy zachowa nasze zabytki kulturowe, to jednak wchodzimy do Unii. Dosy tych wygupw, trzeba zaoy garnitury. Wcale nie chcemy by gorsi. Jak wszystkie inne cywilizowane narody, chcielibymy mie artystki wyraajce gos nowego pokolenia kobiet. (Nawet jeli nieswojo nam z tym i le.)

118

Mczyni i kobiety boj si niezdyscyplinowanej kobiecej energii. Media pomagaj kreowa wizerunki, w ktrych wszystkie jestemy umiechnite i racjonalne. Teksty Kayah z jej pyty z Bregoviciem opowieci o zemcie, zbrodni, braku przebaczenia, autodestrukcji i nieokieznanych namitnociach wypeniy puste miejsce w polskiej kulturze. Zostay ubrane w form, ktra moga zosta zasymilowana wraz z zawartoci. To s egzotyczne rytmy i piewa je piosenkarka o egzotycznej urodzie. Potrzebujemy tych namitnoci, bo natura domaga si rwnowagi. Trudno jednak przyj, e one s w nas. Kiedy przychodzi do badania form ekspresji i jej granic, to wida, e wci nie ma bezporedniego przepywu midzy tak potrzeb a jej bezporedni akceptacj. Na zajciach z twrczego pisania pojawiaa si od czasu do czasu jaka starsza pani, gotowa pouczy modsz autork tekstu: Uwaaj, eby nie pisa z perspektywy ofiary! Mona j byo rozpozna po tonie gosu, miym, ale zdecydowanym. Wtedy czuymy si przez moment odrobin winne. Nigdy nie syszaam, by jakikolwiek modszy lub starszy piszcy mczyzna dosta tak reprymend. Chyba e by to kto o niepewnym kulturowym statusie, kto jest tutaj mniej u siebie wtedy mg te j usysze. Jak to zrobi, eby mwi, co si chce, i wci by u siebie? Jeli nie jestemy pewne, czy co zostao powiedziane z perspektywy ofiary, czy nie, zrbmy test. To, co czuje ofiara, to niekiedy strach, ale najczciej bezsilna wcieko. Jest to silne uczucie, ktrego pozostae skadniki strach, wstyd, uraza, zaskoczenie s pomieszanie i niewyodrbnione. Staje wic kbkiem emocji w gardle i trudno dla znale sowa, eby powiedzie cho tyle: Prosz przesta. To, co czuje ofiara, to dawienie si czym, czego nie umie wci wyrazi. To aden wstyd by ofiar. Mona si ni sta bez wzgldu na wiek i pozycj, w rnych momentach ycia. Ale gniew, nawet wcieko, jako forma ekspresji, nie s ju gosem ofiary, chocia mog wywoa protest ludzi, ktrzy zdecydowali si swj kbek po prostu pokn. Dawno temu widziaam debiutancki film francuskiej reyserki oparty na Les enfants terribles Jeana Cocteau. Pod koniec filmu bohaterka poyka szklan kul i znika. To pikny i mocny obraz. Co takiego dzieje si z kobietami, ktre pokny swj gniew. Moe si zdarzy, e boimy si czego, co nosimy w sobie. Boimy si, e wybuchnie. Boimy si, e zrani innych. Ale ja nie zachcam do bezporedniego wyraenia swoich uczu. Nie mwi o tym, eby popeni morderstwo w afekcie. Nie zachcam nawet do czynienia wyrzutw komukolwiek. Jedyne, do czego zachcam, to eby znale klucz do tych niewypowiedzianych historii. Wypowiedzie niewypowiedziane. Zobaczy, jak to, co usyszane, przeczytane i opowiedziane, czy nas ze wiatem i przywraca naszemu yciu. Wanie tyle. Nic mniej. Czy ofiara jest osob, ktrej nikt nie sucha? Czy jej dziaania nie przynosz adnego skutku? Politycznie poprawny jzyk angielski ma dwa sowa na okrelenie kogo, kto dowiadczy traumatycznych przej: victim i survivor. To pierwsze oznacza kogo, kto pad ich ofiar. W wypadku ponioso mier tyle i tyle ofiar nie usyszymy ich gosu. To drugie oznacza osob, ktra przeya gwat we wasnym domu, wojn w Jugosawii, obz koncentracyjny. Podkrela si, ktr musiaa w sobie znale, eby otrzsn si, wyleczy, pozbiera, nie zwariowa i mc dalej y. Nawet jeli tamta sytuacja uczynia j biern i niem, ta nowa perspektywa podkrela jej aktywno w tym, co narracyjnie nazywa si cigiem dalszym. Jzyk polski zna tylko jedno sowo, ale kultura polska ma za to romantykw, ktrzy chtnie mwili z punktu widzenia ofiary, takiej, ktra odzyskaa poczucie wasnej wartoci lub nigdy go nie utracia. Odnosili si w ten sposb do swojego wewntrznego obszaru, znaczonego sowem survivor. Byli wrcz dumni ze swojego dowiadczenia, z tego, co przeyli. Dlatego mogli da mu wiadectwo w najwraliwszych, najsilniejszych strofach. Mona milcze, mona opowiada, mona te nauczy si sucha, nie znam innych moliwoci. Znam natomiast rne warianty zachowania jako pseudoofiary. To s zachowania chroniczne usprawiedliwianie wasnej bezczynnoci, brak etyki, niemoralne postpowanie, wreszcie agresja. Z perspektywy pseudoofiary patrz na wiat niektrzy emigranci w Ameryce. Gdy autor wkada w ich usta dywagacje na temat tragizmu wypisanego na polskich twarzach, tragizmu, ktry utrudnia zaaklimatyzowanie si w kulturze, podobno wymagajcej umiechu na zawoanie, to dopisuje martyrologi do tej perspektywy, gdy niestety jedyne, co jest wypisane na twarzach pol-

119

skich emigrantw w Ameryce, to brak jakiejkolwiek refleksji. Matka, ktra nie dba o dziecko, bo o ni te nie dbano, chodna kochanka po przejciach yj w perspektywie pseudoofiary, nawet jeli kiedy byy prawdziwymi ofiarami. W tej perspektywie yj te ludzie obsesyjni i agresywni. Gdy wpadaj w cig, to nie bez powodu. Oni naprawd czuj si zagroeni, zagnani w kozi rg, osaczeni, bez moliwoci wyboru. Wreszcie politycy strzegcy swoich przywilejw. Nawykamy do tego, e ludzie, ktrzy maj racj, mwi cicho. S zgnbieni, wic brakuje im temperamentu. Kiedy gosom rozsdnym brak ognia, a te rozpdzone i gone nale do pseudoofiar, wypowiadanie wasnej prawdy jest ryzykowne i moe okaza si niemie. Jak zatem nie zamilkn? Co robi? Znale inn podstaw. W podejciu do tabu niezbdna jest afirmacja, w jej moliwie najszerszej, wszystko obejmujcej rozcigoci. Afirmacja to moment, kiedy akceptuj ycie takie, jakie jest. To moment, kiedy budz si i myl, e jest cudownie. Zatrzymuj si i myl: Niech to trwa. Ale ycie to nie tylko momenty, kiedy jest cudownie i kiedy chce si, eby to, co jest, trwao. Czasem jest okropnie i czekamy tylko, eby si skoczyo, zanim co si w nas do koca popsuje. S te rzeczy, ktre wybieramy dla wasnego lub czyjego dobra. S chwile, kiedy zachwycam si bzem, ktry pachnie jak szalony, a czasem czuj si jak pies utaplany w kauy. Afirmacja tylko jednej strony ycia jest niepena. Jest moliwa, ale podtrzymanie jej wymaga wysiku. Ten wysiek zajmuje cz uwagi, zajmuje rce, ktre mogyby suy do jakiej innej pracy. S rzeczy pikne i rzeczy potworne. Afirmacja to rozoony wachlarz i pena paleta kolorw. Wszystkich, nie wykluczajc tych, ktre zakrelaj tematy tabu oraz niemie sposoby pisania o nich. Uznanie wielu stron ycia, dostrzeenie ich zatem, opowiedzenie o nich jest wane, bo pozwoli nam robi rzeczy, ktre s dla nas rdem szczcia, chocia znajduj si za ktrym z zakazw. A kiedy zaczniemy robi te rzeczy, to bdziemy mie wicej siy, bo ona si tam, za jednym z tych zakazw, znajduje. S ludzie, ktrzy przekraczaj zakazy po to, eby uwolni si od etyki, ale nie o tym mwi. Jestemy wiadomymi istotami i po przejciu caej drogi nie ma wyboru, jest tylko dobro albo nic. (Chocia nic bywa kuszce). Refleksja, wspczucie i humor oswajaj tematy tabu. One te mog powiadczy autentyczno gosu. Ale ich take trzeba si nauczy, jak bardzo s wic autentyczne? A co robi wtedy, kiedy bl, zdrada i wykorzystanie chc wystpi w postaci nieoczyszczonej, niewydestylowanej? Pniej ju mona mwi o czym innym, ale od tego zwykle si zaczyna. Kada z tych rzeczy jest albo nie jest tabu. Podobnie jak osamotnienie i krzywda. Podobnie jak brak perspektyw. Podobnie jak zobojtnienie i niech do ycia. Podobnie jak ciche uzalenienia, w ktre wpadaj matki i ony, dyskretnie, eby nikomu nie zrobi krzywdy. Podobnie jak przedziwne, ekspansywne czyny kobiet, zabjstwa pozbawione celu. Podobnie jak nieopisane momenty cieszenia si byle czym. Jest wiele obrazw, opowieci, wizerunkw ukazujcych przekroczenie granicy, przeamanie tabu. To, jak w bani o Sinobrodym, otwarcie zamknitych drzwi. Moemy si domyla, co jest za drzwiami, ale wci trudno zdoby si na to, eby je otworzy. To otwarcie zamknitego naczynia. Nie wiemy, co w nim jest, ale na pewno nie to, przed czym nas ostrzegano. To wchodzenie nago midzy lwy. Wchodzenie w ubraniu, co prawda, nie skoczyoby si lepiej, ale co robi, jeli wej trzeba? Pisanie wymaga odwagi. Sama odwaga nie napisze za nas dobrego wiersza, ale jest potrzebna, eby go zacz, zosta z nim i go skoczy. Moe si okaza, e o tym, co si naprawd stao, pomimo gotowoci i otwarcia, nie udaje si napisa. To, co napisaymy, nie oddaje istoty sytuacji. Jest za gadkie albo zbyt drastyczne, nie ma rodka, jest obok. Za bardzo zaangaowaymy si w utarczki ze swoim wasnym wewntrznym krytykiem. W czynno znoszenia zakazu. A jeli to byo konieczne, jak posprztanie pokoju przed nadejciem goci? Sprbujmy wynegocjowa pewien obszar, do ktrego krytyk nie bdzie si wtrca. Moesz take posucha tego, co ma do powiedzenia. Nie zajmie to wiele czasu. Krytyk jest t czci naszej twrczej osobowoci, ktra mwi nam, e na niczym si nie znamy i nie mamy nic do powiedzenia. W tej sytuacji mamy kilka sposobw dziaania. Moemy go ignorowa. Moemy go przetrzyma. Moemy wreszcie sprbowa z nim rozmawia i go obaskawi. Moemy poprosi, eby si odsun. Zaproponowa, eby wrci, kiedy skoczymy nasz pierwszy szkic.

120

Wyobra sobie, e twj wewntrzny krytyk ma swoj histori, dowiadczenia, ktre jego lub j uksztatoway. Kim jest ta osoba? Napisz jej autobiografi. Jak w poprzednich wiczeniach, aby j pozna, musisz by wolna od osobistych sdw i z gry ustalonych wyobrae. Bd otwarta, pozwl sobie na wspczucie. Pozwl, eby krytyk mwi za siebie. Jak on siebie widzi? Jaki jest jego stosunek do ciebie, jak postrzega swoje zadanie? Wejd z nim w dialog, napisz rozmow, w ktrej relacja midzy wami moe zosta pogbiona i w przyszoci bdzie podlega negocjacjom. Rozmawiajc z krytykiem, moesz zobaczy, na czym zaley tobie, na czym zaley jemu i jaki rodzaj relacji midzy wami jest moliwy. Nastpnie uyj caego swego dowiadczenia w kwestii rozwizywania konfliktw. Chcesz to zrobi, zachowujc wzajemny szacunek, i doj do ugody. W ten sposb krytyk moe znale si po twojej stronie. Zauwa, e krytyk ma zwykle dobre intencje, tylko ulegy one przekrzywieniu w komunikacji. Z czasem moesz umocni swoj pozycj na tyle, eby wymc na nim zmiany niech mwi wprost, na temat tekstu i wyraa si jasno. Tak przeksztacony krytyk moe okaza si bardzo pomocny. Przekonaj go, e naprawd chcesz mu co pokaza. Jeeli jednak po kilku prbach zauwaysz, e twj wewntrzny krytyk nie jest kim, z kim mona pj na ugod, zrezygnuj z prowadzenia tej rozmowy. To wane, eby da si wypowiedzie krytykowi, ale jeszcze waniejsze, eby napisa wasny tekst. Piszc szukamy czego, co mona nazwa prawd, co rezonuje swoim wasnym dwikiem. Obowizuje nas wierno wobec tego, co dostrzegamy, bez wzgldu na to, jak jest to kopotliwe. To moe okaza si pikne albo okropne. Staramy si, eby stao si sztuk. Czy bdzie nienaganne pod wzgldem artystycznym? Czy bdzie do powane? Czy warto ryzykowa, e to, co napiszemy, nie zostanie uznane za prac wywaon artystycznie? A czym rni si pikno artystyczne od prawdy i pikna wzitych razem? Mamy prawo obawia si wyjcia poza to, co znane, poza poprawn spoecznie lub kulturowo form istnienia. Ale waciwie co jest zakazane? A co jest kar? Zdarza si, e kobiety s czsto niedostpne dla siebie samych, nawet kiedy pisz. I wtedy pisz z miejsca tej niedostpnoci. Nie sdz, eby z takim zaoeniem przychodziy na wiat. Wydaje si, e w pewnym momencie jaka niewidzialna rka kreli znak kred granic na ich ciele. I odtd jej przekroczenie ma by niemoliwe. Co ley za t granic? Jakie inne pastwo czy same ugory? Jak przekroczy pas graniczny zakazu, jeli dotyczy nas samych? Zblienie si do tej granicy moe wywoa wewntrzny parali, jego znakiem bdzie przeraenie. Przestajemy myle. Jak mogybymy co napisa? Mona si zmusi, ale strach zaznaczy swoj obecno midzy sowami. Co dalej robi? Oddali si, eby zagodzi napicie. Pisa o czym innym przez chwil. Nabra wprawy, wypowiadajc si na tematy, ktre s pokrewne, cho bezporednio nie dotycz tego. A potem zbliy si ponownie i uczyni to z wyrozumiaoci, a take z zaufaniem okazywanym przede wszystkim samej sobie. W tym momencie nie moemy siebie zwie ani oszuka. Ani zapomnie o tym, co byo naszym zamiarem, po co w ogle tu jestemy. Nie chodzi o to, ebymy dogadzay wasnemu lkowi, tej linii zakrelonej na ciele. Lecz o to, eby j z siebie zdj tak jak zdejmuje si z ciaa parzce wkna meduzy. By moe zdyy wnikn tak gboko, e trudno je od nas oddzieli. By moe zostawiy trwae poparzenia i to te szramy, a nie same wkna stanowi tajemnicz lini. Dotknicie ich wywouje bl. Moe si zdarzy, e bdziemy chciay tutaj si zatrzyma, pisa o szramach i blu. By moe bdzie nam si zdawao, e bl jest wszdzie, e nie ma nic za t granic, tylko bl. By moe przez jaki czas bdzie to prawd.

