AUTORSKO PRAVO

Emina Karid, 2012. godina

*UOPE O INTELEKTUALNOM VLASNITVU* Bez obzira to se sam pojam intelektualnog vlasnitva mjeri starodu od oko dva stoljeda, odreene fragmente pravila koja de kasnije biti situirana u sistem zatite koji je danas poznat, nalaze se u nekim od najstarijih civilizacija. U datom smislu vjerovatno najstariji oblici zatite patenata kao jednog od oblika intelektualnog vlasnitva datiraju jo od vremena egzistiranja grkih gradova-drava. Talmudom koji je otprilike nastao u isto vrijeme , osuuje se neto to u prijevodu znai kraa ideja GNEVAT HA DAAT. No, tek od sredine prolog mileniuma postoje podaci o prvim patentima, ustvari o dodjeljenim monopolima od strane vladara za ekonomsko iskoritavanje izuma. Jedan od najstarijih takvih monopola jeste onaj koji je dodjeljen izvjesnom flamanskom obrtniku odnosno staklaru Donu iz Utynama kojem je 1449. godine engleski kralj Henri VI dodijelio iskljuivo pravo iskoritavanja nove tehnologije proizvodnje obojenog stakla, i to na period od 20 godina. Radilo se o tzv. Patentnim pismima dodjeljivanim ad hoc ( za taj sluaj, za svaki sluaj posebno ) koja su sadravala nalog da se njihovom nosiocu omogudi dranje monopola na trinu eksplotaciju odreenog izuma a u irem smislu svake vrste robe. U godinama koje su uslijedile ova zatita je esto zloupotrebljavana, odnosno patenta lica su dobijala samo lica od posebnog kraljevog povjerenja kao i ona koja su za to bila spremna platiti. Kao prvi opti akt pravnog karaktera i u formi zakona koji je regulisao odnose iz oblasti zatite i ostvarivanja prava intelektualnog vlasnitva u pravnoj teoriji se uzima Venecijanski statut iz 1447. godine. To nije ni udo poto je podruje Italije u to vrijeme bilo nauno i kulturno sredite bez premca a spomenuti statut je davao mogudnost pronalazaima da prijavom svog izuma nadlenim tijelima Venecijanske republike zatite svoj izum od potencijalnih kraa i drugih povreda. No, ovakav sistem zatite je ubrzo doveo do apsolutnih monopola kao to su oni na poznate i vrlo upotrebljavane robe npr. poput soli. Ipak, engleski vladar jo od Magna Carte Libertatum esto je bio ogranien i kontroliran od strane stalekih skuptina to se u pravnoj historiji smatra zaetkom moderne parlamentarne demokratije. Zbog pritiska od strane plemstva s' jedne strane ii buroatske klase u nastanku s' druge strane kralj Dejms I bio je prinuen da otkae sva izdata patentna pisma ograniavajudi njihovo budude izdavanje iskljuivo na nove izume. To je u Engleskoj rezurtiralo donoenjem propisa poznatog kao statut o monopolima iz 1623. godine prvog ozbiljnije utemeljenog propisa koji je regulisao zatitu pronalazaa-izumitelja. Uz kasnije izmjene i dopune bio je u upotrebi sve do kraja XX vijeka kao dio britanskog Common law sistema a izvrio je veliki uticaj na druga srodna zakonodavstva pogotov ona u okviru Common Welta.

Nova amerika federacija vrlo rano je formirala patentnu komisiju ija su tri prva lana bila Tomas Deferson, Henry Konoks i Edmund Rudolf. Kasnije je tu komisiju zamijenio dananji patentni ured. Prvi patentni zakon u SAD je zahtjevao da podnosilac patenta priloi i minijaturni prototip, a prihvaden je jednostavan sistem registracije patenata na podruju SAD-a uz, za ono vrijeme prilino visoku administrativnu naknadu. Prvi patent u SAD-u datira iz 1790. godine. Veliki multilateralni meunarodni ugovori iz XIX vijeka poput Madridske, Parike i Berneske konvencije utrli su put homogenizaciji pravne regulacije na podruju intelektualne svojine na svjetskom nivou. Time je podruje intelektualne svojine postali zajednikom tekovinom mnogih pravnih sistema. Kroz razvoj nacionalnih zakona-ustava te meunarodnu saradnju u sklopu institucija poput Svjetskeorganizacije za intelektualno vlasnitvo WIPO i Svjetske trgovinske organizacije WTO taj razvoj ide dalje, a teorijski sporovi gotovo u potpunosti su zamijenjeni onima isto materijalne prirode. Tehnoloki razvijene zemlje vode na podruju intelektualnog vlasnitva prema podacima WIPO-a. Vedina patenata i drugih oblika privredno interesantnog intelektualnog vlasnitva skoncentrisana je nekoliko nerazvijenih zemalja. Upravo je nepotovanje intelektualnog vlasnitva i trokovi koji to prate est predmet sukoba u svjetski forumima poput WTO gdje se susredu i pregovaraju predstavnici razvijenih zemalja i onih koje to nisu. Uvaavanje napora velikih privrednih subjekata koji ulau znaajna sredstva u razvoj novih tehnologija ne bi trebalo istovremeno voditi zanemarivanju i optoj drutvenoj koristi. Suprotno tome, ini se da bi trebalo upravo kroz modifikacije postojedeg vrstog sistema zatite intelektualnog vlasnitva omogudi drutvu u cjelini da ostvaruje tehnoloki napredak bududi da ukupna dobrobit drutva sasvim sigurno treba imati prednost nad potpuno legitimnim partikularnim materijalnim interesima.

*RETROSPEKTIVNI OSVRT NA AUTORSKO PRAVO* Historijski gledano nastanak autorskog prava se vee za izdavatvo. Naime smatra se da je nastalo na odreenom stepenu drutveno-eknomskog razvoja, kada dotle postojedi sistem privilegija koje su izdavaima davali vladari titedi ih na taj nain od konkurencije, , vie nije odgovaralo dostignutom stepenu tehnikog razvoja, a najstarija poznata privilegija iz oblasti izdavatva zabiljeena je 1469.godine u gradu Veneciji, data izvjesnom Johanu von Schpeigenu na osnovu kojeg je dobio pravo tampanja svih knjiga u gradu na period od 5 godina. Pored tampanja izdava je dobivao pravo i na publikovanje knjiga, bila mu je obezbjeena pravna zatita u obliku zabrane pretampavanja pod prijetnjom kanjavanja prekrilaca takve zabrane.
3

Bilo je uobiajeno da se tekst privilegije tampa na prvoj stranici knjige to je izdavau omogudavalo monopol u izdavakoj djelatnosti a vladaru pravo na cenzuru tampe. Istovremeno privilegije su, istina, samo sekundarno titile i autore koji su od izdavaa primali odreeni honorar. Vremenom privilegije postaju izvorom autorsko-pravne zatite jer se daju samim autorima sa svrhom sticanja prava na tampanja svih dijelova. Navedeni sistem privilegija davan izdavaima tj.proizvoaima posebne vrste robe odnosno materijalizovanim oblicima proizvoda ljudskog duha iri se i na individualne privilegije koji se daju autorima djela. No i kao takav u tom vremenu imao je preveliku dozu subjektivnosti zasnovanu na raspoloenju ali i esto korumpiranoj dobroj volji vladara pa s' toga nije mogao biti temelj daljem progresu u toj oblasti. Trebalo je, a to je bila tendencija, u periodu humanizma i renesanse dodi do novih objektivnih instrumenata zatite autora moda jo i vie lica koja iskoritavaju autorova prava u datom kontekstu prvenstveno tampana. Veliki korak u tom pravcu prestavljalo je donoenje Copy Right akta ( Zakona o autorskom pravu ) 1709.godine u Engleskoj, prvog takvog zakona u svijetu koji je izvrio uticaj na pojavu drugih slinih nacionalnih zakona. Njime je autorima neobjevljenih djela priznato iskljuivo pravo tampanja svih djela u roku od 14.godina uz mogudnost produenja ovog roka na novih 14.godina pod uslovom da je autor iv. Prelaskom sa sistema privilegija na sistem normativnog ureenja postignut je ogroman napredak na nivou zatite autorskih prava. Idejni tvorac tzv.buroatske revolucije projektovali su ukidanje svih privilegija pa i onih iz oblasti autorskih prava. I zaista, njenim uspjenim okonanjem, eliminisan je u potpunosti sistem privilegija. Subjektivna autorska prava kao i prava korisnika autorskih djela zasnivaju se na legislativnim aktima kojima se vri zatita autorskih prava. Time se autorima priznaje iskljuivo pravo objavljivanja sopstvenih djela tj.pravo koje je tada nazivano knjievna i umjetnika svojina, ali svi ti prvi zakonski akti su patili od nekih nedostataka a jedan od krupnijih je bio taj to se zatita odnosila samo na domade dravljane. Strancima se nije omogudavalo uivanje autorsko-pravne zatite osim ako je, a to je bila rijetkost, to je bilo utvreno bilateralnim sporazumom. ta vie i tamo gdje su ti sporazumi postojali strancima u datom kontekstu nije pruana adekvatna pravna zatita. Tehnoloka revolucija, pronalazak bezinog prijenosa zvuka, fotografije uopte , televizije, mehanikih sredstava za reprodukciju slike, kompjuterskih i sa njima vezanih sistema i slino, zahtjevali su dalji razvoj i usavravanje autorsko-pravne zatite. Postizanje i razvoj takve zatite na meunarodnom planu putem multilateralnih konvencija postali su imperativ, pri tome posebno imajudi u vidu razvoj novih komunikacijskih sredstava u svijetu kao i neadekvatnu pravnu zatitu stranih dravljana.

No, meunarodni sistem autorsko-pravne zatite je poprilino komplikovan zbog postojanja nekoliko unija stvorenih Bernskom 1886.godine, Univerzalnom-svjetskom 1952. godine i Amerikim konvencijama za zatitu autorskih prava. Na podruju BiH od 1878. godine primjenjivao se Carski patent o autorskom pravu Austrougarske monarhije ( iz 1846.) Od 1895. godine u primjeni je bio novi ( te iste godine donesen ) zakon o autorskom pravu takoe Austro-ugarske monarhije. Prvi zakon o autorskom pravu u Jugoslaviji donesen je 1929. godine a nedugo nakon toga 1930.godine ta zemlja je pristupila Berlinskoj uniji ratifikujudi berlinski tekst iz 1908.godine. Slijedede godine je ratifikovala i rimski tekst Berneske konvencije iz 1928. godine. Osnovni princip na kome poiva Bernska konvencija jeste princip asimilacije ( nacionalnog tretmana) po kome autorsko djelo prvi put objevljeno u dravi lanici unije, uiva istu pravnu zatitu i u ostalim dravama lanicama kao i djela njihovih dravljana. Bernska konvencija je ima niz revizija : 1826. Pariz, 1908. Berlin, 1928. Rim, 1948. Brisel, 1968. tokholm, 1971. Pariz. Univerzalna (svjetska) konvencija je potpisana u enevi 1952.godine doneena je radi zatite autrorskih prava na svjetskom nivou i povezivanja lanica Bernske unije sa lanicama interamerike konvencije i drugim zemljama u svijetu. Za razliku od Berneske za priznavanje autorskog prava na stvorenom djelu nisu nikakve formalnosti, po Univerzalnoj je predvieno isticanje autorsko- pravne rezerve u vidu simbola

smjeteno u krugu sa imenom autora odnosno nosioca i oznake godine objavljivanja, to

je i danas prisutno. Dati simbol koristi se kako bi se ukazalo da je neko djelo zatideno autorskim pravom. Usvajanje tih minimalnih formalnosti u biti je prestavljalo ustupak amerikom autorskom pravu. Tom autorsko-pravnom zatitom omogudava se samo ispunjenje strogih formalnosti ( deponovanje i registrovanje djela.klauzula rezervi i dr.). Nakon II svjetskog rata 1946. godine tadanja FNRJ donijela je zakon o zatiti autorskog prava koji je u dobrom dijelu odstupao od Bernske konvencije. No nakon ponovnog stupanja u lanstvo berneske konvencije 1951. Briselski tekst, 1957.godine je donesen novi zakon o autorskom pravu, njega je 1968.g zamjenio Jugoslavenski zakon istog naziva, kojim su sankcionisane novonastale drutvene promjene. Preuzete su i meunarodne obaveze proizale pristupanjem odnosno ratifikacijom univerzalne ( svjetske) konvencije o autorskom pravu. Prethodno 1967.g dotadanja Jugoslavija je aktivno uestvovala u radu tokholmske konvencije za reviziju Bernske konvencije a kasnije 1971. godine i u radu revizione konferencije u Parizu iji je i tekst ratifikovan.

Novi zakon o autorskom pravu je donesen 1978. godine mijenjen i dopunjavan 1986. I 1990. godine primjenjivan sve do 2002. godine kada je donesen zakon o autorskom pravu i srodnim pravima u BiH. Konano 2010. godine doneseni su zakoni o autorskom i srodnim pravima i zakon o kolektivnom ostvarivanju autorskog i srodnih prava.

