Robert Graves MITY GRECKIE wyd . V, Warszawa 1992 SPIS TRECI Spis ilustracji. . 9 Wstp 15 Przedmowa 25 ;1.

Pelazgijski mit o stworzeniu. . 41 2. Homeryckie i orfickie mity o stworzeniu. . . . . 43 3. Olimpijski mit o stworzeniu. . 44 4: Filozoficzny mit o stworzeniu . 46 5.Pi wiekw ludzkoci.... . 47 6.SkastrowanieUranosa.... . 49 7. 2detronizowanie Kronosa. . . 50 8.Narodziny Ateny... . 54 9.Zeus i Metyda . 55 10.Mojry . 57 11.Narodziny Afrodyty. . 58 12.Hera i jej dzieci... . . 59 13. Zeus i Hera. . 61 14.Narodziny Hermesa,Apollina,Artemidy,i Dionizosa. . 63 15.Narodziny Erosa... . 65 16.Natura i poczynania Posejdona . 66 17.Natura i poczynania Hermesa . 69 18.Natura i poczynania Afrodyty . 73 19.Natura i poczynania Aresa.. . 78 20.Natura i poczynania Hestii. . 79 21.Natura i poczynania Apollina 80 22.Natura i poczynania Artemidy . 85 23.Natura ipoczynania Hefajstosa.... . 89 24.Natura i poczynania Demeter . 90 25.Natura i poczynania Ateny. . 96 26.Natura i poczynania Pana. . . .. 100 27.Natura i poczynania Dionizosa ... 102 28.Orfeusz... ... 109 29.Ganimedes. ... 112 30.Zagreus. . . ... 114 31.Bogowie wiata podziemnego . 115 32.TycheiNemezis... ... 119 33. Dzieci morza ... 121

6 Spis treci 34. Dzieci Echidne. . . . . . 123 35. Bunt olbrzymw. . . . . 124 36.Tyfon .. 126 37.Aloeidzi.. 128 38.Potop Deukalionowy .. 130

39.Atlas i Prometeusz. 133 40.Eos. .. 138 41.Orion 139 42.Helios .. 142 53.SynowieHellena... .. 145 44.Ion. .. 149 45.AlkioheiKeyks. .. 150 46.Tereus... .. 151 47.Erechteus i Eumolpos .. 153 48.Boreasz... .. 155 49.Alope .. 157 50.Asklepios.. .. 158 51.Wyrocznie. .. 161 52.Alfabet... .. 165 53.Daktylowie. .. 167 54.Telchinowie .. 169 55.Empuzy... .. 170 56.Io.. .. 171 57.Foroneus.. .. 173 58.EuropaiKadmos... .. 174 59.Kadmos i Harmonia. .. 177 60.Belos i Danaidy.... 179 61.Lamia .. 183 62.Leda .. 184 63.Iksjon .. 185 64.Endymion.. .. 187 65.Pigmalion i Galatea. .. 188 66.Ajakos.... .. 189 67.Syzyf .. 192 68.Salmoneus i Tyro... .. 195 69.Alkestis.... .. 198 70.Atamas.... .. 200 71.#ilacze Gaukosa... .. 204 72.Melampos.. .. 205 73.Perseusz... .. 209 74.Blinita-rywale... .. 216 75.Bellerofont.. .. 221 76.Antiope.... .. 224 77.Niobe .. 226 78.Kajnis i Kajneus... .. 228 79.Erigone.... ., 229 80.Dzik Kalidoski... .. 230 81.Telamon i Peleus... .. 235 82.Aristajos... .. 241 83.Midas .. 245

Spis treci 84.Kleobis i Biton. 85.Narcyz. . 249 . 250

86.Fyllis i Karia.. . 252 87.Arion.. . 253 88.Minos i jegobracia.... . 255 89.Miostki Minosa . 260 90.Dzieci Pazyfae. . 264 91.Skylla i Nizos.. . 267 92.Dedal i Talos.. . 270 93.Katreus i Altajmenes... . 276 94.SynowiePandiona.... . 277 95.Narodziny Tezeusza... . 280 96.Prace Tezeusza. . 280 96.Prace Tezeusza. . 283 97.Tezeusz i Medea . 287 98.Tezeusz na Krecie.... . 290 - 99.Federalizacja Attyki... . 300 100.Tezeusz i Amazonki... . 303 101.FedraiHippolitos.... . 306 102.Lapitowie i centaury... . 310 103.Tezeusz w Tartarze.... . 312 104.mier Tezeusza . 315 105.Edyp. . 319 106.Siedmiu przeciw Tebom. . 324 107.Epigoni . 329 108.Tantal. . 332 109.Pelops i Ojnomaos.... . 337 110.DzieciPelopsa. . 343 111.Atreus i Tyestes . 347 112.Agamemnon i Klitajmestra... . 353 w 113.Zemsta Orestesa . 357 114.Sd nad Orestesem... . 363 115.Uspokojenie Erynii.. . 369 116.Ifigenia u Tauryjczykw . 371 371 117.Rzdy Orestesa. . 376 118.Narodziny Heraklesa. . 380 119.Modo Heraklesa... . 385 120. Crki Tespiosa. . 389 121.Erginos . 391 122.Obd Heraklesa . 393 123.Pierwsza praa Heraklesa: Lew nemejski . 396 124.Druga praca Heraklesa: Hydra lernejska. . 399 125.Trzecia praca Heraklesa:aniakerynejska... . 401 126.Czwarta praca Heraklesa:Dzik erymantyjski.. . 403 127.Pita praca Heraklesa:StajnieAugiasza... . 406 128.Szsta praca Heraklesa : Ptaki stymfalskie . 408 129.Sidma praca Heraklesa: Byk kreteski. . 410 130.sma praca Heraklesa: Klacze Diomedesa . 411 131.Dziewita praca Heraklesa : Przepaska Hippolity . 413 132.Dziesita praca Heraklesa:TrzodaGeriona... . 419

133.Jedenasta praca Heraklesa:Jabka Hesperyd. .. 429 134.Dwunasta praca Heraklesa: Pojmanie Cerbera 436 135.Zabjstwo Ifitosa 440 136.Omfale. 444 139.Hezjone 449 138.Podbj Elidy 455 139.Zdobycie Pylos 460 140.SynowieHippokoona. 463 141.Auge 464 142.Dejanira... .. 467 143.Herakles w Trachis... 472 144.Jole.. .. 475 145.Apoteoza Heraklesa.. 476 146.DzieciHeraklesa.... 481 147.Linos.. 485 148.Argonauci si zbieraj.488 149.Kobiety z Lemnos i krl Kyzikos . 494 150.Hylas,Amykos,Fineus. . 497 151.Od Symplegad do Kolchidy... 501 152.Zdobycie Zotego Runa 505 153.Zabjstwo Apsyrtosa 508 154."Argo " wraca do Grecji . 511 155.mier Peliasa. 516 156.Medea w Efyrze 519 157.Medea na wygnaniu.. 521 158.Zaoenie Troi 523 159.Parys i Helena. 530 160.Pierwsza koncentracja w Aulidzie. 539 161.Druga koncentracja w Aulidzie. 549 162.Dziewi lat wojny... . 553 163.Gniew Achillesa 561 164.mier Achillesa. 568 165.SzalestwoAjasa... 575 166.Wyrocznie trojaskie. 578 167.Drewniany ko. 582 168.Spldrowanie Troi...587 169.Powroty. 595 170.Wdrwki Odyseusza.. 602 171.Powrt Odyseusza.... 614 Indeks. . 621

SPIS ILUSTRACJI ILUSTRACJE WIELOBARWNE midzy str. 64-65 1 Partenon (gr. Parthenon). witynia Ateny na Akropolis ateskiej, widoczna od strony

Propylejw, zbudowana w latach 448-#32 p.n.e. przez architekta Iktinosa i budowniczego Kallikratesa. 2 Hermes wstpujcy na rydwan Afrodyty. W zaprzgu dwa erosy z atrybutami: gobiem i naczyniem na wonnoci. Wotywna tabliczka z wypalonej gliny (tzw. pinaks) ze wityni Persefony w Locri (gr. Lokroi Epizephyrioi) w pd. Italii. VI w. p.n.e. Reggio di Calabria, Museo Nazionale. 3 Dionizos na okrcie, wiozcy do Grecji szczep winnej latoroli. Malowido na czarnofigurowej czarze malarza i garncarza Eksekiasa. Ok. 540-530 r. p.n.e. Monachium, Museum Antiker Kleinkunst. 4 Tyfon. Fragment polichromowanej wapiennej rzeby z zachodniego przyczka Hekatompedonu (dos. wityni o dugoci stu stp ; nazwa nadana archaicznej wityni Ateny Polias na Akropolis ateskiej zbudowanej prawdopodobnie w czasac.h Solona w pocztkach VI w. p.n.e.). Ok. 570 r. p.n.e. Ateny, Muzeum na Akropolu. 5 Polowanie na dzika kalidoskiego. Malowido na synnym attyckim czarnofigurowym kraterze malarza Klitiasa i garncarza Ergotimosa (zwanym rwnie "kraterem FranFois" od nazwiska jego znalazcy). Ok. 570 r. p.n.e. Florencja, Museo Archeologico. Por. nr 14 ilustxacji czarnych. 6 Herakles z Cerberem u Eurysteusa chowajcego si przed nim do beczki. Malowido na czerwonofigurowej hydru nalecej do grupy charakterystycznych naczy tego rodzaju znalezionych w Caere (Cerveteri) w Etrurii. Ok. 530-525 r. p.n.e. Pary, Luwr. 7 Olepienie Polifem#. Malowido na protoattyckiej amforze z Eleuzis. 670-650 r. p.n.e. Eleuzis, Muzeum. 8 Achilles i Ajas przy grze podobnej do szachw. Malowido na czarnofigurowej amforze malarza i garncarza Eksekiasa. Ok. 630 r. p.n.e. Rzym, Museo Vaticano.

10

Spis ilustracji ILUSTRACJE JEDNOBARWNE

midzy str.128-129 1 Mojry w walce z gigantami. Marmurowa paskorzeba na pnocnej stronie fryzu wielkiego otarza Zeusa w Pergamonie. Ok.180 r. p.n.e. Berlin, Pergamonmuseum. 2 Taniec wojenny kuretw wok nowo narodzonego Zeusa. Rzymski terakotowy relief arehitektoniczny z I w. n.e., nalecy do grupy tzw. reliefw Campana (nazwisko kolekejonera). Rzym, Museo Vaticano. 3 Walka Hery z gigantami. Marmurowa paskorzeba z pnocnej strony fryzu joskiego skarbca Syfnijezykw w Delfach. Ok. 525 r. p.n.e. Delfy, Muzeum Areheologiczne. 4 Zeus dziercy piorun. Marmurowa kopia rzymska z II w. n.e. wg oryginau greckiego z koca IV lub pocztku III w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 5 Hera i Zeus na grze Ida. Wapienna paskorzeba z dodatkiem marmuru (tworzca tzw. metop) ze wityni Hery w Selinuncie. Ok. 470 r. p.n.e. Palermo, Museo Nazionale. 6 Zgromadzenie bogw olimpijskich. Posejdon, Apollo i Artemida. Marmurowa paskorzeba stanowica fragment wsehodniego fryzu Partenonu. Ok. 440 r. p.n.e. Ateny, Muzeum na Akropolu. 7 Narodziny Dionizosa. Bg wychodzcy z uda Zeusa wyciga rce do Hermesa. Za Hermesem trzy kobiety z berami (Mojry?) oraz Demeter (?). Marmurowa paskorzeba z I w. n.e. wg

greckiego oryginau z poowy IV v#. p.n.e. Rzym, Museo Vaticano. 8 Atena, Zeus i Nike. Malowido na czerwonofigurowej hydrii attyckiej z lat 480-470 p.n.e., tzw. malarza Providence. Warszawa, Muzeum Narodowe. 9 Afrodyta z rkami podtrzymujcymi wosy, w pozycji klczcej. Marmurowy posg (zwany od miejsca znalezienia Afrodyt Rodyjsk), ktrego arehetyp powsta prawdopodobnie w Aleksandrii w kocu II w. p.n.e. Muzeum na Rodos.

midzy str. 192-193 10Apollo z kithar. Rzymski posg marmurowy z II w. n.e. wg hellenistycznego oryginau. Rzym, Museo Nazionale. 11Posejdon rzucajcy trjzbem. Srebrna moneta krla Macedonu Demetriusza Poliorcetesa panujcego w latach 306-283 p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 12Artemida klczca z ukiem. Brzowa moneta z Chersonezu Taurydzkiego z koca IV w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 13mier Akteona. Wapienna paskorzeba z dodatkiem marmuru (tworzca tzw. metop) ze wityni Hery w Selinuncie. Ok. 470 r. p.n.e. Palermo, Museo Nazionale. 14Powrt Hefajstosa na Olimp w orszaku Dionizosa, ktry kroczy na przedzie. Malowido na synnym attyckim czarnofigurowym kraterze malarza Klitiasa i garncarza Ergotimosa (zwanym rwnie "kraterem Fran#ois" od nazwiska jego znalazcy). Ok. 570 r. p.n.e. Floreneja, Museo Areheologico. 15Kunia Hefajstosa. Wykuwanie zbroi Achillesa w obecnoci Ateny (czciowo niewidocznej) i Hery. Rzymska marmurowa paskorzeba z pierwszej poowy II w. n.e. Rzym, Palazzo dei Conservatori. 16 Demeter i Kora. Marmurowa paskoreba z Eleuzis. Ok. 440 r. p.n.e Muzeum w Eleuzis. 17 Pallas Atena. Marmurowy posg z zachodniego przyczka wityni bogini Afai na wyspie Eginie. Ok. 490 r. p.n.e. Monachium, Gliptoteka. 18 Gowa Ateny. Srebrna moneta ateska z V w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe.

Spis ilustracji

11

19 Atena i Marsjasz. Nowoczesna rekonstrukcja w brzie synnej grupy rzebiarskiej Myrona wykonana na podstawie jej rzymskich kopu marmurowych. Orygina brzowy rzeby pochodzi z poowy V w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe.

midzy- str. 256-25 7 20 Orfeusz, Eurydyka i Hermes w podziemiach Hadesu. ftzymska marmurowa paskorzeba z przeomu I w. p.n.e. i I w. n.e. stanowica kopi oryginau greckiego z poowy V w. p.n.e. Neapol, Museo Nazionale. 21 Porwanie Ganimedesa. Dekoracja brzowej pokrywki lustra. IV w. p.n.e., Berlin, Antiquarium. 22 Menada ze skr pantexy i tyrsem (prost, dug lask zakoczon szyszk). Malowido

wntrza biao gruntowanej czary, wykonane przez malarza Brygosa. Ok. 490 r. p.n.e. Monachium, Museum Antiker Kleinkunst. 23 Bogowie wiata podziemnego wrd postaci Tartaru. Hades i Persefona (w rodku, wewntrz paacu w ksztacie wityni). M.in. Orfeusz grajcy na kitharze (pierwsza posta po lewej stronie paacu); Minos, Radamantys, Ajakos (po prawej stronie paacu). W dolnej czci malowida, po lewej stronie, Syzyf tozcy kamie, smagany biczem przez Eryni, Hermes, Herakles z Cerberem, druga Erynia z pochodniami oraz Tantal pod zwisajc ska. Malowido na apulskiej amforze czerwonofigurowej z IV w. p.n.e. Monachium, Pastwowe Zbiory Sztuki. 24 Persefona i Hades na tronie, z darami wotywnymi. Wotywna gliniana tabliczka (tzw. pinkas) ze wityni Persefony w Locri (gr. Lokroi Epizephyrioi) w pd. Italii. Konie VI - pierwsza poowa V w. p.n.e. Reggio di Calabria, Museo Nazionale. Z5 Hermes oddajcy Charonowi zmar do Hadesu. Malowido na attyckim biao gruntowanym lekycie. Ok. 445 r. p.n.e. Ateny, Muzeum Narodowe. 26 Nereida i trytony. Mozaika w rzymskiej rezydencji paacowej w Piazza Armerina na Sycylu. Pierwsza poowa IV w. n.e. 27 Helios na kwadrydze. Paskorzeba ze wityni Ateny w Troi (tzw. Ilium Novum - Nowa Troja). Pocztek III w. p.n.e. Berlin, Pergamonmuseum. 28 NaIodziny Erichtoniosa. Bogini Atena przejmuje dziecko z rk bogini Gai w obecnoci Hefajstosa. Malowido na czerwonofigurowym stamnosie malarza Hermonaksa. Ok. 460 r. p.n.e. Monachium, Museum Antiker Kleinkunst.

migdzy str. 320-321 29 Asklepios. Marmurowa kopia rzymska z II w. n.e. wg oryginau rzeby greckiej z poowy V w. p.n.e. (laska owinita wem, czciowo zniszczona, gowa zrekonstruowana). Warszawa, Muzeum Narodowe. 30 Hekate. Marmurowa paskorzeba na wschodniej stronie fryzu wielkiego otarza Zeusa w Pergamonie. Ok.180 r. p.n.e. Berlin, Pergamonmuseum. 31 Europa na byku. Paskorzeba z tufu (tworzca tzw. metop) ze wityni Hery w Selinuncie. Ok. 550 r. p.n.e. Palermo, Museo Nazionale. 32 Leda z abdziem. Marmurowa paskorzeba z koca IV w. p.n.e. Londyn, British Museum. 33 Perseusz z gow Meduzy. ftzymski terakotowy relief architektoniczny z I w. n.e. nalecy do grupy tzw. reliefw Campana (nazwisko kolekcjonera). Warszawa, Muzeum Narodowe, depozyt Luwru.