121

Wynotuj: Rzeczy, o ktrych nie wolno mwi. Ktre s nie tyle nieprzyzwoite, co niewaciwe. Ktre nie nale do kanonu rzeczy, o ktrych si mwi. Rzeczy, o ktrych nie wolno mwi, przestaj dla nas istnie. Chyba e zaczniemy o nich mwi. Sowa, ktre mog by zakazane. Za nimi s dowiadczenia, ktre zostay zakazane. Polityka. Zwenie perspektywy: co widzimy z miejsca naszej osobistej historii. Zjawiska dziwne i niemoliwe do wyjanienia. Rzeczy, ktre si zwykle nie zdarzaj. Na przykad: niezwyka szczodrobliwo. Przesanie: Nie majc historii, nie mamy siebie, nie obejmujc historii, nie obejmujemy siebie. Zacznij rozmyla o tych sowach, rejestrach, obszarach. Spisz wszystko, co przyjdzie ci na myl. Gdy zaczynamy rozmawia o tym, jak si przejawia tabu, moe si okaza, e zakaz ma inne znaczenie dla kadej z nas. Albo te chcemy zbada granice jednego zakazu, ktry interesuje nas bardziej ni inne. Albo te bardziej interesuje nas mechanika zakazu ni to, co si poza nim kryje. Badanie tej mechaniki jest rwnie tabu. Po zamaniu wszystkich pieczci moemy odkry, e rejony, do ktrych od dawna nie zagldamy, to prawda, dobro, pikno. One te mog okaza si zakazane. Moe si okaza, e wszystko, co dla nas jest przejawem ycia, jest tabu lub moe nim si sta. A jeli nawet wyjcie po buki do sklepu moe znale si w obszarze tabu, to rwnie dobrze mona o tym zapomnie. Pisz zatem tak, jakby nie zdawaa sobie sprawy z zakazw. Jakby bya niewinna. Jakby bya dzieckiem. Podtrzymujemy istnienie zakazw, mylc o nich, uznajc ich istnienie i ich racje mona wic przyj, e w momencie gdy nie patrzymy ju duej, zakaz znika. Przestaje rzdzi, przestaje dziaa. A wtedy lwy, jak zahipnotyzowane, przygldaj si: Co robi ta naga osoba midzy nami? Widocznie ma powody, eby tu by. A ty rozgldasz si i widzisz, e to wcale nie s lwy. Zrb list rzeczy, o ktrych nie powinna pisa. Wylicz rzeczy, o ktrych nie powinna pisa, poniewa: 1. Nie jest to wane z literackiego punktu widzenia. 2. Jest zbyt prywatne i dlatego banalne z literackiego punktu widzenia. 3. Mwienie o tym wprawioby ci w zakopotanie.

122

4. Mwienie o tym wprawioby w zakopotanie twoj rodzin i przyjaci. 5. Zakopotaoby to lub obrazio czytelnika. 6. To jest tabu. Wybierz trzy albo cztery tematy, obrazy czy dowiadczenia, ktre maj najwiksze emocjonalne znaczenie i wywouj najwiksze zakopotanie. Momentalnie odsu wahania i napisz co wiersz, proz na te tematy. Myl o takich sowach, zdaniach, hasach: Odwaga, eby tworzy. Tsknota za sam sob. Utrata jani. Jakie s przyczyny? A jakie konsekwencje? Bl, alienacja, wcieko, miejsce, gdzie zostawia siebie. Ciekawo. Puszka Pandory. Zamknite drzwi.

123

Obsesja
Kiedy ludzie popadaj w obsesj kobiety s kulturowo zachcane, by to czyni, czciej ni mczyni wtedy buduj jak ide, ktra nie ma nic wsplnego z domniemanym obiektem. Ludzie nazywaj to romansem, co wyglda adniej ni rzecz sama w sobie. Romans moe by do ohydny. Mona sentymentalizowa co, a stanie si groteskowym znieksztaceniem, znieksztaca tak dugo, a stanie si prostackie, ale wci bdzie miao rne adne aspekty dla osoby, ktra buduje romantyczn otoczk. To fundamenty s nie w porzdku. Jakim kosztem chcesz je uwica? W akcie idealizacji wybiera si co lepsze czci i powiksza je, ale to nie znaczy, e inne rzeczy znikn. Chwilowo je blokujesz, ale w pewnym momencie ugryz ci w tyek.
Mary Gaitskill Jeli piszc krtkie teksty, epigramaty, wiersze, moemy pozwoli sobie na stay kontakt z rzeczywistoci, to pisanie wikszych tekstw proz wywouje stan zbliony do obsesji. Czytasz wszystko, co wpadnie ci w rce, na zajmujcy ci wanie temat. Pozwalasz twoim bohaterom wdrowa do woli po wasnej przestrzeni psychicznej. Mylisz gotowymi akapitami, dialogami albo fragmentami zda. Niekiedy miewasz olnienia: nagle przychodzi ci do gowy, co posta A powinna powiedzie dziesi stron wczeniej, eby posta B moga teraz popeni swj ohydny czyn (jego szczegy ju opisaa). Ludzie, ktrzy dotd lubili ci i cenili, maj prawo mie ci do. Nie jeste dla nich. Nie jeste obecna. Albo opowiadasz w kko o tym, co piszesz, przywoujc swoje postaci, jakby to byli twoi nowi znajomi, ktrymi jeste zauroczona, albo odpowiadasz machinalnie i miejesz si w nieodpowiednich momentach. Twoje oczy bd skierowane na rozmwc, ale on dostrzee w nich rozregulowan ostro nie patrzysz na niego, nie suchasz go, patrzysz do gbi. To dopiero pocztek. Wkrtce zaczn ci si przytrafia historie bdce bliszym lub dalszym echem sytuacji, ktre wanie opisujesz. Nie wiedziaa, jak czuje si czowiek, kiedy jest w szoku? Idziesz rano do pracy swoj zwyk drog, podziwiajc jak eleganck kobiet kim jest? dokd si wybiera? eby zobaczy, jak za chwil znika pod koami maego fiata. Przez cay dzie powtarzasz sobie: Trzeba unika przej dla pieszych... Ju wiesz. Nie jeste pewna, czy konflikt rodzinny, ktry chcesz przedstawi, jest psychologicznie uzasadniony, a jeli nawet, to czy uzasadnione s pretensje bohaterki? Twoja matka zrobi co takiego, e bdziesz moga posucha swoich wasnych pretensji. Twoja najblisza rzeczywisto zacznie nakrca si energi twojej opowieci, rozwizania sytuacji same bd si pchay w rce i zaczniesz baga przychylne bstwa o zatrzymanie wtkw literackich manifestujcych si bez przerwy w twoim yciu, bo tydzie temu podpisaa si pod sowem koniec. Mog zdarzy si efekty komiczne, nawet bardzo zabawne gdyby tylko przytrafiy si komu innemu. Pisanie jest niepokojce. Zyskujemy kontrol nad materi sowa, ale w yciu moe pojawi si poczucie jej cakowitej utraty. Twj wagonik stan na szczycie wysokiej zjedalni, przechyli si, a teraz z ogromn szybkoci zjeda w d. Stan umysu pisarki moe przypomina stan umysu bohaterki filmu grozy, wywietlanego, kiedy dzieci ju pi, w nocnym kinie. Oto wiatr dmie w otwarte okno, drzwi zatrzaskuj si od przecigu, obkana zabawka wymordowaa ju tat i mam, a ty stoisz na progu, za ktrym znajduje si odpowied na jakie zasadnicze pytanie. Masz przed sob rwnanie z wieloma niewiadomymi. Jeli go nie rozwiesz, nad wiatem twoich postaci nigdy nie wzejdzie soce. Albo masz pod rk wiele rwna i starasz si je przymierzy do swojej postaci, zanim w ogle zaczniesz cokolwiek rozwizywa. To rwnanie pomoe ci okreli sens jakiego pojedynczego fikcyjnego istnienia, twojej postaci, albo te sens twojego ycia, w tym miejscu, w tej chwili, w tym czasie. (Jego sens ju za chwil i w innym miejscu moe by zupenie inny.) Przychodzi czas, e pytanie o motywacj 124

trzeba pogbi. Zwykli ludzie oszczdnie realizuj swoje pragnienia. Postaci literackie pragn bez skrupuw, zatem czsto znajduj si w stanie, ktry, przeoony na ludzk miar, staje si zbliony do obsesji. Ale dlaczego bohaterka pragnie tego, czego pragnie? Jaki jest abstrakcyjny lub emocjonalny cel, ktry motywuje jej dorane pragnienia? Odpowied moe kry si w tak zwanym mroku przeszoci twojej postaci. Kiedy pukownik Garcia osobicie nadzoruje torturowanie Alby w Domu duchw Isabel Allende, czyni to najpierw, eby wymusi na niej zeznania, a potem eby zemci si na niej za wszystko, co ona, jako prawowita wnuczka, miaa (mio, akceptacj, dostatek), a czego on, jako nielubny syn, by pozbawiony. Poniewa czytelnicy s przyzwyczajeni i oczekuj tego, e w pewnym momencie do znanej ju motywacji bohatera zostanie dodany nowy, nieznany wczeniej element oraz e ten element odsoni drugie dno w strukturze opowieci, a take w strukturze wewntrznej bohatera, moesz wprowadzi kilka urywajcych si tropw. Nie ma to jednak wiele wsplnego z wprowadzaniem nastrojowej tajemnicy, ktra do koca ma pozosta niewyjaniona. Ma to zwizek z odsanianiem warstw, pisaniem na kracach warstw, zanurzaniem si i wchodzeniem gbiej, w procesie, ktry nie jest laboratoryjny, lecz zmysowy, doznaniowy, niekiedy miosny. Zasady szybkiej akcji w ten sposb szereguj motywacje bohaterw. S nimi: 1. posiadanie lub odniesienie czego (sukcesu, romansu, zwycistwa); 2. uwolnienie si od czego (od strachu, od szantau, od przemocy); 3. zemsta (z powodu lekcewaenia, straty, zdrady). Te motywacje (jedna z nich wybrana jako wiodca) nadaj kierunek akcji. W zalenoci od tego, czy chc wyj za m szybko i niekopotliwie (i w tym celu studiuj tajemnice kostki rosoowej), czy pozby si przeladowcy (i w tym celu studiuj tajemnice powoli dziaajcych trucizn), przyczynowo-skutkowa sekwencja akcji, rozwijajca si poprzez konflikt, kulminacj, rozwizanie, nabierze innego kierunku. Mog zatem mie na celu: pozbycie si przeciwnika, pokonanie przeszkody lub uniknicie niebezpieczestwa. Mog stosowa si do tych zasad lub konsekwentnie jak ognia ich unika. Akcja pynie w dwch nurtach tym widocznym i nadziemnym oraz ukrytym i podskrnym. Nurt nadziemny obejmuje zmagania bohatera lub bohaterki, majce na celu zaspokojenie pragnienia, tsknoty, yczenia bd obsesji. Natrafia bdzie na widoczne przeszkody i domagajce si rozwizania zewntrzne konflikty. Ale pojawia si te bd przeszkody wewntrzne, znaczce o tyle, e stoj na drodze do ujawnienia si gbszej, wewntrznej motywacji. Bohaterka moe z pocztku by jak drewienko porwane nurtem rzeki. Rozumiejc, co ni kieruje, bdzie by moe wiedziaa, dokd zmierza, a to ujawni si w pswkach, w dialogach, w przesankach raczej ni w samej akcji. Czy s jeszcze jakie nie wymienione motywacje? Co kieruje bohaterk Kochanka, a zatem sam Duras, kiedy zacznie opowiada nam historie ze swojej modoci? Czy motywacj moe by odzyskanie siebie, zrozumienie wasnej przeszoci? Stworzenie jzyka? Odnalezienie archetypowej cieki? W jaki sposb ta motywacja nienazwana, niezaklasyfikowana, inna mogaby wpyn na kierunek akcji? S kwestie, na ktre nie ma atwej odpowiedzi. Czasem trudno je nawet uj w formie pyta najsuszniej byoby je odda z pomoc samych tylko znakw interpunkcyjnych wykrzyknikw, mylnikw i znakw zapytania. W miar jak twoja opowie powstaje, odkryjesz, e ona take ma wasne pytanie, ukryte w gbi. Jej pytanie moe sta si odpowiedzi na twoje pytanie. Id za pytaniem ukrytym w opowieci, a ono doprowadzi ci do tajemnicy, ktra zamkna si w pisanej wanie historii. Im gbiej wchodzimy w opowie, tym wicej si dowiadujemy, tym wicej zostaje odsonite. Tym gbsza jest tajemnica. By moe susznie obawiamy si jej cakowitego odsonicia, bo wtedy staniemy przed wyborem: Ucieka? Zabi j? Da si jej zje? Scena autokanibalistyczna przy wielkim kotle z powieci Leonory Carrington Trbka do suchania pokazuje, e da si zje nie jest wcale najgorszym wyjciem. Jej bohaterka postrzelona, gucha i brodata staruszka zostaje wysana przez rodzin do domu dla starszych pa, gdzie broni si przed machi-

125

nacjami waciciela zakadu i jego kucharki- -pomagierki. Jej motywacj jest nie da si zwariowa i przetrwa nawet za cen udawania jeszcze bardziej guchej i niemdrej, a w kocu uciec do Laponii. Marion ratuje skonno do obracania w art wszystkiego, na co tylko spojrzy. W ten sposb moe poradzi sobie z odwiecznymi tajemnicami, bo jeli nie Bogini, to miech zbawi wiat: W penym zgrozy milczeniu patrzyam, jak skrobie marchew, obiera dwie cebule i wrzuca je do dymicego gara. Nigdy nie rociam pretensji do chwalebnej mierci, ale te nie liczyam si z tym, e skocz w rosole. Byo co paraliujco zowieszczego w tym obojtnym obieraniu warzyw, ktre miay mi doda smaku. Tak opowiada Marion, ktra zesza do Pieka, czyli podziemi domu dla staruszek. Spotyka tam staruszk, ktra jest ni, to znaczy jest zaskakujco podobna do niej, wyglda tylko na weselsz i inteligentniejsz. Nie ma te mtnych oczu, a postaw ma swobodn. Gwarzc z Marion przyjanie, tamta staruszka zaczyna ostrzy n. A teraz musz zacytowa ten fragment do koca bo nikt nie zrozumie, co to jest autokanibalizm. Nie boisz si? To potrwa tylko chwilk, zreszt sama tego chciaa, nikt ci przecie nie kaza tutaj schodzi. Usiowaam zaprzeczy i wycofa si jednoczenie, ale kolana trzsy si pode mn tak mocno, e zamiast ku schodom przesuwaam si bokiem, jak krab, w stron kota. Gdy znalazam si w jej zasigu, wbia mi nagle n w plecy. Ryczc z blu wskoczyam do gotujcej si zupy i zesztywniaam w momencie intensywnej agonii obok moich towarzyszek niedoli, marchewki i dwu cebul. Rozleg si potny huk, potem brzdk i nagle staam przy kotle i mieszaam zup, w ktrej widziaam wasne ciao z nogami sterczcymi w gr, gotujce si niczym pierwszy lepszy kawaek woowiny. Dodaam szczypt soli i kilka ziarenek pieprzu, potem nalaam sobie ros do emaliowanej miski. Nie by tak dobry jak bouillabaisse, ale zupenie przyzwoity i odpowiedni na te chody. Tak pokrzepiona rosoem z samej siebie, Marion wychodzi na powierzchni. Trudno si zdecydowa, czy to jest mieszne, czy straszne. Wdrujc w stanie obsesji spowodowanej pisaniem, w swym niby-filmie niby-grozy moesz zosta poszukiwan na yczenie, ale na pewno jeste poszukujc. Ty ustanawiasz reguy i wiesz, kiedy si spodziewa przerwy na reklamy. Co jaki czas pojawia si moment, kiedy moesz powiedzie: do. Zamkn zeszyt. Wyczy komputer. Pj na spacer. Przeczyta co, co do czego jeste zupenie pewna, e bdzie nie na temat. Owszem, pisanie uruchamia siy w twojej zewntrznej lub wewntrznej rzeczywistoci, nad ktrymi nie umiesz bd nie moesz, bd nie jest w ludzkiej mocy nad nimi zapanowa. Ale moesz co jaki czas sprawdza, czy to, co si dzieje, wzmacnia ci czy te osabia. Zauwa, e Marion nie wybiera mitu, to mit wybra j. Moga jednak liczy na to, e ten mit j wzmocni. Jeli chcesz szuka w gbi, zacznij praktykowa umiar, wzgldn odpowiedzialno za wasne twrcze ycie i poszanowanie dla wszystkich yjcych istnie, wliczajc ciebie. Znajd punkty, w ktrych moesz przystan i wrci do siebie. Znajd miejsca, w ktrych twoi bohaterowie si od ciebie rni. Gdy ich wybory s autodestrukcyjne, tobie wolno wybiera mdrze. Nie jeste swoimi bohaterami, chocia daa im ycie. Twoja i ich mdro daje pewn zbiorow wypadkow, ktr moesz poczy si z jakim rdem podstawowej mdroci. Na chwil. Na czas potrzebny do napisania tego, co chcesz napisa. Gdy nie jestemy wiadome pyta, ktre moemy bd powinnymy zada, to, co piszemy, moe okaza si maostkowe. Na szczcie twoja twrcza obsesja moe siga coraz dalej i moe si pogbia. Za pierwszymi powierzchownymi pytaniami przyjd nastpne. Pytania mog by stawiane wci na nowo, w kko i do znudzenia. Nigdy nie bagatelizuj swoich pyta. To obojtne nie jest waciw odpowiedzi. Nic nie jest obojtne dla pisarki. Owszem, pytanie z pocztku nie musi by waciwe. Trudno jest na pocztku zada waciwe pytanie, gdy stawiane przez nas pytania pochodz z obszaru, ktrego jestemy wiadome, ale dotycz tego, co jest ukryte w nas. Odkrywanie waciwych pyta i znajdowanie historii, w ktrych mogaby si kry odpowied, wymaga aktywnego udziau caej naszej inteligencji i dowiadczenia. W kocu, kiedy ustali si zbir