*POJAM AUTORSKOG PRAVA* Autorskim pravom engleski Copy Right, njemaki Autorenpech. Autorskim pravom se regulIu prava intelektualnih stvaralaca djela iz oblasti : knjievnosti, nauke i umjetnosti i drugih oblika autorskog stvaralatva. Autorsko pravo uivaju stvaraoci-autori, knjievnih, naunih i drugih djela ( autorskih djela) koje im daje iskljuivo pravo koritenja ili odobravanja drugima koritenja svoga djela a ukljuuje i sistem zatite tih prava. Moe se kazati da su autorsko pravo i srodna prava kljuni za ljudsko stvaralatvo jer autorima pruaju podsticaj u obliku priznanja i novanih nagrada. S' druge strane pruaju im odreenu sigurnost da se njihova djela mogu distribuirati bez bojazni od neovlatenog umnoavanjaili piratstva, a ukoliko i do toga doe obezbjeena im je autorsko-pravna zatita. Pravnim normama koje ine autorsko pravo ureuju se odnosi u vezi sa stvaranjem knjievnih, naunih, umjetnikih i drugih djela svih vrsta. Postupanje sa navedenim djelima zadire u podruje linih interesa autora ali i interesa drutvene zajednice. Shodno tome zadatak autorskog prava, pored ostalog jeste i da uskladi autorove interese sa interese drutvene zajednice. Pitanje pravne prinude autorskog prava se u pravnoj teoriji smatra jednim od najspornih, odnosno najkompleksnijim pravnim problemom, o emu ni dan-danas nije postignuta opda suglasnost. U teoriji autorskog prava, to nije sporno, pravi se razlika izmeu objektivnog i subjektivnog autorskog prava. Pod objektivnim autorskim pravom , smatra se skup pravnih normi kojima se reguliu pravni odnosi u vezi sa stvaranjem i koritenjem autorskih djela. Te pravne norme mogu biti na nacionalnom i meunarodnom nivou. U osnovi obje se zalau da je zadatak autorskog prava da prui zatitu autoru i njegovom djelu i zakonitim korisnicima, kao i drugim licima korisnicima autorovog djela. Drugaije u objektivnom smislu autorsko pravo je sistem pravnih pravila i naela koji reguliu prava koja zakon dodjeljuje autoru djela. Subjektivno autorsko pravo prema monistikoj teoriji, koja je u naem pravnom sistemu prihvadena jeste pravo sutora na djelu koje je stvorio i sastoji se od : 1. linih prava 2. imovinskih prava ( ovlatenja). Prihvatanjem monistike koncepcije autorskog prava kao jedinstvenog prava sa vie ovlatenja jeste pravilan i logian pristup, kao i kod drugih subjektivnih prava koja sadre vie ovlatenja (npr.pravo svojine). Apsolutno subjektivno pravo po svojoj prirodi daje svom titularu mogudnost iskoritavanja svog djela, druga lica mogu koristiti tue autorsko djelo samo uz dozvolu autora ili nekog nosioca autorskog prava (tzv.autorizacija ) ukoliko zakonom nije drugaije odreeno.
6

Autoru na raspolaganju stoji i mogudnost da zabrani koritenje svoga djela pa se shodno tome autorsko pravo tretira i kao pravo dozvole i pravo zabrane. No, treba imati u vidu da se dozvola koja je dana za odreeni nain koritenja djela u pravilu odnosi samo na taj konkretni modalitet njegovog iskoritavanja. Za svaki drugi oblik iskoritavanja djela, potrebno je obezbjediti novu dozvolu autora. Da bi neko djelo bilo predmetom autorsko-pravne zatite mora predstavljati intelektualnu tvorevinu koja je nastala kao produkt duhovnog stvaralatva odreene individue odnosno tvorca autorskog djela.

Zato se kae da djelo individualizira autora, dok autor : Sa svoje strane utiskuje peat linog, posebnog i orginalnog u djelu koje je stvorio. ( Vesna Besarovid, Intelektualna svojina-industrijska svojina i autorsko pravo, Beograd 2005. str.243.) Izuzetak predstavlja jedino narodna usmena, knjievna i umjetnika djela koja su stvarana i dotjerivana u jednom vrlo dugom vremenskom periodu, nerijetko vijekovima, a iji je autor uslovno kazano itav narod. Ovakav izuzetak postoji ak i u onim sluajevima kada je prvi autor takvih djela bio poznat. Predmet pravne zatite autorskog prava jeste autorsko djelo koje prema pozitivnim propisima jedne zemlje, gdje se pravna zatita trai, mora ispunjavati odreene uslove. Dakle nacionalnim propisima se utvruje pojam autorskog djela, te kondicije koje mora ispunjavati da bi se smatralo autorskim djelom, odnosno da bi uivalo pravnu zatitu. Davanjem pravne zatite jednom obliku duhovnog stvaralatva, autorskom djelu, zakonodavac istovremeno titi i autora toga djela. Proizilazi da autor uiva pravnu zatitu povodom svoga djela i sva njegova ovlatenja za djelo kojeg je on tvorac od trenutka nastanka tog djela. No, autorsko djelo moe uivati i samostalnu pravnu zatitu nezavisno od svoga autora , onda kada je autor djela nepoznat, onda kada ispnjava opte uslove koji su utvreni za autorska djela. Autorsko djelo je orginalna intelektualna tvorevina koju je srvorilo odreeno lice, sasoji se od ideje koja je konkretizirana u odreenom obliku na podruju knjievnosti , nauke, umjetnosti i drugih podruja stvaralatva. Autorskim djelom smatraju se pisana djela, govorna djela, dramska i dramsko muzika djela, muzika, djela iz oblasti slikarstva, kiparstva, arhitekture, fotografska djela itd. Kod definisanja autorskog djela postoje razliita gledita, zavisno od posmatranja broja elemenata koje djelo sadri, naime po nekima, radi se o jednom elementu ( izraajna forma ), po drugima su prisutna dva elementa ( ideja-animus, i oblik njenog izraavanja ili korpus ) dok tredi smatraju da se radi o tri elementa, tri faze stvaranja djela ( unutranja forma, spoljna-izraajna forma ).

Po monistikom shvatanju, posebno zastupljenom u njemakom pravcu a dijelo i u anglosaksonskoj teoriji, koje polazi od toga da je autorsko djelo duhovna tvorevina, reprezentativnog karaktera, za njegovu pravnu zatitu je bitan spoljni oblik tj.ideja nema poseban znaaj, jer ostaje uvijek nezatidena i uslovni kazano stoji svakome na raspolaganju, predstavlja univerzalnu svojinu itavog ovjeanstva.

Na tim osnovama koncipirana je legislativa BiH, tite se samo djela koja su dobila spoljanju formu dok ideja ostaje nezatidena. ( Treba imati u vidu da je priroda odnosa izmeu ideje i forme odreena svakim autorskim djelom ali ipak ideja i forma predstavljaju jedno neophodno jedinstvo, kako ne postoji autorsko djelo bez forme, tako ga jo manje moe biti bez ideje ). Ali u kraljnjem zakonska pravna zatita moe biti pruena jedino formama autorskih djela, drugaiji pristup je nezamisliv i mora se ustuknuti pred rjeenjem da ideja uiva pravnu zatitu samo ako je ispoljena u adekvatnoj formi ) ( Vesna Besarovid, 245, 246 str. isto djelo). Ipak takvo shvatanje u pravnoj teoriji nije jedinstveno i donekle opravdano trpi odreene kritike, sumarno takvo osporavanje se zasniva na stavu da izraajnu formu djela nemogude odvojiti od njegove unutranje sadrine tj.ideje i samo oba elementa kao dvije strane iste pojave autorskog djela zajedno ine cjelinu. Navedeno osporavanje jeste i temelj drugog dualistikog gledita posebo zastupljenog u francuskom pravu, po kome je za zatitu autorskog prava neophodna kombinacija ideje i forme samo zajedno, prema toj teoriji corpus i animus predstavljaju autorsko djelo, nemogude ih je cijepati. Pa se autorskim pravom u objektivnom smislu titi ideja samo pod uslovom da je ona izraena u spoljnoj izraajnoj formi. Proirenjem dualistikog nastaje trede trijalistiko koje podrazumjeva tri faze nastajanja autorskog djela. Na prvom mjestu je ideja koja predstavlja sastavni dio unutranje linosti autora i njegovog intelekta. Meutim sve dok je ideja satavni dio autorovog intelektualnog sadraja tretira se kao umna, potencijalna koncepcija bududeg autorskog djela i u domenu posjedu u vlasti je samo autora, njenog tvorca (npr.ideja o sadraju bududeg romana, koncepcija filma koji treba da se snimi ). Kao takva bez obzira to predstavlja esenciju, sr bududeg autorskog djela,nesporno njegov kreatorski element, ideja ne moe uivati samostalnu pravnu zatitu jer nije podobna za prenoenje i koritenje, i zaista ako bi se postupilo na suprotan nain kada bi sama ideja nezavisno od forme izraavanja uivala pravnu zatitu autorskim pravom bi se monopolizirao svijet ideja koji je po svojoj prirodi univerzalan i pripada itavom ovjeanstvu, pa bi na taj nain umjesto da predstavlja njihov podsticaj autorsko pravo blokiralo razvoj nauke, umjetnosti i knjievnosti. Druga faza ( element ) jeste unutranja forma tj.konkretizacija ideje, ime tvorac daje unutranji oblik svojoj ideji (Janjid Miodrag, Industrijska svojina i autorsko pravo , Beograd 1982.godine, str.218).
8

Na dati nain se vri razbijanje prvog elementa dualistike teorije tj.ideje, odnosno ono to je po njoj jedan element dijeli se na a) izbor ideje b) njenu konkretizaciju. Radi se o uobliavanju ideje u konkretnu sadrinu odnosno inspiracija ili stvaralakog nadahnuda autora, dobiva odgovarajude konture bududeg autorskog djela, ustvari autor u sklopu ovog elementa, date faze, moe ali ne mora vriti fiksiranje ideje na materijalnu podlogu npr.koncept knjievnog djela, note za osnovnu ideju muzikog djela, skica bududeg portreta i slino. Na taj nain se ideja iz difuznog apstraktnog svijeta transformie u konkretnu sadrinu bududeg autorskog djela ( Vesna Besarovid, 244. ). Broj ideja za knjievna i umjetnika djela je relativno ogranien kao npr.tvrdiluk je bio predmet interesovanja mnogih pisaca, to nije prepreka da mnogi pisci ( Balzak, Popovid ) uzmu za obradu u svojim djelima a da svaki od njih predstavlja nov i veliki doprinos optoj kulturi odnosno autorsko djelo. U datom kontekstu moe se navesti i niz drugih ideja kao to su : majinska ili sestrinska ljubav, rodoljubiva osjedanja, ljubomora, izdaja, rat, ljepota enskog tjela, itd. Sve su one do sad koritene u nastajanju autorskih djela, pa na neki nain moemo kazati da ima veoma malo ideja,koje su sadravale svoju orginalnost. Zbog toga dananji izbor ideja od strane autora sadri nizak nivo intenzivnosti i kako navedeno prevazidi. Navedeno se prevazilazi time to je obino unutranja forma ideje presudna orginalnost djela, odnosno kroz unutranju konkretizaciju, autor daje orginalni peat jednoj ved koritenoj ideji. Naime unutranja forma skupa sa spoljnjom predstavlja peat individualizacije autora ime se postie da to njegovo djelo bude razliito od drugih njegovih djela, kao i od djela sline vrste koje su stvorili drugi autori. Tredi element teorije ( faza) jeste stvaranje vanjskog oblika izraajne forme konkretizirane ideje odnosno materijalnog oblika nekog autorskog djela ( rukopis nekog djela, notni zapis muzikog djela, slika, skica, plan za djelo arhitekture). Moe biti dvodimenzionalan i trodimenzionalan to zavisi od vrste autorskog djela, i tek tada nakon to ideje iz unutranje evoulira u spoljnju formu smatrat de se da je autorsko djelo nastalo, materijalizacijom u odreenom obliku intelektualna djelatnost autora je okonana. U spoljnoj ili izraajnoj formi, jedno djelo postaje autorsko odnosno djelo koje se moe odvojiti od svoga autora koji ima samostalnu vrijednost pa se moe vriti njegovo prenoenje i izvravanje. Tek kada se moe odvojiti od svog autora tada ima samostalnu vrijednost. Izraajna forma ini djelo podobnim za cirkulaciju tj. prometovanje i tek tada se moe kazati da je autorsko djelo izraajna forma individualnog duha.