12

Spis ilustracji

34 Dioskrzrowie. Malowido wntrza czerwonofigurowej czary tzw. malarza Pentezilei. 460-4,50 r. p.n.e. Ferrara, Museo Areheologico. 3#Apollo i Artemida zabijajcy strzaami z uku dzieci Niobe. Malowido na altyckim czerwonofigurowym kralerze tzw. malarza Niobidw. Ok. 460-450 r. p.n.e. Pary, Luwr. :i6 Guwa Niobe. Marmurowa kopia rzymska z I w. n.e. oryginatz greckiegcz z dtugiej poowy IV w. p.n.e. Niebc,rw, Oddzia Muzeum Narodow#go w Wars#awie. ftzeba ta staa si dla K.I. Gaezyskiegir insp;racj do napisarxia poematu pt. Niczbe.

mi#dz#y str'. 384-385 37Walka Grekw z Amazonkami. Malowido na czerwonofigzzrowej pelike. Ok. 440--430 r. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodo,,ve. 38Narcyz podziwiajcy wasne odbicie w wodzie. Malowido cienne z ok. 50 r. n.e. w Casa di Lucrezio Frnnt;one w Pomp#i. Tzw. IV sLyl pomptjaski. 39Tezeusz zauija#gcy l#:inotaura. Malow,ido wntrza czerwonofigurowej czary, wykonane przez tzw. malarza Dokimasia. 500-480 r. p.n.e. Floreneja, Museo Archeologico. 40Umierajcy Talos. Malowidcz na czerwonofigurowyrn kralerze tzw. malarza Talosa. Ok. 405 r. p.n.e. Ruvo, kolekeja Jatta. 4ITezeusz porywajcy Antiope. Malowido na czerwonofigurowej amforze wykonane prawdopodobnie przez malarza Myjona. Ok. 500-490 r. p.n.e. Paxy, I.uwr. 42Tezeusz i Atena na dnie morza u Arnfitryty. Malowido wnlrza czerwonofigurowej czary attyckiej malar?a Panajtiosa i #arncarza Eufx'oniosa. Ok. 490 r. p.n.e. Paxy, Luwr. 43#C.'alka centaurw z Lapitami na weselu Pejritoosa, w obecniici Apollina. Marmurowe rzeby z zachodniego frontonu wityni Zeusa w Olimpii. Ok. 460-456 r. p.n.e. Olympia, Muzeuxn. 44Pojedynek c:entaura z I,apit. Marmurowa paskorzeba (tworzca tzw. metop) z poudniowej strony Partenonu. C)k. 445 r. p.n.e. Londyn, British Museum. 45Ukaranie Dirke przez Amfiona i Zet.osa. Marmurowa rzymska kopia z I w. n.e. monumentalnej rzeby hellenistycznej wykonanej w brzie przez Apollozziosa i Tauriskosa z Tralles z II w. p.n.e. Kopia ta znana jest te pod nazw Byka Farnezyjskiegi#. Neapol, Museo Nazionale. 46Edyp rozwizujcy' zagadk Sfinksa. Malowido wntrza czerwonofi#nxrowej attyckiej czary, , wykonane przez tzw. malarza Edypa. Ok. 470 r. p.n.e. Rzym, Museo Vaticano. 47Herakles odpoczywajcy. Marmurowa kopia rzymska z II w. n.e. wg rzeby Lizypa z koca IV w. p.n.e. Warszawa, bluzeum Narodowe.

migdzv str. 448-44,9 48Herakles i Ptaki Stymfalskie. Malowido na czarnofigurowej wazie attyckiej z poowy VI w. p.n.e. I,ondy'n, British Museum. 49Trzygowy Gerion i Hydra Lernejska. Mozaika w rzymskiej rezydeneji paacowej w Piazza Armerina na Sycylii. Pierwsza poowa IV w. n.e. 50Herakles w Ogrodzie Hesperyd. Malowido cienne w Casa del "Sacerdos Azzzandtts" w Pompei. Pierwsza poowa I w. n.e. Tzw. III sly1 pompejaski. 5IWyprawa Argonautw. Malowido na czerwonofigurowynr kraterze tzw. malarza Talosa. Ok. 405 r. p.n.e. ftuvo, kolekeja Jatta. (Por. nr 40) 52Ares i Afrodyta. Po lewej stronie Eros. Malowido cienne z Casa di Marte e Venere w Pompei z ok. 70 r. n.e. wg motyww z IV w. p.n.e. Tzw. IV styl pompejaski, Neapol, Museo Nazionale. 53Eos ze zwokami Memnona. Wrd napisw imiona postaci. Jest to tzw. Pieta antyczna. Malowido wntrza czerwonofigurowej czary wykonane przez malarza Durisa i garncarza Kalliadesa. Ok. 490 r. p.n.e. Pary, Luwr.

Spis ilustracji 1" 54Lot Ikara.Malowido cienne w Casa del "Sacerdos Amandus" w Pompei.Pierwsza pczowa I w.n.e Tzw.III styl pompejaski. 55Medea przed zabjstwem dzieci. Fragment malowida ciennego z Casa dei Dioscuri

w Pompei.Druga ponwa I w.n e.Tzw.IV styl pompejaski.Neapol,Museo Nazionale. 56Zeus z czx-iem (tzw.Zeus #etoforos).Srebrna izzoneta ler<ila Macedonii,Aleksandra Wielkiego, panujcego w latach 336-3`?3p.n.e.Warszawa,Muzeum Narodowe. 5? Nike.Srebrna moneta miasta Teriny w pd.Italii 420-400r.p.n.e.Warszawa,Muzeum Narodowe.

migdzy str. 512--51 `3 58 Helena, Afrodyta, Eros, Parys (Aleksander) oraz Peito (personifikacja perswazji, towarzyszk Q Afrodyty, Charyt i Hermesaj. Nad gowami inskxypeje imion postaei. Paskorzeba rzymska z I w. p.n.e. wg oryginau greckiego z IV w. p.n.e. Neapol, Museo Nazionale. 59 Pox-wanie Heleny. Grecki marmurowv relief hellenistyczny z II w. p.n.e. (?). Rzym, Museo Laterano. 60 Achilles zabijajcy Pentezilej, krlow Amazonek. Napisy imion bohaterw widoczne nad gowami. ?Vlalowido na czarnofi#urowej amforze malarza i garncarza Eksekiasa. Ok. 525 r. p.n.e. I.ondyn, British Museum. 61 Ko trojaski. Malowido cienne z Pompei z drugiej poowy I w. n.e., zapewne wg oryginau greckiego z IV w. p.n.e. Tzw. IV styl pompejaski. Neapczl, Museo Nazinnale. 62 mier Priama. Rzymska marmurowa paskorzeba wg oryginau greckiego z IV w. p.n.e. Boston, Museum of Fine Arts. 63 Scena walki z wojny trojaskiej. Menelaos atakujcy Parysa w obecnoci Artemidy i Afrodyty. Malow ido na czerwonofigurowej czarze malarza Durisa i garncarza Kalliadesa. Ok. 490 r. p.n.e. Pary, Luwr (Por. nr 53.) 64 Upadek Troi. Paskorzeba z kalcytu, tzw. Tabliczka ilioska. Duy obraz po lewej stronie przedstawia upadek Troi i ucieczk Eneasza wg poematu Stesichorosa; scenki u gxy i po prawej stronie ilustruj poszezeglne pieni Iliady ; dwa pasy dolne powicone s poematom: Etiopida i Maa Iliada. Sehyek I w. p.n.e. Rzym, Museo Capitolino. 65 Odyseusz. Relief na napoliczniku brzowego hemu z Megaxy. Ostatnia wier V w. p.n.e. Berlin, Antiquarium. 66 Ucieczka z groty Polifema. Grupa figuralna z brzu. Druga poowa VI w. p.n.e. Delfy, Muzeum. 67 Odyseusz u Kirke. Miniaturowa paskorzeba w kamieniu palombino. tzw. tabliezka odysejska. Trzy sceny przedstawiaj kolejno od dou: I) Rozmow Odyseusza z Hermesem, 2) Sterroryzowanie Kirke px-zez Odyseusza oraz 3) Odyseusza, Kirke i towarzyszy Odyseusza zamienionych w wieprze. Pocztek I w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 68 Odyseusz suchajcy piewu syren. Malowido na italskim czerwonofigurowym kraterze. IV w. p.n.e. Berlin, Staatliche Museen. Zdjcia wykona Stanisaw Turski. Zdjcia nr 6 i 38 wykona Waldemar Jerke. Zdjcia nr 43 i 66 dostarezone przez Zofi Skulimowsk.

KARTA TYTUOWA Hermes Nioscy Barana, tzw. Hermes Kriophoros. Brzowa statuetka z lat 530-520 p.n.e. Boston, Museum of Fine Arts.

14

Spis ilustracji OBWOLUTA:

Ilustracja grna: Ares, rzeba etruska. Rzym, Muzeum Szluki Etruskiej. Ilustracja dolna: Achilles zabijajcy Pentezilej. Czarnofgurowa waza attycka, ok. 530 r. p.n.e. Londyn, British Museum.

MAPY Mapa wiata antycznego (s. 40). Mapa obejmujca miejscowoci wymienione w tekcie (wyklejka).

WSTP

Pierwszy zbiorek poezji wyda Robert Graves w 1916 r. majc lat 21.' Potem ukazay si dalsze tomy wierszy,- autobiografia, eseje i krytyki, ale saw wiatow przyniosa Gravesowi dopiero dwuczciowa powie historyczna opublikowana w 1934 r.: I Claudius i Claudius the God. Uzyskaa ona dwie nagrody, miaa kilkanacie wyda, zostaa przetumaczona na wiele jzykw, w tym i na polski.z Powie czy du wiedz o przedstawianej epoce, ezyli o Rzymie w okresie wczesnego cesarstwa, z pewn miaoci spojrzenia. Narratorem jest sam jej bohater, cesarz Klaudiusz, rzecz ma charakter pamitnika, a osoby wystpujce w tej opowieci, cho nosz kostiumy staroytne, myl i przemawiaj bardzo nowoczenie. Wszystko to pozwala zarwno na znaczn swobod w interpretacji wypadkw historycznych, jak te uatwia przerzucenie mostu nad wielowiekow przepaci czasu. Tak wic powodzenie powieci byo zasuone, a sposb zbliania wspczesnemu czytelnikowi odlegyh epok znalaz pniej wielu naladowcw; jednym z nich by sam Graves. Staroytno dostarczya mu tematu do kilku jeszcze ksiek, a wszystkie one s pisane w formie wspomnie wiadkw wydarze lub osb danym wypadkom bliskich. Akcja romansu Count Belisarius rozgrywa si w VI wieku n.e., w czasach cesarza Justyniana.' King Jesus jest bardzo swobodnchciaoby si powiedzie "przewrotn" - interpretacj ewangelicznych opowieci.' Cofa si te Graves a w przeszo mityczn. W Hercules My Shipmate ' opisuje wypraw Argonautw po zote runo, a w p.owieci Homer's Daughte# wywodzi artobliwie ustami crki poety, e waciwym autorem ' Urodzony w r. 1895 w Londynie, syn poety A.P. Gravesa; po pierwszej wojnie wiatowej osiad na wyspie Majorc# (Baleary). # Tumaczenie polskie: Ja, Klaudiusz i Klaudiusz i Messalina, Warszawa, PIW,1957/1958. 3 Londyn 1938; tumaczenie polskie: Belizariusz, Warszawa, PIW,1960. ' Londyn 1946. # Londyn 1944; tumaczenie polskie: Herkules zmojej zaogi, Warszawa, "Czytelnik",1962. g I.ondyn 1955; tumaczenie polskie: Crka Homera, Warszawa, "Czytelnik",1958.

1 fi

Wstp

Odysei bya krlewna Nauzykaja. Jednake siga Graves i w czasy nowsze. Wystarezy tu przypomnie Wife to Mr. Milton', obrazujc wiek XVII, lub dwie opowieci z czasw wojny Stanw Zjednoczonych o niepodlego." Wymienilimy tu tylko rzeczy waniejsze i bardziej znane. Tak wic w opinii szerokiej publicznoci Graves jest przede wszystkim dobrym powieciopisarzem, interesujcym si gwnie tematyk historyczn, ktr ujmuje czasem w sposb nazbyt miay, jakby przekorny, ale wiadezcy o duym (cho amatorskim) oczytaniu w rdach i, co najistotniejsze, pisze zajmujco. Sam jednak Graves ma zgoa odmienny pogld na sw j dorobek. Najwyej ceni w nim twrezo poetyck. W przedmowie do jednego ze zbiorw wierszy stwierdza otvi,arcie: "Poezj pisz dla poetw, a satyry i groteski dla ludzi dowcipnych. Dla szerokiego ogu pisz proz i jestem zupenie zadowolony, jeli jest on niewiadom, e tworz cokolwiek poza tym. To marnotrawstwo pisa, poezje dla kogokolwiek poza poetami! "# Z innej za, rwnie szezerej wypowiedzi dowiadujemy si, e powieciopisarstwo uwaa Graves przede wszystkim za dogodny sposb zarabiania na ycie - by mc napr awd zajmowa i poezj.'# Pitnacie tomikw poezji to dorobek duy i wartociowy. Zdaniem niektrych krytykw przysze pokolenia bd istotnie nay przede wszystkim Gravesa-poet. Nie tu miejsce na omawianie i ocen tej dziedziny jego twreoci, pamita jednak naley o niej stale, przy rozpatrywaniu kadego dziea Gravesa. Nie jest bowiem tak, jak to zdawaoby si wynika z przytoczonych jego wypowiedzi, e prozaik tylko wspistnieje obok poety. Zwizki midzy dwoma rodzajami pisarstwa s szezeglnie ciekawe wanie w tych pracach, ktre Graves powici mitologu. Byoby rzecz cakowicie zrozumia i nie wymagajc adnych szezeglnych wyjanie, e poet i mionika antyku zainteresoway helleskie podania o bogach i bohaterach. Stanowi one nieprzebran skarbnic barwnych wtkw, a zarazem daj moliwoci miaych rekonstrukeji. Dlatego to we wszystkich epokach mity byy wdzicznym i ulubionym tworzywem dla caych pokole artystw. Mogoby si wic wydawa, e Mity greckieksika, ktr mamy przed sob - to prosta kontynuacja poszu.kiwa nowych motyww dla twrezoci prozatorskiej, e droga do opracowania caoci greckiej mitologii wioda przez wspomnian ju opowie Herkules z mojej zaogi. Jednake rda Gravesowego zainteresowania t tematyk s inne, znacznie ciekawsze. Praca nad Herkulesem z mojej zaogi odegraa tu rzeczywicie pewn rol, raczej jednak poredni. Wanie w czasie pisania owej ksiki dozna Graves, ' Londyn 1943; tumaczenie polskie: ona pana Miltona, Warszawa, PIW,1961 " Sergeant Lamb. # Przedmowa do Poems 1938-I945, Londyn 1945. 'a Tame.

Wstp

17

jak sam to okreli, "an unsolicited enlightenment"- spontanicznego olnienia." Co byo jego treci? Odpowied przynosi dzieo, nad ktrym pisarz zacz pracowa prawie bezporednio po owym "olnieniu"; ukoczy je po kilku tygodniach niemal nie przerywanego wysiku. Nosi ono tytu The White Goddess- Biaa Bogini. Ukazao si w 1948 r., wydanie za drugie, rozszerzone, w 1952 roku. Wychodzc od pewnych motyww w starych legendach i wierzeniach celtyckich, Graves swobodnie rozwija rne wtki, cofa si a do czasw starogreckich, aby w kocu znowu powrci do Irlandii. Jak mona spostrzec od razu, konstrukcja Biaej Bogini przypomina nieco sawne dzieo Frazera Zota ga - tym bardziej, e treci s nie tylko same mity, lecz rwnie ich interpretacja oraz rozwaania nad genez i waciwym znaczeniem. Baza rdowa jest szeroka, wiadczy o imponujcym oczytaniu autora zarwno w autorach staroytnych, jak i w nowszej literaturze. Nie jest to jednak dzieo naukowe i nie chce by takim. Sam Graves okreli w przedmowie Bia Bogini jako "historical grammar ofpoetic myth" - "gramatyk historyczn mitu poetyckiego". A wic ma to by prba rozszyfrowania umownego i symbolicznego jzyka, ktrym posugiwali si poeci zamierzchych czasw dla przekazania nastpnym pokoleniom tajemnej mdroci. W istocie za rzeczy Graves utwory ze staroytnych motyww mit nowy, podporzdkowany pewnej zasadniczej idei, ktra wie si jak najcilej z Gravesow koncepcj poezji w ogle; ona to wanie bya treci wspomnianego wyej "spontanicznego olnienia". Jeden z krytykw tak charakteryzuje zasadnicz ide Biaej Bogini : "Zaczyna si [to dzieo) jak osobliwie inspirowane badanie historii mitu, aby w rozdziaach kocowych sta si traktatem dla epoki wspczesnej. Poeta kreli wzr duchowych i kulturowych klsk, ktre przywiody poezj do jej obecnego upadku, a nastpnie przechodzi do ataku na rne modne kierunki. Przez swoj niezrozumiao, twierdzi, dzisiejsi surrealici, impresjonici, ekspresjonici i neoromantycy pragn tylko ukry ##nieszczsny brak tajemnicy,#. A wanie przechowywanie tajemnicy ludu byo, jak wierzy Graves, zadaniem poetw w wielkich epokach przeszoci. Jedyny ratunek ley w odrodzeniu kultu bogini, w powrocie od spoeczestwa patriarchalnego do matriarchatu, w porzuceniu zimnego intelektualizmu..."'2 Mitygreckieukazay si w 1955 r. Czytelnik, ktry zapozna si ze wstpem do tej ksiki, zrozumie od razu, e jest ona tylko rozwiniciem zasadniczych koncepcji wyoonych w Biaej Bogini. Ide przewodni Mitw przedstawia Graves w sposb cakowicie jasny:

" "5teps", Londyn 195R, s. 85 i nast. " J.M. Cohen, Robert Graves, Londyn 1960, s. 96

2# #wty C

Wstp "2achowane zabytki kultury materialnej i mity wiadcz o tym, e caa neolityczna Europa miaa zdumiewajco jednolity system idei religijnych oparty na znanym rwnie w Syrii i Libii kulcie noszcej wiele tytuw Bogini Matki. Staroytna Europa nie znaa bogw. Wielk Bogini uwaano za niemierteln, niezmienn i wszechwadn." Kult tej bogini zwizany by cile z czci ksiyca i yciodajnych si odradzajcej si przyrody. W nieo pniejszym stadium "plemienna Nimfa, krlowa, wybieraa sobie dorocznego kochanka, ktrego pod koniec roku skadano w ofierze. Stawa si on w ten sposb symbolem podnoci, nie za przedmiotem przyjemnoci erotycznych". Tak byo przed pojawie#iem si aryjskich najedcw z pnocy i wschodu. Ci zaczynaj przybywa z pocztkiem drugiego tysiclecia p.n.e., przynoszc ze sob zdecydowanie patriarchaln organizacj spoeczn, ktrej odbiciem jest kult bstw mskich. Zderzenie tej kultury z matriarchatem i kobiec teokracj miao pewne fazy przejciowe, jakby kompromisowe. Tak na przykad "dawne mity o nimfach uwodzonych przez boga odnosz si prawdopodobnie do lubw midzy helleskimi wodzami i miejscowymi kapankami ksiyca. Zaciekle sprzeciwiaa si im Hera, czyli luby te natrafiay na opr konserwatywnych uczu religijnych". Ostatecznie jednak, po przyjciu z kocem drugiego tysiclecia nowej i ostatniej fali Hellenw, ustala si dziedziczenie po mieczu i cay patriarchalny porzdek. Boginie, jak to widzimy ju wrd bstw olimpijskich, s w mniejzoci i nie odgrywaj roli decydujcej. "Odtd zaczynaj si legendy historyczne, ktre powoli gasn w wietle zwyczajnej historii." Czyme bowiem, zdaniem Gravesa, jest mit grecki? "Prawdziwy mit jest [...] czym w rodzaju stenograficznej relacji rytualnego mimu odgrywanego podczas publicznych uroczystoci. [...] Treci tych widowisk byy archaiczne zabiegi magiczne, majce na celu zwikszenie podnoci lub dalsz stabilizacj rzdw witej krlowej wzgldnie witego krla [...) oraz uzupenienia do tych zabiegw wprowadzane w miar nowych potrzeb. '' Oczywicie, Graves zdaje sobie spraw, e taka definicja obejmuje tylko ma cz ogromnego zespou greckich opowieci mityczych. Wylicza a dwanacie innych kategorii, w ktrych mieszcz si rnego typu motywy i wtki, powszechnie uchodzce za mity, ale nimi, zdaniem Gravesa, nie bdce. W ksice jednak uwzgldnia je na rwni z kategori "mitw prawdziwych". Tak wic jest to rozrnienie raczej teoretyczne, ktre w ksice Gravesa przejawia si nie tyle w samym doborze podstawowych mitw, co w posobie ich rekonstruowania oraz objaniania. Autor mwi: "Metoda moja polega na zebraniu w skadnej opowieci wszystkich rozproszonych elementw kadego mitu; wsparem je mao znanymi wariantami, ktre mog pomc w ustaleniu ich znaczenia i na wszystkie powstae pytania

Wstp

19

staraem si udzieli odpowiedzi, w miar moich moliwoci, w kategoriach antropologicznych i historycznych."" Mamy wic jasno zdefiniowan zarwno zasadnicz koncepcj caoci, jak te sposb budowy poszczeglnych opowieci. Rozpatrzmy najpierw to ostatnie zagadnienie. Staroytno pozostawia nam znaczn liczb wersji i wariantw niemal kadego mitu. S one nie tylko rne, lecz czsto nawet sprzeczne ze sob. Wynika to w pewnej mierze z obfitoci i natury rde, z ktrych czerpiemy nasz znajomo greckiej mitologii. rda s rozmaitego typu, czasowo za odlege orl siebie nieraz o kilkanacie wiekw; pochodz te z rnych krain nad Morzem rdziemnym, gdzie tylko zamieszkiwali Hellenowie. Mwi o mitach przede wszystkim poeci, poczynajc od Homera u zarania greckiej kultury, a koczc na Nonnosie, ktry w V wieku n.e. opiewa triumfalny pochd boga Dionizosa z Indu (parafrazujc w innym poemacie Ewangeli wedug w. Jana!). Bez liku jest mitologicznych wzmianek u staroytnych historykw i geografw, u sownikarzy i encyklopedystw. Ukazao si te sporo dzieek powiconych wycznie tej tematyce; ich autorzy, tak zwani mitografowie, pisali je majc na oku potrzeby gwnie szkoy, pragnli bowiem uatwi modziey rozumienie dawnej poezji. Tego typu zarysy mitologii wydawane s w kadym kraju do dzi. rdem wreszcie bardzo obfitym i cennym s pisarze starochrzecijascy. Polemizujc z poganami wytykali im oni z luboci wszelkie dziwactwa kultowe oraz nieobyczajne sprawki bogi, bogw, bohaterw. Pamita te naley, e prcz tych rde literackich posiadamy wrcz nieprzebrane bogactwo scen o tematyce mitycznej na zabytkach staroytnej rzeby, paskorzeby, malarstwa. 'Caa ta olbrzymia ilo danych zostaa ju dawno pilnie zebrana i skrupulatnie zestawiona przez pokolenia uczonych, poczynajc od erudytw z czasw Odrodzenia. Wszystko, co mona na podstawie antycznych rde powiedzie o ktrymkolwiek z mitw, jest dzi atwo dostpne dziki fundamentalnym pracom tak wybitnych znawcw przedmiotu jak: W.H. Roscher," L. Preller,'5 O. Gruppe,'e C. Robert," H.J. Rose.'s Wymieniamy tu, oczywicie', nazwiska tych tylko badaczy, ktrzy dali dziea o charakterze oglnym i podstawowym, pomijamy natomiast tych, ktrzy ograniczyli si do opracowania pewnych aspektw lub czci mitologii, albo traktowali o niej w zwiz" Cytat ze Wstgpu Gravesa do Mitw greckich. ,'" Ausfuhrliches Lexikon der griechischen und r#mischen Mythologie, Lipsk 1866 - (przy wspudziale licznych uczonych). '5 Griechische Mythologie, Berlin 1854 (I wydanie). 'g Griechische Mythologie und Religionsgeschichte, Monachium 1906. " Die griechische Heidensage, Berlin 1920-23. 'e A Handbook of Greek Mytholog,y, Londyn 1928.

20

Wstp

ku z dziejami greckiej religu; w przeciwnym bowiem wypadku lista musiaaby by bardzo duga.'9 Wynika std, e wanie to, co laikowi wyda si moe najbardziej imponu-

jce, a wic zebranie wariantw kadego mitu, w istocie jest zadaniem stosunkowo prostym, bo dawno ju wykonanym. Trzeba jednak stwierdzi, e Graves wyzyska sumiennie wiele materiau, ktry mieli mu do ofiarowania wyej wymienieni autorzy. Idc za ich wskazwkami przestudiowa znaczn cz staroytnych rde, ktre skrztnie podaje w notkach do kadego rozdziau. Znajc jzyk grecki mg Graves kadorazowo samodzielnie sprawdza wiadomoci podawane w literaturze przedmiotu. Z mnogoci wariantw i wersji, czsto, jak ju wyej przypomniano, ze sob sprzecznych, radzi sobie Graves w ten sposb, e zestawia je w poszezeglnych paragrafach kadego z ponad stu siedemdziesic#u rozdziaw na ktre dzieli si jego dzieo. Nie jest to jednak zestawienie mechaniczne, i takim zreszt by nie powinno. Autor zdecydowanie preferuje pewne wtki i motywy, inne za traktuje bardzo krtko lub nawet pomija milezeniem. W pewnym stopniu takie postpowanie jest usprawiedliwione, dzieo bowiem, ktre by chciao rwnomiernie uwzgldnia wszelkie odmiany tych samych mitw, musiaoby przybra rozmiary wrcz ogromne. Jest wic rzecz przyjt rwnie i w opracowaniach znacznie obszerniejszych ni Gravesowe, e w tekcie odtwarza si tylko t posta mitu, ktr uwaa si za podstawow. Tu jednak rozpoczyna si waciwa praca badacza, a z ni rodz si te istotne pytania i wtpliwoci. Ktr wersj uzna za pierwotn, ktr za za wtrn? Jakie stosowa kryteria przy tym wartociowaniu? W jakiej mierze dadz si rne warianty pogodzi, w jakiej za uzna je naley za motywy niezalene, przypadkowo tylko poczone podobiestwem imion, tosamoci miejsc lub wtkw, a nawet swobodn pomysowoci ktrego ze staroytnych autorw? Przecie mity ju w staroytnoci traktowane byy z wielk dowolnoci, i to szezeglnie przez poetw. Ci uwaali je za plastyczne tworzywo, ktre ksztatowali zalenie od wewntrznych wymogw swego dziea. By poda przykad najlepiej znany: tragicy atescy tematy do swych dramatw dobierali prawie wycznie spord mitw, ale te jak wadezo si z nimi obehodzili! Dlatego to powoywanie si na nich jako na autorytet, ktry mgby pomc w odtworzeniu pierwotnej postaci mitu, nie zawsze jest przekonywajce. Ale nie s miarodajni nawet staroytni mitografowie, ktrzy za wszelk cen usiuj godzi warianty oraz wprowadzaj swoje pomysy interpretacyjne. Tak wic dopiero po bardzo skrupulatnym uporzdkowaniu materiau mona by przystpi do wyuskiwania tego, co jest w kadej opowieci '"- Por. literatur przytoczon przez M. Nilssona, Gesehichte der griechisehen Religion, I. Monachium 1955.

mitycznej jej podstawow treci. Rzecz jednak nie jest prosta, nie zawsze bowiem najstarsza zachowana wzmianka o danym micie jest w istocie najwartociowsza. Zdarza si, e to wanie rdo bardzo pne, ze schyku redniowiecza lub nawet z czasw bizantyjskich, przypadkowo przekazuje informacj o duym znaczeniu. Sam Graves zwraca na to uwag bardzo .susznie. W kadym wic wypadku naley przeprowadza wartociowanie i krytyk od nowa. Trzeba tu stwierdzi, e w stosunku do caoci mitw taka praca nie zostaa dotychczas przeprowadzona przez nikogo, cho posiadamy doskonae analizy pewnych mitw albo ich cyklw, by wymieni tylko

klasyczne studium C. Roberta Oidipusjo. Kto natomiast z gry zakada, e najgodniejsza uwagi jest ta wersja i ten aspekt mitu, ktre najlepiej odpowiadaj jakim zasadniczym, uprzednio powzitym koncepcjom o istocie mitw w ogle, nie postpuje metodycznie. A od tego wanie zarzutu Gravesa uwolni nie mona. Obok bogactwa i rnorodnoci wtkw i wariantw initycznych badania w tej dziedzinie komplikuje jeszcze odmienno stanowisk w kwestii podstawowej: jak wyjani genez i jak zdefiniowa istot helleskich mitw? To z kolei wie si bardzo cile z problemem greckiej religii w ogle. Jak wiadomo, jest ona zjawiskiem niezmiernie zoonym, mity za stanowi wprawdzie jej cz integraln, ale tylko cz. By niegdy w nauce okres, kiedy utosamiano mity Grekw z ich religi. Dzi, rzecz oczywista, takiego stanowiska nikt nie podziela, cho pokutuje ono jeszcze w niektrych podrcznikach szkolnych. Ale wanie religioznawcy przywizuj ogromn wag do bada nad mitami, te bowiem reprezentuj najstarsze osigalne dla nas zoa greckich wierze, na rwni z pewnymi zwyczajami i obrzdami kultowymi. Spord kierunkw reprezentowanych w religioznawstwie wieku XIX i XX cztery maj szczeglnie cisy zwizek z badaniem mitw, s to: Mitologia porwnawcza; jej najwybitniejsi przedstawiciele, M. Muller, L. Preller, W.H. Roscher, usiowali wykaza cise pokrewiestwo mitw i wierze indoeuropejskich, porwnujc pewne wtki opowieci o bogach i bohaterach oraz etymologizujc ich imiona. W wielu mitach szkoa ta upatrywaa odzwierciedlenie procesw przyrodniczych, a w szczeglnoci zjawisk na niebie. Nie doceniaa natomiast mitologia porwnawcza wpywu substratu przedhelleskiego oraz zapoycze z Bliskiego Wschodu. Szkoa tak zwana modohistoryczna; tej przewodzili U. Wilamowitz-Moellendorf oraz E. Bethe. ledzia ona przede wszystkim zmiany, jakim ulegay mity w dzieach literatury i sztuki, a przykadaa te znaczn wag do lokalizacji pierwotnych mitw i zwizku ich z kultami. Szkoa etnologiczna, ktr nazwa te mona antropologi kulturow, widziaa w religii greckiej w zasadzie proste przeduenie wierze waci#a Berlin 1920. Wstp 21

wych ludom pierwotnym. Dlatego to nader wanym przedmiotem jej bada byy motywy baniowe oraz obrzdki ludw okrelanych czsio jako "prymitywne". Zestawiano przy tym, waciwie na jednej paszczynie, pewne fakty z nieraz bardzo odlegych krain i z rnych epok. Klasyczne dzieo tej szkoy, The Golden Bough I.G. Frazera, jest znane czytelnikowi polskiemu w wersji skrconej.#' Wielka popularno, jak zdobyy w ostatnich dziesicioleciach metody psychoanalizy, nie pozostaa bez wpywu na religioznawstwo. Zrodziy si te nowe prby objaniania mitw; te miayby by przejawami pewnych kompleksw tkwicych w podwiadomoci - kompleksw indywidualnych lub nawet zbiorowych. Wystarczy tu przypomnie sawn Freudowsk interpretacj mitu o Edypie. Szczeglnie jednak trway wpyw wywary pogldy reprezentowane przez ten kierunek psychoanalizy, ktry zapocztkowa C.G. Jung.

Na terenie religioznawstwa usilnie propaguje dzi ide# Junga K. Kerenyi.zz Tezy szkoy psychoanalitycznej zwalcza Graves ostro, i nie bez pewnej racji. Wywoao to zreszt z kolei wielce zjadliw krytyk Mitw greckich wanie ze strony Kerenyiego.z3 Najblisza niewtpliwie byaby Gravesowi szkoa antropologiczna, s jednak te pewne zasadnicze rnice. Do tych naley silne akcentowanie przez Gravesa roli matriarchatu i Wielkiej Bogini. Warto tutaj od razu zaznaczy, e pomys Gravesa, aby powstanie mitw wiza z przedgreckim kultem Wielkiej Bogini, nie jest cakowicie oryginalny. Z podobn tez wystpi ju w roku 1946 uczoy woski M. Untersteiner: minojska Wielka Bogini miaa obok siebie boga roku. Bg ten corocznie umiera (albo gin z rki Bogini) - i wci si odradza; obrzdy zwizane z tym kultem stay si pniej zalkiem i treci wielu mitw greckich.i' Nie jest jednak istotne, w Jakiej mierze zasadnicze pogldy Gravesa s jego wasnoci; waniejsze jest pytanie, jak mona im przyzna warto naukow. Antropologowie i historycy, zwaszcza marksistowscy, od dawna ju przyjmuj, e matriarchat stanowi pewien etap w rozwoju spoeczestw pierwotnych. Niektre dane, a zwaszcza niewiecie figurki, licznie znajdowane w rnych kraj ach Europy i Wschodu, mogyby wskazywa, e w okresie neolitu kult bstw kobiecych (symbol podnoci?) by bardzo rozpowszechniony. Z trzeciego i drugiego tysiclecia p.n.e. pochodzi wiele zabytkw sztuki egejskiej, przede wszystkim za kreteskiej, ktre przedstawiaj jak istot kobiec, prawdopodobnie bogini. Wydaje si bowiem, e jest ona centraln

-' Zota ga, Warszawa 1962 (I wydanie), Warszawa 1965 (II wydanie); krytyk szkoy etnologicznej przeprowadza J. Lutyski w przedmowie do tego tumaczenia. z? Zob. np. jego Die Mythologie der Griechen, Zurych 1951. #3 W czasopimie "Gnomon", r. 1928. 2' La fisiologia del mito, Turyn 1946.