126

naszych pyta, jedno z nich moe okaza si chwilowo najwaniejsze, ale to, co piszemy, i to, jak yjemy, moe udzieli nam nieoczekiwanej odpowiedzi na pozostae. W miar upywu czasu pytania, jakie zadajesz, pogbi si, i to pytania, nie odpowiedzi bd wyznacza obszar twojej twrczoci. Dobrze jest mie wiele pyta i trzyma je w gotowoci, w zanadrzu, w tle. Bez nich moemy co najwyej rozwiza podstawowy problem, redukujc i banalizujc dowiadczenie, tumaczc je za bardzo. Tymczasem rozwizanie problemu jest fikcj. W yciu i w pisaniu. Rozwizanie problemu to pominicie tych wszystkich zagadnie, ktre nie daj si atwo rozwiza. To gadko redukcjonizmu, to nasmarowana mydem ciana, po ktrej zelizgnie si czytelnik lub czytelniczka. Co przeczytaa, ale nic nie zostao. Trudniejsze, ale te bardziej owocne jest nie tyle rozwizanie, co wydobycie problemu i podkrelenie go. Badajmy zatem ale nie rozwizujmy tajemnice konfliktu, intymnoci, dystansu, siy i bezsilnoci, wadzy i szalestwa, przeznaczenia i wolnej woli nie pomniejszajc ich i nie usprawiedliwiajc. Pytania, ktre zadajemy, prowadz nas w nieatwy obszar tajemnic, paradoksw i dylematw. Pytania te mog sta si obsesj naszych bohaterw. I oni mog dalej szuka rozwiza, i je znajdowa. Im wolno wicej im wolno wierzy w trwao wasnych rozwiza i skuteczno wasnych poczyna. Przejrzyj to, co dotd napisaa. O czym rozmylasz? Co prbujesz zrozumie? Co jest obsesj? Jakie obrazy, metafory, jaki rodzaj dynamiki powtarza si w twojej pracy? Co si ujawnia, co si odsania? Gdzie s miejsca niejasne, co dzieje si w punktach, ktre zdaj si mie w sobie si motywowania zdarze? Co chcesz rozwiza? Zadaj oglne pytania do poszczeglnych fragmentw. Na przykad: Czy cokolwiek moe usprawiedliwi krzywd, jak niekiedy zadajemy innym? Od te pytania na kilka dni. Po kilku dniach zobacz, ktre z nich z tob zostao. Czy jest takie, nad ktrym wci rozmylasz? Czy zaczynaj pojawia si obrazy, kwestie, sytuacje? Napisz opowiadanie o tym, jak twoje pisarskie alter ego spotyka osob, ktrej ycie osnute jest wok tego pytania. Napisz opowiadanie o postaci, ktra nic innego nie robi, tylko poda za swoim pytaniem. Nat te poszukiwania, pozwl, eby posta poruszaa si na skraju obsesji, cakowicie zajta tym swoim pytaniem, nakierowana na jego rozwizanie. Co rni osob z obsesj od postaci obdarzonej misj? Czy nie jest tak, e posiadacz obsesji bdzie skonny do zamykania si w klaustrofobicznej prywatnoci, natomiast misja, bez wzgldu na to, e jest utopijna, nieprawdopodobna i najoglniej trudna do zniesienia, otwiera nasz posta na zewntrz? Fakt, e bohaterka ma misj, zmusza j do konfrontacji z rzeczywistoci, a warto (i zawarto) tej misji rwnie podlega prawom konfrontacji. Misja moe zosta uznana za bah, a jej pobudki za maostkowe i takie mog by. Moe by uznana za chlubn i moe taka by, a jednak gdzie u podstaw pobudki mog by naprawd maostkowe. Moe zosta uznana za szalestwo, chocia jej celem jest wniesienie dobra. Moe by uznana za dobr, chocia bdzie w istocie obkana. Pamitam, e dawno temu ogldaam telewizyjny wywiad z mczyzn, ktrego misj byo ciganie plastykowych torebek z drzew w brooklyskim Prospect Parku. Torebki te byy wyrzucane przez spacerowiczw, a potem wiatr nawiewa je na drzewa. Mieszkaam obok Prospect Parku i nigdy nie widziaam ani tego mczyzny, ani nie zauwayam torebek. On jednak je widzia. A kamera potwierdzia, e plastykowe torebki, ktre uwizy midzy gaziami wysokich

127

klonw i kasztanowcw, naprawd zamiecay krajobraz. Czy ten czowiek by obkany, poniewa w wolnym czasie chodzi po parku i ciga z drzew torebki? Czy by wraliwy i dobry, bo zauwaa rzeczy, ktrych inni nie widz, a w dodatku kocha przyrod? Jak bardzo odmienne reakcje musiao wywoywa jego zachowanie? Jak czu si on sam, powicajc si zajciu, ktre dla innych musiao by zabawne, a dla niego byo najwaniejsze na wiecie? Co myla o stranikach parku, ludziach zatrudnionych po to, eby utrzymywali w nim czysto? Czy by samotny? Czy w jego yciu by kto i co myla o jego manii zbawiania parku od torebek? Czy ju widzimy, ile ciekawych pyta otwiera si, gdy zaczynamy rozmyla o kim, kto ma misj? Napisz opowiadanie o postaci, ktra ma misj. Moe to by misja religijna, jak przygotowanie wiata na przyjcie nowej ery przebaczenia i szczliwoci. Albo misja spoeczna, ekologiczna, polityczna. Albo te cakiem prywatna misja. Poka, w jakich okolicznociach ta osoba poczua swoje powoanie swoj misj. Jak jej si udao i czy si udao zgromadzi ludzi, ktrzy poparliby jej misj? Z jakimi przeciwnociami zewntrznymi i wewntrznymi musi zmaga si w trakcie jej realizacji? Jak odczuwa swoje niepowodzenia? Czy uda jej si osign sukces?

128

Zwierztko twojej jani

Bardzo bym chciaa mie duo zwierzt, duo rnych zwierzt. Ale tak samo nie wolno trzyma krowy w Paryu, jak nie wolno zwariowa. Krowa przywizana na zewntrz paryskiej kamienicy oznacza szpital psychiatryczny nastpnego ranka dla krowy i jej waciciela. W zeszym tygodniu widziaam w telewizji, jak dua niedwiedzica wysza spod arktycznego lodu. Wystawia gow i rozejrzaa si. Potem wycigna si z dziury i bya taka saba, e upada. Ta dua niedwiedzica miaa trzy niedwiadki zim 1986 roku i nie ruszaa si ani nie miaa nic do jedzenia przez trzy miesice. Jej trzy niedwiadki byy krzepkie i dobrze odywione jej mlekiem. Ale ona sama bya wyczerpana. Pozostaa na zewntrz przez minut pierwszego dnia, dziesi minut drugiego dnia, i tak dalej. Po tygodniu sturlaa si do morza. Kiedy pywaa, obserwowaa te dziur: niedwiadki nie powinny wychodzi. Ale nie oddalia si na dugo. Zjada poow maej foki i zaniosa drug poow niedwiadkom. Bya tak wysoka jak genera de Gaulle; przypominaa mi go. Bardzo wyniosa. Sto jardw od dziury stan niedwied i przyglda si jej. Zatrzymaa si i spojrzaa na niego. Uciek przeraony.
Marguerite Duras Czy zwierzta czuj? Bez wtpienia, powie kada wacicielka domowego zwierztka. Maj swoje zwyczaje, maj swoje kaprysy. Emocje pokazuj chtnie. Moemy opisa albo nawet pokaza, jak wyglda radosny pies, zadowolony pies, zawiedziony, obraony albo znudzony pies. Ludzie, ktrzy spdzili duo czasu, obserwujc dzikie zwierzta na wolnoci lub tresujc zwierzta w zamkniciu, potrafi rozpozna te stany u swoich podopiecznych. atwiej jest nam dostrzec skomplikowane gry emocjonalne ssakw ni odgadn tajniki wewntrznego ycia liskich lub opancerzonych stworw, ale s ludzie, ktrzy potrafi nawiza bliski kontakt ze swoim kajmanem. O wewntrznym yciu zwierzt domowych pisaa Colette byy to pierwsze opowiadania po Klaudynie, ktre przyniosy jej niepodwaalny sukces, zbiorek opowiada powicia swojej wiejskiej menaerii Zofia Nakowska. S zwierzta, ktre pod adnym pozorem nie powinny by zamykane. Najsmutniejszy widok, jaki znam, to oceaniczne wie w akwarium miejskim w Gdyni. Akwarium jest obszerne i zadbane, wic mae rybki yj tam w warunkach zblionych do tych, jakie miay na wolnoci. Mog bada labirynty koralowej dekoracji, skuba ukwiay, zaglda do muszelek i czu w wodzie smak wodorostw. Maj towarzystwo i sprawiaj wraenie zajtych wasnymi sprawami. Wiksze ryby maj odpowiednio wiksze akwaria metra dostosowany jest odpowiednio do rozmiaru ryb, co jest suszne, poza tym maj w nich podwodne budowle mona wytrzyma. Ale w akwarium jest piwnica, a w niej trzymane s ogromne oceaniczne wie. Kady jest w swoim pojemniku, niewiele duszym i szerszym od niego samego, maj tam tylko goe ciany i szklan szyb. By moe wie przyzwyczajone s do przestrzeni i wikszego wraenia nie zrobiyby na nich skaki i muszelki. Pywaj w kko, krc si wok wasnej osi. Nie ma brzegu, do ktrego mogyby dopyn. S dugowieczne, wic kiedy przychodz tam co kilka lat i schodz do piwnicy, eby zobaczy, czy co si zmienio, one odbywaj t sam marszrut. Zawsze wychodzimy z niego w tym samym nastroju jak z czyjego pogrzebu. Gdybym miaa dzieci, oszczdzaabym im widoku tych wi to zbyt trudna nauka, pokaza, e ogromne i silne stworzenia musz y i umrze w szklanym bunkrze. Skoczysz tak jak one, jeli bdziesz niegrzeczna? Nie, ale pamitaj, eby nie da si zapa. 129

Wyobra sobie zwierz twojej jani. Naucz si jego zwyczajw. Obejrzyj wiat jego oczami. Karen Blixen w Poegnaniu z Afryk pisze o tym, jak przygarna i wychowaa antylop. Malutk antylop prbowali jej sprzeda chopcy przy drodze. Mina ich, jadc samochodem, kilka razy w cigu dnia, a uwiadomia sobie, jaki los czeka to stworzenie. Antylopa, z pocztku niewiele wiksza od kota, lizgaa si po posadzkach kawowej farmy, ale z czasem zmienia si w pen gracji krlewn, ktra ukada si pod kominkiem, kapryn o tyle, e pomimo uwielbienia domownikw nie bya szczliwa. Lulu zocia si na mieszkacw farmy i wykonywaa piekielne tace wojenne na podwrku. Jak wspomina Blixen: Och, Lulu mylaam w takich chwilach wiem, e jeste niezwykle silna i potrafisz skaka wyej ni twj wzrost. Jeste na nas wcieka, chciaaby, ebymy wszyscy zginli, i na pewno ju byoby po nas, gdyby potrafia tego dokona. Sprawa nie polega jednak, jak ci si teraz wydaje, na tym, e obstawilimy ci przeszkodami zbyt wysokimi nawet dla ciebie, bo przecie nie potrafilibymy powstrzyma takiej mistrzyni skoku. Sprawa polega na tym, e my nie ustawilimy adnych przeszkd. Masz wielk si w sobie, Lulu, ale w tobie samej s rwnie przeszkody, caa za rzecz na tym polega, e jeszcze twj czas w peni nie nadszed. Trudno si oprze wraeniu, e Karen Blixen zobaczya w Lulu siebie, odbicie swojej obecnej sytuacji, ale zarazem swj los w przyszoci. Jej czas jeszcze nie nadszed, i zajmowaa si wci produkcj kawy, troch malujc przy tym i romansujc. Antylopa w kocu ucieka, lecz nie zgina w zbach lampartw, jak obawiaa si pisarka. Nauczya si lasu i znalaza swoje stado. Dorosa Lulu odwiedzaa potem farm Blixen przez wiele lat, bdc kim w rodzaju cznika pomidzy wiatem ludzi i dzikich zwierzt. Lulu z lasu bya wyszym, niezalenym stworzeniem. Przeya wielk przemian, nabraa pewnoci siebie zauwaya Blixen, zaskoczona, ale jakby troch dumna, e antylopie udao si uzyska wolno za cen ryzyka. Lulu znaa farm Blixen, wychowaa si na niej, ale nie byo to jej naturalne rodowisko. Nie zawsze to, co jest nam znane, jest dla nas naturalne. Wyobrania to byt nieoswojony. Mona zatrzyma j w domu, ale nie bdzie rozwija si w zamkniciu; pojedyncze wybryki i ekstrawagancje bd tylko dalekim echem jej umiejtnoci. Blixen wypuci si na nieoswojony obszar swojej wyobrani w Siedmiu niesamowitych opowieciach. Chocia o tym nie pisze, mam wraenie, e wrd wielu innych opisywanych przez ni w Poegnaniu w Afryce zwierzt to Lulu zostaa wewntrznym zwierztkiem Blixen. Pokazaa jej, e mona tskni do czego, czego si nie zna, i sprawia wraenie, e by to nas zgubio, ale to mylne wraenie niekoniecznie ginie si w dzikim rodowisku. Wybierz jak dzik istot i poznaj j, naucz si jej zwyczajw. Czego w szczeglnoci moesz si od niej nauczy? Od czasu gdy Clarissa Pincola Ests w 1992 roku napisaa obszerny tom analiz znanych bani, doszukujc si w nich ladw istnienia dzikiej, to znaczy niepokornej kobiecoci i zachcajc czytelniczki, by znalazy t nieujarzmion czstk w sobie, jej ksika o kobietach biegajcych z wilkami staa si inspiracj dla nowych poszukiwa. Okazao si, e twrcza kobieta ma zwykle swego towarzysza jakie zaprzyjanione z ni zwierz prosto z lasu. To zwierz jest ju w niej, ale niekiedy si wyodrbnia i dziaa na jej korzy. Podczas gdy Ests kieruje si w stron archetypw i szukania rde kreatywnoci, przedstawicielka nowego pokolenia, Elizabeth Wurtzel, niejako idc za jej wskazwkami, odnalaza w sobie suk czyli wilczyc w wersji podmiejskiej, wspczesn, namitn i z. Jej pisana na haju i wydana w 1998 ksika Bitch (wyzwisko znamy z amerykaskich filmw) obiega Europ. U nas, w tym samym tonie, a nawet o rok wczeniej, w zwizku pisarsko-dziennikarskim Krystyny Kofty i Magorzaty Domagalik powstay Harpie, piranie, anioy. Autorki mwiy wewntrzn harpi, a byo to stworzenie krytyczne i ironiczne, znajdujce przyjemno w omawianiu i obmawianiu spraw kobiet. Mitologiczne harpie to drapiene i zoliwe potwory o kobiecych twarzach i piersiach. Ale przynajmniej s uczciwe i otwarcie demon-