*UMJETNIKA VRIJEDNOST AUTORSKOG DJELA* Bez obzira na njenu knjievnu ili umjetniku vrijednost u okviru autorskog prava, svaka materijalizovana ideja uiva zatitu. Ovakav pristup je izloen odreenim osporavanjima, prije svega zbog problema tj.teine utvrivanja objektivne ocjene umjetnike odnosno knjievne vrjednosti.
9

Zaista vrlo je teko dodi do do takve ocjene u svakom pojedinanom sluaju, naime, i sma injenica da se neto ocjenjuje bez obzira ko to vri nosi u sebi subjektivni karakter. Sjetstveno tome umjetnika vrijednost je subjektivna kategorija i ona zavisi od mnogih faktora kao to su uzrast, stepen obrazovanja, lini afinitet, okruenje, modni trend itd. ( Vesna Besarovid, 248 i 249 Str.). Dakle objektivno bi se ako bi se do njega dolazilo ocjenjivanje u sutini svodilo na subjektivno. Navedeno bi se vodilo suprotnom cilju od onoga koji je postavljen od doba autorskog prava, a koji je do danas kontinuirano razraivan kroz principe autorsko-pravne zatite na nacionalnom i supranacionalnom nivou. Naime to bi sa sobom nosilo opasnost da na mala vrata doe po ponovnog uvoenja sistema privilegija u oblasti autorskog prava. ak bi i solucija da sudovi utvruju umjetniku vrijednost knjievnih i umjetnikih djela i koje de od njih uivati pravnu zatitu bila neprihvatljiva. To zato to bi se u tom sluaju sudije pretvorile u odreenu vrstu knjievnog odnosno umjetnikog irija. Zbog navedenog je prihvaden, ini se, sasvim ispravan pristup, to je stav sudske prakse kod nas i u svijetu, po kome je ocjena knjievne ili umjetnike vrijednosti preputena ukusu javnosti, publici, itaocima, sluaocima i drugim korisnicima knjievnih i umjetnikih djela. Inae, ini se potpuno ne izvodljivim mogudnost da se u zakonima ugrade odreeni kriteriji po kojima bi se utvrivao, ocjenjivao umjetnika vrijednost autorskog djela i odobravala njegova pravna zatita. Umjetnika vrijednost autorskog djela ni u jednoj zemlji svijeta nema uticaja na odobravanje njegove pravne zatite, to vodi, izgleda, definitivnom deduciranju, da u autorskom pravu vrijednosni kriterij nije mjerodavan za sticanje pravne zatite. Deduciranje-zakljuivanje ( U potpuno istoj mjeri pravnu zatitu de uivati muzika simfonija, ozbiljno knjievno djelo kao i novokomponovana pjesma). Svrha stvaranja umjetnikih djela sastoji se u tome da se ona nekome, ili bilo kome, svia ako se takva svrha postigne uslov umjetnike vrijednosti je ostvaren. Javnost treba da cijeni vrijednost umjetnikog djela prihvatajudi ili odbacujudi ga. Svaki drugaiji pristup za utvrivanje umjetnike vrijednosti djela u kontekstu autorsko pravne zatite baziran je na ocjenjivakim odborima, irijima je dato da ocjene prema sudijskoj ocjeni i slino. Imao bi lini karakter arbitrarnost i proizvoljnost koji bi nosio sve opasnosti u vezi sa tim. Na kraju treba imati u vidu da umjetnika vrijednost nije konstantan i nepromjenjiv kriterij, radi se o vrlo fleksibilnom pokazatelju estetskog shvatanja jednog vremena koji podlijee promjenama i oscilacijama. *EKONOMSKA VRIJEDNOST AUTORSKOG DJELA* Sa ekonomskog aspekta autorsko djelo je roba, i ako posebne vrste ( sui generis) u sutini ipak roba. Ona to moda, jo uvijek nije za njegovog autora, ali svakako i uvijek jeste za njegovog kupca, odnosno prodavca. Naime teko je zamisliti da neko stvara odreeno autorsko djelo samo za sebe a da nema namjeru da ga koristi kao izvor ili barem kao jedan od izbora za obezbjeenje svoje materijane egzistencije.
10

Bez obzira o kakvim se modalitetima radi, autorska se djela danas stvaraju radi publike, za trite i sa ciljem da se u orginalnom ili reprodukovanom obliku to bolje unovi. Dananji potroai tih djela sve vie cijene njegovu estetsku stranu pa su autorska djela, kako na nacionalnom tako i na nadnacionalnom tritu kao sui generis proizvodi kulture, jedna od najznaajnijih roba. Od ukusa potroaa, nivoa njihovog kulturnog razvoja neposredno zavisi i koja de od tih roba imati bolji plasman na tritu, to znai da njihova vrijednost ne zavisi uvijek od same umjetnike vrijednosti. Dakle osnovni i konani sud o literalnoj i umjetnikoj vrijednosti autorskog djela donose ono kojima su namjenjeni, direktni potroai robe odnosno njeni kupci. Danas se izgleda nesporno moe govoriti o padu umjetnike vrijednosti i o komercijalizaciji umjetnikih djela, odnosno njihovoj proizvodnji za trite.

*BITNE KARAKTERISTIKE AUTORSKOG DJELA* Zakonom se eksplicitno ne odreuje uslovi koje bez obzira na vrstu mora ispuniti svako autorsko djelo kako bi uivalo pravnu zatitu u okviru autorskog prava. Meutim bez obzira na to, indirektno uzimajudi u obzir zakonske formulacije proistie da kako bi se neko djelo mstralo autorskim mora ispunjavati odreene uslove, odnosno imati odreene karakteristike, jedna od njih je neizostavno orginalnost djela iz oblasti stvaralatva a druga da je djelo objevljeno, izraeno u nekoj formi, pri tome to se tie drugonavedenog treba imati u vidu da je tvorac djela u potpunosti slobodan kod izbora odreene forme, a svaka forma koja je pogodna za izraavanje odreenog rezultata stvaralakog rada moe uivati pravnu zatitu. *ORGINALNOST AUTORSKOG DJELA* Da bi jedno djelo uivalo autorsko pravnu zatitu, treba to je opte prihvadeno u knjievnosti i umjetnosti treba orginalnu izvornu tvorevinu. No pod orginalnodu intelektualnog kreativnog ostvarenja, odnosno pod ostvarenjem ljudskog duhovnog stvaralatva mogu se podrazumjevati dvije vrste koje su vezane za: a) linost autora ( autorska orginalnost tj.tzv.subjektivna orginalnost odnosno novost u subjektivnom smislu ). b) rezultat autorskog stvaralatva ( orginalnost djela ). U autorskoj orginalnosti se moe govoriti : Onda kada jedno delo odrava individualne osobine autorskog dela, odnosno kada predstavlja rezultat inspiracije i individualnog i duhovnog sadraja njegovog tvorca. ( Vesna Besarovid, isto djelo ). Orginalnost tj.izvornost djela postoji u onim sluajevima kada predstavlja novu duhovnu tvorevinu u oblasti u kojoj je nastala.
11

Radi se o autorskim djelima koja zavisno od vrste kod slualaca, itaoca ili gledaoca stvaraju osjedaj orginalnog, neobinog do tada nevienog odnosno nesluanog djela, pri tome treba imati u vidu da su u odreenim sluajevima i neke nijanse dovoljne da se za jedno djelo stvori predstava o njegovoj orginalnosti. Drugaije kazano, orginalnost uvijek podrazumjeva autorovu orginalnost kao bitan element ali i neto vie- izvornost i autentinost autorove inspiracije. Ukoliko, na primjer, jedan kipar napravi umjetniko djelo skulpturu a njegov uenik koji sa njim radi u ateljeu inspirisan djelom svog profesora napravi slinu skulpturu i pri tome unese svoje line, individualne elemente u stvaranju svoga djela. S' obzirom na to da kod oba djela postoji autorska orginalnost, ali samo prva skulptura ispunjava uslov umjetnike orginalnosti-zato to je rezultat izvorne inspiracije. Drugo djelo, uenikova skulptura i pored orginalnosti predstavlja podraavanje tueg umjetnikog djela, kod njega se ne radi o novoj kreaciji koja sadri znatne izmjene u smislu znaajnog peata linosti autora toga vremena. Orginalnost i novost i ako se radi o veoma bliskim pojmovima ne treba nikako poistovjedivati, zasnivaju se na razliitim kriterijumima. Orginalnost na subjektivnom a novost se cijeni na objektivnom nivou. Sa pravnog aspekta sama novost nije relevantna i ne predstavlja uslov za priznavanje pravne zatite u autorskom pravu odnosno ne zahtjeva se apsolutna novost odreenog djela. U skladu s' tim postoji, dodue, teorijska mogudnost da dva lica nezavisno jedno od drugog stvore isto djelo i da na osnovu toga oba ostvare autorko-pravnu zatitu, ali i suprotno ( Janjid) odreeno djelo moe biti novo, dakle ispunjavati uslov novosti ali ne posjeduje orginalnost, pa s' toga nede biti autorsko-pravnom zatitom, inae drutvena zajednica nije posebno zainteresirana za novost autorskih djela kao to je to sluaj kod drugih duhovnih tvorevina. Orginalnost predstavlja umjetniku kategoriju i zasnovana je na svjetskim kriterijima koji uvijek sadre elemente subjektivnog i proizvodnog u datom smislu jedno djelo se smatra subjektivno orginalnim ako autor ne oponaa drugo njemu poznato djelo tako npr.neko umjetniko djelo ne mora da bude objektivno novo ali moe da stvara utisak umjetniki orginalno kod njegovih konzumenata. Umjetnika orginalnost ne doputa podraavanje i imitaciju drugih autorskih djela sline vrste, to opet ne znai da potpuno iskljuuje intelektualne i umjetnike veze izmeu novog djela i djela koja su prije njega postojala. U konanici to nije ni mogude, imajudi u vidu da se svaki autor manje ili vie oslanja na kulturno i umjetniko nasljee obrazovanja, te poznavanje nacionalne i strane kulturno umjetnike batine i djela.

12

Pitanja orginalnosti jednog djela jeste faktiko pitanje i ono se cijeni AD HOC tj.da li je umjetniki orginalno ili je imitacija, kopija ili neki drugi oblik podravanja drugih djela. No treba imati u vidu da krajnji oblici u podraavanju tueg djela Plagijat ( kod knjievnih djela ) i nedozvoljena kopija ( kod umjetnikih djela ) podlijeu sankcionisanju. U smislu graanskopravne i krivinopravne zatite kao bitan element se uzima autorska orginalnost a u pogledu umjetnike orginalnosti pretpostavlja se da ona postoji i to sve do prekoraenja granice dozvoljenosti u imitiranju tueg autorskog djela odnosno dok ne doe do povrede autorskih prava drugih autora. Kako odobravanje autorsko-pravne zatite nije uslovljeno ispunjavanjem formalnih kondicija pa ni u pogledu orginalnosti, prezumptivno se smatra da ona postoji sve dok se suprotno ne dokae ( oboriva pravna pretpostavka ).

*IZRAAVANJE-OBJAVLJIVANJE AUTORSKOG DJELA* Razgranienje izmeu ideje i forme nerijetko predstavlja teak zadatak, u vezi s' time mogu se postaviti pitanja, do koje mjere se protee ideja (osnova) i kada nastaja forma? Je li samo razlikovanje izraza crta i boja dovoljno da jednom djelu da peat orginalnosti ili kao to je to sluaj u francuskom pravu, zatitu treba dati i kompoziciji. U biti ova pitanja se svode na mjeru odnosa izmeu 1. prava koritenja dostignutog kulturnog naslijea i batine 2. zabrane eksploatacije tueg intelektualnog rada. Po svojoj prirodi ideja i forma moraju initi jedinstvo, jer bez ideje nema forme. Ipak proirenje autorsko-pravne zatite moe biti tako ekstezivno da se nekim izraajnim oblicima, formam da zatita ak i onda kada u sebi sadre vrlo malo onoga, to bi se podvelo pod proizvode ljudskog duha (npr.dokumentarna fotografija). Ovako problematiziranje u velikoj mjeri daje za pravo dualistikom shvatanju autorskog djela odnosno njegove zatite. Meutim u sutini a to predstavlja monistiko shvatanje, autorsko djelo ima reprezentativni karakter. Formalno gledajudi autorskim pravom se vri zatita samo oblika izraavanja dok ideja ( ostaje po strani ) to bez obzira to ona nesporno jeste osnova corpusa ( izraaja) odnosno njenog naterijalnog izraaja koji je u ostalom jedini dostupan javnosti. Zatita autorskih djela je moguda samo ako su zaista produkti ljudskog duha i ako dobiju svoj odgovarajudi izraajni oblik odnosno materijalizovanu formu, pri tome izraz materijalizovana forma se mora extenzivno tumaiti odnosno, treba imati u vidu da ne mora uvijek i kod svih djela imati izraaj u trajnom i fizikom tj.tjelesnom obliku, npr.usmena govorna djela ( predavanja, govori, besjede i sl.) muzika djela bez nota ( govor i zvuk se smatraju materijalnim djelom prirode pomodu kojeg se komunicira i prenosi odreeni sadraj). No kada se radi o koreografskim ili pantomimskim djelima autor autorsko-pravnu zatitu shodno bernskoj konvenciji uivade samo ako je njihovo predstavljanje utvreno pismeno ili na drugi nain ( npr.na filmskoj traci ).
13

Uz navedeno treba imati u vidu da materijalizovana forma u kojoj je djelo izraeno ne mora biti konana. Naime i nedovrena djela uivaju pravnu zatitu ( nedovreni romani, slike ).