Wstp 23 postaci jakich obrzdw i uroczystoci, czasem za wystpuje z pewnymi atrybutami-boskoci. W Azji Mniejszej kult Bogini by ponad wszelk wtpliwo zakorzeniony od tysicleci i przenikn w czasy historyczne, a nawet wdrowa stamtd, ju w okresie podbojw rzymskich, do Italu oraz do innych krain nad Morzem rdziemnym (Kybele, Wielka Matka Bogw). lady czci oddawanej bogini - albo boginiom - s wyrane take w starszych pokadach wierze Mezopotamii, Syrii i Fenicji, cho bstwa mskie wystpuj tam od dawna. Jednakowo od przyjcia matriarchatu, jako pewnej instytucji spoecznej w okrelonej fazie rozwoju ludzkoci, i nawet od zgody na to, e w pewnych religiach bstwa kobiece odgryway rol dominujc, daleka jeszcze droga do aprobowania konkretnych rozwiza i prb interpretacyjnych Gravesa. Nikt dzi nie neguje, e minojskie kulty stanowi bardzo istotn komponent greckiej religii i mitologii. Szczeglnie jasno wykazay to sawne prace szwedzkiego uczonego M. Nilssona.2# Jednake drogi badaczy rozchodz si

we wszystkich prawie kwestiach szczegowych, ta za, ktr idzie Graves, z pewnoci nie naley do najbezpieczniejszych naukowo; buduje on zbyt miao na nikych, wtych przesankach.Nasza wiedza o minojskich wierzeniach jest skromna; trudno nawet orzec, czy waciwie rozumiemy zabytki archeologiczne z tego czasu. M. Nilsson susznie zwrci uwag, jak pytkie, a moe nawet wrcz opaczne byoby pojmowanie religii egipskiej, gdyby zabytkw jej kultury nie objaniay rda pisane!2g Kto wie, czy niektrzy uczeni nie doszukiwaliby si u Egipcjan kultu Wielkiej Bogini, powoujc si na znany mit o Izydzie. Spadek po epoce minojskiej raz zderzenie dwch kultur, helleskich przybyszw z pnocy i dawnych mieszkacw basenu Morza Egejskiego, na pewno odegray wielk rol przy formowaniu si mitw, szczegy jednak i przebieg tego procesu osonite s tajemnic. W czci interpretacyjnej swego dziea Graves czsto powouje si na podania i wierzenia waciwe ludom bardzo wielu krain i epok. wiadczy to niewtpliwie o duym oczytaniu autora, swoboda jednak, z jak zestawia fakty bardzo rozmaitej wartoci i wiarygodnoci, czsto daleko odbiega od zygorw stawianych pracy naukowej.l Ocena tej czci musiaaby z koniecznoci przybra rozmiary obszernego studium. Nie jest to zreszt potrzebne, bo chyba nie byo intencj autora, by traktowano jego ksik jako naukow sensu stricto; dlatego te skpo i jakby przypadkowo cytuje prace, z ktrych czerpa swoje dane. Mimo to Mity greckie, cho poczte i pomylane przede wszystkim jako ilustracja pewnej tezy poetyckiej, nie s pozbawione wielu walorw poznawczych. Zasb opowieci, ktry jest tu zawarty, znacznie przewysza swoim bogactwem to, co podaj zwyke zarysy mitologii, apowtrzmy to jeszcze raz - opowieci zostay oparte na materiale antycznym, #s The Mycenaean Origin of Greek Mythology, Londyn 1932 26 Geschichte dergriechischen religion, I, s. 302.

24 Wstp cho z wyran preferencj pewnych wariantw. Cz narracyjna ma poza tym warto sama przez si, wysza bowiem spod pira wybitnego pisarza. Wiele zastrzee, to prawda, budzi cz interpretacyjna. Wywody autora s tu czsto ewidentnie zbyt miae, czasem nawet prowokujce. Ale wanie to czyni ksik ciekaw i pobudzajc. Mitologia bowiem nie jest zbiorem gadkich o owiastek w szkolnym podrczniku, lecz poetyck skamielin z y y ypadkw histookrytej mrokiem epoki dziwnych wierze i dramat czn ch w rycznych. Graves dowodzi tego z pasj i niema przy tym wiedz. Aleksander Krawczuk

PRZEDMOWA

redniowieczni emisariusze Kocioa katolickiego przywieli ze sob do Wielkiej Brytanii nie tylko kanon historii witej, lecz rwnie obowizujcy . na kontynencie europejskim system uniwersytecki oparty na klasykach aciskich i greckich. Lokalne legendy o krlu Arturze, o Gwidonie z Warwick, Robin Hoodzie, Niebieskiej Wiedmie (Blue Hag) z Leicester i krlu Lirze nadaway si by moe dla mas, lecz ju za panowania pierwszych Tudorw kler i warstwy owiecone czciej sigay po mity Owidiusza, Wergilego i szkolne wersje wojny trojaskiej. Nie mona zrozumie dzie wchodzcych w skad uznanego kanonu angielskiej literatury od XVI do XIX wieku bez znajomoci mitologii greckiej, a mimo to klasycy stali si ostatnio tak bardzo niepopularni w szkoach i na uniwersytetach, e nie wymaga si ju dzi od ludzi wyksztaconych, by wiedzieli, kim na przykad byli Deukalion, Pelops, Dedal, Ojnone, Laokoon czy Antygona. W naszych czasach mity zna si najczciej z takich wersji bajecznych jak Heroje Kingsleya czy Opowieci z Tanglewood Hawthorne'a i wydaje si na pierwszy rzut oka, e nie ma to wikszego znaczenia, bo przecie od dwch tysicy lat przyjt byo rzecz lekcewaenie mitw, jako fantazji dziwacznych i chimerycznych, traktowanie ich jako czarujcego dziedzictwa lat niemowlcych umysu greckiego, ktre chrzecijastwo oczywicie lekcewayo, by tym silniej podkreli wiksze walory duchowe Biblii. A jednak trudno chyba przeceni znaczenie tych mitw dla poznania pocztkw historii, religii i socjologii Europy. Przymiotnik "chimeryczny" pochodzi od rzeczownika "chimera" oznaczajcego koz. Przed czterema tysicami lat chimera bya czym rwnie zwyczajnym jak dzi w naszych oczach kady emblemat religijny, heraldyczny czy handlowy. Byo to zwierz posiadajce (jak zanotowa Homer) gow lwa, tuw kozy i ogon wa. Odnaleziono wizerunek chimery wyrzebiony na murach hetyckiej wityni w Karkemisz i podobnie jak inne zwierzta skomponowane, takie jak sfinks i jednoroec, bya ona pocztkowo symbolem kalendarzowym. Kada jej cz przedstawiaa odpowiedni por w witym roku Krlowej Niebios, podobnie jak przedstawiay je rwnie - zdaniem

26

Przedmowa

Diodora z Sycylii - trzy struny jej szylkretowej liry. Ten staroytny podzia roku na trzy pory omawia szczegowo Nilsson w swym dziele Primitive Time Reckoning ( 1920). Tylko nieznaczn jednak cz olbrzymiego, nieskadnego korpusumitologii greckiej, zawierajcej nabytki z Krety, Egiptu, Palestyny, Frygii, Babilonii i innych krajw, mona z uzasadnieniem uwaa za prawdziwy mit, taki, jakim jest Chimera. Prawdziwy mit jest naszym zdaniem czym w rodzaju stenograficznej relacji rytualnego mimu odgrywanego podczas publicznych uroczystoci, w wielu wypadkach zachowanego w obrazach na cianach wi.ty, na wazach, pieczciach, misach, lustrach, skrzyniach, tkaninach i tym podobnych. Chimera oraz inne zwierzta kalendarzowe musiay odgrywa powan rol w przedstawieniach dramatycznych, ktre dziki ikonograficznym i ustnym przekazom stay si gwnym sankcjonowanym rdem

czy te kodeksem instytucji religijnych poszczeglnych klanw, plemion lub miast. Treci tych widowisk byy archaiczne zabiegi ma#iczne, majce na celu zwikszenie podnoci albo dalsz stabilizacj rzdw witej krlowej lub witego krla - a przypuszczalnie na caym obszarze panowania jzyka greckiego rzdy krlowych datuj si z okresu wczeniejszego ni rzdy krlw - oraz uzupenienia do tych zabiegw wprowadzane w miar narastania nowych potrzeb. Esej Lukiana O taricu wylicza imponujc liczb obrzdowych widowisk mimicznych wystawianych jeszcze w drugim wieku naszej ery, opisy za malowide w wityni w Delfach i rzeb na skrzyni Kypselosa u Pauzaniasza pozwalaj przypuszcza, e olbrzymia liczba rozmaitych przekazw mitologicznych, po ktrych nie zachowa si lad, w owym czasie jeszcze istniaa. Prawdziwy mit jest czym innym anieli: 1) f'ilozoficzna alegoria, jak na przykad w kosmogonu Hezjoda. 2) "Ajtiologiczne" wytumaczenie mitu ju dzi niezrozumiaego, jak na przykad w opowieci o Admecie, ktry zaprzg do swego rydwanu lwa i dzika. 3) #atyra lub parodia, jak na przykad w opowieci Sylena o Atlantydzie. 4) Sentymentalna opowiastka, jak na przykad w historu o Narcyzie i nimfie Echo. 5) Fantazja oparta na wtku historycznym, jak na przykad w przygodzie Ariona z delfinem. 6) Ballada minstrela, jak w opowieci o Kefalosie i Prokris. 7) Propaganda polityczna, jak w opowieci o stworzeniu przez Tezeusza federa cj i attyckiej. 8) Legenda moralna, jak w opowieci o naszyjniku Eryfile. 9) Humorystyczna anegdota, jak w farsie kowej o Heraklesie, Omfale i boku Panie. 10) Teatralny melodramat, jak w opowieci o Testorze i jego crkach.

Przedmowa

27

11) Saga bohaterska, jak w gwnym wtku fabularnym Iliady. 12) Realistyczna powie, jak na przykad relacja o pobycie Odyseusza u Feakw. Prawdziwe natomiast elementy mityczne mona znale ukryte w najmniej, zdawaoby si, obiecujcych opowieciach i rzadko si zdarza, by jeden autor poda najpeniejsz i najbardziej konkretn wersj jakiego mitu. Nie naley rwnie zakada, e im starsze jest rdo pisane, tym wiksza jego waga. Czsto bowiem niewtpliwie wczeniejsz wersj ni Hezjod czy tragicy greccy podaje aleksandryjski artowni Kallimach lub frywolny poeta augustiaski Owidiusz, a nawet bizantyjski nudziarz Tzetzes. Pochodzce za z XIII wieku Excidium Troiae bywa w niektrych wypadkach dla poznania mitu rdem pewniejszym ni Iliada. Doszukujc si realnego sensu w mitologicznym lub pseudomitologicznym utworze, naley zawsze zwraca szczegln uwag na imiona, plemienne pochodzenie i losy danej postaci, gdy pr#i rekonstrukcji formy dramatycznego obrzdu moemy natrafi na przypadkowe elementy, nasuwajce myl o analogii z innym mitem przybranym w zupe-

nie odmienn wersj anegdotyczn, i te,wanie elementy mog rzuci zupenie nowe wiato na obie wersje. Studiowanie mitologii greckiej winno by poprzedzone analiz systemw religijnych i politycznych istniejcych w Europie przed pojawieniem si aryjskich najedcw z dalekiej pnocy i dalekiego wschodu. Zachowane zabytki kultury materialnej i mity wiadcz o tym, e caa neolityczna Europa miaa zdumiewajco jednolity system idei religijnych, oparty na znanym rwnie w Syru i Libii kulcie noszcej wiele tytuw Bogini Matki. Staroytna Europa nie znaa bogw. Wielk Bogini uwaano za niemierteln, niezmienn i wszechwadn. Koncepcja ojcostwa nie trafia do myli religijnej. Wielka Bogini miaa kochankw, ale tylko dla swej przyjemnoci, a nie po to, by dzieci miay ojca. Mczyni si bali, suchali i ubstwiali matk rodu. Najstarszym orodkiem spoecznym byo ognisko domowe w jaskini lub chacie, znajdujce si pod jej opiek, macierzystwo za stanowio najwiksz tajemnic. Dlatego pierwsz ofiar podczas obrzdw publicznych zawsze skadano w Grecji Hestii, opiekunce domowego ogniska. Biay anikoniczny wizerunek bogini, najbardziej bodaj rozpowszechniony emblemat, ktry w Delfach pojawia si jako omphalos, czyli ppek, by moe pocztkowo przedstawia kopczyk mocno ubitego popiou usypany nad arzcymi si gowniami wgla drzewnego - najatwiejszy sposb przechowywania ognia bez dymu. Potem zosta on ikonograficznie zidentyfikowany z kopcem pobielonym wapnem, pod ktrym chowano kuk niwn, by wyj j na wiosn, gdy zakiekuje, a take z kopczykami muszli morskich, kwarcu lub bia#go marmuru, pod ktrymi chowano zmarych krlw. Nie tylko ksiyc, lecz rwnie (jak o tym wiadczy Hemera w Grecji i Grainne w Irlandii) soce byo niebieskim symbolem bogini. W dawniejszych jednak mitach greckich

28

Przedmowa

! !

soce ustpuje pierwszestwa ksiycowi, wywoujcemu wikszy zabobonny strach, nie traccemu blasku w miar przemijania roku ciau niebieskiemu, ktremu przypisywano moc nawadniania pl lub pozbawiania ich wody. Trzy fazy ksiyca: nw, penia i stary ksiyc, przypominay trzy fazy ycia matki rodu - dziewicy, nimfy (kobiety dojrzaej) i staruchy. Poniewa za cykl roczny soca rwnie przypomina wzrost i upadek jej si fizycznychwiosna-dziewica, lato-nimfa, i zima-starucha - bogini utosa#niano ze zmianami w wiecie zwierzcym i rolinnym, zwizanymi z porami roku, a co za tym idzie z Matk Ziemi, ktra na pocztku roku wegetatywnego wytwarza jedynie licie i pki, potem kwiaty i owoce - a w kocu przestaje rodzi. Pniej przedstawiano j rwnie jako inn triad. Dziewica wyobraaa powietrze nad ziemi, nimfa - ziemi lub morze, i wreszcie staruchapodziemie. Otrzymay one trzy wcielenia : Selene, Afrodyta i Hekate. Te trzy odpowiedniki sprzyjay uwicaniu liczby trzy, liczba wciele za bogini ksiyca urosa do dziewiciu, gdy kada z trzech postaci - dziewica, nimfa i starucha - wystpowaa w triadzie, by dowie swej boskoci. Wyznawcy zawsze pamitali, e jest tylko jedna bogini, a nie trzy, chocia w czasach klasycznych witynia nad arkadyjskim jeziorem Stymfalos bya ju jedn z nielicznych, w ktrych wszystkie boginie nosiy to samo imi: Hera. Z chwil gdy oficjalnie uznano istnienie zwizku midzy spkowaniem

a rodzeniem dzieci - o tym punkcie zwrotnym religii opowiada hetycki mit o prostodusznym Appu (H. G. Guterbock, Kumarbi,1946) - religijny autorytet mczyzny zacz stopniowo wzrasta i nie przypisywano ju wiatrom lub rzekom zasugi zapadniania kobiet. Wydaje si, e plemienna Nimfa, czyli krlowa, wybieraa sobie dorocznego kochanka ze wity modych mczyzn, krla, ktrego pod koniec roku skadano w ofierze. Stawa si on w ten sposb symbolem podnoci, nie za przedmiotem przyjemnoci erotycznych. Drzewa, trzody i roliny skrapiano jego krwi, by obrodziy, a ciao rozszarpyway i zjaday na surowo nimfy - towarzyszki krlowej, kapanki w maskach suk, koby lub macior. Zwyczaj ten uleg nastpnie dalszym zmianom. Krl umiera latem z chwil gdy sia soca, z ktrym by utosamiany, saba, inny natomiast modzieniec, jego prawdziwy lub rzekomy bliniak, zostawa f

kochankiem krlowej, by nastpnie zosta zoonym w o ierze w po owie zimy, w nagrod za co drog reinkarnacji wciela si w wieszczego wa. Maonkowie ci otrzymywali wadz wykonawcz jedynie wtedy, gdy zezwalano im zastpowa krlow i ubierano ich w jej magiczne szaty. W ten sposb zrodzia si wadza krla i chocia soce po utosamieniu ycia krla z rocznym cyklem sonecznym stao si symbolem podnoci mskiej, nadal podlega on ksiycowi, tak jak krl pozostawa nadal pod opiek krlowej, w kadym razie teoretycznie na dugo jeszcze po przeminiciu fazy matriarchatu. W Tesalii, kraju konserwatywnym, czarownice w imieniu ksiyca wygraay socu, e zostanie pogrone w wieczystej nocy.