130

struj swoje skonnoci w przeciwiestwie do morderczych i dziaajcych w stadach piranii. Efemeryczny periodyk modych kobiet z pocztku lat dziewidziesitych nosi dystansujcy si tytu Czarnasuko. Skd te drapiene identyfikacje? Mie panie? Ale moim wewntrznym zwierztkiem jest waleczna pitbullica, poniekd te czarna suka. Mona by podejrzewa stumienie i przeniesienie na niewinne zwierz wasnych emocji i pragnie. Lecz kiedy postpuj w zgodzie z moj wewntrzn pitbullic, to nie pozbywam si jej, jak niepotrzebnego ju przekanika wasnych tsknot, mj zwizek z ni nie sabnie, czuj w sobie jej ttnic krew. Moe naprawd chodzi o co innego. Moe dla tego, co w nas gra, potrzebujemy totemw? A moe przymierze kobiet z natur wcielon w niepokorne koty i wojownicze psy jest naprawd silne, cho niekoniecznie poprawne? Sprbuj oswoi samotno, medytujc nad czym maym: kwiat, ptasie gniazdo, kaua. Znajd w sobie cisz, ktra odpowiadaaby ciszy tego, czemu si przygldasz. Dzi tskni do wyrafinowanych, burzliwych krajobrazw, ale kiedy sama byam mod pann uwielbiaam lene spacery, mogam wdrowa bez koca, patrzc drzewa, mchy, paprocie, morski brzeg... Jaka istota we mnie, ktra nie liczya czasu, karmia si zielonymi gazkami. Czy istnieje cisza natury? Jeli wsuchamy si dokadnie, bdzie to zawsze jaki dwik, jaki szelest. Natura jest cicha, kiedy jest martwa. Noc w lesie jest pena trzaskw i szelestw, a w cieplejszym klimacie grania cykad. Gdy sprbujemy spojrze na natur, ale nie z dystansu, jeli rozejrzymy si w naturze z jej punktu widzenia, moe uderzy nas jedno jako ludzie jestemy cakowicie zbdni. Natura nie potrzebuje nas, eby przetrwa. Szlaki przelotw s wytyczone i zapisane w pamici gatunkw. Najdziwniejsze rytuay okresu godowego i wylgu maj swj przemony sens. Afrykaskie sonie ucz swoje mae lku przed ludmi. Ale zwinne ryby zamieszkujce rafy koralowe nic nie wiedz o naszym istnieniu. Co wicej, nie potrzebuj nas. Nic ich nie obchodzimy. Nie naucz si od nas niczego, a poniewa nie chcemy ich zowi ani wykorzeni, ani przestraszy, nie mamy jak przekona ich o naszym istnieniu. Karen Blixen zaraz po przyjedzie do Kenii nie moga powstrzyma si od upolowania przynajmniej po jednej sztuce z kadego gatunku afrykaskiej zwierzyny. Kiedy mina ekscytacja zabijaniem, nauczya si patrze na zwierzta. Kontakt z natur moe nauczy pokory. Ju mylaam, e jestem w centrum wypadkw, a tymczasem o kilka metrw dalej rozgrywaj si inne dramaty, rozgrywaj si inne historie, rozpocieraj si niezalene od nas wiaty. By moe wiara, e kiedy byo lepiej, nie ma podstaw, ale jednym z urokw wiary jest to, e nie potrzeba jej przesanek racjonalnych. Leonora Carrington, szukajc inspiracji w dawnych religiach, odkrya na nowo znaczenie tego, e ziemia jest ciaem niebieskim. To, co wite, nie znajduje si daleko, na niebiosach, yjemy w tym, wyrastamy z tego, karmimy si tym. ycie wrd innych rwnorzdnych bytw wie si z odpowiedzialnoci wobec nich i siebie oraz ze wspczuciem ale nie litoci wobec wszystkich czujcych istot. Kiedy byli tu bogowie wiatru i ognia, bstwa rzek i drzew. Te religie zrodziy si z poczucia harmonii wszechwiata, jednoci z nim, witoci w nas i w naszym otoczeniu. Nie zakaday hierarchii midzy ludmi a innymi stworzeniami. Ten wiat wci jest, nie zgin. Mona nosi go w sobie, mona trafi do niego drog pen wysiku i niebezpieczestw. Pod wzgldem twrczym jest to podny grunt. Na swobodzie dojrzewaj sowa najchtniej. Sta si planet. Sta si ostryg. Zapisz monolog dla atomu wodoru. Spjrz na siebie oczami mapy albo rysia. Wyjd z wasnej skry i wejd w inn. Pozwl, eby mdro innych gatunkw wypowiedziaa si w tobie.

131

Mapa snw
Czy pisania mona si nauczy? Tego nie wiem, ale wiem, e w pisanie si popada, tak samo jak popada si w sen. W tym sensie mona si go nauczy, jak mona nauczy si ni i zapamitywa te sny. Pisanie i nienie maj podobn dynamik jest to pewien stan ducha, ktry cechuje si otwartoci na przepyw niezalenych obrazw, bez wzgldu na to, gdzie znajduje si ich rdo.
Olga Tokarczuk

Potrzeby duszy znajduj si w szopie tych trzech starych (lub modych, w zalenoci od tego, jaki mamy dzie) sistr Clotho, Lachesis i Atropos ktre tkaj czerwon ni, czyli namitno, ycia kobiety. One cz pasma pr jej ycia, wic je, gdy jedna si zakoczy, a druga si zaczyna. Spotka je mona w lesie zamieszkiwanym przez duchy owczy, Diany i Artemis, bdcych te wilczycami; one maj zdolno polowania, tropienia i odnajdowania tego, co naley do obszaru psyche.
Clarissa Pincola Ests

Literatura to nie tylko lustro, to take mapa, geografia umysu.

Margaret Atwood Inspiracji mona szuka nie tylko w zdarzeniach ycia codziennego. Moesz zacz kolejny prywatny dziennik podry, z tym, e pejza, po ktrym zaczniesz wdrowa, bdzie nie z tego wiata. Jest wiele szk czytania i tumaczenia snw. S senniki wspczesne, s senniki egipskie, s prace Freuda i Junga. Podobno pacjenci Freuda nili wedug klucza freudowskiego, ich sny wypeniay si zatem jzykiem stumionej, chocia pragncej si wyrazi seksualnoci, a pacjenci Junga nili wedug klucza jungowskiego, zatem ich sny pene byy odwiecznych symboli, czcych ich ze rdem wszystkich mitw. Pacjentka, ktra upieraaby si przy snach jungowskich, u freudysty nie spotkaaby si ze zrozumieniem, co nie znaczy, e czytanie snw to hochsztaplerka, a my pozostajemy bezradne wobec ich przesa. Sny s przede wszystkim rozmow, wzajemn, dwustronn komunikacj. Nasza podwiadomo albo intuicyjny aspekt naszej psychiki, majcy dostp do rda wiedzy, dziaajcy dla naszego dobra, pragnie nam o czym powiedzie i uywa w tym celu takiego klucza, co do ktrego moe mie wzgldn pewno, e bdzie dla nas zrozumiay. Poniewa ten czynnik jest take nami, zna nasz wewntrzny pejza symboliczny, bdzie zatem gra elementami tego pejzau jak tajemniczym alfabetem, ktrym same te umiemy si posuy. Traktuj sny nie jako zwiastuny tego, co ma si zdarzy, ale jako przewodnik po swoim obecnym wewntrznym yciu. Obserwuj wasne emocje poprzedzajce niezrozumiay sen oraz te, ktre zostay przez niego wywoane. Z mitw moemy si nauczy, e ludzie nie potrafili zrozumie sw wyroczni, gdy nie posiadali wiedzy na temat wasnego ycia, takiego, jakim byo. Trudno zrozumie przyszo, nie rozumiejc teraniejszoci. Gdy jestemy ju mniej wicej wiadome tego, co dzieje si w nas lub wok nas, sny nie przestaj si nam ni, ale historie w nich przedstawione nabieraj wewntrznej logiki i zmieniaj si w metafory. Niekiedy staj si tak wstrzsajce, ale zarazem przejrzyste, i mamy wraenie, e sen nie przychodzi waciwie z nas, tylko naley do sfery mitu. Takie sny s jak prezenty, a klucz do ich odczytania ley czciej po jungowskiej ni po freudowskiej stronie. Zazwyczaj jednak te sny 132

na p zapamitane, na p zrozumiae dotycz tego, czego nie chcesz albo nie umiesz powiedzie sobie wprost. Jeli sen zapad ci w pami, a nie rozumiesz jego przesania, moesz zwrci si do rda snw z prob o dalsze wyjanienia. By moe przyle ci nowy, uzupeniajcy sen, co w rodzaju sennego suplementu. Zacznij notowa sny i swoje uczucia za dnia. Czytajc te notatki po kilku miesicach, bdziesz moga zrozumie, co pokazywa, przed czym ostrzega lub do czego zachca twj sen, gdy okolicznoci towarzyszce stan si czytelniejsze. Powtarzajce si sny mog wskazywa jak kwesti, ktra wci domaga si rozwizania. Szukajc drobnych zmian w powtarzajcych si sekwencjach snw, bdziesz moga zobaczy, czy droga, jak wybraa, oddala ci od rozwizania tej kwestii, czy skazujesz si na powrt do tego samego miejsca, czy ju co zaczynasz rozwizywa. Owszem, poznanie siebie nie powinno przysoni nam reszty wiata. Poznanie siebie, jeli poddamy si mu bez reszty, moe sta si iluzj, ktr zasania si bdziemy przed konfrontacj z yciem. Ale dopki nie zamierzasz zrezygnowa ze studiw, z pracy bd spacerw z psem, eby zaj si obserwacj wasnych snw, nie dzieje si nic zego. Po prostu starasz si zrozumie albo starasz si ogarn wasn przeszo, wasn teraniejszo albo mit, ktry nie jest wycznie twj, tylko naley do wielu. Chocia w snach spotyka moemy cae tumy postaci znanych nam z dziennego ycia albo takich, ktrych nigdy nie mogybymy spotka, to jednak dowiadczamy ich tylko w samotnoci. Anita von Raffay (jej artyku jest w pracy zbiorowej: Sen jako drogowskaz. Jungowska analiza marze sennych) zauwaa, e przyczyna, dla ktrej kto obawia si konfrontacji z wasn gbi, jest prosta samotno znajduje si zdecydowanie nisko w rankingu stanw spoecznych. Jeli piszesz o snach, uwaaj, z kim rozmawiasz o nich za dnia, gdy rzeczy nieuchwytne i niewidzialne budz lk w osobach, ktre realizuj si najchtniej poprzez dziaania skierowane na zewntrz. Kto skonny traktowa samotno jako katastrof bdzie obawia si nie tylko wasnej, ale i cudzej wdrwki w stron tajemnicy. Tymczasem ksztatujemy siebie w relacjach z innymi, ale poznajemy siebie w samotnoci. Sny, ktre s dramatyczne, ktre maj moc, by nami wstrzsn, ktre wydaj si dziwaczne, ktre przekrelaj to, co uwaamy za suszne, pewne, rozumne i stosowne, mog zawiera najwaniejsze przesania. Takie sny sygnalizuj, e nasze ycie domaga si przemiany, e musimy co zrobi, eby si ratowa, bo staymy si zbyt dobrze przystosowane. Czasem mog nawet sugerowa, e powinnymy zniszczy lub zostawi za sob to, co posiadamy. Takie sny maj nas przebudzi do dokonania wyboru, do pjcia gbiej, do odzyskania wasnego ycia. Nie ma snw zych czy dobrych pisze badaczka nie zawsze mrocznych snw o zejciu do podziemi albowiem nasz stosunek do nich nie ma nic wsplnego z wartociowaniem. Sen po prostu pokazuje nam, gdzie wanie si znajdujemy, dokd docieramy w procesie rozwoju psychicznego; jeli przyjmujemy sny z ciekawoci, to kady z nich jest przygod, ktra porusza nas i porywa. Wane jest, by kocha wasne sny jak wasn dusz. Aby je pozna, trzeba si im gboko pokoni. Tym, co odzyskujemy dziki snom lub do czego zyskujemy dostp, gdy porzucamy porzdek racjonalny, jest zawsze nasza wyobrania. Sny nie znaj granic przestrzennych moesz eglowa w nich midzy chmurami i spacerowa po dnie oceanu ani narracyjnych. Moesz przey wasn mier, a potem wrci do wasnego ciaa, moesz szuka tajemniczego mordercy i jednoczenie by informowan o jego poczynaniach, moesz najpierw zje wasn ksik, a potem j napisa. Nieskoczone moliwoci korzystania z sennych dowiadcze badali surrealici, a synne opowiadanie Leonory Carrington Debiutantka to przykad zastosowania takiej sennej techniki: bohaterka na swj pierwszy bal wysya w zastpstwie hien, ktra rozszarpuje pokojwk, zakada na swj pysk jej twarz, a potem zjada j na oczach goci zamiast deseru. Hiena jest oczywicie cieniem i totemicznym zwierzciem bohaterki, czytajcej w tym czasie Podre Guliwera, ksik o uwizieniu, szalestwie i uwolnionej wyobrani. Jeli zaley ci na pokazaniu niesamowitoci jakiej sytuacji, moesz upodobni j do sennej narracji. Moesz te przypisa swoim fikcyjnym bohaterom fikcyjne sny. Intuicyjnie wiemy, jak to robi sen zawiera zwykle jaki element niezrozumiay, jakie przekroczenie granic dziennej per-

133

spektywy, umiaru, logiki bd rozsdku. Sen moe odzwierciedla emocjonalny stan bohaterki, moe j przestraszy albo przynie jej ukojenie, moe pozwoli jej sta si kim innym na chwil. nic, wstpujemy czasem w inne ycie. Rozwizujemy jakie problemy, ktre nie maj wiele wsplnego z codzienn logik. Te nocne przemiany nie musz by zawsze niepokojce, mog by take przyjemne. Ich porzdek, dopki nimy, nie wydaje si wcale odwrcony. Przyjmujemy, e jest to jedyny moliwy porzdek, cakiem tak, jak uznajemy za jedyny moliwy porzdek ten, ktrego dowiadczamy za dnia. Sny mog jednak sprawi, e w dzienny porzdek wyda nam si wzgldny, podwaalny. Zdarza si, e nawiedzaj nas marzenia senne, ktre ciesz nas i oczarowuj, s te takie, ktre budz w nas lk i wstrt, ale przede wszystkim moe nas zaskoczy bogactwo wtkw, narracji, historii, ktre w jaki sposb s w nas, jeeli nam si ni. Sny powiadczaj, e nasza wyobrania yje, e moemy z niej czerpa i mie z niej poytek. Gdy wdrujesz po ogromnych przestrzeniach, grach wysokich jak Tybet, gotyckich zamkach z klimatu fantasy na tle gstego od chmur, jakby rzebionego nieba, ogldasz wielkie rzeki toczce si spienionym nurtem i toczce si w d wodospady, bdzisz po wielopitrowej konstrukcji oplecionej systemem wind czy bawisz si ogromn zot kul koyszc si jak w wahadle Foucaulta, zgadniesz, e twoja wyobrania domaga si przestrzeni. Kady sen pokazuje zaledwie uamek sennego pejzau, jaka byaby zatem jego geografia? nic, staraj si dostrzec i zapamita jak najwicej szczegw z miejsca, w ktrym si znalaza. Czy jest rozlege, czy jest ci w nim ciasno? Jakie kolory w nim dominuj, ciemne czy jasne, ciepe czy zimne? Jakie tu s zapachy? Co mona usysze? Czy zdarza ci si sysze muzyk? Jaki panuje w nim nastrj? Czy przebywajc w nim, czujesz rado ycia, czy dostrzegasz jego niesamowito? Czy jeste ostrona, ale zarazem pewna, e cokolwiek si stanie, bdziesz sobie moga z tym poradzi? Czy masz w tym miejscu jakie zadanie do spenienia, czy raczej poddajesz si temu, co si stanie? Czy budzc si, masz wraenie, e uwolnia jak energi, jaki fragment swojej natury? Czy zdarzaj ci si sny, ktre s zabawne? Czy twoja podwiadomo ma poczucie humoru? Czy czasem prbuje bezecnie z ciebie artowa? Wreszcie co z duchowoci? Badacze symbolicznych kluczy do zgodnie uwaaj, e pierwiastka kobiecego szuka naley w gbi, w ukryciu w gbi duszy, w gbi ziemi, w wiecie podwodnym lub podziemnym. Moe si jednak okaza, e to, co znajduje si w gbi, bdzie otwart przestrzeni, pen zapachw i dwikw. By moe yjesz ju w takiej przestrzeni. Sprbuj wic o niej opowiedzie, naucz si ni dzieli. Czy te chciaaby, by owiecenie przyszo do ciebie z gry, wraz z motywacj do dziaania i mioci? W naszej kulturze adna Bogini Matka nie pochyla si nad sw crk, aden Bg Ojciec nie otacza crki piecz mwi von Raffay. S relacje, ktre zdarzaj si w yciu, dziki ktrym crki zyskuj osobiste, a nawet kulturowe oparcie, brakuje im jednak odbicia tych sytuacji, obrazw przewodnich w kulturze. Poniewa nie znajdziemy ich we wspczesnej kulturze duchowej, sny mog okaza si tym terytorium, w ktrym s one przechowywane. Ksiki, ktre omawiaj archetypowe obrazy, mity i symbole, z uwzgldnieniem symboliki kobiecej, mog okaza si cennymi przewodnikami. Zwaszcza gdy zaczn si w naszych snach pojawia kobiety z gow kota lub psa, straniczki progu, straniczki ogniska, zote dzieci, skrzydlaci jedcy, czy wreszcie przyjdzie nam radzi sobie z faktem, e zaszymy w ci, najpewniej ze sob. Narysuj map wasnych snw. Czy s to ulice, parki, czy cae miasto, czy te krajobraz, w ktrym co si dzieje? Jakie nadaaby im nazwy? Jak speniaj funkcj? Czy s to elementy zupenie przypadkowe, czy jest w tym jaki porzdek? Jeli tak, moesz wpisa go w map albo zachowa dla siebie. Nie oczekujemy od snw, eby byy kompletnie czytelne. Ale jeli staj si czci narracyjnej rzeczywistoci, jeli zaczynaj suy opowiadaniu, ich zawarto powinna podporzdkowa si jego rytmowi.