U datom sluaju je bitno da je materijalizovana ideja predstavljena u mjeri koja bez dvojbe karakterie autorsko djelo u sutini objavljivanje djela ne predstavlja konstitutivni element autorsko-pravne zatite, domadih dravljanina u autorskim pravcima pretenog broja zemalja ( bez izuzetka lanicama bernske unije) pa kada se radi i o BiH. Objavljivanje odnosno radnja kojom djelo postaje dostupno javnosti potencijalno svim individuama ili vedem broju lica koja nisu povezana nekim specifinim meusobnim odnosima, prvenstveno ima znaaj za raunanje roka zatite. Naini objavljivanja su razliiti i uslovljeni su vrstom djela koje se objavljuje. Objavljivanje autorskog djela je u vlasti samog autora, jedan je od njegovih linih prerogativa, to je osim nekih izuzetnih sluajeva ne prenosivo pravo. U anglosaksonskom pravu objavljivanje je bio jedan od uslova za sticanje autorsko-pravne zatite. Zavisno od toga da li su objavljena ili ne autorska djela su u Engleskoj do 1911. godine, a u SAD-u do 1976. godine imala razliit pravni status. Novi zakon SAD-a donesen navedene godine, ukida dotadanja pravila i neobjavljena djela izjednjaava sa objavljenim. Od momenta objavljivanja djelo je uivalo zakonsku zatitu, vlasnik autorskog djela je sticao zakonski priznata moralna ovlatenja, ukljuujudi i pravo na pravnu zatitu u sluaju povrede svoga djela. U pogledu neobjavljenih djela vaio je reim Common Law-a tj.primjenu pravila koja su pruila znatno manju zatitu autoru, i njihovih neobjavljenih djela. Kada su u pitanju djela iji je auto nepoznat, autorsko-pravna zatita je vezana za samo takvo djelo i zavisno od vrste djela uslovljena je njegovim objavljivanjem odnosno rauna se od dana njegovog objavljivanja. Ovdje se radi o pravima bernske konvencije koja su preuzele zemlje njene potpisnice odnosno lanice te unije. Potrebno je razlikovati pojmove objavljivanja i izdavanja to je znaajno za koritenje pojedinih prava autoru. Neko autorsko djelo se smatra objavljenim od trenutka kada na bilo koji nain i bilo gdje u svijetu prvi put saopteno od strane autora ili lica koje je on na to ovlastio. S' druge strane kod izdavanja se smatra momanat kada su primjerci djela puteni u promet i to od strane autora ili lica koje je na to ovlastio. I to u broju primjeraka koji moe zadovoljiti potrebe javnosti. Polazedi od vrste i prirode djela ime se izbjegava sluaj tzv.fiktivne upotrebe. Kada se radi o djelima likovne umjetnosti ona se smatraju izdatim ukoliko jedan orginalni primjerak ili najmanje jedna kopija djela uinjena trajno pristupana javnosti od strane autora ili lica koje je on na to ovlastio.

14

*NASLOV AUTORSKOG DJELA* Naslov djela je ime, naziv koje se odreeno autorsko djelo obiljeava s' ciljem njegove identifikacije i razlikovanje od djela iste ili sline vrste. Upravo naziv odraava sutinu djela koje ( vesna Besarovid, 250.) a) obiljeava njegovu osnovnu ideju b) upuduje na djelo c) je u bliskoj intelektualnoj vezi s' djelom. S' tim u vezi naslov se moe tretirati duhovnim stvaralatvom autora djela drugaije kazano sastavnim djelom autorskog djela kojeg obiljeava. Bez obzira na to to je naslov intelektualnog djela povezan sa samim djelom sa funkcijom da identifikuje i personifikuje autorsko djelo u skladu sa zakonskim odredbama uiva autorsku zatitu, ustvari, ini se da zakonodavac na taj nain pledira ukazati kako je u pogledu kvaliteta, pravna zatita naslova identina pravnoj zatiti samog autorskog djela, odnosno da naslov jeste cjelina sa kojom se djelo obiljeava ali to treba shvatiti tako da je naslov posebno autorsko djelo. To iz razloga to se naslov moe zatiti samo ako postoji autorsko djelo. Njegova pravna zatita je akcesorne prirode u odnosu na pravnu zatitu samog autorskog djela. Imajudi u vidu da je osnovna funkcija naslova da se njime obiljei autorsko djelo, smatra se nedoputenim. Za naslov uzima se onaj koji je ved koriten, za isto ili slino djelo. Ako se na takav nain moe izazvati, odnosno izaziva zabuna u pogledu autora djela. Takva zabrana dakle, ima za prezumpciju dva uslova: 1.) da se radi o djelima iste vrste 2.) da time dolazi do zabune i/ili pometnje u pogledu identiteta autora i djela. Znai doputeno je koristiti iste naslove za razliite vrste djela, jer na taj nain ne moe dodi do zabune u knjievnom i umjetnikom ivotu. Povredom naslova vrijeaju se lino-pravni i imovinsko-pravni interesi autora djela. Ukoliko bi pak dolo do pojavljivanja istih ili slinih autorskih djela sa istim naslovima, to bi izazvalo zabunu u prometu, primjenilo bi se naelo vremenskog prioriteta tj. autor djela koje je ranije nastalo ( objavljeno ) stie pravo da zadri takav naslov. A autor drugog djela kasnije nastalog u obavezi je da izmjeni naslov svoga djela. Interesantno je da zakon Velike Britanije ne prua pravnu zatitu naslovu autorskog djela. Ali ukoliko jedan autor ili korisnik autorskog djela upotrjebi naslov tueg autorskog djela, to de se tretirati kao akt nelojalne konkurencije. Shodno tome autor djela iji je tako iskoriten stie prava koja proistiu iz nelojalne konkurencije. U francuskoj legislativi naslov djela uiva pravnu zatitu ako je orginalan.(Vesna Besarovid, 251.). Na taj nain polazedi od toga da naslov predstavlja sastavni dio autorskog djela za iju je pravnu zatitu orginalnost osnovni uslov isti uslov ( orginalnost ) predvien je i za pravnu zatitu naslova. Meutim s' obzirom na hiperprodukciju u oblasti knjievnosti i umjetnosti na razvijene mas-medije i ogromnu cirkulaciju kulturnih dobara.
15

Danas je teko nadi orginalan naslov. Zato se u Francuskoj u odsustvu orginalnosti zahtjeva tzv.distinktivnost, pod time se podrazumjeva da niko ne moe koristiti naslov jednog djela za individualizaciju djela iste vrste, ukoliko se time moe izazvati zabuna. Navedeno se odnosi kako na naslove zatidenih djela tako i na ona autorska djela koja spadaju u javni domen ( iji je rok zatite protekao ). U njamakom pravu naslov djela ne crpi zatitu iz propisa autorskog prava osim kada se radi o naslovu koji odraava individualni duh autorskog djela, odnosno autorovu ideju ( Vesna Besarovid, 252 str.). No slino Velikoj Britaniji zakonom o nelojalnoj konkurenciji prua pravnu zatitu naslovu autorskog djela, naime da bi naslov uivao takvu zatitu potrebno je a) da se razlikuje od drugih naslova b) da postoje prioritetne potrebe c) da se eliminie opasnost stvaranja zabune sa djelima iste ili sline vrste. Interesantno je da u Njemakoj naslovi novina, asopisa i drugih publikacija uivaju pravnu zatitu u okviru propisa o pravnoj zatiti igovanja. *IZVEDENA AUTORSKA DJELA IZ ZBIRKE* Ved je dovoljno kazano da kada autor djela ispuni uslov umjetnike orginalnosti, kao izvorni nosilac ovlatenja, stie sva autorska prava u vezi sa svojim djelom. No, mogude je da autor u shvatanju nekog djela koristio uzonom-idejom ili kompozicijom drugog autora, a da je pri tome unio odreene elemente orginalnosti. Uz to u podraavanju tueg djela, isto nije plagirao niti kopirao. Povodom takvog djela ima pravo na odgovarajudu autorsko-pravnu zatitu ali se u tom sluaju radi o IZVEDENOM DJELU. Autor izvedenog djela moe biti ogranien u vrenju svojih prava od strane autora izvornog djela, to upuduje na postojanje odreenih odnosa izmeu njih. Prilikom utvrivanja odnosa, izmeu autora izvornog djela i izvedenog djela ( kod kojeg je umjetnika orginalnost prisutna u manjem obimu tj.intenzitetu u odnosu na prvo ). U teoriji autorskog prava postoje adekvatni pristupi , po jednom od njih ( francuski sistem ) ako je u izvedenom djelu od izvornog pozajmljena samo ideja izvedeno umjetnoki djelo de se smatrati umjetniki orginalno, to iz razloga to je ideja slobodna i dostupna svakome odnosno nemogude je zabraniti nekome pravo na ideju pa ni na koritenje tue, meutim ako je kod izvedenog djela pored ideje pozamljena i forma tj.nain izraavanja autora izvornog djela, takvo izvedeno djelo de se smatrati relativno orginalno. U datom sluaju de se tretirati kao neka od vrsta prerade, obrade, zbirke, prilagoavanja odnosno prijevoda izvornog djela, a odnosi izmeu autora izvornog i izvedenog djela se prevodi pod pozitivne propise autorskog prava. Po drugom njemakom sistemu, kod procjene se polazi od toga da svako djelo odraava linost autora. To dalje znai da njegova individualnost moe biti iskazana putem: a) sadraja b) izraajne forme ili c) i sadraja i izraajne forme.

16

Pored datih elemenata koji odraavaju individualnost autora i daju peat linog, autorskog svako autorsko djelo sadri neke opte elemente koje autorsko pravo ne titi ved predstavljaju dio kulturno-umjetnikog nasljea i/ili opteg znanja. Podraavanje takvih elemenata je doputeno i nedovodi po povrede umjetnike orginalnosti. Takva povreda de postojati onda kada u jednom djelu pozajmljeni lini elementi iz drugog autorskog djela. Francuska teorija autorskog prava ini razliku izmeu apsolutne i relativne orginalnosti autorskog djela. Apsolutno orginalna autorska djela su ona iji autori ne crpe inspiraciju iz ranije nastalih djela, odnosno intelektualno i pravno su potpuno nezavisna od ostalih djela. Relativno orginalna djela jesu ona u kojima su autori pozajmili odreene elemente ranije nastalih djela. Ipak u praksi se javlja veliki broj djela koja su izmeu apsolutno orginalnih tj.izvornih i relativno orginalnih tj.izvedenih djela, naime ona nemaju umjetniku orginalnost niti su izvedena djela-shodno normama autorskog prava. Kod njih se umjetnika orginalnost procjenjuje ad hoc i zavisi od suda publike. Kod utvrivanja orginalnosti autorskog djela nije mogude koristiti isti jedinstveni kriterij kod svih njih, ved se procjenjuje zavisno od vrste autorskog djela. Tako kada se radi o knjievnim djelima, presudni su kompozicije i nain izraavanja ideje autora. Kod muzikih djela orginalnost se moe ispoljiti u bilo kojem elementu melodiji, harmoniji ili ritmu. Lino izvoenje kod knjievnih i umjetnikih djela nema znaaja prilikom ocjenjivanja njihove orginalnosti. To za razliku od djela likovne i primjenjene umjetnosti, kod kojih je suprotno tome lino izvoenje bitan elemenat orginalnosti. Naime likovno djelo koje ispunjava uslov autorske orginalnosti uiva pravnu zatitu i ako nije umjetniki orginalno, pa ak i kada predstavlja kopiju nekog djela ( pod uslovom da je potpisano od autora kopije ). Po prirodi stvari od nekih autorskoh djela, umjetnika orginalnost je manjeg intenziteta npr.prilikom stvaranja svog rijenika autor se mora sluiti djelima drugih autora. Kada se radi o narodnoj muzici prilikom sastavljanja kompozicije kompozitor je nuno inspirisan narodnim folklorom. A utor djela primjenjene umjetnosti koji za uzor uzima narodne rukotvorine, prinuen je da se slui rezultatima narodnog stvaralatva itd. Uporedo sa stvaranjem autorskog djela prisutan je proces nastajanja djela koja za osnov imaju neko od postojedih autorskih djela-izvedena autorska djela. Tome najvie doprinosi injenica da se jedno autorsko djelo, jednostavno moe koristiti na vie naina, prerada-izrada scenarija za film, dramatizacija, prijevod itd. Pri tome svaki od datih modaliteta moe biti nezavisan i na koji nain moe uticati na vrijednost samog djela ta vie, a to predstavlja, svojevrsno bogatstvo autorskog prava i samo izvedeno djelo moe posluiti za osnov za nastajanje novog autorskog djela. U tu svrhu mogu koristiti djela koja uopte ne uivaju autorsko-pravnu zatitu ( zbirke sudskih odluka, zakona i dr.). Kao i ona kod kojih je autorsko-pravna zatita istekla ( slobodna autorska djela ).
17

Vradajudi se na sutinu izvedenih autorskoh djela treba jo jednom naglasiti da je njihova autorsko-pravna zatita moguda samo ako predstavljaju orginalnu duhovnu tvorevinu izraenu u adekvatnoj formi iz oblasti knjievnosti, nauke, umjetnosti i drugih podruja stvaralatva.

Znaaj koji uopte imaju stvaralaki doprinos u drutvenoj zajednici, rasprostranjenost izvedenih djela u savremenom kulturnom ivotu, jesu vani faktori koji su nametnuli potrebu da ona uivaju autorsko-pravnu zatitu na nacionalnom i meunarodnom planu i to pod istim uslovima kao i djela na osnovu kojih su ona stvorena ( izvorna djela ) i nezavisno od zatite koju ona uivaju. Mogude je i da izvedeno autorsko djelo bude stvoreno u istoj formi kao i ono koje je posluilo kao osnov za njegovo stvaranje. Nacionalnim zakonima se utvruju forme izvedenih autorskih djela ali ne taxativno ved samo izlegblarno to dalje znai da de izvedena djela koja u zakonima nisu pomenuta uivati autorsko-pravnu zatitu ukoliko ispunjavaju predviene opte uslove. Izvedeno autorsko djelo, ne samo da je sutinski povezano sa izvornim ved je u svom nastajanju zavisno od njega, autor izvedenog djela mora imati saglasnost autora postojedeg djela i ako je nadalje u stvaranju svog djela samostalan. Po okonanju izvedenog djela, ukoliko ono ispunjava zakonske uslove, njegov autor postaje nosilac svih zakonom utvrenih autorsko-pravnih ovlatenja.