Przedmowa

29

Nie ma jednak adnych dowodw na to, e nawet wtedy gdy kobiety sprawoway w sprawach religu wadz suwerenn, mczyni nie mieli pola, na ktrym mogliby dziaa bez niewieciego nadzoru, chocia by moe przyswoili sobie szereg cech "pci sabszej", odtd uchodzcych za cechy funkcjonalnie mskie. Mona im byo powierzy polowanie, owienie ryb, zbieranie pewnych zb, zajmowanie si trzod i pomoc w obronie terytorium plemiennego przed napastnikami tak dugo, jak dugo nie naruszali matriarchalnego prawa. Wybierano przywdcw totemistycznych klanw i przyznawano im pewn wadz, szczeglnie w okresach wdrwek lub wojny. Zasady, wedug ktrych ustalano, kto ma wystpowa z ramienia mczyznjako wdz naczelny, byy, jak si zdaje, rne w poszczeglnych matriarchatach; zazwyczaj wybierano wuja krlowej lub jej brata albo syna jej ciotki. Najdawniejszy plemienny wdz naczelny mia rwnie prawo wystpowa jako sdzia w sprawach osobistych midzy mczyznami, jeli nie przynosio to uszczerbku wadzy religijnej krlowej. Ze spoeczestw matriarchalnych, ktre przetrway do naszych czasw, najprymitywniejszym s Najarowie w poudnio= wych Indiach, gdzie ksiniczki wydawane s co prawda za m za mw-dzieci, z ktrymi natychmiast si rozwodz, lecz rodz dzieci spodzone przez kochankw nie posiadajcych adnej rangi. Ksiniczki wielu matriarchalnych plemion Afryki Zachodniej wychodz za m za cudzoziemcw lub ludzi

z gminu. Nie miay widocznie adnych skrupuw rwnie i krlowe Grecji przedhelleskiej wybierajc mw spord zwykych niewolnikw, jeli sto domw Lokrydy i Epizefiryjskie Lokrydy nie stanowiy wyjtku. Czas liczono pocztkowo wedug zmian ksiyca i kadego waniejszego .obrzdu dopeniano podczas okrelonej fazy. Przesilenia letnie i imowe nie byy cile obliczone, ale ustalano je w przyblieniu wedug najbliszej peni albo najbliszego nowiu. Liczba siedem staa si szczeglnie wita, poniewa krl umiera podczas sidmej peni po najkrtszym dniu. Nawet wtedy, gdy dziki dokadnym obserwacjom astronomicznym okazao si, e rok soneczny ma trzysta szedziesit cztery dni i kilka godzin, trzeba byo rok podzieli na miesice - to znaczy cykle ksiyca - nie za na czci cyklu sonecznego. W wiecie anglosaskim miesice te stay si pniej tak zwanymi miesicami faktycznymi, z ktrych kady mia dwadziecia osiem dni. Bya to rwnie liczba wita, albowiem w ten sposb mona byo czci ksiyc jako kobiet, ktrej cykl menstrualny trwa zazwyczaj dwadziecia osiem dni; jest to rwnie faktyczny okres obrotu ksiyca wok Ziemi. Siedmiodniowy tydzie by jednostk miesica faktycznego, charakter za kadego dnia wywodzi si z cechy przypisywanej odpowiedniemu miesicowi ycia witego krla. System ten prowadzi do jeszcze cilejszego utosamienia kobiety z ksiycem, poniewa za trzysta szedziesit cztery dni roku dziel si bez reszty przez dwadziecia osiem, mona byo roczne nastpstwo wit powszechnych dostosowa do miesicy faktycznych. Przez tysiclecie prawie po

30

Przedmowa

przyjciu kalendarza juliaskiego trzynasty miesic przetx'wa wrd chopstwa europejskiego jako tradycja religijna. Robin Hood, ktry y za czasw Edwarda II, mg zawoa w balladzie powiconej obchodom wita majowego :

Ile jest w roku wesoych miesicy? Trzynacie, mwi. . . co kolejny wydawca w czasach Tudorw zmieni na: "Z#lko dwanacie, mwi..." - Trzynastka, liczba miesica, w ktrym umierao soce, nigdy nie stracia swej zej sawy wrd ludzi przesdnych. Dni tygodnia byy w pieczy tytanw - dinw soca, ksiyca i piciu odkrytych planet, ktrzy odpowiadali za nie przed bogini, jako stworzycielk. System ten powsta prawdopodobnie w matriarchalnym Sumerze. Tak wic soce przechodzio trzynacie etapw miesicznych, poczynajc od zimowego przesilenia, kiedy to po dugim okresie skracania si dnia znowu zaczyna go przybywa. Dodatkowy dzie roku przestpnego, uzyskany dziki obrotom ziemi wok soca, zosta umieszczony midzy miesicem trzynastym i pierwszym i sta si najwaniejszym, spord trzystu szedziesiciu piciu dni, dat, kiedy plemienna Nimfa wybieraa witego krla, zazwyczaj zwycizc w biegach, zapasach albo zawodach uczniczych. Ten prymitywny

kalendarz ulega jednak zmianom. W niektrych okolicach dzie dodatkowy nie przypada, jak si zdaje na zimowe przesilenie, lecz na jaki inny Nowy Rok - na Matki Boskiej Gromnicznej, szkocki dzie wypat kwartalnych, gdy pojawiaj si pierwsze oznaki wiosny, albo na wiosenne zrwnanie dnia z noc gdy zgodnie z wierzeniami soce dojrzewa, lub na letnie przesilenie, a moe te na ukazanie si "Psiej Gwiazdy", kiedy Nil wylewa, czy wreszcie na jesienne zrwnanie dnia z noc, gdy spadaj pierwsze deszcze. Wczesna mitologia grecka zajmuje si przede wszystkim zmiennymi stosunkami midzy krlow i jej kochankami: zaczyna od opisw ofiar skadanych raz albo dwa razy rocznie i koczy na czasach, gdy powstawaa Iliada i krlowie si chepili: "lepiej nam si powodzi ni naszym ojcom", kiedy to wadz krlowej przesonia nieograniczona monarchia mska. Liczne analogie afrykaskie ilustruj kolejne etapy tych zmian. Mit grecki jest w znacznej swej czci histori polityczno-religijn. Bell#erofont ujarzmia skrzydlatego Pegaza i zabija Chimer. Perseusz w innym wariancie tej samej legendy lata w powietrzu i cina gow matce Pegaza, Gorgonie Meduzie, podobnie jak babiloski bohater Marduk zabija bogini morza, potwora Tiamat. Imi Perseusza brzmi waciwie Pterseus, "niszczyciel". Nie by on, jak przypuszcza profesor Kerenyi, archetypaln postaci

Przedmowa mierci, lecz prawdopodobnie wyobraa patriarchalnych Hellenw, ktrzy na pocztku drugiego tysiclecia przed Chr. wtargnli do Grecji i Azji Mniejszej rzucajc wyzwanie potdze potrjnej bogini. Pegaz by jej powicony, poniewa ko o kopytach w ksztacie ksiyca wystpowa w obrzdach majcych na celu sprowadzenie deszczu i w uroczystym wprowadzaniu na urzd witego krla. Skrzyda jego stanowiy raczej symbol niebiaskiej natury, nie za szybkoci. Jane Harrison zwrcia uwag (Prolegomena to the Study of Greek Religion, rozdz. V) na to, e Meduza sama bya niegdy bogini ukrywajc si za ochronn mask Gorgony. Ohydne oblicze miao odstraszy niewtajemniczonego od bezprawnego wtargziicia na jej misteria. Perseusz cina gow Meduzie; to znaczy Hellenowie dokonuj najazdu na gwne witynie bogini, zdzieraj kapankom maski Gorgon i zabieraj wite konie. Wczesny wizerunek bogini z gow Gorgony i korpusem klaczy zosta odnaleziony w Beocji. Bellerofont, sobowtr Perseusza, zabija Chimer Likejsk; znaczy to, e Hellenowie znieli dawny kalendarz meduzyjski i zastpili go innym. Opowie o Apollinie, ktry zabija Pytona w Delfach, jest, jak si zdaje, wspomnieniem o zdobyciu przez Achajw wityni kreteskiej bogini ziemi, podobnie jak prba zgwvacenia Dafne, ktr Hera zmienia nastpnie w drzewo laurowe. Psychologowie-freudyci przytaczaj ten mit jako symbol instynktownego strachu dziewczyny przed aktem seksualnym, ale Dafne w adnym wypadku nie bya przestraszon dziewic. Imi jej jest skrtem sowa daphoene - "krwawa", bogini w nastroju orgiastycznym, ktrej kapanki, menady, uy licie lauru jako rodek podniecajcy i od czasu do czasu biegay przy peni ksiyca, napaday na nieostronych podrnikw i rozszarpyway dzieci i mode zwierzta. Laur zawiera cyjanek potasu. Hellenowie znieli kolegia menad i jedynie gaje laurowe wiadczyy o tym, e Dafne zamieszkiwaa uprzednio witynie. Do czasw rzymskich ucie lici laurowych byo

w Grecji tabu dla wszytkich poza wieszcz kapank pytyjsk, ktr Apollo pozostawi u siebie na subie w Delfach. Inwazje Hellenw na pocztku drugiego tysiclecia przed Chr., zwane zazwyczaj eolskimi lub joskimi, byy mniej niszczycielskie anieli pniejsze inwazje achajskie i doryckie. Mae uzbrojone bandy pasterzy, czcicieli aryjskiej trjcy bogw - Indry, Mitry i Waruny - przekraczay naturaln zapor, jak stanowia gra Othris i w dosy pokojowy sposb zwiyway si z przedhelleskimi osiedlami w Tesalii i rodkowej Grecji. Przyjmowano ich jako dzieci miejscowej bogini i spord nich rekrutowali si wici krlowie: Tak oto mska arystokracja wojownikw pogodzia si z kobiec teokracj nie tylko w Grecji, lecz take na Krecie, gdzie Hellenom rwnie udao si zaczepi i skd eksportowali cywilizacj kretesk do Aten i na Peloponez. W kocu ludno caego obszaru egejskiego mwia po grecku i w czasach

32

Przedmowa

Herodota tylko jedna wyrocznia przemawiaa w jzyku przedhelleskim (Herodot, VIII,134-135). Krl wystpowa jako przedstawiciel Zeusa, Posejdona lub Apollina i przybiera jedno z ich imion, chocia nawet Zeus przez wiele wiekw by zwyczajnym pbogiem, nie za niemiertelnym Olimpijczykiem. Dawne mity o nimfach uwodzonych przez bogw odnosz si prawdopodobnie do lubw midzy helleskimi wodzami i miejscowymi kapankami ksiyca. Zaciekle sprzeciwiaa si im Hera, czyli luby te natrafiay na opr konserwatywnych uczu religijnych. Kiedy krtkotrwao panowania krla staa si dokuczliwa, postanowiono przeduy rok trzynastomiesiczny do Wielkiego Roku stu zmian ksiyca, gdy na ostatni zmian przypada zupena niemal zbieno czasu ksiycowego i sonecznego. Poniewa jednak nadal trzeba byo zapadnia pola i plony, krl przysta na to, by raz do roku znosi pozorn mier i na jeden dziedodatkowo wstawiony do kalendarza, nie wchodzcy w wity rok gwiezdny - ustpowa wadz zastpczemu krlowi-chopcu, czyli interrexowi ktry umiera pod koniec tego dnia, krwi jego za uywano w obrzdzie skrapiania. Ot istniao kilka wersji tego rodzaju rozwizania. wity krl mg panowa przez cay Wielki Rok z bliniakiem jako swoim zastpc. Mogli obaj rzdzi na przemian co drugi rok albo te krlowa pozwalaa im dzieli krlestwo i rzdzi rwnoczenie. Krl zastpqwa krlow podczas wielu obrzdw religijnych, ubrany w jej szaty, z faszywymi piersiami, zapoyczajc od niej ksiycowy topr jako symbol wadzy, a nawet przejmujc jej magiczn funkcj zaklinania deszczu. Zalenie od okolicznoci, rnie wygldaia jego mier rytualna. Czasami rozszarpyway go oszalae kobiety, niekiedy bywa przeszywany wczni zakoczon grotem z oci ryby paszczki, cinany toporem, kuty w pit zatrut strza, zrzucany ze skay, palony na stosie, topiony w sadzawce albo gin w przygotowanej z rozmysem katastrofie rydwanu. Ale zgin musia. Nowy etap datuje si od czasw, kiedy zamiast chopcw zaczto skada na otarzach ofiary zwierzce i gdy krl nie pozwoli zgadza siebie po zakoczeniu przeduonego ju panowania. Dzieli krlestwo na trzy czci, kad z nich przeznacza jednemu ze swoich nastpcw, po czym rzdzi przez jeszcze jeden okres. Pretekstem byo odkrycie cilejszego przyblienia czasu sonecznego i ksiycowego, a mia-

nowicie okres dziewitnastoletni, czyli trzysta dwadziecia pi lunacji. Wielki Rok sta si wic Rokiem Wikszym. Poprzez te kolejne etapy, znajdujce odzwierciedlenie w licznych mitach, wity krl nadal zachowywa sw pozycj jedynie dziki maestwu z Iokaln Nimf, ktr wybierano bd to w wyniku wycigu jej z towarzyszkami z domu krlewskiego, bd te na zasadzie ultimogenitury, to znaczy faktu, e bya najmodsz crk na wydaniu modszej gazi rodu. Nastpstwo tronu pozostawao matrylinearne, jak to teoretyznie byo nawet w Egipcie,

Przedmowa 33 w zwizku z czym witego krla i jego bliniaka wybierano spoza domu krlewskiego. Wreszcie jaki odwany krl zdecydowa si na kazirodztwo z nastpczyni tronu, noszc tytu jego crki, i w ten sposb uzyska nowy tytu do tronu, gdy nadchodzi czas odnowienia jego panowania. Inwazja achajska w XIII w. przed Chr. bardzo powanie osabia tradycj matrylinearn. Zdaje si, e krlowi udawao si teraz panowa przez cae ycie, a gdy pod koniec drugiego tysiclecia pojawili si Dorowie, patrylinearne nastpstwo tronu stao si zasad. Odtd ksi nie opuszcza ju domu ojcowskiego, by polubi obc ksiniczk. Przybywaa ona do niego, tak jak to zrobia Penelopa w wyniku namw Odyseusza. Genealogia staa si patrylinearna, chocia, jak dowodzi tego incydent samijski opisany w ywocie Homera pseudo-Herodota, jeszcze przez pewien czas po wprowadzeniu Apaturu, uroczystoci mskiego pokrewiestwa, zamiat uroczystoci eskiego pokrewiestwa, obrzdy polegay na ofiarach skadanych Bogini Matce, do ktrych mczyni nie byli dopuszczani. Znany nam system olimpijski powsta jako kompromis midzy pogldem helleskim i przedhelleskim. Bya to boska rodzina zoona z szeciu bogw i szeciu bogi, ktroj przewodzili jako wspwadcy Zeus i Hera; tworzya ona Rad bogw na babilosk mod. Po buncie predhelleskiej ludnoci, opisanym w Iliadzie jako spisek przeciw Zeusowi, Hera zostaa mu podporzdkowana, Atena opowiedziaa si "bez zastrzee po stronie ojca" i w kocu Dionizos zapewni msk przewag w ftadzie zastpujc Hesti. Odtd boginie stanowiy mniejszo, nigdy jednak nie zostay usunite cakowiciejak to si zdarzyo w Jerozolimie - poniewa cieszcy si wielkim szacunkiem poeci Homer i Hezjod "nadali bstwom tytuy, wyznaczyli im dziedziny panowania i okrelili ich wadz" (Herodot, II, 53), a tych prerogatyw nie mona ju byo tak atwo ich pozbawi. Co wicej, chocia system podporzdkowania wszystkich kobiet krwi krlewskiej wadzy krla, majcy na celu odstraszenie obcych od zakusw na tron matrylinearny, przyjty zosta w Rzymie, gdy utworzono kolegium westalek, i w Palestynie w postaci krlewskiego haremu krla Dawida, nie dotar jednak nigdy do Grecji. Nastpstwo po mieczu, sukc#sja i dziedziczenie nie sprzyjaj dalszemu mitotwrstwu. Odtd zaczynaj si legendy historyczne, ktre powoli gasn w wietle zwyczajnej historii. ywoty takich postaci jak: Herakles, Dedal, Tejrezjasz i Fineus, rozcigaj si na kilka pokole, poniewa s to raczej tytuy anieli imiona wasne poszczeglnych herosw. Mimo to mity, chocia nieatwo pogodzi je z chronologi, zawsze maj warto praktyczn. Uporczywie trzymaj si jakiego

punktu tradycji bez wzgldu na to, jak dalece ich znaczenie zostao z czasem znieksztacone w przekazach. Wemy na przykad niejasn histori snu Ajakosa, w ktrym mrwki spadajce z wieszczego dbu zamieniaj## si

3' Mity #ectie O # r#%i

34

Przedmowa

w ludzi i kolonizuj wysp Egin po wyludnieniu jej przez Her. W tym wypadku interesuje nas przede wszystkim, e db wyrs z dodoskiego odzia, e mrwki byy mrwkami tesalskimi i e Ajakos by wnukiem rzeki Asopos. cznie elementy te daj nam cis histori imigracji na Egin pod koniec drugiego tysiclecia przed Chr. Mimo podobiestwa motyww w greckich mitach wszelkie szczegowe interpretacje bd tak dugo wtpliwe, jak dugo archeologia nie da nam bardziej dokadnyh tabulacji ruchw migracyjnych plemion w Grecji i ich cisych dat. Jednake w danym wypadku jedynie suszne jest podejcie historyczne i antropologiczne. Teoria goszca, e Chimera, Sfinks, Gorgna, centaury, satyry i inne podobne istoty s lepymi wytworami jungiaskiej kolektywnej niewiadomoci, nie posiadajcymi i nigdy nie mogcymi posiada jakiego konkretnego znaczenia, jest ponad wszelk wtpliwo nierozsdna. Epoka brzu i wczesna epoka elaza w Grecji nie byy bynajmniej kolebk ludzkoci, j ak sdzi Jung. To na przykad, e Zeus pokn Metyd, po czym urodzi Aten przez otwr w gowie, nie jest bynajmniej wytworem niepohamowanej fantazji, lecz pomysowym dogmatem teologicznym, obejmujcym co najmniej trzy sprzeczne pogldy: l. Atena bya partenogeniczn crk Metydy, czyli najmodsz osob trjcy, na czele ktrej staa bogini mdroci, Metyda. 2. Zeus pokn Metyd, to znaczy Achajowie zlikwidowali jej kult i ca mdro przypisali Zeusowi, swemu patriarchalnemu bstwu. 3. Atena bya crk Zeusa, a wic Achajowie, wyznawcy Zeusa, oszczdzili wityni Ateny pod warunkiem, e jej wierni uznaj jego absolutn suwerenno. Poknicie Metydy przez Zeusa i nastpstwa tego faktu zostay pniej przedstawione graficznie na cianach wityni i podobnie jak ekstatyczny Dionizos, niegdy partenogeniczny syn Semele, narodzi si ponownie z jego uda, tak samo intelektualna Atena przysza ponownie na wiat z jego gowy. Jeli niektre mity s na pierwszy rzut oka niejasne, to czsto jest to wina mitografa, ktry przypadkowo lub celowo mylnie interpretowa wity wizerunek albo obrzd. Proces taki nazwaem "ikonotropi", a przykady mona znale w kadym zbiorze witych ksig kanonizujcych kolejn radykaln reform staroytnych wierze. W mitach greckich roi si od przykadw ikonotropii. Tak na przykad trjnogie warsztaty Hefajstosa, ktre same

przybiegay na zebrania bogw i potem wracay (Iliada, XVIII, 368 i nast.), nie s, jak sugerowa Charles Seltman w Twelve Olympian Gods, przeczuciem samochodw, lecz zotymi tarczami sonecznymi, z ktrych kada ma trzy n#gi (jak herb Isle of Man), przedstawiajce najwidoczniej trzy pory roku, w czasie ktrych wolno byo "synowi Hefajstosa" panowa na wyspie Lemnos. Albo tak zwany "sii Parysa", kiedy heros musi wybra jedn z trzech