134

Napisz opowiadanie wycznie na podstawie snw. Uyj ich jako narracyjnego szkieletu. Tak zwana rzeczywisto moe przenika ten senny pejza, ale zaledwie tak, jak sny maj zwyczaj przenika dzienny pejza, nie wicej. Zobacz, dokd zaprowadzi ci senna narracja. Nie cofaj si przed tym, co zobaczysz. To wiczenie jest artem, ale potraktuj je powanie: 1. Zapisz moliwe tytuy rozdziaw swojej przyszej ksiki. Wybierz jeden, od ktrego chciaaby zacz. Wyobra sobie, e kiedy zaplanowaa pisanie tej ksiki, miaa sen, ktry si do niej odnosi. Zosta ci podsunity przez twoj twrcz podwiadomo. Albo te by to sen, ktry pojawi si w wiadomoci jednego z bohaterw. Albo te jest to sen wymylony na potrzeby ksiki. Albo moe to by sen-zwiastun, ktry nastpnie zamiecia dla jego wagi w swojej ksice. Kiedy si z niego obudzia, bya w peni wiadoma jego znaczenia i przejrzystoci. Zapisz ten sen. Myl o nim. Sprbuj go zrozumie. Zanotuj kilka wpisw do dziennika na temat tego snu i jego znaczenia dla caej ksiki. 2. Nastpny dzie. Bez przerwy mylisz o ksice. Sen wci jest wiey w twoich mylach. Uwiadamiasz sobie przyjemno, jaka rodzi si z twrczego zajcia. Dzie si dopiero zaczyna. Przygotowaa sobie miejsce do pracy. Usid przez chwil spokojnie i zapisz pierwszy akapit pierwszego rozdziau. Przeczytaj go. Teraz zapisz kolejny akapit, ktry odnosi si do snu albo zawiera go w sobie. Nie kontroluj si i nie myl o tym, co piszesz. Po prostu pisz. Potem bdziesz miaa duo czasu, eby rozmyla o tym, co zapisaa. 3. Przeczytaj to, co napisaa. Pamitaj, e zapowied tego, co bdzie dalej, pojawia si na pocztku. Pocztkowe zdania to ziarno, ktre ma w sobie skondensowane ycie co z niego wyronie, bdzie si dalej rozwija. 4. Zapytaj siebie: I co si dalej stanie? Co wyniknie z wanie zapisanej sytuacji? Sprbuj wprowadzi kilka niespodzianek. Zobacz, co bdzie, kiedy nastpi w yciu bohaterki jakie niespodziewane kopoty. Wypatruj komplikacji. Pomyl, co moe nastpi, kiedy postaci zaczn ze sob rozmawia. Co je czy? Co dzieli? Spjrz na to, co napisaa. Co ci zaskakuje? Czy napisaa o czym, co ju wiesz? Jak wiele z tego, co wiesz, mona umieci w tekcie? Co trzeba zatai dla potrzeb samego tekstu? I co nastpi dalej?

135

5. Zapisz ostatnie akapity ksiki. Mog si odnosi w jaki sposb do pocztkowego snu, mog by echem zasyszanej informacji. 6. Jeli nie wiesz, co zrobi dalej, czekaj na pomocne sny.

136

Twoja kariera
Ten cay proces robi z pisarzy gwiazdy, co moe zadowala przez trzy tygodnie, ale pisarz wie, e jest prostym, zwykym czowiekiem, ktrego zdolnoci bior si z cichego, spokojnego, prywatnego czasu, nie z pozowania, skakania po scenie czy wymylania dowcipnych uwag dla dziennikarzy. To zjada ogromnie duo czasu. Pisarze s na og niemiaymi i wycofanymi ludmi. W pewnym sensie wyglda to tak, jakby kto nieustannie pldrowa twoje osobiste ycie.
E. Annie Proulx Do czego suy ycie literackie? Do tego, eby w nie inwestowa, mwi niektrzy. Do tego, eby je ignorowa, mwi inni. Albo do tego, eby w nie gra, zwykam myle sama. Hazardowa si, jak kto woli. Ale te ile mona gra z jednorkim bandyt? Och, nawet cae ycie, marzc o tym, eby raz zagra w ruletk albo bakarata. Jeli chcesz zosta pisark, ycie literackie bdzie polem twojego dziaania. Nie bdziesz spotyka si z pojciami abstrakcyjnymi, tylko z ywymi ludmi. Za kadym z sdw, ktre pojawi si (lub nie pojawi) na temat twojej twrczoci, za kad z obiegowych opinii, za tytuami gazet kryje si ywy czowiek, z jego wasnymi lkami i ograniczeniami, z rachunkami do zapacenia i z blem gowy na widok sterty ksiek, z ktrych ma napisa recenzje. On te musi mocno macha rkami, eby utrzyma si na powierzchni. On te ma mio wasn i cierpi, kiedy czuje si niezrozumiany. On albo ona stara si swoje wasne poczucie niespenienia odsun jak najdalej od siebie, a najlepiej przenie je na najblisz z brzegu osob. Niestety, po psie, onie, przyjacielu, ty, razem ze swoj ksik, zbiorem esejw, tomikiem wierszy, jeste najbliej. Napisaa co, co narusza jego lub jej osobist przestrze. Co mona z tym zrobi? Duo. Nic. Moesz si tym zmartwi, moesz si na to obrazi w ten sposb niewiele si traci, ale niewiele te mona wygra. Czy wybierzesz karier akademick, czy w bankowoci lub w reklamie, problemy bd wci te same. Tam wci bd ludzie i ich prywatne sprawy ukryte za ich funkcjami. Ale gdziekolwiek si znajdziesz, ludzie, z ktrymi pracujesz, bd oczekiwali od ciebie cakowitego oddania ich sprawie, ich firmie, ich planom, ich grze. Bdc pisark, moesz zaplanowa swoj wasn gr. Poniewa nikt wliczajc ciebie nie zna jej regu, gra staje si naprawd ciekawa. Skd zatem wiadomo, e to jest w ogle gra? Std, e nie bdziesz miaa adnych wtpliwoci co do chwil, kiedy co wygraa, i tych, w ktrych co stracia, i jeli tylko twoje instynkty s zdrowe, bdziesz wiedzie, kiedy zgarna pul, a kiedy sytuacja na planszy wymyka ci si z rk. Co wicej, paradoksalnie, twj przeciwnik nazwij go, jak chcesz pragnie, eby go ograa. Nie moe si doczeka chwili, kiedy go zwyciysz. Ma do ciebie pretensje, e wci nie do go ogrywasz. Chce, eby do tej gry uya swojego talentu, sprytu i przenikliwoci. Gra z przeciwnikiem, ktry pragnie si podda, czy to w ogle moe by trudne? Tak, bardzo trudne. Bo on nie zawsze jest wiadomy tego, czego chce. Ludzie si zoszcz, a ja jestem zadowolona tak koczy si pierwszy tom Dziennikw Zofii Nakowskiej z lat 18991905. Powd tego zadowolenia to jej rychy lub ze znanym w tym czasie literatem Leonem Rygierem. Troch wczeniej Nakowska zacza recytowa na literackich wieczorkach swoje wiersze, a za kilka miesicy ukae si jej pierwsza powie. Nakowska koczy z pisaniem modzieczego dziennika, gdy zauwaa, e jej emocje staj si zbyt zoone, by moga je zamkn w formie pamitnikarskiej. Ale pniej bdzie tego aowa i wrci do notowania zdarze, kiedy odkryje, e wiele z tych emocji, ktre udao si jej zapisa, znalazo rozwinicie w napisanych w cigu kilku kolejnych lat powieciach. S badacze, ktrzy uwaaj, e autorka popenia bd, oddajc modziecze dzienniki do druku, ale to oni s w bdzie. Jest to jedyny w naszym jzyku dokument, ktry oprcz obfitych informacji o yciu codziennym rodowiska pisarskiego z pocztku wieku daje nam informacj z pierwszej rki o tym, jak moda dziewczyna staje si pisar137

k. Nakowska jest osob, ktra nie nalec do warstwy uprzywilejowanej, nie bdc bogata z domu i nie majc nic oprcz dobrego humoru, kilku przyjaci i niesabncej wiary w siebie, postanowia mie wszystko: szczcie, talent i satysfakcj z posiadania obydwu. Napisanie ksiki wymaga penej mobilizacji tych wszystkich cech, ktre uwaasz za najlepsze w sobie, a take tych innych, ktrych dotd nie doceniaa. Kiedy twoja ksika ukae si drukiem, stajesz si, chcc nie chcc, uczestniczk ycia literackiego w swoim miecie lub swoim kraju. Nie moesz przewidzie, co si bdzie dalej dziao. Nawet gdy jeste ju przekonana, e dalszy rozwj kariery wymaga ju tylko odrobiny twojej dobrej woli, co moe ci zaskoczy. Od rzeczy tak bezporednich, jak kondycja twojego wydawcy, do tak odlegych, jak zmiany w ukadach politycznych wpywajcych na polityk wewntrzn gazet. Pisarze, ktrzy umiej zaplanowa swoj karier w taki sposb, by wygldaa jak dobrze zaplanowana akcja w pierwszoligowym meczu, zawsze budzili mj podziw. Wydaje si, e maj dwie gowy jedn do spraw natury twrczej i duchowej, drug do spraw biecych. Ten dwugowy efekt bierze si std, e na zachd od naszego kraju te biece obowizki przyjmuje na siebie osoba zwana agentem. Agent spenia rne funkcje od zastpczej matki i powiernika do uczciwego, chocia zdystansowanego porednika. Majc agenta, nie musisz si przejmowa tym, e wanie piszesz dramatyczn scen, w ktrej wszystkie postaci dysz dz zemsty, oraz e niechccy przeniesiesz cz tej energii na niewinnych ludzi, domagajcych si wywizania z terminw i umw, na ktrych si nie znasz. Twoja agentka, jako twoja tarcza, jest uprzejma i wymagajca. Blokuje natrtw. Gdy ty si wstydzisz mwi o pienidzach, ona si nie wstydzi. Ale poniewa w naszym kraju nie zanosi si na powaniejsz zmian w relacji wydawcapisarz, masz jedno wyjcie. Musisz wej w kontakt ze swoj wewntrzn agentk. To bdzie cz twojego twrczego ja, ktr ekspediujesz do rozmw i negocjacji, podczas gdy ty nie dajesz si wytrci z rozwaa o naturze spadajcych lici. Twoja wewntrzna agentka, niczym posta literacka, ktr stworzysz, nabierze wkrtce rumiecw. To ona bdzie podejmowa waniejsze decyzje dotyczce twoich publikacji, podczas gdy ty, jak na artystk przystao, w dalszym cigu nie bdziesz umiaa policzy do trzech. Albo moesz to zaatwi inaczej. Moesz na przykad wyobrazi sobie, e masz agentk, tylko e wanie... zamaa nog i sama postanowia j zastpi przez kilka tygodni. Bdziesz robi wanie to, co ona by zrobia na twoim miejscu (gdyby nie zamaa nogi), nic wicej. Bdziesz upomina si i nalega tak, jak ona by nalegaa, gdyby dziaaa w twoim interesie. Nie mona jednak myli ycia literackiego z istnieniem rynkowym. Moesz by nieobecna na rynku, ale obecna w yciu literackim, i na odwrt. W przeciwiestwie do rynku, gdzie relacje s proste jeste warta tyle, ile dostaa za swoje ksiki, ycie literackie jest obszarem prdw i dziaa o nieco bardziej subtelnym charakterze. Przygotuj si na to, e prdy te nie bd dziaay na twoj korzy. Jeli okae si inaczej jeli bd chciay ci troch ponie tym lepiej, ale zawsze bd czujna i nie zapominaj o grze. S cztery typy relacji, w jakich moesz y i tworzy, bez wzgldu na to, jak blisko lub daleko chcesz si znale, czy chcesz wybra sobie pseudonim i zatai swoj obecno przed wiatem, czy zrobi uytek z mediw: 1. Wszyscy si zoszcz, ty jeste zadowolona. 2. Wszyscy s zadowoleni i ty jeste zadowolona. 3. Wszyscy si zoszcz i ty si zocisz. 4. Wszyscy s zadowoleni, ty si zocisz. To wszystko. Voil! Punkt 4 jest oczywicie najgorszy. Jeli co takiego stao si twoim udziaem, to jest naprawd fatalne. Co robi? Przede wszystkim zauwa to. Nie ukrywaj tego przed sob. Jest le. Jeli nie bdziesz umiaa przyzna, e czasem jest le, nie bdziesz wiedziaa, kiedy zaczyna si robi dobrze. Nie narzucaj pachty na klatk swojego gniewu. Stumiony gniew oznacza zarazem stumion kreatywno. Natomiast gniew wyraany bez zahamowa moe mie niemie skutki, gdy ludzie, na ktrych si zocisz, s w zasadzie niewinni. Znajd jego przyczyny. Znajd dla tych poszuki-