*MODALITETI I OSNOVNE KARAKTERISTIKE IZVEDENIH DJELA* Prijevod odreenog autorskog djela bez obzira da li to djelo uiva autorsko-pravnu zatitu ili ne ili mu je zatita istekla ne predstavlja izvedeno djelo ved izvorno djelo iskazano drugim jezikom. Prevodilac stvara novo autorsko djelo koje uiva pravnu zatitu i nezavisno od kvaliteta prijevoda. No treba imati u vidu da prevodilac mora imati suglasnost autora, odnosno nosioca autorskog ovlatenja, za zatideno djelo koje se prevodi. Takva suglasnost je neophodna jer je prevoenje jedna od imovinskih prava autora koja je zakonom utvrena odnosno zagarantovana. Neophodno je napomenuti da prijevodi slubenih tekstova iz podruja uprave i zakonodavstva kao i sudstva ne uivaju autorsko-pravnu zatitu ukoliko su uinjeni slubenoj javnostii kao takvi objavljeni. Prerada, prilagoavanje, adaptacija autorskog djela predstavlja stvaranje novog autorskog djela druge vrste na osnovu ved postojedeg knjievnog djela. To je npr.izrada scenarija za film na osnovu romana ili prerada u dramsko ili pozorino djelo tzv.dramatizacija. U praksi je veoma rasprostranjeno kinematografsko prilagoavanje i adaptacija za TV. Takoe treba imati u vidu preradu kolskih i univerzitetskih udbenika. Od muzikih izvedenih djela nerjetko se javljaju aranmani, varijacije, skradivanja i imitacije.

18

Aranman predstavlja obradu postojedeg muzikog djela u svrhu njegovog prilagoavanja za izvedbu sa drugim instrumentima, u odnosu na one kojima se izvodi u postojedem muzikom djelu. Radi se o najedem modalitetu muzikog izvedenog djela, ali da bi uivalo zatitu neophodno je da predstavlja individualni duhovni doprinos autora. Varijacija je ustvari izvedeno djelo kod kojeg je izvreno pozajmljivanje teme od izvornog muzikog djela, dodavanjem nvog motiva. U odnosu na aranman varijacija je vie udaljena od izvornog djela, pozajmljena je samo tema muzikog djela a ostalo je doprinos autora. Skraivanje postojedeg muzikog djela radi odreene namjene takoe predstavlja odreeni vid muzikog djela, ali pod slijededim uslovima: a) da se radi o rezultatu intelektualnog doprinosa b) da samo za sebe predstavlja cjelinu (per se) Imitacija muzikog djela isto tako jeste vrsta muzikog izvedenog djela ukoliko je tako nazvano i ispunjava odreene opte uslove za zatitu. Autorskim djelom se smatra i zbirka autorskih djela, ako s' obzirom na izbor i raspored ispunjava opte uslove za autorsku zatitu. U ovu kategoriju se ubrajaju: enciklopedije, zbornici, antologije, muzike zbirke, zbirke fotografija, itd. U zbirke spadaju i baze podataka ukoliko ispunjavaju opte zakonske uslove za zatitu autorskog djela isto to vai i za zbirke djela koja nisu autorska djela, npr.zbirke narodnih pjesama, sudskih odluka, zakonskih tekstova itd. Treba i ovdje napomenuti da pravna zatita zbirke i autora zbirke ne ograniava prava autora djela koji su sastavni dio zbirke. Sudska praksa ima pristup po kojem i izbor muzike za film moe predstavljati izvedeno autorsko djelo.

*DJELA KOJA UIVAJU AUTORSKO-PRAVNU ZATITU*

Kod utvrivanja djela koja uivaju autorsko-pravnu zatitu savremeno zakonodavstvo primjenjuje metoda generalne klauzule. Na ime odredi se opti pojam definicije autorskog djela uz izgemlarno nabrajanje vrsta takvih djela, nabrajanje ima katakter primjera odnosno iskljuuje pravnu zatitu i za djela nabrojanih u zakonu, pod uslovom da se mogu podvesti pod generalnuklauzulu ( mogu se smatrati autorskim djelom ). 1. Pisana i govorna djela U literaturi pa i zakonskoj regulativi esto se moe nadi da se dana djela nazivaju knjievna, to predstavlja suavanje pojma autorskog djela koja se izraavaju jezikom to se ini neprihvatljivim najmanje iz razloga to pojam knjievna djela predstavlja kvalitetnu odrednicu ( Vesna Besarovid. 255.-a strana) pa je odreenje govorna djela adekvatnije.

19

U ovu grupu autorskih djela ( pisana i govorna djela ) spadaju sva djela kojima je sredstvo izraavanje jezik, pri tome nije bitno koji je to jezik, domadi ili strani, ivi ili mrtvi ( latinski, starogrki ), knjievni ili se radi o dijalektu. Ali neophodno je da se pri tome radi o jeziku koji je razumljiv jednoj grupi naroda, etnike cjeline itd.

U knjievna djela spadaju sva djela iz oblasti knjievnosti ili balatristike, koja se mogu izraziti u obliku romana, novele, pripovjetke, bajke, basne itd., kao i poezija-knjievna djela izraena u stihu. Zatim slijede dramska djela odnosno drame, scenarija za filmove, libreta za razna scenska i nescenska djela. Nauna djela jesu ona koja se odnose na oblast nauke, fundamentalne i primjenjive, to su djela koja sadre elemente naunog saznanja u mjeri i kvalitetu da se mogu smatrati orginalnim naunim djelima. Nauno djelo mora biti samostalno koje postavlja na problem od interesa za nauku da je teoretsko obrazloenje naunog problema ili sadri njegovo rjeenje. Autorsko-pravna zatita se daje takvom djelu odnosno njegovoj formi u kojoj je izraeno. Dakle, sam sadraj naunog djela ( teorije naunog otkrida i njegova primjena u praksi) per se slobodan je za koritenje, odnosno nije pravno zatiden. Pod govorna djela podvode se zbirke naunih i knjievnih djela odnosno zbirke autorskih djela. One mogu biti u obliku enciklopedija, optih i specijalizovanih za odreenu oblast ili praktikog saznanja, zbornika , antologija i slinih zbirnih djela. Takoe zbirke mogu razne vrste slikovnica, ilustracija, stripova, enigmatskih igara, kataloga, vodia i dr. Ovdje se svrstavaju i sva druga djela ije je sredstvo izraavanja jezik, bez obzira da li slovi kao iskljuivi oblik izraavanja ili se koristi zajedno sa ilustracijama, slikama, fotografija ili drugim djelima iz oblasti autopravne zatite. Izuzetno i pod odreenim uslovima pravnu zatitu mogu uivati i neki novinski lanci kao i neki oblici privatne korespodencije. Ipak u osnovi novinski lanci bez obzira to je za njihovo pisanje potreban odreeni intelektualni napor i zahtjeva se poznavanje injenica o kojima se pie, ne predstavljaju duhovnu tvorevinu u smislu autopravne-zatite. To iz razloga to im nedostaje orginalnost i inspiracija i ideja koja predstavlja za svako autorsko djelo. Novinskim lancima itaoci obavjetavajuo dogaajima iz oblasti politikog, privrednog, kulturnog sportskog i drugih oblasti javnog ivota. Dakle njihovi sadraji su zbivanja iz ivota odnosno iznoenje injenica i pojava. Uslov orginalnosti ispunjavat de odreeni novinski lanci koje se ne sastoje samo od vijesti i informacija nego je i njima inkorporirano i miljenje autora o nekom dogaaju, njegov komentar, analiza i lino vienje odreenog problema. U datim sluajevima takvi lanci mogu uivati autorsko pravnu zatitu odnosno imati tretman autorskog djela. Ovakav pristup je relativno novijeg datuma i pod uticajem velikih ulaganja u modernu informatiku kao i razliite konkurencije izmeu izdavakih kuda propos brzine i kvaliteta informacija.
20

Proistie da osnovni pokreta nije bila elja za zatitu moralnih i materijalnih interesa autora novinskih lanaka ved se radi o interesima velikih izdavakih kuda koje su time eljele ostvariti vedu zaradu i povlateni poloaj. To su verbi causa ( na primjer ) putopisne reportae, analize pravnih, ekonomskih ili politikih deavanja, komentari drutvenih zbivanja itd. Ukoliko se potvrdi autorsko pravo u pogledu takvih djela primjenit de se opti reim autopravne zatite. Kada se radi o povredi interesa izdavakih kua ( nedozvoljeno pretampavanje vijesti nedoputeno koritenje istog izvora informacija i dr.) ostvarenje zatite se vri shodno pravilima koja se primjenjuju u oblasti nelojalne konkurencije. U principu privatna i poslovna korespodencija se ne podvode pod autorska djela. Naime treba imati u vidu da privatna pisma uivaju punu pravnu zatitu u sklopu linih graanskih prava kao i krivinom pravu. Ali ako se radi o privatnim pismima pisanim naroitim jezikom u knjievnoj formi u kojima autor iznosi svoje neko vienje i koja obrauju pitanja od opteg interesa a predstavljaju izraz orginalnog intelektualnog stvaralatva uivat de autorsko-pravnu zatitu. Najedi sluaj je da se u ulozi autora takvih pisama nalazi neki poznati naunik, knjievnik, umjetnik ili neka druga linost iz javnog ivota. Meutim ta injenica, kvalitet linosti autora pisma, per se nije dovoljna da se neko pismo podvede pod autorsko ved mora ispunjavati odreene uslove utvrene autorskim pravom, drugaije, ukoliko je privatno pismo knjievno djelo u skladu sa pravilima autorskog prava, njegov autor pored prava na njegovu sadrinu ima pravo i na njegovo objavljivanje ali pod uslovom da se time ne vrijeaju interesi primaoca toga pisma. S' druge strane i primalac takvog pisma ima pravo na njegovo objavljivanje ali uz suglasnost njegovog autora. Sam papir odnosno hartija kao materijalna podloga na kojoj je pismo sainjeno ostaje u svojini primaoca tog pisma. Kada se radi o poslovnim pismima i svim drugim koja nemaju karakter orginalnih intelektualnih tvorevina za njih ne postoji prava zatita, slian tretman imaju i privatni dnevnici, biljeke i zapisi, kod kojih je autorsko-pravna zatita uslovljena orginalnodu, stvaralakim doprinosom, a pri tome njihovom se objavljivanju obavezno vodi rauna o linim pravima pisca i spominjanih linosti. Treba imati u vidu da englesko autorsko pravo ustanovljava autorsku zatitu pri tome ne zahtjevajudi uslov orginalnosti ( Vesna Besarovid, 257.). Usmena djela kako u naem tako i u uporednom pravu uivaju autorsko-pravnu zatitu identino kao i pisana djela pod uslovom da su orginalna. Njihov status je donekle slian onome koji imaju koreografska i pantomimska djela odnosno iz razloga to i ona moraju ispuniti uslov u pogledu fiksiranja, pismeno ili na neki drugi nain. To je sasvim opravdano iz razloga to je u praksi gotovo nemogude obezbjediti zatitu za djelo koje nije materijalizovano, odnosno materijalno fiksirano.

21

*KOMPJUTERSKI PROGRAMI* Sa pojavom kompjutera i kompjuterskih programa stvoren je ogroman zamah u privrednom i drutvenom ivotu vedeg djela ovjeanstva. U proizvodnju kompjuterske tehnologije plasiraju se ogromne investicije i angauje vrhunski ljudski potencijal. Imajudi to u vidu opravdano se postavilo pitanje njihove pravne zatite i pronalaenja njenih adekvatnih modaliteta. Kako se komjuter u irem smislu sastoji od dva segmenta: 1. Kompjuter kao elektronski ureaj ili hardver 2. Kompjuterskog programa-softwera. To treba imati u vidu njhovu meuzavisnost ( softver-predstavlja skup instrukcija pomodu kojih hardver vri svoju funkciju, hardver ne moe obavljati svoju funkciju bez softwera). Hardver dakle funkcionie samo pod uslovom da primi niz instrukcija datih sukcesivno i po utvrenom redoslijedu. Dakle softver je segment koji individualizira hardver, na taj nain to de a to zavisi od potreba korisnika, jedan hardver koristiti za projektovanje, drugi slui za projektiranje, tredi za voenje knjigovodstvenih poslova, etvrti za upravljanje aerodromima i sl. Pored ekonomskog motiva koji je ved naznaen , slijededi razlog za upostavljanje pravne zatite softvera jeste injenica da se radi o rezultatu ljudskog stvaralatva koji je kao duhovna tvorevina podoban za pravnu zatitu. Pored zatite autora namede se i potreba za zakonskom regulacijom odnosa i prijenosa programa izmeu autora softvera i njegovog vlasnika ( onda kada su ta lica razliita) te zainteresiranih korisnika. Konano slijedi jo jedan tredi razlog koji se sastoji u regulisanju transfera softvera. Kompjuterski programi se mogu zatiti na osnovu propisa patentnog prava, tako i u kontekstu autorskog prava. To de zavisiti od toga da li su u konktretnom sluaju blii pojmu pronalaska ili autorskog djela. U prvom sluaju kompjuterski program mora ispunjavati uslove koji su ustanovljeni i za svaki drugi pronalazak, pri emu je najvaniji novost tehnikog rjeenja za koje se zahtjeva pravna zatita putem patenta. U drugom sluaju ( pruanje pravne zatite na osnovu autorskog prava) nije sporno da je neophodno zakonski regulisati, to je u BiH i uinjeno. Vlasnik hardvera nema subjektivno pravo na softveru ved moe imati samo imovinska ovlatenja, na osnovu ugovora o djelu ili radnog odnosa, i tada bi autor softvera na njemu imao moralno pravo kao i pravo na adekvatnu naknadu. Pravnu zatitu softvera u odnosu na druga autorska djela prate specifinosti koje se odnose na njihovo umnovanje ili kopiranje, mjenjanje, prevoenje jednog softvera na drugi, kao i njihovo davanje u zakup. to se tie umnoavanja prema optim pretpostavkama autorskog prava, autor je zatiden od svake vrste umnoavanja svog autorskog djela, za koju nije dao svoju suglasnost ( tjelesnog ili virtualnog, trajnog ili privremenog, posrednog ili neposrednog). Ali kada se radi o softveru pod umnoavanjem se smatra smjetanje cjelog ili djela programau memoriju kompjutera odnosno njegovo putanje u rad na raunaru.
22

Ipak danas je kopiranje najedi oblik povrede softvera. Zemlje koje propisuju autorskopravnu zatitu softvera u koje spada i BiH, tretiraju uz manje izuzetke povredom subjektivnog autorskog prava, svako njegovo nedoputeno kopiranje-umoavanje.