;l9

Przedmowa

35

rywalizujcych pod wzgldem wdzikw bogi i jabkiem nagrodzi najpikniejsz, jest tylko przekazem anachronicznego ju w czasach Homera i Hezjoda staroytnego obrzdu. Trzy boginie s jedn bogini w triadzie: Aten-dziewic, Afrodyt-nimf i Her-staruch. I to Afrodyta wrcza jabko Parysowi, a nie dwrotnie. Jabko, symbolizujce jej mio kupion za cen jego ycia, bdzie paszportem Parysa na Pola Elizejskie, sady zachodu, do ktrych wstp maj tylko dusze herosw. Z podobnymi darami spotykamy si czsto w mitach irlandzkich i walijskich. Taki dar wrczaj trzy Hesperydy Heraklesowi oraz Ewa, "Matka Wszystkiego, co yje", Adamowi. Nemezis, bogini witego gaju, ktra w pniejszych mitach staje si symbolem boej zemsty na dumnych krlach, niesie bohaterom w darze ga obwieszon jabkami. Wszystkie raje neolityczne i epoki brzu byy wyspami, na ktrych rosy sady; samo zreszt sowo paradeisos oznacza "sad owocowy". Prawdziwa wiedza o mitach powinna si zaczyna od studiowania archeologii, historu i religioznawstwa porwnawczego, a nie w gabinetach psychiatrw. Chocia uczniowie Junga utrzymuj, e "mity s oryginalnymi ujawnieniami przedwiadomej psyche, mimowolnymi relacjami o niewiadomych wydarzeniach psychicznych", mitologia grecka nie zawieraawicej tajemnic anieli wspczesne plakaty wyborcze. W lwiej czci zostaa sformuowana na obszarach utrzymujcych bliskie stosunki polityczne z Kret minojskkrajem o dostatecznie wysokiej cywilizacji, by posiada archiwa pisane, czteropitrowe budynki z instalacjami sanitarnymi, drzwi zaopatrzone w zamki wygldajce zupenie nowoczenie, rejestrowane marki handlowe, szachy, centralny system miar i wag oraz kalendarz oparty na wytrwaych obserwacjach astronomicznych. Metoda moja polega na zebraniu w skadnej opowieci wszystkich rozproszonych elementw kadego mitu. Wsparem je mao znanymi wariantami, ktre mog pomc w ustaleniu ich znaczenia, i na wszystkie powstae pytania

staraem si udzieli odpowiedzi, w miar moich moliwoci, w kategoriach antropologicznych i historycznych. Zdaj sobie doskonale spraw, e jest to zadanie przekraczajce znacznie kompetencje jednego specjalisty od mitw, bez wzgldu na to, jak dugo i jak uporczywie nad zagadnieniem pracuje. Bdy s nieuniknione. Chciabym podkreli, e wszystkie wypowiedzi o religii i obrzdach basenu Morza rdziemnego z okresu poprzedzajcego pojawienie si zabytkw pimienniczych s domysami. Niemniej jednak podtrzymao mnie na duchu ukazanie si ju po pierwszym wydaniu mojej ksiki, w roku 1955, pracy E. Meyrowitza Cosmological Drama (Faber i Faber), w ktrej znajdujemy cise analogie do zmian religijnych i spoecznych bdcych treci moich hipotez. Lud Akan powsta w wyniku emigracji Libio-Berberw - kuzynw przedhelleskiej ludnoci Grecji - z baz Sahary na poudniowy wschd (zob. 3. 3) i ich zwizkw maeskich w Timbuktu

36

Przedmowa

z Murzynami mieszkajcymi nad rzek Niger. W XI w. naszej ery powdrowali oni jeszcze dalej na poudnie, na obszar dzisiejszej Ghany. Dominuj wrd nich cztery zasadnicze typy kultw. Najprymitywniejsi czcz ksiyc jako najwysz potrjn bogini Ngame, niewtpliwie identyczn z libijsk Neith, kartagisk Tanit, kanaanick Anath i wczesnogreck Aten (zob. 8.1). Ngame sama podobno stworzya ciaa niebieskie (zob. l.l), potem oywia ludzi i zwierzta trafiajc ich ciaa magicznymi strzaami z uku ksiyca w nowiu. Ma ona rwnie aspekt zabjcy odbierajcego ycie, podobnie jak to czynia bogini ksiyca Artemida (zob. 22.1). W czasach niespokojnych ksiniczka krwi krlewskiej moe ulec magu ksiycowej Ngame, urodzi bstwo plemienne, ktre mieszka wtedy w kaplicy, i moe poprowadzi grup emigrantw do jakiego nowego rejonu. Kobieta ta zostaje krlow-matk, wodzem wojennym, sdzi i kapank osiedla, ktre zakada. Bstwo tymczasem ujawnia si jako totemistycne zwierz chronione przez cise tabu, z wyjtkiem dorocznego polowania i ofiary z jednego zwierzcia tego gatunku. Rzuca to wiato na doroczne polowanie Pelazgw na sowy w Atenach (zob. 97.4). Powstaj wwczas pastwa zoone z plemiennej federacji, najpotniejsze za bstwo plemienne zostaje bogiem pastwowym. Drugi typ kultu dowodzi zronicia si Akanw z sudaskimi czcicielami ojca-boga Odomankomy, ktry utrzymuje, e sam stworzy wszechwiat bez niczyjej pomocy (zob. 4c). Przewodzi im, jak si zdaje, wybrany wdz-mczyzna i przyjli oni siedmiodniowy tydzie sumeryjski. W micie kompromisowym Ngame miaa oywi bezduszne dzieo Odomankomy, kade za bstwo plemienne zostao jedn z siedmiu si planetarnych - te siy planetarne podobnie jak wedug moich domysw byo w Grecji, gdy ze Wschodu przenikn tam kult tytanw (zob. 11. 3) - tworz pary zoone z bstwa mskiego i eskiego. Krlowa-matka pastwa, jak,9 przedstawicielka Ngame, zawiera doroczny zwizek maeski z przedstawicielem Odomankomy, a mianowicie wybranym kochankiem, ktrego pod koniec roku kapani zabijaj, cigaj z niego skr i tn na pasy. Ten sam obyczaj istnia, jak si zdaje, u Grekw (zob. 9a i 21.5). W trzecim typie kultu kochanek krlowej-matki zostaje krlem i jest czczony jako mski aspekt ksiyca, odpowiadajcy fenickiemu bogowi Baal

Haman. Co roku w jego zastpstwie umiera chopiec udajcy krla Gzob. 30.1). Krlowa-matka przekazuje na tym etapie sw wadz wezyrowi, sama za zajmuje si obrzdowymi funkcjami zapadniajcymi. W czwartym typie kultu krl po odebraniu hodu od szeregu maych krlw znosi swj aspekt bstwa ksiyca i proklamuje siebie krlem-socem, podobnie jak w Egipcie (zob. 67.1 i 2), i chocia nadal celebruje doroczny lub, uniezalenia si jednak od ksiyca. Na tym etapie maestwo patrylokalne zajmuje miejsce maestwa matrylokalnego, a plemiona otrzymuj proto-

Przedmowa 37 plastw-herosw dla celw kultowyeh, podobnie jak w Grecji, chocia kult soca nigdy nie usun tam kultu boga gromowadnego. U Akanw kadej zmianie w rytuale dworskim towarzyszy uzupenianie przyjtego mitu o wydarzeniach w niebie. Tak wic jeli krl mianuje krlewskiego odwiernego i dodaje blasku jego urzdowi ofiarowujc mu za on ksiniczk, podaje si do oglnej wiadomoci, e to samo zdarzyo si z boskim odwiernym w niebie. Jest rzecz prawdopodobn, e maestwo Heraklesa z bogini Hebe i jego nominacja na odwiernego Zeusa (zob.145 i, j) odzwierciedla podobne wydarzenia na dworze mykeskim, a uczty bogw na Olimpie byy odbiciem podobnych uczt w Olimpii pod wsplnym przewodnictwem podobnego Zeusowi krla Myken i gwnej kapanki Hery z Argos. Robert Graves Deya, Majorka, Hiszpania 1 1 1 ff 0 32 1

11) 21) 31) 41. l1 .1 rI.A.1.a

.1

.1

.1

.1

PELAZGIJSKI MIT O STWORZENIU a. Na pocztku Eurynome, bogini wszechrzeczy, wyonia si naga z Chaosu, nie miaa jednak na czym oprze stp, wobec czego, taczc samotnie na falach, oddzielia morze od nieba. Taczya w kierunku poudnia, a wiatr, ktry wia w lad za ni, wydawa si czym nowym i zbyt samodzielnym, by

od niego zacz dzieo stworzenia. Krcc si wkoo schwycia ten Wiatr Pnocny, roztara go w doniach i patrzcie: oto powsta wielki w Ofion. Eurynome taczya, by si rozgrza, ruchy jej staway si coraz gwatowniejsze, a Ofion, peen podania, owin si wok jej boskich czonkw i z ni si poczy. Ot wiadomo, e Wiatr Pnocny, zwany rwnie Boreaszem, zapadnia ; wanie dlatego klacze czsto zwracaj si tyem do wiatru i rebi si bez ogiera.l Podobnie pocza Eurynome. b. Potem przybraa posta gobia i tak dugo szybowaa nad falami, a zoya jajo wszechwiata. Na jej prob Ofion kilkakrotnie owin si wok jaja, ogrzewajc je dopty, dopki nie pko na dwie czci. Z jaja wysypay si dzieci Eurynome - wszystko, co istnieje: Soce, Ksiyc, Planety, Gwiazdy, Ziemia ze swymi grami i rzekami, drzewami, zioami i istotami yjcymi. c. Eurynome zamieszkaa z Ofionem na grze Olimp, ale Ofion rozgniewa j twierdzc, e jest stworzycielem wszechwiata. Eurynome pit rozbia mu gow, wybia mu zb i zesaa do mrocznych jaski pod ziemi"2 d. Nastpnie bogini stworzya siedem mocy planetarnych, nad kad ustanawiajc tytank i tytana. Teja i Hyperion rzdzili Scem, Fojbe i Atlas - Ksiycem, Diana i Krios - Marsem, Metyda i Kojos - Merkurym, Temida i Eurymedont - Jowiszem, Tetyda i Okeanos - planet Wenus, Rea i KronosSaturnem.3 Pierwszym jednak czowiekiem by Pelazgos, przodek Pelazgw. Wyskoczy on z ziemi arkadyjskiej, a za nim inni, ktrych nauczy budowa chaty, ywi si odziami i szy tuniki ze wiskiej skry. Podobne stroje nosz dzi jeszcze ludzie ubodzy na Eubei i w Fokidzie.4 1. Pliniusz, Historia naturalna, IV.35 i VIII.67; Homer, Iliada, XX.223. 2. W literaturze greckiej zachowaly si jedynie zwodne urywki tego przedhelleskieg mitu. Najobszerniejszy fragment znajduje si u Apoloniusza z Rodos w Argonautika

42

1.1-1.3 (I. 496-505) i u Tzetzesa, O Likofronie (1191). Mit ten zawarty jest jednak w misteriach orfickich i moa go zrekoristruowa, jak wyej, z fra#nentw Berossosa i kosmogonii fenickich cytowanych przez Filona z Byblos i Damaskiosa; z elementw kanaanickich w hebrajskiej historii stworzenia; na podstawie Hyginusa (FabWae, 197 - zob. 62a), z legend beockich o smoczych zbach (zob. 58.5) i z dawnej sztuki obrzdowej. Wsplne ofiary Pelazgw, Peloria, p'otwierdzayby przypuszczenie, e wszyscy Pelazgowie byli potomkami Ofiona (Atenajos, XIV. 45.639-640), jako e Ofion by Pelorem, czyli "cudownym wem". Homer, Iliada, V.898; Apoloniusz z. Rodos, 11.1232; Apollodoros"1.1.3; Hezjod, Teogonia, 133; Stefan z Bizancjum pod hasem "Adana"; Arystofanes, Ptaki, 692 i nast" Klemens z Rzymu, Homilie, V1.4.72; Proklos o Timajosie Platona, II.s.307. Pauzaniasz, VIII.1. 2.

1. W tym archaicznym systemie religijnym nie istnieli jeszcze bogowie i kapani, lecz tylko uniwersalne boginie i ich kapanki, poniewa kobiety byy pci dominujc, mczyni za ich bojaliwymi ofiarami. Ojcostwa nie uznawano. Poczcie przypisywano sile wiatru, jedzeniu

fasoli lub przypadkowemu pokniciu owada. Dziedzictwo przechodzio po kdzieli, we za uwaano za wcielenie zmarych. Eurynome ("daleka wdrwka") - by to tytu bogini jako widzialnego ksi2yca. W Sumerze nosia imi Jahu ("wzniosa gobica"); tytu ten przeszed pniej na Jehow jako stwrc. To wanie gobic przepoawia symbolicznie Marduk podczas babiloskiego wita Wiosny, kiedy tworzy nowy ad na wiecie. Z' Ofion, czyli Boreasz, jest wem demiurgiem mitu hebrajskiego i egipskiego - we wczesnej sztuce rdziemnomorskiej bogini wystpuje stale w jego towarzystwie. Urodzeni z ziemi Pe1azgo#uie, ktrzy podobno utrzymywali, e pochodz z zbw Ofiona, byli zapewne pocztkowo neolitycznym ludem "ceramiki malowanej". Dotarli na pwysep grecki z Palestyny okoo 3500 r. przed Chr., a gdy w 900 lat pniej wczeni Helladowie przywdrowali przez Cyklady z Azji Mniejszej, zastali ju Pelazgw na Peloponezie. Z czasem jednak nazw "Pelazgowie" zaczto stosowa oglnikowo do wszystkich mieszkacw przedhelleskiej Grecji. Tak wic Eurypides (cytowany przez Strabona, V.2.4) zapisuje, e po przybyciu Danaosa i jego pidziesiciu crek do Argos (zob. 60f) Pelazgowie przyjli nazw "Danajw". Potpienie ieh rozwizoci (Herodot, V1.137) odnosi si zapewne do przedhelleskiego zwyczaju urzdzania orgii erotycznych. Strabon opowiada w tym samym fragmencie, e mieszkacy okolic Aten znani byli jako "Pelargoj" ("bociany"); moe by to ich ptak totemistyczny. 3. Tytani ("wadcy") i tytanki mieli swoje odpowiedniki w astrologii palestyskiej i babiloskiej, gdzie byli bstwami rzdzcymi siedmioma dniami witego tygodnia planetarnego; moe kult ich wprwadzia kolonia kanaanicka lub hetycka zaoona na Przesmyku Korynckim na pocztku drugiego tysiclecia przed Chr. (zob. 67.2) lub nawet wczeni mieszkacy Hellady. Gdy jednak kult tytanw zosta w Grecji zlikwidowany, a siedmiodniowy tydzie przesta figurowa w urzdowym kalendarzu, niektrzy autorzy utrzymywali, e tytanw jest dwunastu, prawdopodobnie, by odpowiadali'liczbie znakw zodiaku. Hezjod, Apollodoros, Stefan z Bizancjum; Pauzaniasz i inni podaj rne spisy ich imion. W micie babiloskim planetarni wadcy tygodnia, a mianowicie Samas, Sin, Nergal, Beltis i Ninib, byli wszyscy pci mskiej z wyjtkiem Beltis, bogini mioci. W germaskim natomiast tygodniu, ktry Celtowie zapoyczyli ze wschodniej czci basenu rdziemnomorskiego, niedziela, wtorek i pitek rzdzone byy przez tytanki w pizeciwiestwie do tytanw. Sdzc po niebiaskiej randze wystpujcych parami synw i crek Eola (zob. 43. 4) i z mitu o Niobe (zob. 77. I ), gdy system ten dotar z Palestyny do przedhelleskiej Grecji, postanowiono utworzy pary z kadej tytanki i tytana bdcego jej odpowiednikiem, by ochroni interes bogini. Wkrtce jednak czternastk zmniejszono do mieszanej sidemki. A oto planetarne moce: Soce wadao wiatem, Ksigyc - wdzikiem, Mars - wzrostem, Nlerkury-

z.s-2.b mdroci, Jowisz - prawem, Wenus - mioci, Saturn - pokojem. Klasyczni astrologowie greccy zgodni byli w tej prawie z Babiloczykami i przydzielili pIanety Heliosowi, Selene, Aresowi, Hermesowi (lub Apollinowi), Zeusowi, Afrodycie i Kronosowi. Z aciskich imion tych bstw pochodz wci jeszcze obowizujce nazwy dni tygodnia u Francuzw, Wochw i Hiszpanw. 4. W kocu mwic jzykiem mitu, Zeus pokn tytanw, a wraz z nimi take swe poprzednie wcielenie - jako e ydzi w Jerozolimie czcili Boga transcendentalnego, zoonego ze wszystkich mocy planetarnych tygodnia. Teoria ta znajduje swj symboliczny wyraz w siedmioramiennym lichtarzu i w Siedmiu Supach Mdroci. Siedem kolumn planetarnych ustawionych obok Grobu Konia w Sparcie byo, zdaniem Pauzaniasza, ozdobione na staroytn mod (111.20.9) i pozostawao chyba w jakim zwizku z egipskimi obrzdami wprowadzonymi przez Pelazgw (Herodot, 11.57). Nie wiadomo, czy to ydzi zapoyczyli t teori od Egipcjan, czy te odwrotnie, ale tak zwany Heliopolitaski Zeus, o ktrym pisze A. B. .Cook w swym Zeusie (I.570-576), mia charakter egipski i z przodu szata jego bya ozdobiona popiersiami siedmiu mocy planetarnych,

popiersia pozostaych Olimpijczykw zdobiy zazwyczaj ty szaty. Brzowe statuetki tego boga zostay odnalezione na Tortosie w Hiszpanii i w Byblos w Fenieji. Stela marmurowa z Marsylii przedstawia sze popiersi planetarnych i cay wizerunek Hermesa, ktry rwnie zajmuje szczeglne miejsce na statuetkach - prawdopodobnie jako twrca astronomii. W Rzymie Quintus Valefiu Soranus rwnie utrzymywa, e Jowisz jest bogiem transcendentalnym, chocia tydzie nie by tarq wicony, inaczej ni w Marsylii, Byblos i (prawdopodobnie) na Tortosie. Nie dop#szczano jednak nigdy, by mqce planetarne wpyway na oficjalny kult olimpijski. Uchodziy za obce Grecji (Herodot,1.131) i wobec tego niepatriotyczne. Arystofanes (Pokj, 403 i nast.) wkada w usta Trygalusa sowa, e Ksiyc i "tt#n stary obuz Soce" knuj spisek majcy na celu wydanie Grecji w rce p#rskich barbarzycw. 5. StwierdzeniePauzaniasza e Pelazgos by pierwszym czowiekiem, jest oznak cigoci kultury neolitycznej w Arkadii do czasw klasycznych.