138

wa odpowiedni form. Ubierz go w mask. Pisz tak dugo na temat swojego gniewu, a jego przyczyna stanie si dla ciebie jasna. Ten wysiek si opaci albo powstanie dobry tekst, albo bdziesz pisa dla siebie tak dugo, a znajdziesz sposb na to, jak znale si w punkcie 3, 2 lub 1. Punkt 3 nie jest znacznie lepszy. Kiedy wszyscy si zoszcz i ty si zocisz, trudno zachowa dystans do caej sprawy, jeszcze trudniej znale powd nieporozumienia. Co ley u jego sedna? Gdzie by pocztek? Trudno rozebra to wszystko w haasie. Jeli nie masz innego wyjcia, sprbuj zadowoli swoich oponentw, czyli przejd do punktu 2. Wtedy bdziesz zadowolona, e ich zadowolia. Dasz sobie troch spokoju. Pozwoli ci to odzyska rwnowag i zebra siy, eby napisa co, z czego nie wszyscy bd zadowoleni. Dlaczego nie zatrzyma si w tym miejscu? Punkt 2 jest dobry jako przystanek. Oglne zadowolenie to znaczy mniej wicej tyle, co yli potem dugo i szczliwie. To happy end, koniec bajki, rwnie i twojej. Tymczasem ty nie chcesz niczego koczy, bo jeszcze nawet dobrze nie zacza. Kiedy wszyscy s zadowoleni, twoja satysfakcja oznacza tyle, e zadowolia innych. Sprbuj chocia po czci zadowoli siebie. Pobaanie wasnemu egoizmowi z pewnoci sprawi, e inni przestan by zadowoleni. W ten sposb znajdziesz si w punkcie 1. Nareszcie! Pogratuluj sobie. Jeli chodzi o punkt 1, jest on trudny do osignicia, daje wiele satysfakcji i motywuje twrczo. Zrobia co, co byo bardzo proste, ale czego nikt wczeniej przed tob nie zrobi. Ciko pracowaa, szukaa w rnych kierunkach. By moe znalaza si w tym miejscu dlatego, e lubisz skandale. Jeli nic o tym nie wiesz, nie daj sobie wmwi, e tak jest. Ale jeli tak jest, to nic zego. Wywoywanie skandali nie jest wcale atwe, skoro wszyscy ju wszystko widzieli albo udaj, e widzieli. Ostrzegam, e okrelenie wszyscy si zoszcz jest mocno uoglnione. Postaraj si zawczasu znale swj krg kilka przyjaznych ci osb lub choby jedn, z ktr bdziesz moga dzieli swoje zadowolenie. Kiedy ju znajdziesz si w punkcie 1, nie prbuj nic robi na si. Bd naturalna, ale bd te wyrachowana. A przede wszystkim nie daj sobie wmwi poczucia winy! To bdzie trudne, albowiem powody do niego masz dwa: zadowolia siebie, to pierwszy. Zdenerwowaa innych to drugi. Och, to okropne. Jeli dasz si przekona, e nie masz prawa czu si dobrze w takiej sytuacji, spadniesz do punktu 3, a nawet 4, i ca podr bdziesz musiaa odby od pocztku. A waciwie o co chodzi w tej grze? Rwnie o to, eby o niej zapomnie. Jeli zaczniesz j praktykowa, wkrtce stanie si twoj drug natur i nie bdziesz musiaa zawraca ni sobie gowy. Od czasu do czasu sprawd, w ktrym punkcie jeste w tej chwili a jeli nie masz nic wsplnego z yciem literackim, to odnie t punktow gradacj do swojego prywatnego i zawodowego ycia. (Zauwa jednak, e w kadym z nich najbardziej wskazany jest punkt 2. Priorytet punktu 1 sprawdza si w yciu prywatnym tylko wtedy, gdy sytuacja dojrzaa do zmiany.) eby napisa dobr ksik, musisz czu si zasadniczo i wewntrznie wolna. Musisz by na tyle wolna, eby pozwoli sobie na ciekawo wobec tego, o czym chcesz pisa, o czym jeszcze nie wiesz, e bdziesz pisa, a wreszcie, eby wybra si na niebezpieczn i pen przygd wypraw, jak jest napisanie ksiki. Co ryzykujesz? Co masz do stracenia? Bardzo wiele. Gra to nie s arty. Ale oto znw Zofia Nakowska, tym razem z jej pierwszej ksiki: Zawsze pozostaje mdro, ktra jest wieczna. Pozostaje mdro umiechu w samotnoci, duma jaka, czarowna duma wiadomoci, e to ja wanie jestem sob. Kiedy jeste sob, to bardzo czsto znaczy, e nie jeste kim innym dobr crk, dobr studentk, dobr asystentk, czy nawet dobr pisark. Kiedy jeste sob, to znaczy, e jeste. Pisanie ksiki, nawet w najlepszych, najbezpieczniejszych, najbardziej hermetycznych, najprzychylniejszych warunkach, otworzy w tobie cae oceany niepewnoci. Udzia w maszynie, ktra lansuje i wypluwa, a ty bardzo czsto jeste zaledwie przedmiotem obrbki, co wicej, tego wanie pragniesz lub powinna, nie zapewnia warunkw ani hermetycznych, ani najprzychylniejszych. O co naprawd toczy si ta gra? Grasz o siebie. Na chwil, na kilka lat bdziesz prawdziw, niefaszowan, nieskromn egoistk. Potem moesz zrobi jeszcze co zmieni nasycenie twojej wewntrznej przestrzeni, otworzy inne luzy. Niech wypeni ci oceany (twrczego) altruizmu. Ale

139

pniej, dopiero potem. Co bdzie w tym najtrudniejsze? Zauway, e one ju (jeszcze?) w tobie s. Czerpa z jednych lub z drugich w zalenoci od sytuacji. I nie pomyli si przy tym. 1. Sporzd list dziesiciu powieci, ktre czytaa, ktre masz albo ktre przychodz ci do gowy. 2. Spjrz na te tytuy, jakby byy dla ciebie czym nowym. Zapomnij o powieciach, ktre pod nimi si kryj. Wybierz pi, ktre wydaj ci si intrygujce. 3. Teraz wybierz jeden tytu z tej grupy. Wyobra sobie, e jest to powie, nad ktr zamierzasz pracowa. Naszkicuj j teraz, odpowiadajc na pytania: a. Co na pocztku ksiki odrnia twoj bohaterk od innych ludzi? b. Kiedy ksika si zaczyna, co ona robi lub zamierza zrobi? c. Jakie sytuacje zewntrzne bd wymagay jej udziau? d. Co jest jej celem w czasie wyznaczonym przez powie? Czy jest to cel zewntrzny, czy wewntrzny? Czy oba? e. Jakie bd trzy przeszkody na drodze do osignicia tego celu? f. Jakie cechy charakteru bohaterki pomog jej pokona te przeszkody jeli maj one zosta pokonane? g. Jak bohaterka zmieni si w trakcie i na skutek pokonywania tych trudnoci? h. Co chcesz, eby stao si pod koniec ksiki? i. Co bdzie musiao przytrafi si bohaterce wbrew jej woli, aby zakoczenie mogo si dopeni? 4. Napisz pierwszy akapit tej ksiki, tak jakby wraz z tym szkicem pojawia si potrzeba, eby natychmiast zacz j pisa. Od szkic i przesta si nim kierowa. Prbuj pisa, nie mylc o tym, co bdzie dalej. Zajmij si tworzeniem sytuacji, w ktrej za chwil co wanego si wydarzy. 5. Z rwn powag i przejciem napisz ostatni akapit ksiki. Tak samo jak wtedy, gdy stworzya pocztek, pisz bez zastanowienia, nie zatrzymujc si. Pozwl, eby to si pisao. 6. Jeli masz tak potrzeb, nadaj tym fragmentom nowy tytu.

140

7. Wyobra sobie twoj przysz mier. Nie zastanawiajc si wiele, zapisz tytuy siedmiu ksiek, ktre napiszesz pomidzy obecn chwil a twoj mierci. 8. Pewien wraliwy i uczony pisarz albo pewna wraliwa i uczona pisarka napisaa artyku przypominajcy twoj sylwetk i twrczo literacki nekrolog. Osoba ta zna twoje ycie w najdrobniejszych szczegach. Czytaa twoje dzienniki i korespondencj, a take materiay powszechnie dostpne, wywiady, artykuy, biografie na twj temat. Rozmawiaa take z przyjacimi i z ludmi ci bliskimi, ale najbardziej interesuje si twoj twrczoci. W artykule omawia twoje ycie w kontekcie twojej sztuki, skupiajc si na przemianach twrczoci, jej przesaniach i komplikacjach zawartych w ostatnich siedmiu ksikach. Napisz ten artyku. Moesz odnosi si w nim do wczeniejszych prac albo do ycia przed ich napisaniem.

141

Sklep z metaforami
To dziwny czas; od pisarza lub pisarki oczekuje si objanie w kwestii napisanej ksiki, jakby bya to skomplikowana maszyna dostarczona bez instrukcji obsugi. Pytanie: O czym jest ta ksika?, zawsze byo dla mnie kopotliwe. Jest o sobie i gdybym moga zawrze j w innych sowach, nie pracowaabym tyle nad sowami, ktre wybraam.
Jeanette Winterson Metafora to zazwyczaj ta rzecz, o ktrej ksika jest. To dlatego pisarze maj kopot z odpowiedzi na to proste pytanie: O czym pan lub pani pisze? I zoszcz si w odpowiedzi: Gdybym moga odpowiedzie w kilku sowach, nie pisaabym caej ksiki. Dla pisarzy metafora to konstrukcja, na ktrej rozpinaj swoj opowie. Natomiast ci, ktrzy tak pytaj, postrzegaj ksik w konwencji alegorii. Alegoria moe by niezmiernie skomplikowanym obrazem, zawiera wiele postaci, a nawet sceny batalistyczne, ale daje si streci do jednego sowa: Wolno, albo: Prawda. Ale nie mona streci metafory. Mona j natomiast rozpisa na wiat przedstawiony albo swj wasny wiat. Wymaga to jednak, mimo wszystko, wikszej liczby sw. Posu si w tym wzgldzie pomoc naukow wymylon przez Ursul K. LeGuin: Kilka metafor generacyjnych (ktre redaktorka przedstawia jako wiczenie na temat relatywizmu kulturowego lub te w napadzie wiosennych porzdkw)

Metafora: WOJNA Co generuje: ZMAGANIA Wszechwiat jako wojna: Triumf istnienia nad nicoci. Pole walki. Spoeczestwo jako wojna: Podporzdkowanie sabych silnym. Osoba jako wojownik: Odwaga; bohater. Medycyna jako zwycistwo nad mierci. Umys jako wojownik: Konkwistador. Jzyk jako sterowanie. Zwizek ludzi z innymi istotami w stanie wojny: Wrogo. Obrazy Wojny: Zwycistwo, klska, pldrowanie, ruina, wojsko. Metafora: PAN Co generuje: WADZ Wszechwiat jako krlestwo: Hierarchia z jednym bogiem na szczycie. ad powstajcy z chaosu. Spoeczestwo jako krlestwo: Hierarchia z jednym krlem na szczycie. ad powstajcy z chaosu. Osoba jako pan/poddany: Klasa, kasta, miejsce, odpowiedzialno. Medycyna jako wadza. Umys jako pan/poddany: Prawo. Osd. Jzyk jako wadza. Zwizek ludzi z innymi istotami w krlestwie: Wyszo. Obrazy Krlestwa: Piramida, miasto, soce.

142

Metafora: ZWIERZ Co generuje: YCIE Wszechwiat jako zwierz: Organiczna, niewidzialna cao. Spoeczestwo jako zwierz: Plemi, klan, rodzina. Osoba jako zwierz: Pokrewiestwo. Medycyna jako odpoczynek.
Umys jako zwierz: Odkrywanie. Jzyk jako zwizek. Zwizek ludzi z innymi istotami jako zwierztami: Jedzenie. Wspzaleno. Obrazy Zwierzcia: Narodziny, parzenie si, umieranie, pory roku, drzewo, rozmaite zwierzta i roliny.

Metafora: MASZYNA Co generuje: PRAC Wszechwiat jako maszyna: Zegar i zegarmistrz. Dziaanie i wyczerpanie. Spoeczestwo jako maszyna: Czci, funkcje, tryby; wzajemne zwizki; produkcja. Osoba jako maszyna: Poytek. Funkcja. Medycyna jako naprawa. Umys jako maszyna: Informacja. Jzyk jako komunikacja. Zwizek ludzi z innymi istnieniami jako maszynami: Wykorzystanie. Obrazy Maszyny: Postp, nieuchronno, usterka, koo. Metafora: TANIEC Co generuje: MUZYK Wszechwiat jako taniec: Harmonia. Tworzenie/niszczenie. Spoeczestwo jako taniec: Uczestnictwo. Osoba jako tancerz: Wsppraca. Medycyna jako sztuka. Umys jako taczenie: Rytm, miara. Jzyk jako poczenie. Zwizek ludzi z innymi istotami w tacu: Poczenia poziome. Obrazy Taca: Kroki, gesty, cigo, harmonia, spirala. Metafora: DOM Co generuje: STABILIZACJ Wszechwiat jako dom: Pokoje w jednym gmachu. Spoeczestwo jako domostwo: Podzia w jednoci; przyjmowanie/wykluczanie. Osoba jako domownik: Jestestwo. Medycyna jako ochrona. Umys jako domownik: Przynaleno. Jzyk jako samoudomowienie. Zwizek czowieka z innymi istotami w domu: Wewntrz/Na Zewntrz. Obrazy Domu: Drzwi, okna, ognisko, dom, miasteczko.

143

Metafora: DROGA Co generuje: ZMIAN Wszechwiat jako droga: Tajemnica, rwnowaga w ruchu. Spoeczestwo jako droga: Naladowanie tego, co nieludzkie; niedziaanie. Osoba jako wdrowiec: Ostrono. Medycyna jako podtrzymywanie rwnowagi. Umys jako wdrowiec: Spontaniczno. Pewno. Jzyk jako nieadekwatny. Zwizek ludzi z innymi istotami w drodze: Jedno. Obrazy Drogi: Rwnowaga, odwrcenie, podr, powrt.
LeGuin artuje, gdy mwi o kulturowym relatywizmie, ale co to waciwie jest ten kulturowy relatywizm? To taki sposb widzenia wiata, ktry uznaje, e spoecznoci, podobnie jak pojedynczy ludzie, maj prawo istnie odrbnie i rwnorzdnie. e s jednostki, podobnie jak spoeczestwa, dla ktrych najwaniejsza jest metafora Domu lub metafora Wojny, lub metafora Taca. e kade spoeczestwo ma swoj wasn struktur, wasny klucz i wasne pikno. Zatem przedstawicielka kulturowego relatywizmu nie bdzie uwaaa za przejaw choroby faktu, e Hindusi czcz krowy, zamiast, jak normalni ludzie, je zje. Jej pogldy bd przeciwiestwem innego pogldu, ktry uznaje, e tylko jedna kultura jest dobra, ta, w ktrej yjemy, lub ta, do ktrej aspirujemy, a wszystkie inne s ze albo przynajmniej gorsze. By moe wita krowa jest swego rodzaju zabytkiem, ladem czego starego, mao uytecznym, jeli ocenia si je z punktu widzenia wspczesnoci. A zatem starajmy si nie ocenia, tylko zobaczy, czy spoza obecnej homogenicznej struktury nie wyania si, niczym wykopalisko kilka kamiennych blokw wiadczcych o tym, e kiedy byy tu fundamenty innego domu jaki starszy wzr? Biedni Hindusi szanuj swoje wite krowy, bo s one ywym odbiciem pierwszej krowy stworzycielki. Ale zarazem gupio jest przyzna si do wiary, e jaka krowa stworzya wiat, kiedy wiat przecinaj linie lotnicze. Ale wci nie mona si tej wiary pozby, tak jak nie mona si pozby czego istotnego w yciu. Ale czego? Ju tego nie wiadomo. I tylko wite krowy chodz ulicami i tarasuj drogi, podczas gdy ponad ich rogami, po zachodzie soca, poyskuje czasem Mleczna Droga. Wiecie, to posuchajcie... Mleko rozlao si na niebie, stao w twarg i tak powsta Wszechwiat bajdurz krowy w wigilijn noc. Moe si zdarzy, e rne mao zgodne metafory dotyczy bd jednej i tej samej rzeczywistoci. To, w jaki sposb odnosimy si do wiata, zaley w duym stopniu od metafory, jak mamy w gowie. Czasem wydaje si, e wikszo Polek i Polakw ma w gowie metafor Zbjeckiej Wioski. T wiosk nie jest oczywicie ani ich rodzinne miasto, ani wie. Jest to raczej cao relacji w miejscu nauki, w miejscu pracy, w kraju. wiatem Zbjeckiej Wioski zasadniczo rzdzi bezprawie. Nie ma adnej instancji, nie ma bezstronnego sdu, do ktrego mona si odwoa. Jedynym prawem jest prawo tego, kto akurat znalaz si na wierzchu. Podam kilka przykadw. By kiedy nadawany w telewizji film dokumentalny o Polakach i ydach w czasie wojny. Ja wiem, to jest paskudne. To jest tak, jakbymy si uparli, e obowizywa jaki powszechny obowizek bohaterstwa cywilw w czasie wojny. A teraz jacy ludzie z kamerami chodz i sprawdzaj, kto si z tego obowizku wywiza, a kto nie. I truj o powiceniu. Tymczasem wojna nie zmienia ludzi. Zachowuj zwyczaje z czasw pokoju, tylko ich dziaania maj konsekwencje, a ich brak troch bardziej wyraziste skutki. Film dotyczy wojennej historii jakiej wioski w Polsce. Jeden z chopw powiedzia przed kamer co, o czym wiedziaa caa wie, ale o czym si obcym nie mwio. Potem bya dyskusja telewizyjna, w ktrej biorcy udzia inteligentni dyskutanci doszli do wniosku, e ten chop bdzie mia teraz kopoty, bo wie go niewtpliwie ukarze nie bd z nim robi interesw, nikt nie bdzie si do niego odzywa i tak dalej. To nie chop wpad na taki pomys. Najwidoczniej si nie ba. Ale oni przestraszyli si jego odwagi. Co by to byo, gdyby wszy-