Pravna zatita softvera se moe vriti i po propisima o nelojalnoj konkurenciji, mada se to u praksi pokazalo kao teko izvodljivo. Naime po takvim pravilima, ne titi se sam softver, ved i njegov vlasnik koji ne mora biti autor, od postupaka tredih lica koji su u suprotnosti sa dobrim poslovnim obiajima i naelima zdrave konkurencije. U posljednje vrijeme postoji tendencija pravnih krugova da se softver titi kao jedan od oblika poslovne tajne, to je posebno regulisano u amerikom pravu. Zatita koju na taj nain ostvaruju vlasnici hardvera i softvera ( kao poslovna tajna) pred sudovima u SAD-u je uglavnom zadovoljavajuda ( Vesna Besarovid, str.262.) No, da bi po tom osnovu softver bio pravno zatiden mora ispuniti uslov tajnosti, to znai da drugi uesnici na tritu ne raspolau sa takvim softverom. Ostaje u, takoe u dobroj mjeri, efikasna mogudnosti da se zatita softvera postigne i putem ugovora, kojim njegov proizvoa ili imalac preuzima obavezu prema autoru da sauva njegovu tajnost.

*POZORINO DJELO* Autorska djela koja su namjenjena scenskom izvoenju, posredstvom jednog ili vie umjetnika odnosno izvoaa, imaju tretman pozorinog djela. Radnja pozorinog djela se izvodi neposredno pred gledaocima, na sceni s' tim to sredstvo izraavanja u njemu moe biti razliito govor, muzika, pokreti i igra pojedinano ili kombinovano, izvoenje pozorinog djela moe biti realizovano i putem odgovarajudih predmeta kao to je sluaj sa lutkarskim pozoritem kao to je koritenje lutaka. Autor mora dati posebno odobrenje za svaki oblik izvoenja javnog pozorinog djela. Uzimajudi u obzir sredstva izradavanja, pozorina djela se klasifikuju na dramska, dramsko-muzika, koreografska i pantomimska djela. Kod dramskih djela kao posebnog oblika govornih knjievnih djela, predmet je postavljen na scenu odreene dramske radnje komedije, tragedije, malodrame i dr. Kao pisana, govorna djela uivaju autorsko pravnu zatitu pa autor ima pravo na njihovo objavljivanje i izdavanje, pored toga autor ima pravo na izvoenje tj.predstavljanje, odnosno pravo da dopusti izvoenje njegovog djela na sceni. Treba imati u vidu da su pravo objavljivanja i pravo izvoenja i predstavljanja dva odvojena prava i iji se i prijenos najede vri izdvojeno i ako ne postoji nikakva smetnja da se realizuje i zajedno. Pravo izvoenja i predstavljanja se naziva pozorinim pravom, a pod javnim izvoenjem pozorinog djela podrazumjeva se prijenos istog putem radia, TV ili putem filmske trake.
23

Pod dramsko-muzikim djelima podrazumjevaju se koautorska djela u kojima su, to proizilazi iz samog naziva spoljena u jednu jedinstvenu cjelinu dva djela- muziko i dramsko, ali u najvedem broju sluajeva radi se o nedjeljivoj cjelini pa zato oba autora automuzike tj.kompozitor i autor dramskog teksta-libretista imaju nedjeljiva autorska prava, ako se muzika moe odvojiti od dramskog teksta a da pri tome ostane kao posebna cjelina, koautori de uivati odvojena prava. U tom smislu, kao odvojena prava, koautori imaju pravo objavljivanja i pravo scenskog izvoenja autorskog djela. Meutim, prilikom vrenja odvojenih prava, oni se obavezni voditi rauna o interesu zajednikog djela kao cjeline, pravno gledajudi njihovi meusobni odnosi se reguliu ugovorom koji ima karakter intuito personae. Koreografska umjetnika djela su ona koja se izraavaju pokretom, plesom, ritmom, pa se od strane nekih autora nazivaju umjetnost pokreta. Radnja koreografskog djela je situirana u dramskoj umjetnosti i naziva se libretom, s' tim to se najede ispoljava igrom koja je u pravilu pradena muzikom. Kod koreografskog djela se moe pojaviti vie autora-libreta, igre i muzike koji kao koautori imaju pravo na izvoenje odnosno prikazivanje djela kao i na, ako je pogodno za to, njegovo objavljivanje. Pantomimska djela obuhvataju ona ija se interpretacija bazira samona pokretima tjela ili mimikama glumaca-izvoaa, radi se o koautorskim djelima, pa koautori imaju istovjetna prava kao to je to prethodno navedeno kod koreografskog djela. tokholmska reviziona konferencija bernske konvencije postupajudi po zahtjevu grupe afrikih i azijskih zemalja prihvatila je odredbu po kojoj su nacionalnim zakonodavstvima date preporuke da odrede nadleno tjelo koje de zastupati, titi i ostvarivati prava nepoznatih autora ija su djela potpala pod javni domen i predstavljaju kulturno i umjetniko blago odnosne zemlje. To su : folklorna djela, narodna muzika, narodno, pismeno i usmeno stvaralatvo te drugi umjetniki izraaji razliitih vrsta i namjena. *MUZIKO DJELO* Kada autor svoje misli i osjedanja izraava pomodu zvuka tada se radi o muzikom djelu. Ono kod slualaca izaziva, zavaljujudi zvuku i tonovima, osjedaj lijepog i prijatnog i budi njihova estetska osjedanja ( za razliku od knjievnih djela koja prvenstveno utiu na intelekt itaoca). Muziko djelo se sastoji od niza tonova koji su harmonizirani, odnosno sadre tri elementa- melodiju, harmoniju i ritam.

24

*Melodija odnosno arija sastavljena je od niza zvukova koji jedan za drugim slijede, a da bi izrazili kompozitorovu matu i inspiraciju. Kao esencijalni element muzikog djela melodija individualizira autora. Ako predstavlja orginalnu tvorevinu duha tako muziko djelo de uivati autorsko-pravnu zatitu, to znai, da orginalna melodija obezbjeuje zatitu jednom muzikom djelu. Kako melodija istovremeno obuhvata i ideju i formu to uiva pravnu zatitu kao nezavisna tvorevina, dakle radi se o samostalnoj autorskopravnoj zatiti. S' obzirom da predstavlja sadrinu autorskog stvaralatva u pravnoj teoriji se melodija muzikog djela uporeuje sa idejom govornog odnosno knjievnog djela. Kod knjievnog djela ideja je vezana sferu intelekta i nije materijalizirana sve dok ne nastane knjievno djelo i logino sve do tada ne uiva, samostalnu autorsko pravnu zatitu. Meutim kako melodija objedinjuje u sebi i ideju i formu pa kao takva predstavlja zavrnu duhovnu tvorevinu, zbog toga moe uivati samostalnu pravnu zatitu i to nezavisno od muzikog djela iji je sastavni element. *Harmonija- pod harmonijom se podrazumjeva istovremeno skladno intoniranje raznih zvukova, a sastoji se od kombinacije raznih akorda kojima se izraava jedna melodija. Harmonija je samo element muzikog djela, svojevrsni element muzikog izraza, sa svrhom da slui izraavanju melodije, pa uiva autorsko-pravnu zatitu u okviru muzikog djela, ne moe uivati samostalnu autorsku zatitu. *Ritam- ritmom se oznaava kombinacija raznih zvukova sa oznakom elementa naglaavanja. Treba razlikovati opde ritmove koji su svojstveni gotovo svim muzikim djelima ( kao to je Valcer ). Od posebnih ritmova kojeg kompozitor prilagoava svojoj melodiji ritam je nezavisan od brzine izvoenja muzikog djela. On predstavlja odnos trajanja jednog zvuka, pri emu treba imati u vidu da jedna melodija moe imati vie ritmova. Izmjenom ritma se vri izmjena opteg zvuka u melodiji, ali ne i sama cjelina. S' obzirom na navedeno ritam ne uiva samostalnu autorsko-pravnu zatitu, nego predstavlja samo jedan od elemenata muzikog djela i samo u okviru muzikog djela. Za autorsko pravnu zatitu jednog muzikog djela nije od znaaja umjetnika vrijednost niti veliina istog, ved je potrebno da odraava autorovu-kompozitorovu ideju i da ima odgovarajudu muziku formu. A kada je u pitanju umjetnika vrijednost na nju utie mnotvo subjektivnih faktora posebno ukus i naklonost konzumenata-slualaca muzikog djela, zbog ega je vrlo teko, pa i ne izvodljivo utvrditi umjetniku vijednost muzikog djela kao uslov za njegovu pravnu zatitu ( neki smatraju vrijednom samo klasinu, drugi izvornu narodnu, tredi novokomponovanu i itd.). Muziko djelo u pravilu bi bez obzira da li je sa rijeima ili bez njih zabiljeeno odnosno fiksirano notama, ali ako to i nije sluaj smatra se da jeste, jer je to mogude naknadno uiniti odnosno u toku izvoenja ga zabiljeiti notama ili registrovati ga na odgovarajudi nosa (kao to je CD, USB). Kompozitor muzikog djela ima pravo njegovog izdavanja, objavljivanja i izvoenja kojeg moe prenijeti na izvoaa pri emu je njegov poloaj identian poloaju autora knjievnog djela.
25

Pribavljanje jednog primjerka objavljenog ili na neki drugi nain dostupnog muzikog djela ne daje istovremeno i pravo na njegovo izvoenje. Za svako javno izvoenje koncept, radio i Tv-e prijenosi i slino, jedino je kompozitor-autor ovlaten dati dozvolu. U sluaju neovlatenog izvoenja odgovornost snose svi uesnici istog, posebno dirigent, upravnik pozorita ili bilo koje drugo pravni lice koje je izvoenje organizovaloorganizator. I muzika kao i druga autorska djela mogu biti izvorna i izvedena, ak su u muzikoj umjetnosti izvedena djela toliko esta da su nastale posebne vrste muzikih djela-aranmani i varijacije. *FILMSKO DJELO* Historijski gledano filmska djela su se pojavila relativno skoro i to u drugoj polovini XIX vijeka. No, autorsko pravo im dugo nije pruilo autorsku zatitu. Bernska konvencija u svom prvom tekstu iz 1886. godine ne tretira filmska djela kao posebnu vrstu autorskih djela, ved je to uinjeno ( nedovoljno jasno ) na Berlinskoj konferenciji za reviziju Bernske konvencije 1908. godine. Tek 1928.godine na konferenciji u Rimu filmsko djelo je, donekle, izjednaeno sa fotografskim djelom, to je izazvalo zbunjenost u meunarodnim pravnim krugovima. Konano 1948.godine u Briselu utvrena je pravna zatita za filmska djela sa identinim uslovima kao i za sva ostala autorska djela. Kasnije na diplomatskoj konferenciji u tokholmu 1967.godine izvrena je revizija odredbi o fimskom djelu tako to je unaprijeena njegova zatita. Danas u svim zakonskim propisima u svijetu, filmska djela uivaju status autorskih djela ako ispunjavaju uslove za autorsko-pravnu zatitu. Filmsko djelo se smatra kao opti, generini pojam koji obuhvata dvije vrste djela : kinematografska i televizijska ( gotovo bez izuzetka kinematografska djela se nazivaju filmskim, ipak u autorskom pravu treba initi vrlo jasnu razliku izmeu datih termina, film odnosno fimska traka predstavlja samo materijalnu podlogu za izraavanje kinematografskog djela ). Kao sredstvo izraavanja kod filmskih djela koristi se pokretna slika sa dijalogom i muzikom, odnosno pradena je zvukom uz uslov da slika i ton moraju odraavati odgovarajudi intelektualni sadraj, odnosno moraju imati odreeni smisao. Da bi uivalo autorsko-pravnu zatitu filmsko djelo mora biti orginalno autorsko djelo - orginalna intelektualna tvorevina. Smatrat de se da je orginalnost postignuta ukoliko je autor uloio dovoljan napor i vjetinu u proizvodnji svog djela ( V. Besarovid,str. 266.). dakle radi se o orginalnosti forme u kojoj se izraava duhovno stanje autora, odnosno njegove ideje. Ne moe se smatrati autorskim djelom prijedlog da se snimi film na odreenu temu ukoliko nije dolo do njegovog pismenog uobliavanja u formi sinopsisa. U tom sluaju bi se radilo samo o ideji koja nije materijalizovana. Nesporno je da jedna ista ideja moe biti koritena i koristiti se od strane vedeg broja autora, ali ukoliko nain izraavanja neke takve ideje jednog od njih nije dovoljno lian, orginalan i ako predstavlja sopstvenu kreaciju a ne moe se okarakterisati kao imitacija drugog autora, tada filmsko djelo ispunjava uslov za autorsko-pravnu zatitu.