HOMERYCKIE I ORFICKIE MITY O STWORZENIU a. Niektrzy utrzymuj, e wszyscy bogowie i wszystkie istoty yjce miay swj pocztek w rzece Okeanos, ktra opasuje wiat, i e Te,tyda bya matk wszystkich dzieci Okeanosa.l b. Orficy twierdz jednak, e czarnoskrzyda Noc, bogini, ktrej.ba si nawet sam Zeus 2, ulega zalotom Wiatru i w onie Ciemnoci zoya srebrne jajo. Z jaja tego wylg si Eros, zwany przez niektrych Fanesem, i on to wprawi w ruch cay wszechwiat. Zotoskrzydy i czterogowy Eros by obojnakiem; Czasami rycza jak byk lub lew, czasami sycza jak w albo becza jak baran. Noc, ktra nazwaa go Erikepajos i Protogenus Faeton#, mieszkaa z nim w jaskini wystpujc pod postaci triady: Nocy, adu i Sprawiedliwoci. Przed jaskini siedziaa niezmiennie matka Rea, bijc w spiowy bben i zwracajc uwag ludzi na proroctwa bogini. Fanes stworzy Ziemi, Niebo, Soce i Ksiyc, aie wszechwiatem rzdzia potrjna bogini do czasu, gdy bero jej przeszo w rce Uranosa.4

44

2.1- 3.c 1. Homer, Iliada, XIV.201. 2. Ibid., XIV.261. 3. Fragmenty orfickie, 60, 61 i 70 4. Ibid., 86.

l. Mit Homera jest wersj pelazgijskiej opowieci o stworzeniu (zob. I. 2), poniewa Tetyda panowaa nad morzem podobnie jak Eurynome, Okeanos za opasywa wiat podobnie jak Ofion.

2. Mit orficki jest wersj odmienn, lecz powsta pod wpywem pnej, mistycznej doktryny mioci (Eros) i teorii o waciwych stosunkach pci. Srebrnejajo Nocy oznacza ksiyc, poniewa srebro jest metalem ksiycowym. Bg mioci Fanes ("objawiajcy") jako Erikepajos ("pascy si na wrzosowiskach") jest gono brzczc niebiask pszczo, synem Wielkiej Bogni (zob. 18. 4). Po dugich badaniach wycignito wriiosek, e ul pszczeli stanowi przykad idealnej republiki. Potwierdza on mit o zotym wieku, kiedy to mid cieka z drzew (zob. 5b). Bicie w spiowy bben miao powstrzyma pszczoy od wyrojenia si w niewaciwym miejscu i chroni przed zymi urokami; podobn funkcj speniay w misteriach warkotki. Jako Protogenus Faeton ("pierworodny wieccy") Fanes jest socem, ktre u orfikw stao si symbolem jasnoci (zob. 28d), jako za cztery gowy odpowiadaj czterem symbolicznym zwierztom oznaczajcym pory roku. Wedug Makrobiusza wyrocznia w Kolofonie utosamiaa Fanesa z transcendentalnym bogiem Jao: Zeus (baran) - wiosna; Helios (lew) - lato; Hades (w) - zima; Dionizos (byk) - nowy rok. Z nastaniem rzdw patriarchalnych bero Nocy przeszo w rce Uranosa.

OLIMPIJSKI MIT O STWORZENIU a. Na samym pocztku Matka Ziemia wyonia si z Chaosu i we nie urodzia syna swego Uranosa, ktry spogldajc na ni czule ze szczytw gr polewa yznym deszczem doliny, ona za rodzia trawy, kwiaty i drzewa oraz zwierzta i ptaki. Od tego samego deszczu popyny rzeki, on te wypeni wklse miejsca wod, i tak powstay jeziora i morza. b. Pierwszymi jej dziemi o na wp ludzkich ksztatach byli sturamienni olbrzymi: Briareus, Gyges i Kottos. Nastpnie pojawili si trzej dzicyjednoocy cyklopi, budowniczowie potnych murw i mistrzowie w rzemiole kowalskim, pocztkowo w Tracji, potem na Krecie i w Licjil, ktrych synw spotka Odyseusz na Sycylii.2 Nazywali si Brontes, Steropes i Arges, a duchy ich, od czasu gdy zabi ich Apollo mszczc si za mier Asklepiosa, mieszkay w pieczarach wulkanu Etny. c. Libijczycy jednak utrzymuj, e Garamas urodzi si przed Sturamiennymi i po przyjciu na wiat zoy Matce Ziemi ofiar ze sodkich odzi.' 1. Apollodoros, I.1-2 ; Eurypides, Chryzyp cytowany przez Sekstusa Empiryka, s. 751; Lukrecjusz I. 250 oraz II. 991 i nast.

3.1- 3.3

45

2. Homer, Odyseja, IX.106-566; Apollodoros, III.10.4. 3. Apoloniusz z Rodos, IV.1493 i nast.; Pindar, Fragmenty, 84, wyd. Bergk.

l. Patriarchalny mit o Uranosie doczeka si oficjalnego uznania za panowania olimpijskiego

systemu religijnego. Uranos, ktrego imi zaczo z czasem oznacza "niebo", zdoby, jak si zdaje, swe stanowisko Pierwszego Ojca w wyniku utosamienia z bogiem pasterskim Warun, jednym z aryjskiej mskiej trjcy. Ale jego greckie imi jest msk form imienia Ur-ana ("krlowa gr", "krlowa lata", "krlowa wiatrw" lub "krlowa wow") - bogini w jej aspekcie orgiastycznym. Maestwo Uranosa z Matk Ziemi przypomina o wczesnej inwazji helleskiej na pnocn Grecj. Lud Waruny, uznajc go za syna Matki Ziemi, mg w ten sposb utrzymywa, e jet protoplast zastanych na miejscu plemion. Odmian mitu zapisan przez Apollodorosa jest wersja, e Ziemia i Niebo rozstali si po zaciekej walce, po czym zeszli si z powrotem w mioci. Wspomina o tym Eurypides (Mdra Melanippe, fragm. 484, wyd. Nauck) i Apoloniusz z Rodos (Argonautika, I. 494). Zacieka walka odnosi si zapewne do wywoanego przez inwazj greck konfliktu midzy pierwiastkami matriarchalnymi i patriarchalnymi. Gyges ("urodzony z ziemi") ma inn jeszcze form gigas ("olbrzym"), w mitach za olbrzymy zwizane s z grami pnocnej Grecji. Briareus ("silny") zwany by rwnie Ajgajonem (Iliada, I. 403), moliwe wic, e jego ludem byli Libio-Trakowie, ktrych bogini-koza, Ajgis, uyczya swego imienia Morzu Egejskiemu. Kottos by eponimicznym (nazw dajcym) przodkiem Kottyjczykw, ktrzy czcili orgiastyczn Kottyto i rozpowszechnili jej kult z Tracji na ca pnocno-zachodni Europ. Plemiona te nazywano "sturamiennymi", przypuszczalnie dlatego, e ich kapanki byy zrzeszone w kolegiach liczcych po pidziesit osb, podobnie jak danaidy i nereidy, a moe rwnie dlatego, e mczyni tworzyli zorganizowane oddziay wojskowe liczce stu ludzi, podobnie jak u dawnych Rzymian. 2. Cyklopi byli prawdopodobnie cechem wczesnohelladyckich kowali - wytwarzali oni wyroby z brzu. Kyklops znaczy "piercieniooki". Przypuszczalnie mieli wytatuowane na czole koncentryczne koa na cze soca, rda ognia pod ich paleniskami. Trakowie tatuowali si a do czasw klasycznych (zob. 28. 2). Koncentryczne koa s elementem tajemnicy rzemiosa kowalskiego. Wykuwajc misy, hemy lub maski obrzdowe kowal posugiwa si takimi koami tworzcymi obwd paskiego krka, na ktrym pracowa. Cyklopi byli rwnie jednoocy w tym znaczeniu, e kowale czsto przesaniaj jedno oko chronic wzrok przed iskrami. Pniej zapomniano o tym, kim oni s, i mitografowie, popuszczajc wodze fantazji, umiecili ich duchy w pieczarach Etny, tumaczc w ten sposb ogie i dym unoszce si z krateru wulkanu (zob. 35. 1). Tracj, Kret i Licj cz bliskie stosunki kulturalne. W kadym z tych krajw cyklopi czuliby si dobrze. Kultura wczesnohelladycka dotara rwnie na Sycyli. By moe jednak (myl t pierwszy podsun Samuel Butler) obecno cyklopw na tym terenie naleaoby tumaczy faktem, e tam wanie powstaa Odyseja (ob.170b). Imiona Brontes, Steropes i Arges ("grzmot", "byskawica", "jasno") s pn inwencj. 3. Garamas jest eponimicznym przodkiem libijskich Garamantyjczykw, ktrzy zamieszkiwali baz Dado na poudnie od Fezzanu i zostali podbici przez rzymskiego wdza Balbusa w 19 r. przed Chr. Byli oni podobno pochodzenia kuszycko-berberyjskiego i w II w. n. e. zostali pokonani przez matrylinearnych Berberw Lemta. Pniej przemieszali si z murzyskimi tubylcami na poudniowym brzegu grnego Nigru i przyjli ich jzyk. Przetrwali do dzi w jednej wiosce pod nazw Koromantw. Miano Garamante pochodzi od sw gara, man i te, co oznacza "ludzie pastwa Gara". Gara jest prawdopodobnie bogini Ker lub Q're albo Kar (zob. 82.6 i 86. 2), zwizan z pszczelarstwem, ktrej imi zapoyczyli midzy innymi Karyjczycy. odzie jadalne, stanowice gwne poywienie staroytnego wiata przed wprowadzeniem zboa, rosy w Libii. Garamantyjskie osiedle Ammona poczyo si z pnocnogreckim osiedlem Dodona w lidze

46

3.3 - 4.c

religijnej, ktra wedug sir Flindersa Petrie moga powsta ju w trzecim tysicleciu przed Chr. , Obie miejscowoci posiaday staroytne wyrocznie-dby (zob. 51a). Herodotopisuje Garamanty-

jczykw jako lud miujcy pokj, ale bardzo potny, zajmujcy si hodowl palm daktylowych, upraw zboa i hodowl byda (IV.194 i 183).

FILOZOFICZNY MIT O STWORZENIU a. Niektrzy utrzymuj, e na pocztku bya 'Ciemno i z Ciemnoci wynurzy si Chaos. Owocami zwizku Ciemnoci z Chaoem s: Noc, Dzie, Ereb i Powietrze. Ze zwizku Nocy z Erebem powstay: Przeznaczenie, Staro, mier, Mord, Wstrzemiliwo, Sen, Widzenia Senne, Niezgoda, Ndza",Udrka, Nemezis, Rado, Przyja, Lito, Trzy Mojry i Trzy Hesperydy. Ze zwizku Powietrza z Dniem powstaa Matka Ziemia, Niebo i Morze. Ze zwizku Powietrza z Matk Ziemi zrodziy si Strach, Przemylno, Gniew, Spr, Kamstwa, Kltwy, Zemsta, Niepowcigliwo, Ktnia, Pakt, Zapomnienie, Obawa, Pycha, Bitwa, a take Ocean, Metyda i inni tytani, Tartar i Trzy Erynie, czyli Furie. Ze zwizku Ziemi z Tartarem powstali olbrzymi. b. Ze zwizku Morza z Rzekami zrodziy si nereidy. Nie byo jednak dotd ludzi miertelnych, a wreszcie, za zgod bogini Ateny, Prometeusz, syn Japeta, stworzy ich na podobiestwo bogw. Uy do tego gliny i wody z rzeki Panopeus w Fokidzie, Atena za tchna w nich ycie.1 c. Inni twierdz, e Bg Wszechrzeczy - bez wzgldu na to, kim on by, niektrzy bowiem nazywaj go Natur - pojawiwszy si nagle w Chaosie oddzieli ziemi od nieba, wod od ziemi, grne warstwy powietrza od dolnych. Wyswobodziwszy ywioy ustawi je w takim porzdku, w jakim s obecnie. Podzieli ziemi na strefy, niektre bardzo gorce, inne bardzo zimne, jeszcze inne - umiarkowane. Uformowa gry i rwniny i przy#ra je w trawy i drzewa. Nad ziemi rozpi bezkresny firmament, pokry go gwiazdami i wyznaczy miejsce czterem wiatrom. Wody oywi rybami, ziemi zwierztami, a niebo Soem, Ksiycem i picioma planetami. Na kocu stworzy czowieka - ktry, jedyny ze wszystkich stworze, unosi twarz ku niebu, patrzy na Soce, Ksiyc i gwviazdy - chyba e zaiste prawd jest, i Prometeusz, syn Japeta, ulepi ciao czowieka z gliny i wody a dusz da mu jaki wdrujcy ywio boski, ktry przetrwa od czasw pierwszego stworzenia.2

4.1- 5.a

47

1.Hezjod, Teogonia, 211-232; Hyginus, Fabulae, Proemium; Apollodoros, I. 7. 1; Lukian, Prometeusz na Kaukazie,13; Pauzaniasz, X. 4. 3.

2. Owidiusz, Przemiany, I-II.

1. W Teogonii Hezjoda, na ktrej opiera si pierwszy z tych prawdziwie filozoficznych mitw, list abstrakcji psuj nereidy, tytani i olbrzymi, ktrych autor uwaa za stosowne tu wczy. Zarwno Trzy Mojry, jak i Trzy Hesperydy s potrjn bogini ksiyca w jej aspekcie mierci. 2. Drugi mit znajdujemy jedynie u Owidiusza. Zosta on, zapoyczony przez pniejszych Grekw z babiloskiego eposu o Gilgameszu, we wstpie do ktrego opisane jest stworzenie z kawaka gliny pierwszego czowieka, Eabani, przez bogini Aruru. Zeus by co prawda przez wiele tuleci wadc wszechwiata, mitografowie musieli jednak przyzna, e wszechwiat moga stworzy jaka bogini. ydzi, jako spadkobiercy "pelazgijskiego" lub kanaanickiego mitu o stworzeniu, mieli te same kopoty. W biblijnej Ksidze Rodzaju eski "Duch Pana" kry nad obliczem wd, chocia nie skada jaja wiata, Ewie za, "Matce Wszystkiego, co yje", nakazane zostao, by starfa gow Wa, ale zniknie on w otchaniach dopiero pod koniec wiata. 3. Podobnie w talmudycznej wersji stworzenia Archanio Micha - odpowiednik Prometeusza - stworzy Adama z pyu nie na rozkaz "Matki Wszystkiego, co yje", lecz na rozkaz Jehowy. Potem Jehowa tchn w niego ycie i da mu Ew, ktra, podobnie jak Pandora, przynosi nieszczcie ludzkoci (zob. 39j). 4. Greccy filozofowie wprowadzali rozrnienie midzy czowiekiem prometejskim i pierwszym, niedoskonaym zrodzonym z ziemi stworzeniem, ktrego czciowo zniszcy Zeus, a do reszty zmy Potop Deukalionowy (zob. 38c). Bardzo podobne rozrnienie znajdujemy w Ksidze Rodzaju (VI. 2-4) midzy "synami Boymi" i "crkami ludzkimi", ktre ci obrali sobie za ony. 5. Tabliczki z opowieci o Gilgameszu s pnego pochodzenia i budz wtpliwoci. Mamy tu "wietlist matk prni", ktra miaa stworzy wszystko - Aruru jest tylko jednym z wielu tytuw bogini - a gwnym tematem jest bunt bogw nowego patriarchalnego adu przeciw ustrojowi matriarchalnemu, ktry przedstawiony zosta jako system zupenego zamieszania. Bg miasta Babilonu, Marduk, pokonuje w kocu bogin wystpujc w postaci Tiamat, wa morskiego. Nastpnie podane jest ni mniej, ni wicej, tylko e to on, a nie kto inny stworzy roliny, ldy, rzeki, zwierzta, ptaki i ludzi. Marduk w by parweniuszowskim bstewkiem. Takie same roszczenia ju wczeniej zgasza bg Bel-Bel bdcy msk postaci Belili, sumeryjskiej bogini-matki. W Mezopotamii, jak i wszdzie, przejcie od matriarchatu do ustroju patriarchalnego nastpio prawdopodobnie w wyniku buntu maonka krlowej, ktremu ona przekazaa wadz wykonawcz pozwalajc przybra swe imi, szaty i wite insygnia wadzy (zob.136. 4).