144

scy zaczli mwi, co wiedz albo co myl? Podkrel jeszcze raz nie wiadomo, czy wie miaa zamiar ukara ssiada. Ale taka metafora powstaa w gowach dyskutantw. A oni nie dostrzegali jej i byli ni tak samo, jak kto moe by Wojn, Zwierzciem lub Tacem. Czowiek, ktry yje wedug metafory Zbjeckiej Wioski, jest przekonany, e dziaania zmierzajce do ulepszenia lub naprawienia czegokolwiek nie maj sensu i nie bd miay adnego skutku, tylko cign na niego kopoty. Dopki jest w szkole i na studiach, wie, e nie warto naraa si nauczycielom i wykadowcom, tylko jak najszybciej skoczy to, co ma do skoczenia. Nie protestuje wic, gdy profesorka zabrania nagrywania konwersatoriw niewidomej studentce. Niewidoma studentka wyjdzie z zaj z paczem (nie widzi, ale moe paka), a studenci bd si przyglda. Otrzymuj wanie lekcj ycia w Zbjeckiej Wiosce. Moe to bez znaczenia, ale ci sami studenci znaj spraw studentki, ktra kilka lat wczeniej oskarya wykadowc o molestowanie seksualne. By moe bez zwizku z tamt spraw s przekonani, e skargi nie odnosz skutku, a konflikty zabieraj czas i nie prowadz do adnych rozwiza. Wiedz, e co trzeba skoczy, trzeba skoczy jak najszybciej i bez kopotw. Problem w tym, e potem pjd do pracy, gdzie nie bdzie zmieniajcych si co semestr wykadowcw, bd sprawy cignce si w ten sposb przez wiele, wiele lat. A potem bd przeraeni, e jaki chop powiedzia co, o czym wszyscy wiedzieli, a czego nikt nie chcia powiedzie. Nastpna historia o yciu w metaforze Zbjeckiej Wioski wszystkie te historie opowiadano na zajciach z psychologii u Kasi Miller dotyczya przejazdw autobusem. Jedna studentka jedzi autobusem z Ochoty, a tym samym autobusem jed te kieszonkowcy. Poniewa s to wci ci sami kieszonkowcy, ona zna ich z widzenia, a oni j. Studentka raz pomylaa, e zapobiegnie przestpstwu, dajc do zrozumienia zodziejowi, e na niego patrzy. Skoczyo si na tym, e kieszonkowiec zrobi jej awantur, bo nie lubi, jak mu przeszkadza w pracy. O kieszonkowcach wiedz te policjanci, ale s bezradni. Zatrzymanego kieszonkowca szybko si wypuszcza, bo kradnie czsto poniej granicy, ktra dzieli przestpstwa na powane i drobne. W metaforze Zbjeckiej Wioski yj ludzie, ktrzy widzc, jak kilku bije jednego, odwracaj gowy lub przechodz na drug stron. Ale mog te patrze tak samo jak patrzy si w telewizor w stanie lekkiej hipnozy, bez emocji i bez reakcji. Albo jeli na ulicy ley czowiek, chory lub zemdlony, zamykaj si ciasno w krgu i, pochyleni, zabieraj choremu powietrze. Ja wiem, e o takich rzeczach wszyscy dobrze wiedz i nazywaj si one jak choroba: znieczulica, ale to bdna diagnoza, doktorze. Raz na jednej z gwnych warszawskich ulic zrobia si ogromna dziura, w t dziur wpadali rni kierowcy i skrcali felgi. Stojc tak i marznc, postanowili razem wystpi o odszkodowanie. Zadzwonili po telewizj i po kogo z wydziau drg, kto wystpi w telewizji i powiedzia, e kierowcy powinni najpierw udowodni, e wpadajc do tej dziury nie przekroczyli szybkoci. Zdarzaj si zabawniejsze sytuacje, zdarzaj si te sytuacje znacznie bardziej powane, a kada z nich jest nauk, e lepiej sobie odpuci. Uczc si, jak trudno jest broni wasnej sprawy, nie mamy ju energii na te cudze. Coraz to kto inteligentnie zauway, e kobiety si nie broni wic albo s zadowolone, albo si pogodziy, albo zasuyy, bo normalny czowiek jednak by zareagowa. Ale dla struktury Wioski bardzo wane s hierarchie. A kobiety nie s moralniejsze i lepsze, one te nawyky do ycia w Zbjeckiej Wiosce. A w kocu jedna studentka opowiedziaa tak histori, bardzo ciekaw. Dochodzi do ulicznej bjki, gdzie, jak to zwykle bywa, kilku osobnikw ma du przewag i ze intencje. Rzecz rozwija si te tradycyjnie przechodnie mijaj, kto kogo tucze. Ale nagle pojawia si staruszka, ktra wkracza pomidzy bijcych si i rozpdza ca awantur skutecznie wasnym parasolem. Jak to si dzieje, e jedna staruszka potrafi zrobi to, czego nie chc i nie mog zrobi przechodzcy t sam ulic mczyni i kobiety w sile wieku? Czy staruszki z parasolami mogyby oczyci autobusy z kieszonkowcw? Moe mogyby powsta oddziay stray miejskiej zoone ze staruszek z parasolkami? U staruszek wzrosoby poczucie wasnej wartoci, mogyby y godniej, a my wszyscy te w kocu bymy odetchnli. Cie

145

kawe byoby si dowiedzie, wedug jakich praw zorganizowany by wewntrzny wiat tej staruszki, co byo jej metafor? Nie dowiemy si, nie poznawszy bliej starszej pani. Ale na pewno nie bya ni Zbjecka Wioska. Ludzie, mczyni i kobiety, ktrych reguy ycia w Zbjeckiej Wiosce mcz, zoszcz bd napawaj lkiem, czuj si zwykle bardzo osamotnieni. Jak wszyscy... jeli kady... to o co mam pretensj? Ju tylko opowiedzenie sobie takich historii, powiedzenie ich na gos moe przynie ulg. Okae si, e s inni, ktrzy czuj to samo. Ale to nie wystarczy. Podstawowe przesania Zbjeckiej Wioski, ktre brzmi: Niczego si nie da zmieni, niczego si nie da zrobi, silniejsi od ciebie przegrali, s jak trucizna, ktra paraliuje czciowo wol. Co mona zrobi? Zmieni metafor. Zamieszka w niej, poczu si w niej dobrze. Odzyska siy. Wyj do tego, co obiektywnie nazywa si wiatem, opierajc si na wasnej metaforze. Na przykad Taca albo Domu, albo Drzewa, albo Drogi. Dlaczego tak? Bo nawet jeli zamieszkamy w jakim miym pokoiku, to nie znaczy, e inne metafory przestan nas dotyczy. Ludzie, ktrzy yj zgodnie z metafor Wojny albo Wadzy, albo Maszyny, nie roztopi si pod magicznym wpywem naszego wewntrznego wiata. Tylko zaczniemy ich widzie inaczej. I jeszcze co. Zabra parasol. Parasol to ciekawe narzdzie, ktre zmienia ksztat i funkcj w zalenoci od tego, w jakiej bd czyjej znajdziemy si metaforze. Jeszcze raz przeczytaj wykaz metafor. Wybierz jedn i zacznij o niej rozmyla. Jaki wiat mogaby stworzy na podstawie wybranej metafory? Jakie panuj tu prawa? Jaka poezja jest ceniona? Jakiego rodzaju sztuka? Jak wygldaj zwizki miosne, rodziny? Jak wychowuje si dzieci? Jakie zasady s najwaniejsze? Jak rozwizuje si konflikty? Jaki jest obraz witoci, jaka jest panujca religia? Zobacz, jak metafor zawiera w sobie fikcyjna rzeczywisto, nad ktr wanie pracujesz. To pomoe ci rozwija si dalej w jej obrbie. Niewiadome mieszanie metaforycznych pl wywouje zgrzyty w lekturze. Jeli wyczuwasz metafory niewiadomie, jak rdkarz, bdziesz porusza si w tym polu, nie nazywajc go nawet, co te jest dobre. Pomyl o ksikach, ktre ostatnio czytaa, i sprawd, czy prawd jest, e dobrze wykreowana fikcyjna rzeczywisto zawiera w sobie jedn wiodc metafor. Sprawd, czy ktra z postaci w tekcie, nad ktrym pracujesz, postpuje zgodnie z wybran bd uwewntrznion metafor. Pomyl o scenie, w ktrej kada z postaci uwewntrznia jedn metafor, na przykad jedna wciela si w Wojn, inna w Zwierz, a jeszcze inna w Taniec. Jak wygldaoby ich spotkanie? Zauwa, e sowo generuje tylko w wskim znaczeniu odnosi si do fizyki. Wedug sownikowej definicji oznacza powstawanie, tworzenie, rodzenie si, a take wytwarzanie pewnej energii. Rozpisz wasn metafor wedug wzoru LeGuin, uywajc jako podstawy wanego dla ciebie sowa, ktrego nie uya pisarka. Na przykad Woda. Pomyl, jaki wiat generuje taka metafora. Napisz opowiadanie o osobie, ktra w nim yje.

146

Wyobra sobie, e znalaza si w sklepie z metaforami. Jak on wyglda? Czy jest to wspczesny duy magazyn, czy te ciemny, starodawny sklepik, w ktrym pachnie zioami i cynamonem? Mona tu znale mae metafory, w sam raz na linijk wiersza, albo due metafory na opowiadanie, poemat lub powie. Opisz swoj wizyt w tym sklepie. Wyobra sobie, e masz w nim kredyt, otwarty od dzi dopty, dopki bdziesz ze swej strony odsya z powrotem do sklepu metafor, ktr stworzya sama. W zamian za t jedn, do ktrej zachowujesz prawa, moesz korzysta ze wszystkich, ktre si w nim znajduj. S tu metafory, podobnie jak odzie, z drugiej rki. Niektre cakiem znoszone. Inne s przecenione. Ale duo jest takich, ktre s oryginalne. Odsyajc metafor do sklepu, postpujesz jak wszyscy inni, ktrzy maj w nim kredyt. Nie ty jedna z niego korzystasz. Wyobra sobie, e masz przed sob dzban. Naley do ciebie. Z jego pomoc moesz stworzy wiat. Dzban zawiera w sobie wybran metafor. Ktr? Co si dalej stanie?

147

Kwestia kontaktu
Mio to wzajemno, i jest ni te sztuka.
Jeanette Winterson Do tej pory rozmawiaymy tylko z naszymi bohaterami. Sytuacja, kiedy w obszarze naszej wyobrani pojawia si kolejny wyobraony element czytelnik pozwala na mi komplikacj. A jako e pisanie jest czynnoci, ktra stwarza wiat od pocztku, od nas zaley, gdzie umiejscowimy naszego rozmwc. Jakie jej lub jemu nadamy cechy. Jak jego lub j sobie wyobrazimy. Z kim bdziemy rozmawia, tak eby ludzie, ktrych istnienia nie podejrzewaymy, sdzili, e mwimy do nich. Wspominaam wczeniej o tym, jak wirtualnie skierowana na czytelnika mio objawia si w zakoczeniu Jazzu. Ale te dobrze pamitam, w jaki sposb we mnie, ju niezalenie od Morrison, utrwalio si przekonanie, e taka miosna relacja, ktra rozgrywa si na planie wzajemnoci midzy ksik a czytelnikiem, ma w istocie miejsce. Najpierw wzio si to z mioci do czytania. Kochaam niektre ksiki. Potem z poczucia, e obcuj z niemal dotykaln aur tekstu, ze zmysowej przyjemnoci, ktra zjawia si, kiedy czytam co naprawd piknego. Wreszcie z przeniesionej na obszar literatury i uproszczonej tantry. Symbol jin/jang oznacza kompletno i harmoni w ruchu, nieustanne przenikanie i uzupenianie si pierwiastkw to pynno i rytm. Praca oddechu, wydajno mini, to wszystko stwarza mikroskopijne rytmiczne drenia. Wiele cichych rytmw porusza nasze ciao, cho najwyraniej moemy usysze bicie serca. Utrata ycia to utrata rytmu. Ksika bez ycia to ksika bez rytmu. Komrki naszego ciaa wytwarzaj mae, wirujce, koliste pola energii, w ktrych obrbie dochodzi do ruchu i wymiany i ktre zawieraj si w obszarach coraz to wikszych k, gdzie ten sam proces nieustajco si odbywa. Poniewa ta regua dotyczy caej rzeczywistoci, nie ma powodu, eby ksika i ja, ktra j czytam, miay by z tej uniwersalnej wymiennoci wyczone. Musiaabym si stara, eby tego unikn. Musiaabym zablokowa ten przepyw, zamkn si na energi ksiki. Ale po co taki wysiek? To byoby niemdre. Kiedy pokazujemy w ruchu stworzone przez nas postaci, nie traktujemy tego, co dzieje si we wntrzu bohaterw, jako elementw statycznego pejzau. Interesuje nas bardziej to, co dzieje si pomidzy nimi, co ujawnia si i buduje w rozmowie, w wymianie sw, w porozumieniu i braku porozumienia. W gestach. W tym, czego si nie mwi. W zawieszeniach. W tym, co si blokuje. Kiedy obserwujemy matk i crk wybierajc si razem na zakupy, chcemy pokaza interakcj pomidzy nimi. Pokaza te dwie osoby poprzez ich wzajemne na siebie oddziaywanie. Uj to co mniej uchwytnego pomidzy nimi. Pokazujemy par kochankw niekoniecznie w ku, ale w tym, co mwi do siebie. Staramy si wej, piszc, w aktywn przestrze pomidzy nimi. W przestrze wymiany, ktra jest zawsze sob, nawet jeli opiera si na nieporozumieniu. Jeli nasza bohaterka czyta ksik, moemy odda to co, do czego zmierzam aktywn, energetyczn przestrze pomidzy ni a ksik. Literatura bya zawsze sztuk interaktywn. W dawnych czasach, kiedy nie byo jeszcze telewizji, czas po zmroku wypeniano, opowiadajc sobie historie albo czytajc wieczorami ksiki na gos; przy tej lekturze zbierali si wszyscy domownicy. Opowiadano sobie historie przy pracy, takiej, ktra zajmowaa rce, a ju mniej gowy. Jak anio dzieweczki, ktre siedziay u przniczki, snuy i splatay nitki z pieniami i opowieciami. Wzajemno to niekoniecznie odwzajemnione uczucie. Ale jest relacj wymagajc zaangaowania obu stron. By moe kto zaraz powie, e na takie caociowe zaangaowanie si w pisanie jest ju termin. Grafomania. Ale to nieprawda lub niezupena prawda. Znaam zdystansowanych grafomanw. Znaam grafomanw, ktrzy byli zimni jak ld. Albo takich, co tworzyli rzeczy zasadniczo adne, ktrych nie mona byo dotkn jakby byy opakowane w foli. Grafomania to maniera, a maniera moe przybra wiele form. Tak jak twrczo, ale twrczo polega na poznaniu, siebie i innych ludzi, na dociekliwoci i zadawaniu pyta. Grafoman to czowiek, ktry nie wie, kim jest, i tak na148