26

Kao sui generis djelo filmsko djelo uz izraavanja pomodu slike i tona podrazumjeva prisustvo i stvaralako uede velikog broja lica u njegovom nastajanju. Namjenjeno je javnom pokazivanju i vezano za materijalnu podlogu, filmsku traku i sl. Ali predmet autorskog prava nije sam film, sama filmska traka i slino, to predstavlja samo nain fiksiranja, materijalnu podlogu za realizaciju filmskog djela, ved filmsko djelo kao intelektualna tvorevina. Filmska, video, magnetopska traka u odnosu na filmsko djelo moe se donekle uporediti pa i poistovjetiti sa rukopisom ili tamparskim klieom u odnosu na knjievno djelo. Pri tome treba imati u vidu da su kod filmskog djela sadrina i forma tijesno povezani, odnosno bez filmske trake nema ni filmskog odnosno kinematografskog djela. Iz ovoga proizilazi da pored orginalnosti kao uslova za autorsko-pravnu zatitu filmsko djelo mora biti fiksirano na materijalnoj podlozi, bez toga nema filmskog djela tj. postojanje takve podloge na kojoj je filmsko djelo fiksirano predstavlja bitan konstitutivan uslov njegove autorsko-pravne zatite. Bitno je imati u vidu da naslov filmskog djela uiva pravnu zatitu i to pod istim uslovom kao i naslovi drugih autorskih djela da je orginalan. Nedoputeno je koristiti naslov koji je ved koriten za neko drugo filmsko djelo ako bi kao takav mogao dovesti do zabune u pogledu autora filmskog djela. Rasprave o pravnoj prirodi kinematografskog djela se svode po kojem ono predstavlja cjelinu na koju se primjenjuje jedinstven pravni reim. U zemljama Common Law-a a radi odabrani Copy right sistema kinematografsko djelo se tretira sa aspekta djela stvorenog po narudbi i na osnovu ugovora o djelu, pri emu producent ima autorska prava na djelu. Francuska teorija kinematografsko djelo tretira kolektivnim djelom vedeg broja anonimnih saradnika iji rad objedinjuje tj.njima rukovodi filmski producent. Pri tome autor ne moe biti samo lice koje je takvo djelo stvorilo. Kada je u pitanju naruilac takvog djela, navedeni pristup podrazumjeva da njemu mogu pripadati samo odreeni imovinski prerogativi. Bez obzira na navedene pristupe uz odgovarajudi respekt istih, kinematografsko djelo ne treba poimati kao zbir doprinosa mase anonimnih saradnika odnosno ne treba ga tretirati kao kolektivno autorsko djelo. Uestalije nego kod drugih oblika autorskih djela, a imajudi u vidu da je ogranien broj ideja za stvaranje filmskih djela, izvedena autorska djela predstavljaju vrlo estu pojavu. Naime, izvorna filmska djela jesu ona koja se temelje na sopstvenoj ideji, mati, i zamisli njihovih autora, liena imitiranja drugih djela iste ili druge vrste, a djelo stvoreno na osnovu ved postojede iste ili druge vrste knjievnog, pozorinog ili ranije kinematografsko, jeste izvedeno filmsko djelo. No, da bi izvedeno filmsko djelo uivalo autorsko-pravnu zatitu neophodna je saglasnost autora koja mora biti data, prije nego se pristupi njegovom stvaranju. Ukoliko se vri adaptacija ved adaptiranog kinematografskog ili televizijskog djela, neophpdno je pribaviti saglasnost kako autora djela, na osnovu kojeg je izvrena adaptacija, tako i autora adaptiranog djela. Ako se radi o isteku roka pravne zatite ili je djelo palo u javni domen takva saglasnost nije potrebna, odnosno za takvo filmsko djelo autor ne mora traiti takvu saglasnost.

27

*DJELA LIKOVNIH I PRIMJENJENJIH UMJETNOSTI* Djela iz oblasti slikarstva npr.slike na ulju, akvarel i slino, zatim grafike, valjarska i druga djela koja se stvaraju na povrini ili u prostoru,a u sebi sadre elemente likovnog stvaralatva obuhvadena su pojmom djela likovne umjetnosti. Autorsko-pravnu zatitu de uivati pod uslovom da je rije o intelektualnoj tvorevini umjetnikog karaktera, koja kod posmatraa izaziva reakcije estetske prirode, ali treba odmah napomenuti da kod navedenog poimanja likovnih umjetnosti, materijal kod koga su takva djela sainjena nema uticaj na ostvarivanje pravne zatite. Osnovne i neophodne karakteristike djela likovne umjetnosti jesu prostornost, individualnost i orginalnost. Svoju ideju autor takvog djela konkretizuje u vidljivu formu, pa se tek njenim uobliavanjem u prostoru stiu uslovi za pravnu zatitu. Meutim pri tome treba imati u vidu da de pravnu zatitu uivati svaka pravna forma a ne samo konana forma djela, dakle pravna zatita je moguda i kada se radi o npr.skici ili modelu bududeg djela, pod uslovom da odraavaju ideju autora. Likovno djelo jeste produkt linog angaovanja autora kod uobliavanja svoje ideje, shodno tome sama forma djela odraava aktuelnu individualnost bez koje nije moguda autorskopravna zatita. Konano likovno djelo ne moe uivati pravnu zatitu, ukoliko nije ispunjen uslov autorske orginalnosti. A ako pri tome ispunjava i uslov umjetnike orginalnosti njegova vrijednost kao umjetnikog djela uvedava se. Autor likovnog djela moe vriti njegovu reprodukciju ali moe ovlastiti i drugo lice da njegovo djelo reproducira. Treba imati u vidu da pravo reproduciranja nije uslovljeno pravom vlasnitva na odnosnom djelu, ved vlasnik jednog djela likovne umjetnosti mora zatraiti i dobiti odobrenje od autora za reproduciranje istog u cjelini ili djelimino. Ipak od navedenog pravila ini se jedan izuzetak, vlasnik umjetnikog djela moe isto bez odobrenja autora reproducirati za linu upotrebu. Data zabrana se u principu ne primjenjuje kod izlaganja djela likovne umjetnosti jer se to moe uiniti i bez dozvole autora. Ali ukoliko autor ima moralni interes da se njegovo djelo ne izlae, ovlaten je da izda zabranu za njegovo izdavanje ( npr.djela koja je autor stvorio na poetku svoje umjetnike karijere ). Kada se radi o likovnom djelu koje pripada odreenim ustanovama, muzejima, galerijama i slino, autor moe zabraniti izlaganje svoga djela kada za to ima interes. I djela likovne umjetnosti mogu biti izvorna i i izvedena za ta se primjenjuje kriterijum umjetnike orginalnosti predstavljanja autorove ideje. Pri tome se moe desiti da odreene ideje odnosno teme budu ponavljane te da kao takve u tom sluaju ne uivaju pravnu zatitu. Karakteristina izvedena djela likovne umjetnosti su kopije koje mogu uivati autorskopravnu zatitu pod slijededim uslovima : 1. da individualiziraju autora kopije 2. da ne predstavljaju slijepo podraavanje izvornog djela 3. i da su potpisane od strane autora kopije. Imajudi u vidu da kopija likovnog djela sadri elemente linog, ( autor kopije je tehniki izvoa djela ) kopije se uz ispunjenje datih uslova mogu smatrati relativno orginalnim djelima odnosno izvedenim likovnim djelima.

28

Djela arhitekture uivaju autorsko-pravnu zatitu pod uslovom da su umjetnika djela, to znai da mogu izazvati estetsku reakciju kod gledalaca-posmatraa. Moraju imati karakter individualnog i orginalnog a uz to i prepoznatljivost u odnosu na druga djela arhitekture. Imajudi navedeno u vidu, vrlo mali broj njih uiva autorsko-pravnu zatitu tj.malo njih sadri umjetniki karakter. Neophodno je imati u vidu da djela arhitekture mogu obuhvatati : 1.djela unutranje arhitekture tj.enterijera-interijera 2.djela externe arhitekture 3.hortikulture 4.pozorinu i scensku dekoraciju 5.ostale oblike izraavanja umjetnikog sadraja kroz formu u prostoru. Autorsko-pravna zatita pripada i djelima primjenjene umjetnosti i industrijskog oblikovanja pod uslovom da su orginalni. Pod djela primjenjene umjetnosti se podvode one umjetnike tvorevine koje su namjenjene zadovoljavanju praktinih potreba tj.radi se o umjetnikim djelima koje koristi industrijska djelatnost. No, pored poslovnih subjekata u oblasti industrije djela primjenjene umjetnosti se mogu produkovati i u zanatskoj proizvodnji. Tako kako od strane samog autora kao neposrednog proizvoaa tako i od strane drugih lica koja to ine po skicama, nacrtima, kalupima i sl.koji su napravljeni od strane samog autora djela primjenjene umjetnosti. Specifinost ovakvih autorskih djela je u tome to se ona nalaze u privrednom prometu kao i svaka druga roba. Industrijski ili zanatski proizvod koji je istovremeno i djelo primjenjene umjetnosti mora u sebi sadravati elemente umjetnikog orginalnog stvaralatva, kao i razlikovati se od ostalih proizvoda iste ili sline namjene. Prilikom utvrivanja ocjene da li je jedan proizvod djelo primjenjene umjetnosti nije bitno da li je kod njega dominantnija praktina ili umjetnika svrha. Od znaaja je da li taj proizvod doprinosi osjedaju lijepog svojim orginalnim izgledom, bojom, harmonijom i drugo. Ukoliko taj doprinos postoji uivati de pravnu zatitu kao djelo primjenjene umjetnosti. Kako djela primjenjene umjetnosti imaju primjenu u industriji i zanatstvu, dakle imaju karakter robe namjenjene potronji, mogude je postaviti pitanje da li ona pored autorsko-pravne zatite mogu uivati pravnu zatitu u sklopu prava industrijske svojine kao dizajn? U velikom broju zemalja poput Velike Britanije, Njemake, Francuske, Italije i drugima, kao i u Bosni i Hercegovini mogudi je tzv.duplicitet zatite. No, pri tome treba razlikovati da li je doputena tkzv.kumulacija zahtjeva, odnosno da li je mogude istovremeno podizanje tubi na osnovu propisa autorskog prava i propisa industrijske svojine. Zemlje Common Law-a, Italija i neke druge, kao i ukljuujudi Bosnu i Hercegovinu i susjedne zemlje, doputaju takvu kumulaciju. Od samog autora zavisi kako de postupiti odnosno da li de traiti zatitu po jednom ili oba osnova. U Francuskom pravu ustanovljena je zatita djela primjenjene umjetnosti u okviru prava nelojalne konkurencije pa se u tom sluaju moe govoriti o tzv.trihotomnoj pravnoj zatiti.
29

No, treba imati u vidu da je pravna zatita djela primjenjene umjetnosti zasnovana na suzbijanju nelojalne konkurencije moguda i u naem pravu ukoliko se radi o povredi i nedozvoljenom imitiranju proizvoda jednog poslovnog subjekta od strane drugog. Nesporno je ovlatenje autora djela primjenjene umjetnosti da vri reprodukovanje svoga djela na nain i u broju koji on sam odredi, a ako na to ovlasti drugo lice, ima pravo na materijalnu naknadu. Ukoliko pravo reprodukcije ne prenese na drugo lice ono nema pravo da isto prerauje i mijenja, naprotiv duno je potovati izgled, formu i karakter djela onakvog kakvog ga je autor stvorio. To ak i onda kada bi odreeno dotjerivanje doprinjelo i povedanju umjetnike vrijednosti tako reproduciranog djela. *OSTALA AUTORSKA DJELA* Fotografska djela, kao i djela koja su proizvedena postupkom slinim fotografskom (litografijom, fotokopiranjem i sl.) obuhvadena su autorsko-pravom zatitom. Takvu zatitu su dobili jo na Berlinskoj konferenciji za reviziju Bernske konvencije 1908.godine. No, na pitanje na koje jo uvijek nije dobijen jedinstveni odgovor kako u teoriji autorskog prava tako i u sudskoj praksi moe glasiti : da li svako fotografsko djelo bez obzira na njegov umjetniki karakter uiva autorsko-pravnu zatitu ili je ima samo jedna kategorija fotografskog djelaumjetnika fotografija? Za odgovor za navedeno pitanje, bolje redi kako napraviti distinkciju za navedeno pitanje, izmeu umjetnike fotografije i drugih, u autorskom pravu se navodi vie rjeenja. Po jednom treba usvojiti vie kriterija: 1. Izbor objekta snimanja 2. pozicija objekta 3.izbor ugla i svjetla snimanja 4.retuiranje 5.izrada fotografije Ipak smatra se da ni jedan od navedenih kriterija nije dovoljan, pa ni svi zajedno-kumulativno ne pruaju dovoljnu pouzdanost za utvrivanje (ne)postojanja umjetnikog karaktera kod jednog takvog umjetnikog djela. to se sudske prakse tie preovladavajudi je pristup da se primjenjuje kriterij estetske vrijednosti odnosno fotografskog djela. No, estetska vrijednost umjetnikog djela, zbog nesigurnosti koja postoji kod ovog djela, ne bi trebali biti uslov za odobravanje autorsko-pravne zatite. Zato se eli utvrditi razlika izmeu umjetnike fotografije kojoj pripada autorsko-pravna zatita i drugih koje mogu biti zatidene autorskim pravom, najprihvatljiviji kriterij jeste orginalnost. S' toga se moe zakljuiti da je umjetniko djelo ono koje odraava individualnost autora pod uslovom da proizvodi odreeni estetski doivljaj na gledaoca. Uz to treba da se radi o djelu koje se po tom takvom doivljaju razlikuje od ostalih fotografskih djela koja imaju isti objekt - autorska i umjetnika orginalnost.

30

Drugi teoretiari sustava zastupljenog u Italiji i donekle u pravima skandinavskih zemalja koja tite fotografska djela posebnim zakonima koji nemaju nita zajedniko sa autorsko-pravnom zatitom,zalau se da autorsko pravo fotografskih djela bude regulisano srodnim autorskim pravima. Takav pristup temeljen je na tome da ne predstavljaju autorska djela u smislu autorskog prava ali sa druge strane nisu ni obini zanatski proizvodi nastali mehanikim sredstvima proizvodnje. Kao posebne vrste autorskih djela ( geografske, topografske i druge karte, planove, skice i plastina djela koja se odnose na geografiju i fotografiju ) obuhvataju razliita djela po formi ( dvodimenzionalna, trodimenzionalna i sadrajna ). Meutim zajedniko im je to to kako bi mogli uivati autorsko-pravnu zatitu moraju ispunjavati uslov orginalnosti. Pozorina reija takoe moe uivati autorsku zatitu. Pozorini reditelj odnosno autor pozorine reije ima kao i svi ostali autori sva prava na svom djelu pod optim uslovima zatite.

*LICA KOJA UIVAJU AUTORSKO-PRAVNU ZATITU* 1. AUTOR Kako nacionalni propisi, tako i odgovarajude meunarodne konvencije garantuju tvorcima autorskih djela adekvatnu autorsku zatitu. Univerzalni je pristup da autori uivaju punu takvu zatitu kao izvorni nosioci povodom djela koje su oni stvorili. Proizilazi dakle da je sticanje svojstva autora temelj sticanja autorsko-pravne zatite, ali uz uslov da se djelo smatra autorskim, shodno pozitivnim propisima zemlje u kojoj se zatita ostvaruje. Autor djela je fiziko lice koje je stvorilo autorsko djelo ( lan 9. Zakona o autorskim i srodnim pravima Bosne i Hercegovine, br.63/10 ), radi se o duhovnom tvorcu djela koji je u njega unio orginalnost i individualnost, to je uslov za uivanje statusa autorskog djela. Pri tome se pod autorom podrazumjeva tvorac bilo kojeg autorskog djela kome zakonski propis priznaje zakonsku zatitu ( izvorno djelo, prijevod, prilagoavanje, kopija djela likovne umjetnosti, zbirka autorskoh djela i dr. ). Autorom se smatra lice ije su ime i prezime, pseudonim ili neki drugi znak oznaeni na djelu na uobiajeni nain, dok se suprotno ne dokae ( lan 10.). ( U anglosaksonskom pravu autor se smatra prvim vlasnikom autorskog djela i ima neograniena prava u odnosu na svoje djelo, od tog pravila se ini izuzetak u sluaju kada se radi o autoru koji zaposlen, pa je u tom sluaju poslodavac prvi vlasnik ). Pravo vlasnitva proistie iz injenice da je autor stvorio djelo i predstavlja svojevrsni ili sui generis zakonski relikt teorije o svojini. Prema tome autorstvo i vlasnitvo se tretiraju kao dva razliita pojma i koja imaju razliita imovinska ovlatenja, samo u nekim sluajevima su autor i vlasnik isto lice. Vlasnik autorskog prava Copy Right odluuje o iskoritavanju autorskog djela i on je ili sam autor ili poslodavac ili lice koje je postalo vlasnik na neki od zakonom doputenim nainima.

31

Ako se na djelu pojavi ime autora koji je u radnom odnosu uzet de se za pretpostavku da djelo nije nastalo u toku rada jer bi shodno zakonu u tom sluaju prvi vlasnik djela bio poslodavac. Kada je u pitanju Engleska i kada se radi o Kruni i parlamentu, kraljica je prvi vlasnik autorskog prava na njenim djelima, djelima njenih slubenika, parlamenta i crkve ( Vesna Besarovid, 270.). Autorsko pravo se od strane autora stie inom stvaranja djela i nije uopte potrebno da autor izjavi svoju volju da li eli pribaviti autorsko pravo. Samo intelektualno stvaranje autorskog djela je dovoljno za zasnivanje autorsko-pravne zatite, pod uslovom da ima odreenu i priznatu formu, te da je rezultat individualnog-orginalnog stvaralatva. Pri tome nije bitno ako djelo nije potpuno zavreno ali je neophodno da je dovoljno materijalno uoblieno. Imajudi u vidu da je akt stvaranja djela pravni osnov za sticanje autorskog prava,autorsko pravo ne postoji povodom djela koje de tek biti svoreno, to bez obzira to se moe zakljuiti ugovor o bududem djelu. Autor je duhovni tvorac djela ali to ne znai da odreena lica koja imaju uede u njegovom stvaranju koje nije stvaralaki ( npr. lice koje prianjem nekog dogaaja da inspiraciju knjievniku da napie roman, daktilograf koji kuca djelo, osoba koja prua pomod umjetniku i sl. ), imaju autorsko pravo. Naprotiv takve osobe imaju samo pravo na nagradu od strane autora djela ili drugog lica povodom truda kojeg su uloili. Duhovno stvaranje djela ne smatra se pravnim poslom ali se moe kvalifikovati kao pravna injenica na osnovu koje nastaju autorsko-pravni odnosi povodom stvorenog djela. Za intelektualno stvaranje nije potrebna poslovna sposobnost jer i maloljetno lice, pa ak i ono koje je duevno bolesno moe biti autor djela, drugo je pitanje koje se odnosi na to da ova lica ne mogu samostalno preuzimati pravne radnje koje su vezane s' njihovim autorskim djelima. U sluaju anonimnog ili pseudonimnog djela izdava ije je ime naznaeno na djelu smatra se zastupnikom autora sve dok se suprotno ne dokae. Kao takav ovlaten je da vri moralna i imovinska prava autora, ali ako izdava nije naznaen na djelu, za ostvarivanje autorskog prava ovlateno je lice koje je objavilo djelo. Autorsko pravo na neobjavljena djela iji autor nije poznat ostvaruje odgovarajuda organizacija autora. Navedeno se prestaje primjenjivati od trenutka kada se utvrdi identitet autora a lice koje je na odgovarajudi nain ostvarilo autorsko pravo duno je da prenese ostvarene koristi od autorskih prava na autora, ako ugovorom nije drugaije ugovoreno. Na prijenos prava, odnosno predaju stvari u naznaenim sluajevima primjenjuje se na odgovarajudi nain pravna pravila koja se odnose na poloaj savjesnog imaoca. Lica koja su na navedeni nain zastupala autora mogu prenositi pojedninana imovinska prava na treda lica, samo u takvom obimu i trajanju, te samo pod takvim uslovima koji su uobiajeni za redovno koritenje odreene vrste djela i koji nisu suprotni opravdanim ekonomskim interesima autora. U suprotnom sluaju autor ima pravo da trai raskid ugovora i naknadu tete od takvih lica ( zastupnika autora kao i od tredeg lica na koga su prava prenesena ). Izuzetno pravno ili fiziko lice iji je naziv, odnosno ime na uobiajeni nain naznaeno na filmskom djelu, smatra se proizvoaem toga djela dok se suprotno ne dokae.

32

Pravo je a ne i dunost autora da oznai svoje djelo, to znai da to moe uiniti punim imenom, drugim imenom tj.pseudonimom, simbolima koji su karakteristini za odnosnog autora ( monodrami, inicijali i dr.) kao i da ga uopte ne oznai i tada se radi o anonimnom djelu. No, u svim datim sluajevima uiva autorsko-pravnu zatitu. Kada se radi o anonimnom djelu, autorsko-pravna zatita de se uivati odmah nakon otkrivanja identiteta,a autorsko pravo de trajati onoliko vremena koliko bi trajalo da je djelo objavljeno pod punim imenom autora ( navedeno je u skladu sa lanom 15. Bernske konvencije ). Lice koje smatra da onaj ije je ime oznaeno na djelu nije njegov autor moe koristiti sva doputena pravna sredstva da ospori takvo autorstvo. 2.KOAUTORI Kada je autorsko djelo stvoreno saradnjom najmanje dva lica, pri emu svi oni participiraju u njegovom intelektualnom stvaranju, svi zajedno su duhovni tj. kreativni tvorci djela u smislu autorskog prava i kada to djelo predstavlja nedjeljivu cjelinu, smatrat de se koautorima a takvo djelo koautorskim djelom. U pogledu ovog uslova tj. Nedjeljivosti cjeline autorskog djela kojeg usvaja i BiH, u uporednom pravu postoje odreene razlike, tako je propis o autorskom pravu Njemake iz 2004.godine ustanovio da autorsko djelo ne mora nuno predstavljati nedjeljivu cjelinu. To de se cijeniti ad hoc, zavisi od samog djela, odnosno da li je mogude doprinose koautora izdvojiti i zasebno koristiti u odnosu na sluaj kada priroda djela je takva da to nije mogude. Tako kada se radi o operskom djelu, radi se o nedjeljivoj cjelini jer se libreto i muzika kao koautorski doprinosi ne mogu odvojeno koristiti. Suprotno tome muzika se moe izdvojiti iz kinematografskog djela i koristiti zasebno pod uslovom da se time ne teti koautorskom djelu kao cjelini. Sva ostala lica koja uestvuju u stvaranju ili pomau u nastajanju koautorskog djela a bez intelektualnog su doprinosa jesu pomodnici i tehniki saradnici i nemaju pravo nad takvim djelom. Udio pojedinog koautora odreuje se srazmjerno stvarnom doprinosu, koji je svaki od koautora dao u stvaranju djela, ako njihovi meusobni odnosi nisu drugaije ureeni ugovorom. Odluku o koritenju autorskog djela donose svi koautori, pri emu pojedini koautor ne moe uskratiti svoju saglasnost suprotno principima savjesnosti i potenja. Ako se koautorsko djelo sastoji od dijelova koji se mogu zasebno koristiti i ako se autor svakog takvog dijela moe identifikovati, autor svakog takvog dijela smatrat de se izvornim vlasnikom imovinskog prava u dijelu u kojeg je on stvorio. Koautorska djela se mogu javiti u svim oblastima intelektualnog vlasnitva, ali su najeda kod muzikih i naunih. Kod nekih kao to su dramsko-muzika, kinematografska, televizijska i dr. koautorstvo se pretpostavlja, pa se u pravnoj teoriji nazivaju pretpostavljena koautorska djela. Doprinosi koautora ne moraju biti iste veliine, niti istog kvaliteta, ali moraju sadravati svaralake elemente.

33

Koautorsko djelo mora predstavljati cjelinu, to znai da svi koautori moraju imati: 1. zajedniku ideju 2. Istu koncepciju 3. Istovjetan cilj u pogledu djela kojega zajedniki stvaraju. Koautori su nosioci jedinstvenog subjektivnog prava na koautorskom djelu, pa je za njegovo objavljivanje potrebna saglasnost svih koautora, istovjetna saglasnost je potrebna i kod ostvarivanja ostalih moralnih imovinskih prava, osim kada se radi o odvojivim doprinosima, ali se i tada mora voditi rauna o interesima ostalih koautora odnosno o djelu u cjelini. U odnosu na koautorska, kod spojenih djela najede nema svaralake saradnje autora sa zajednikim ciljem tj.stvaranjem zajednikog koautorskog djela. U francuskoj teoriji se koautorska djela razvrstavaju na : sadrajna, djela u saradnji i kolektivna djela. Izvorni nosioci autorskog djela kod sadrajnog djela i djela u saradnji su fizika lica, a kada se radi o kolektivnim djelima postoji mogudnost da to budu i pravna lica. Pod sadrajnim djelom se podrazumjeva ono djelo koje je novo u koje je ukorporirano ranije postojede djelo bez saradnje autora tog ranije postojedeg djela ( npr. kada bi kompozitor komponovao muziku za pjesmu koja je ranije bila napisana od strane drugog autora, poput antideve Emine ) takvo djelo se ne moe okarakterisati kao koautorsko. Djelo u saradnji je ono koje je nastalo zajednikim radom, odnosno realizacijom iste stvaralake ideje, saradnjom vie autora, i to na taj nain da je nemogude identifikovati istovremeno i odvojiti njihove doprinose. Navedeno predstavlja najbolji primjer koautorskog djela, tj. djela u saradnji. Kolektivno djelo je ono stvoreno na inicijativu jednog fizikog ili pravnog lica koje tampa, objavljuje i distribuira djelo pod svojim imenom a u kome je doprinos autora koji su uesvovali u njegovom stvaranju neodvoljiv od njegove cjeline. Kada se radi o spojenim djelima, prema Zakonu o autorskim i srodnim pravima BiH lan 13., prisutna je komplementarnost u pogledu njihovog zajednikog iskoritavanja. Naime, ukoliko dva ili vie autora spoje svoja djela radi zajednikog iskoritavanja, svaki od njih ima autorsko pravo na svom djelu. Pri tome se odnosi autorima spojenog djela reguliu ugovorom, a ako ne postoji takav ugovor, odnosno ako se spojeno djelo sastoji od dijelova koji se mogu zasebno koristiti i ako se autor svakog takvog dijela moe identifikovati, postupit de se identino kao kod koautorskih djela, to dalje znai da de se autor svakog takvog dijela smatrati izvornim vlasnikom imovinskog prava u dijelu koji je on stvorio ( suvlasnitvo na djelu ). Oni meusobno djele ekonomsku korist od iskoritavanja djela u srazmjeri sa stvarnim doprinosom koji je svaki od njih dao u njegovom stvaranju, uz to svaki od njih moe podnositi zasebne tube u svoje ime i za svoj raun.

34

35