prawd nie wie, o czym pisze. Ale jeli usyszy, e twrczo polega na poznaniu, bdzie stara si pisa tak, jakby wiedzia, e o to wanie chodzi. Moe wydawa si zaangaowany i szczery, ale to tylko pozr. Udaje, ale nie czyni tego do skutecznie. Jest kabotynem w literackim wydaniu. Moliwe, e najlepsi grafomani, tacy, ktrzy wci udaj, ale czyni to do skutecznie, przeskakuj w kocu magiczny mur i zostaj dobrymi pisarzami. Moliwe, ale niekonieczne. Kto wie? Pomys wzajemnoci, interaktywnoci, wymiennej relacji pisarki z czytelnikami stawia wysokie wymagania jednej i drugiej stronie. Wymaga na przykad intelektualnej, ale wci take emocjonalnej aktywnoci pisarki. A take czytelniczki i czytelnika. Czysty intelektualizm (uruchomienie gowy, niejako odcitej od ciaa) jest bezpieczniejszy. A deklaracja uczu to jest zawsze ten moment, kiedy jestemy cakowicie bezbronne, zdane niejako na ask osoby, ktr kochamy. Nie zainteresowany, nie obznajomiony lub nie uznajcy takich sytuacji czytelnik moe w tym miejscu by zaskoczony, jeli nie zagubiony, a jego utajona drapieno moe si ujawni. Bez dwch zda. Przedstawiciele ruchw ekologicznych wysiadujcy na skrawku ziemi, ktr ma zaj elektrownia, s irytujcy; pacyfici s zagroeniem dla umysw yjcych w stanie wojny. Zauwamy jednak, e poza przypadkiem pisania dla wybranego odbiorcy lub grupy odbiorcw nie kochamy i nie musimy kocha naszej publicznoci. Nie jestemy te od niej jednostronnie zalene. To, co proponuj, nie jest relacj oznaczan w psychologii praktycznej terminem wspuzalenienie (zjawisko postrzegane w zwizkach, w ktrych partnerzy nie kochaj si ju, ale wci wisz emocjonalnie jedno na drugim, w zwizkach, ktre nic nie buduj, a mog by wyniszczajce dla jednej lub obu stron), tylko wspzalenoci (zwizek oparty na twrczym wspistnieniu; obie strony tworz si nawzajem; wcale nie utopia). Chodzi zatem o aktywn wspzaleno, z akcentem postawionym na aktywno, z odpowiedzialnoci rozoon po obu stronach. Bez wzgldu na to, jaki ksztat ona przyjmie, jest zaprzeczeniem wytartej do banau, chocia wci deklaratywnie przybieranej postawy pisarskiej: Nie obchodzi mnie czytelnik, pisz dla siebie (nie pisz nawet dla siebie, nie wiem, dla kogo pisz, nie myl o czytelnikach, kiedy pisz, pisz dla przyszych pokole, ostatecznie pisz dla pienidzy). Kryje si w niej nie tylko arogancja, lecz take niewiadoma rezygnacja z czego, co moe nastpi w obszarze pomidzy pomidzy moj wypowiedzi a twoim odbiorem, pomidzy tekstem a czytelnikiem. Skd mamy wiedzie, czym jest czuo, nigdy jej wczeniej nie dowiadczajc? Czy wystarczy, e kto j dla nas opisze? atwiej powiedzie, co nie jest tym, o czym mowa. A zatem tej relacji nie mona nikomu narzuci. Wzajemno angaujca intelekt, uruchamiajca emocje wymyka si narzdziom, ktre powstay z dystansu. Teoria literatury nie oddaje tej namitnoci, na ktrej strawiam cz ycia, po prostu czytajc. W ten sposb przeyam ju wiele zdrad, rozczarowa, wzrusze i spenie. Znalazam te w kilku przypadkach prawdziw, trwa mio. Pograam si w studni rozpaczy. Zaczynaam dostrzega rzeczy, ktrych nie widziaam wczeniej, z dnia na dzie widziaam wiat na nowo. Stawaam si lepsza, ni byam. Nie wypeniaam obowizkw, eby przeczyta powie albo przynajmniej kolejny rozdzia. Miaam objawy wstpnego zakochania. Stawaam si nieodpowiedzialna z mioci do ksiek. Wikszo ludzi nie podzielaa mojej pasji. Czasem trzeba j byo ukrywa, moe nie jak przestpstwo, ale na pewno jak sabostk. Mio do ksiek moe wystarczy jako punkt wyjcia do poczucia wyobcowania. Mio do ksiek moe poczy. Chocia do komunikacji uywamy sw, chocia ksika skada si ze sw, to porozumienie pomidzy ni a mn zachodzi nad sowami, obok sw lub pomidzy nimi. By moe przyczyna jest w tym, e emocje zawieraj si w przestrzeni midzy sowami. Konstrukcja, forma, sowa s rusztowaniem, ktre zostaje rozpite, eby utrzyma emocjonaln zawarto tej wymiany. Na przykad cytat otwierajcy rozdzia, rozwaania o tym i owym porodku i polecenie na kocu to bardzo stabilna forma. Dlatego teraz, kiedy ju j rozpisaam, nie wystarcz mi komplementy ani deklaracje. Nie oczekuj analizy sama potrafi si zanalizowa tylko wzajemnoci. I nie chc wiele, tyle tylko: Daj mi odpowied. Zrb co dla siebie. Zrb cokolwiek.

149

Napisz list do przyjaciela albo do przyjaciki. Niech to bdzie naprawd zaufana osoba, z ktr moesz si mia i ktrej moesz si zwierzy. Moe to by kto, z kim naprawd korespondujesz. Jeli tak jest, to napisz o rzeczach, na ktre zwykle nie ma miejsca. Pisz o tym, co zdarzyo si w ostatnich dniach, o tym, co czua, czego by chciaa, czego si obawiasz, czego oczekujesz. Nie zapominaj o osobie, do ktrej piszesz. Zachowaj j w pamici, nawet jeli to, co piszesz, dotyczy zasadniczo tylko ciebie. Nie wylesz nigdy tego listu, moesz wic pozwoli sobie na szczero. Obserwuj, jakie miejsca odkrywasz i jakie wolisz zasoni. Bez wzgldu na intymno korespondencji, ty ustalasz jej granice. Kiedy ju bdziesz pewna, gdzie si znajduj, moesz przesun je odrobin i pozwoli sobie na wicej albo zostawi je tam, gdzie s.

150

Zrobi cokolwiek
Twrczo moja wcale nie jest intelektualna wbrew temu, co si do czsto powtarza w opiniach o mnie, zarwno pisanych, jak i mwionych. Rozumiem mniej wicej, co jest dobre lub ze w rzeczach pisanych, postanawiam sobie czsto pisa inaczej, wiem, jak by pisa naleao ale jestem bezsilna w zastosowaniu tego do siebie. Pomys powieci albo noweli, uwanie obmylony i przez rozum zaakceptowany, jest dla mnie czsto bezuyteczny, cakowicie niewykonalny. rdem pomysu literackiego s dla mnie pewne silniejsze przeycia, w sposb nagy dobyte z niewiedzy lub wywoane z niepamici za pomoc muzyki, smutku, wiosny i nawet cudzej poezji. Samo to doznanie jest zupenie fizyczne, radosne, olniewajco niespodziewane. Poetycznie mona by je nazwa dreszczem twrczym. W kolorycie przypomina najbardziej wzruszenie erotyczne i transponowane natychmiast na sowa wyraa si najczciej w ksztacie gotowego jakiego zdania, ktre przejmuje mnie zachwytem. Jego tre nie zawsze jest abstrakcyjna, stanowi urywek dialogu, uamek sceny czy krajobrazu. Niekiedy krtkie okrelenie czowieka. I ta formua pierwotna doznanej radoci stanowi jdro, do ktrego zbiega si nastpnie cae mnstwo scen, dialogw, osb i biografii, stanowi temat. Odtd mam w sobie pewno, e to napisz. Nie spiesz si, nie czuj obawy, e mi si to wymknie, e zginie.
Zofia Na kowska Przychodzi taki moment, e skoczya rozdzia lub scen, lub jeste na pocztku rozdziau czy sceny, wiesz mniej wicej, co powinno nastpi potem, ale nie wiesz, co ma zdarzy si teraz, albo nie masz pojcia, co w ogle zrobi, wic co masz zrobi? Rozlunij si. Pozwl, eby to samo do ciebie przyszo. A jeli wci nie przychodzi, to zrb cokolwiek. Znaam kiedy malarza Chiczyka konceptualist. Znaam go niezbyt dobrze, bo przyjecha z Parya na wystaw, a potem wraca; poza tym by, jak to czowiek Wschodu, zupenie nieprzemakalny; ale kiedy opowiadaam mu o pisaniu, oywi si. Tak, on te czasem stoi przed ptnem i nie wie, co dalej robi. Po czym mwi sobie: Il faut faire quelque chose, trzeba zrobi cokolwiek i stawia jak kresk czy kropk. I chocia wczeniej nie mia pomysu to, co zrobi, okazywao si suszne. Wypuszczone na wolno kreski i kropki zaczynay wypenia jego obraz jak zrozumiae tylko dla nielicznych woanie wystukane alfabetem Morse'a. Owszem, piszc, planujemy nastpstwo wypadkw, podobnie jak staramy si zaplanowa swoj przyszo w prawdziwym yciu. Ale te pomysy, podobnie jak w prawdziwym yciu, wymagaj staych uzupenie, czasem jedna rzecz zupenie nie wychodzi, a inna sprawdza si i otwiera wicej moliwoci, ni si spodziewaymy. Pierwsze szkice mog okaza si za bardzo wymylone i w efekcie bezuyteczne. S dobre, jak dobry jest plan wykopalisk, zrobiony, zanim zaczymy naprawd kopa. Trafiamy na pierwsz niespodziank i ju trzeba wprowadza poprawki do naszych intencji. Ale tekst ju si toczy, co zaczyna si dzia. Z nasz wiedz, z naszym rozumieniem lub poza nim. A jednak chcemy zachowa nad tym kontrol, wybra to, co najlepsze, podobnie jak w prawdziwym yciu. Pojawia si pytanie, co dalej. Zrobi cokolwiek pozwoli bohaterom dziaa, pozwoli, eby akcja rozwina si niebezpiecznie blisko miejsc, ktre chciaymy omin, wprowadzi now posta, zapisa kolejne zdanie. Moe si okaza, e ju wiemy, jak to powinno by, tylko nasz perfekcjonizm nie dopuszcza do tego, co moe okaza si bdem w obliczeniach. Napisanie kolejnego rozdziau, a nawet kolejnego 151

akapitu jest zawsze kolejnym ryzykiem. Piszc, uczymy si y ryzykownie. Nie podejmujc ryzyka, nie dajemy sobie szansy na spotkanie z tym, czego jeszcze nie znamy. Ciekawe rozwinicia akcji, niespodziewane komplikacje, narracyjne arty ledwo kryjce najsmutniejsz prawd pojawiaj si, jeli pozwolimy sobie na popenienie przy okazji kilku bdw. Pisanie tekstu jest jak proces obrbki lnu. Trzeba tuc i moczy, tuc i moczy, znowu tuc i moczy, a potem uprz. Wspomagaj si, czym moesz. Czytaj duo. Naucz si rozpoznawa gosy swoich ulubionych pisarzy. Sprbuj je naladowa. W ten sposb jak sprawny rdkarz nauczysz si wyczuwa, z jakiego miejsca w nich samych wywodzi si ten gos. Nauczysz si sucha rwnie siebie samej. Zapamitaj miejsca, z ktrych wywodz si gosy w tobie. Znajd swoich przewodnikw i swoje nauczycielki. Za zeszyt, w ktrym bdziesz notowa to, co powiedzieli inni, co wydaje ci si wane, co moesz potraktowa jako drogowskaz w swoich wasnych poszukiwaniach. Id tam, gdzie prowadzi ci zamiowanie. Notuj. Z tego, co zapiszesz, uoy si by moe twj wasny podrcznik twrczego pisania. Wr do wiczenia na temat wewntrznego krajobrazu. (Na kocu rozdziau Uleczajca sia sztuki.) Jeli wykonaa to wiczenie, przeczytaj na nowo, co wtedy napisaa. Wyobra sobie, e wdrujc lasem, trafia w kocu do wsi albo maego miasta. Opisz jak ono wyglda? Wyobra sobie, e to miasto, osada lub wie jest zamieszkana. Jej mieszkacy s zarazem gosami, ktre w tobie istniej. Przyjrzyj si im i sprbuj je rozpozna. Wyobra sobie, e nale one do jednej spoecznoci, ktra rozgocia si w tej osadzie na dobre. Nawet jeli bya tu ju kiedy, wyobra sobie, e pierwszy raz odwiedzasz to miejsce i opisuj je tak, jakby widziaa je po raz pierwszy. Kto przyciga twoj uwag? Znajd kilka postaci, z ktrymi chciaaby si zapozna. Wejd do ich domw. Niech z tob rozmawiaj. Zapisz te rozmowy. Pozwl, eby ich ycie toczyo si naturalnie. Pisz o tym, co widzisz. Wypatruj zwizkw pomidzy tymi postaciami, a take pomidzy nimi a przestrzeni, w ktrej si toczy ich ycie.

152

rda
W pisaniu tej ksiki korzystaam nieraz z wicze Deeny Metzger zawartych w ksice Writing for Your Life. Najbardziej ujmujce wiczenia, takie jak Policja Ze Snu, Wewntrzne Miasto i Wewntrzny Las, pochodz od niej. C miaam robi? wiczenia s znakomite, ale komentarze Deeny kieruj si do czytelnikw yjcych w specyficznej kulturze twrczej terapii, ktra wyrosa w kalifornijskim klimacie. Wywodz si one z tradycji warsztatowej, ktra rozwija si na obu wybrzeach od lat siedemdziesitych. S tak skuteczne, e nie mogam z nich nie skorzysta, ale wiele z nich rozwinam. Mapa nadwyek mskich i kobiecych pochodzi z ksiki Glorii Steinem Revolution from Within. Mapa metafor pochodzi z ksiki Ursuli K. LeGuin Wraca wci do domu (przekad Barbary Kope). Inspiracyjne cytaty na pocztku i wewntrz rozdziaw pochodz z nastpujcych ksiek: A.S. Byatt, Optanie Marguerite Duras, Practicalities, Ecrire i La douleur Mary Gaitskill, Because They Wanted To Deena Metzger, Writing for Your Life Virginia Woolf, Moments of Being Jeanette Winterson, Nie tylko pomaracze (przekad Waldemara ysia) i Art (Objects) Margaret Atwood, Pani Wyrocznia (przekad Zofii Uhrynowskiej-Hanasz) Toni Morrison, Jazz (przekad Julity Wroniak) Leonora Carrington, Trbka do suchania (przekad Maryny Ochab) Pola Gojawiczyska, Dziewczta z Nowolipek Clarissa Pincola Ests, Women Who Run With the Wolves William Shakespeare, Krl Ryszard II (przekad Krystyny Berwiskiej) Julia Kristeva, Etrangeres a nous-memes Vladimir Nabokov, Lectures on Literature Gertruda Stein, Narration Zofia Nakowska, O pisaniu Olga Tokarczuk, Logofilia, czyli pewien stan ducha oraz wywiadw i materiaw dostpnych w internecie. O patrzeniu z ukosa pisa Slavoy iek w ksice Looking Awry. An Introduction to Jacques Lacan through Popular Culture, o pisaniu z ciaa Natalie Goldberg w ksice Writing Down the Bones. Inspirujce byy take zajcia Katarzyny Miller: Czy uywam swojego gosu/Czy znam swj gos?, na ktre wybraam si w ostatnim semestrze wiosennym. Chciaam rwnie wyrazi niezmiern wdziczno moim wytrwaym studentkom, ktre przeyy ze mn nie tylko pedagogiczne wzloty, lecz take momenty saboci. Nie mogc sprawdzi wielu rzeczy w bezporednim kontakcie, nie wiedziaabym, jak czsto wolno mi si powtarza, jak wprowadza tematy, o ktrych nie wiadomo, jak mwi, ani co jest naprawd wane. A take chc wyrazi serdeczn wdziczno Boenie Chouj, ktra zachcia mnie do podjcia si tego eksperymentu projektu warsztatw twrczego pisania na gender studies i wci mnie zachca. Nie zapominam te o Wydawnictwie, ktre podjo si wydrukowa t ksik w idealnym terminie. Ani o moim twrczym Zwierztku. Mwic o wzajemnoci i polach aktywnej wspzalenoci autorskiej i czytelniczej, chciaam zaproponowa ksik, ktra staje si caoci, kiedy otwiera si midzy ksik a osob czytajc, pole aktywnego dialogu. S w niej miejsca do wypenienia potraktowane literalnie; mog pozosta niewypenione i wtedy ksika wci bdzie sob, gdy nie nalega na kontakt, ale do niego zapra153

sza; chciaabym w kadym razie, eby staa si bardziej inspiracj ni zbiorem prawide, ktrych naley si trzyma, eby poprawnie pisa. Najidealniej byoby wyda ksik, ktra zawieraaby przykady takich wypenie, rozwini i odpowiedzi. Ale powstaaby wtedy forma w jaki sposb zamknita, gdy wybrane zostayby takie odpowiedzi, takie rozwinicia, a nie inne. Tymczasem to, co chc zaproponowa, to raczej nieskoczone moliwoci wypenienia.

154

155