PI WIEKW LUDZKOCI a. Niektrzy zaprzecaj nawet temu, e Prometeusz stworzy ludzi, czy te e jakikolwiek czowiek zrodzi si z zbw wa. Utrzymuj, e Ziemia urodzia ich samoistnie jako najlepszy ze swoich owocw, szczeglnie na

48

5.a - 5.1

glebie attyckiejl, i e Alalkomeneus by pierwszym czowiekiem, ktry pojawi si nad jeziorem Kopais w Beocji, zanim jeszcze istnia ksiyc. By on doradc Zeusa w sporze z Her i nauczycielem modej Ateny. b. Ludzie owi naleeli do tak zwanego "pokolenia zotego", byli poddanymi Kronosa. yli beztrosko, nie znajc pracy, ywic si jedynie odziami, dzikimi owocami i miodem, ktry cieka z drzew, pijali rr#leko owiec i kz, nigdy si nie starzeli, taczyli i czsto si miali. mier nie bya dla nich straszniejsza od snu. Przeminli ju wszyscy, ale dusze ich zamieszkuj szczliwe wiejskie zaktki, przynosz pomylno i stoj na stray sprawiedliwoci. c. Nastpnie pojawi si "lud srebrny", zjadacze chleba, rwnie stworzerti przez bogw. Mczyni we wszystkim suchali si matek i nawet jako stuletni starcy nie mieli wypowiada im posuszestwa. By to lud ktliwy i ciemny, nigdy nie skada ofiar bogom, ale przynajmniej nie wojowali midzy sob. Zeus zniszczy ich wszystkich. d. Nastpnie przyszed "lud brzowy". Spad zjesionw, jakowoce spadaj z drzew, i uzbrojony by w or z brzu. Jedli miso i chleb, a jako ludzie okrutni i bezczelni, znajdowali przyjemno w wojnach. Zabraa ich wszystkich Czarna mier. e. Czwarty lud, rwnie "brzowy", to ludzie szlachetniejsi i bardziej uczynni, poniewa poczli ich bogowie ze miertelnymi matkami. Walczyli oni wspaniale w obronie Teb, w wyprawie Argonautw i podczas wojny trojaskiej. Zostali herosami i zamieszkuj Pola Elizejskie. f. Pity, obecny, lud nazywa si "elazny". S to niegodni potomkowie czwartego ludu. Zdegenerowani, okrutni, niesprawiedliwi, zoliwi, podliwi i zdradliwi, nie znaj uczu synowskich.3 1. Platon, Meneksenos, 6-7. 2. Hippolit, Refutatio omnium haeresium, V. 6. 3; Euzebiusz, Praeparatio Evangelica, III,1. 3. 3. Hezjod, Prace i dni,109-201, ze schoiami.

l. Chocia mit zotego wieku wynika waciwie z tradycji plemiennego podporzdkowania bogini-pszczole, okruciestwo jej panowania w czasach przedrolniczych ulego ju zapomnieniu w epoce Hezjoda. Utrzymao si jedynie wyidealizowane przewiadczenie, e niegdy ludzie yli w takiej samej harmonii jak pszczoy (zob. 2. 2). Hezjod by drobnym rolnikiem i cikie ycie uczynio go czowiekiem ponurym i pesymist. Mit o "ludzie srebrnym" jest rwnie relacj o matriarchacie w takiej postaci, w jakiej zachowa si w czasach klasycznych u Piktw Mesynechyjczykw nad Morzem Czarnym (zob. 151e) i u niektrych plemion na Balearach, w Galicji hiszpaskiej i nad zatok Sirte, gdzie pe mska pozostawaa wci jeszcze w pogardzie, inimo e wprowadzono ju rolnictwo i wojny prowadzono niezbyt czsto. Srebro jest metalem bogini ksiyca. Trzeci ras byli najdawniejsi najedcy, hellescy pasterze epoki brzu, ktrzy przyjli kult jesionu bogini i jej syna Posejdona (zob. 6. 4 i 57. l.). Czwart ras byli

5.1- 6.1

4g

krlowie-wojownicy epoki mykeskiej, pit Dorowie z XII w. przed Chr., ktrzy uywali broni elaznej i zniszczyli cywilizacj mykesk. Alalkomeneus ("opiekun") to posta fikcyjna, jego imi jest msk form imienia Alalkomeneis, tytuu Ateny (Iliada, IV. 8) jako opiekunki Beocji. Powoano go do istnienia na zasadzie patriarchalnego dogmatu, e adna kobieta, nawet bogini, nie moe by mdra, jeli nie pouczy jej mczyzna, i e bogini ksiyca i sam ksiyc s pnymi tworami Zeusa.

SKASTROWANIE URANOSA a. Uranos zrzuci swych synw, zbuntowanych cyklopw, do Tartaru, mrocznych miejsc pod ziemi, ktre od powierzchni ziemi dzieli odlego taka sama, jaka dzieli ziemi od nieba: dziewi dni spada kowado, zanim dotrze na jego dno. Nastpnie z Matk Ziemi spodzi tytanw. Matka Ziemia namwia ich, by napadli na swego ojca, co uczynili pod przywdztwem najmodszego ze swego grona, Kronosa, ktrego Ziemia uzbroia w kamienny sierp. Zaskoczyli Uranosa we nie, a bezlitosny Kronos skastrowa go kamiennym sierpem chwyciwszy lew rk genitalia (odtd lewa rka oznacza zy omen), po czym wyrzucili genitalia i sierp do morza w pobliu przyldka Drepanon. Gdy krople krwi ciekajce z rany pady na Matk Ziemi, urodzia ona trzy Erynie, Furie, ktre mszcz zbrodni ojcobjstwa i krzywoprzysistwa. Nazyway si Alekto, Tyzyfona i Megajra. Z krwi tej zrodziy si rwnie nimfy jesionu zwane Meliami. b. Tytani wyzwolili nastpnie cyklopw z Tartaru i wadz nad ziemi przekazali Kronosowi. Ledwie jednak Kronos posiad najwysze stanowisko, zesa cyklopw wraz ze Sturamiennymi do Tartaru i polubiwszy sw siostr Re panowa w Elidzie.l 1. Hezjod, Teogonia, 133-#87 i 616-623; Apollodoros, I. 1. 4-5; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V.80 I.

1. Hezjod, ktry m#t ten zapisa, by Kadmejczykiem, Kadmejczyc#y za przybyli z Azji Mniejszej (zob. 59. 5) prawdopodobnie po upadku pastwa hetyckiego i przywieli ze sob mit o kastracji Uranosa. Wiadomo jednak, e mit ten nie by hetyckiego pochodzenia, jako e odnaleziono wczeniejsz wersj huryck. Wersja Hezjoda jest by moe odzwierciedleniem sojuszu rozmaitych przedhelleskich osiedlecw w poudniowej i wschodniej Grecji, ktrych gwne plemiona sprzyjay kultowi tytanw, przeciw wczesnym helleskim najedcom z pnocy. Wojn wygrali, lecz potem rocili sobie prawo do suwerennej wadzy nad mieszkacami pdnocnych rejonw, ktre wyzwolili. Kastracja Uranosa nie jest moe wcale mttaior, jeli

4# Mity #iio

50 6.1-7.b niektrzy ze zwycizcw pochodzili z Afzyki \A,i hodniej, gdzie po dzie dzisiejszy wojownicy plemienia Galla uzbrojeni s podczas bitwy w mue sierpy; ktrymi kastruj swych nieprzyjaci. Istniej due podobiestwa midzy obrzdami religijnymi w Afryce Wschodniej i dawnej Grecji. 2. Pniejsi Grecy imi Kronosa odczytywali Chronos= "ojciec czas". Dziery on nieubagany sierp, ale przedstawiano go zawsze z krukiem, tak samo jak Apollina, Asklepiosa, Saturna i dawnego boga brytyjskiego, Brana; kronos oznacza przypuszczalnie kruka, podobnie jak aciskie cornix i greckie korone. Kruk by ptakiem wieszczym, w ktrym rzekomo mieszkaa dusza krla po zoeniu go w ofierze (zob. 25. 5 i 50. 1 ). 3. W wersji niniejszej Trzy Erynie, czyli Furie, zrodzone z krwi Uranosa, s potrjn bogini. W czasie ofiary krla, majcej na celu zapewnienie urodzajnoci anw zboa i sadw, kapanki jej nosiy grone maski Gorgon, by odstraszy nie wtajemniczonych. Genitalia Uranosa wrzucono do morza prawdopodobnie po to, by ryby si mnoyy. Zdaniem mitografa mciwe Erynie przestrzegay Zeusa, by nie pozbawia mskoci Kronosa tym samym sierpem, ale pocztkowo ich obowizkiem by#o tylko mszczenie krzywd wyrzdzonych matce lub suplikantowi, ktry zwraca si o opiek do bogini ogniska - nie ojcu (zob.105k,107d i 113a). 4. Trzy Furie w bardziej pogodnej postaci s nimfami jesionu. wity krl powicony by jesionowi pocztkowo uywanemu w obrzdach zaklinania deszczu (zob. 5?. 1). W krajach skandynawskich sta si uniwersalnym drzewem magicznym. Trzy Norny, czyli Mojry, wymierzay sprawiedliwo pod jesionem, ktry Odyn, signwszy po tytu ojca ludzkoci, uczyni swym magicznym rumakiem. W Grecji i Libii pierwszymi zaklinaczami deszczu byy zapewne kobiety. 5. Neolityczne sierpy z koci zakoczone krzemieniem lub obsydianem przetrway jako narzdzia obrzdowe, w rolnictwie natomiast zostay zastpione sierpami z brzu i elaza. 6. Wedug Hetytw Kumarbi (Kronos) odgryz genitalia bogu nieba, Anu (Uranosa), pokn cz nasienia, a reszt wyplu na gr Kansura, gdzie z nasienia wyrosa bogini. Poczty w ten sposb bg mioci zostaje odcity od jego boku przez Ea, brata Anu. Oba te wydarzenia Grecy poczyli w opnwieci o Afrodycie, ktra wyonia si z morza zapodnionego odcitymi genitaliami Uranosa (zob. l Ob). Nastpnie Kumarbi rodzi jeszcze jedno dziecko, wyjte tym razem z jego uda - podobnie jak Dionizos ponownie si narodzi z uda Zeusa (zob. 27b) - ktre powoc rydwanem zaprzonym w byka przybywa Anu z pomoc. "N, ktry odci Ziemi od nieba", wystpuje w tej samej opowieci jako narzdzie, ktrym zgadzono urodzonego z Ziemi olbrzyma Ullikummi, syna Kumarbiego (zob. 35. 4):

7 ZDETRONIZOWANIE KRONOSA

a. Kronos polubi sw siostr Re, ktrej witym drzewem jest db.' Matka Ziemia i umierajcy ojciec Uranos przepowiedzieli mu jednak, e jeden z jego synw pozbawi go tronu. Wobec tego Kronos poyka co roku swe dziecko, ktre wydawaa na wiat Rea: najpierw pokn Hesti, potem Demeter, Her, Hadesa i Posejdona.2 b. Doprowadzio to Re do wcieko,ci. Trzeciego syna, Zeusa, urodzia gbok noc na grze Lykajon w Arkadii, gdzie adne stworzenie nie rzuca cienia, wykpaa go w rzece Nedzie i oddaa Matce Ziemi. Ta zabraa go do

Y. 1- #.E'

51

Lyktos na Krecie i ukrya w grocie Dikte na grze Ajgejskiej ("Koziej"). Matka Ziemia pozostawia go tu pod opiek nimfy Adrastei i jej siostry Io. Obie byy crkami Melisseusa, ktry spodzi je z nimf-koz Amalte. Zeus ywi si miodem i razem ze swym bratem mlecznym, kozem Panem pi mleko Amaltei. Zeus wspomina z wdzicznoci dobro tych trzech nimf i gdy zosta wadc wszechwiata, umieci wizerunek Amaltei midzy gwiazdami jako Kozioroca.4 Poyczy take jeden z jej rogw, ksztatem przypominajcy rg krowy, i podarowa go crkom Melisseusa. Rg sta si synn " Cornucopia "Rogiem Obfitoci, napeniajcym si zawsze wszelkim jedzeniem i napojami, jakich tylko czowiek zapragnie. Niektrzy jednak utrzymuj, e Zeusa wykarmia maciora, e jedzi na jej grzbiecie, a sw ppowin zgubi w Omfalion w pobliu Knossos.5 c. Przy zotej koysce Zeusa, zawieszonej na gazi drz#wa (by Kronos nie mg go znale ani na niebie, ani na ziemi, ani na morzu), stali uzbrojeni kureci, synowie Rei. Uderzali wczniami o tarcze i gono pokrzykiwali, zaguszajc pacz Zeusa, aby go Kronos nie posysza z da#eka###ea natomiast zawina w powijaki kamie i podaa go Kronosowi na grze Taumazjon w Arkadii. Kromos pokn zawinitko, przekonany, e w rodku jest dzieci Zeus. Wkrtce jednak dowiedzia si prawdy i zacz ciga Zeusa, ktry siebie zamieni w wa, a piastunki swe w niedwiedzice. Std konstelacje Wa i Niedwiedzic.s d. Lata modziecze s#dzi Zeus wrd pasterzy na Idzie Kreteskiej, mieszkajc w jaskini. Gdy doszed do wieku mskiego, odszuka tytank Metyd, ktra mieszkaa nad rzek Oceanem. Za jej porad odwiedzi sw matk Re i poprosi j, by zrobia go podczaszym Kronosa. Rea chtnie pomoga mu w zemcie a Kronosie i dostarczya emetyku, ktry Nletyda kazaa Zeusowi zmieszac z napo,em na miodzie podanym Kronosowi. Pocignwszy gboki yk, Kronos najpierw zwvmiotowa kamie, a potem starszych braci i siostry Zeusa. Pojawii si cali i z wdzicznoci zaproponowali ' Zeusowi, bv przewodzi im w wojnie przeciw tvtanom, ktrzy na swego przywdc wybrali olbrzymiego Atlasa, Kronos by ju bowiem za stary. # e. Wojna trwaa dziesi lat, w kocu jednak Matka Ziemia przepowiedziai a swemu wnukowi, Zeusowi, e zwyciy, jeli uczyni swymi sojusznikami tych, ktrych Kronos zamkn w Tartarze. W tajemnicy pred wszystkimi dotar wic Zeus do Kampe, starej straniczki Tartaru, zabi j, zabra jej klucze i wypuciwszy cyklopw i Sturamiennych na wolno nakarmi ich bosk straw i napojami, by nabrali si. Cyklopi wrczyli wwczas Zeusowi

piorun, by mia czym razi wroga. Hades da mu hem ciemnoci, Posejdon za trjzb. Nastpnie trzej bracia odbyli narad wojenn. Hades po kryjomu zjawi si u Kronosa, by ukra jego bro, a gdy Posejdon, wygraajc trjzbem, odwrci uwag Kronosa, Zeus cisn w niego piorun. Teraz z kolei trzej Sturamienni chwycili za gazy i zaczli nimi razi tytanw. Niespodzie-

52

7.e-7.1

wany okrzyk koza-Pana przestraszy tytanw, ktrzy rzucili si do ucieczki. Bogowie ruszyli za nimi w pocig. Kronos i wszyscy pokonani tytani z wyjtkiem Atlasa #o#tali zesani na jedn z najdalej na zachd pooonych Wysp Brytyjskich, albo, jak utrzymuj inni, zostali zepchnici do Tartaru, gdzie ich strzegli Sturamienni. Nigdy ju potem nie zakcali spokoju Hellady. Ich przywdca Atlas otrzyma stosown kar: musia dwiga na swych barkach niebo. Tytanki ze wzgldu na Re i Metyd oszczdzono.s f. Zeus osobicie ustawi w Delfach kamie, ktry zwymiotowa Kronos. Stoi on tam nadal, jest namaszczany oliw i skada si na nim ofiary z pasm nie uprzdzonej weny.9 g. Niektrzy twierdz, e Posejdon nie zosta poknity i zwymiotowany, lecz e Rea zamiast niego daa Kronosowi rebi, Posejdona za ukrya u koniuchw.la Kreteczycy za, ktrzy, jak wiadomo, s kamcami, opowiadaj, e Zeus rodzi si co roku w tej samej jaskini wrd byskawic i ognia, i potokw krwi i e co roku umiera i jest chowany.ll 1. Scholia do Apoloniusza z Rodos, I.1124. 2. Apollodoros,1.1.5; Hezjod, Teogonia, 453-467. 3. Polibiusz, XVI,12.6 i nast.; Pauzaniasz VIl1.38.5. 4. Hyginus, Astronomia, II.13; Aratos, Fenomena,163; Hezjod, loc. cit 5. Filemon,Fragment pterygijski, I.1 i nast.; Apollodoros,1.1.6; Atenajos, 375 i nast. oraz 376a; Kallimach, Hymn do Zeusa, 42.. 6. Hezjod, 485 i nast.; Apollodoros,1.1.7; Pierwszy mitograf watykaski 104; Kallimach, Hymn do Zeusa, 52 i nast.; Lukrecjusz,11.633-639; scholia do Aratosa, 5.46; Hyginus, Fabulae,139. 7. Hyginus, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Hezjod, loc. cit. 8. Hezjod, loc. cit. ; Hyginus, Fabulae,118 ; Apollodoros, I.1. 7. i I.2.1; Kallimach, Hymn do Zeusa, 52 i nast.; Diodor z Sycylu, V.70; Eratostenes, Katasterismoi, 27; Pauzaniasz, VIII.8.2; Plutarch, De defectu oraculorum,16. 9. Pauzaniasz, X.24.5. 10. Ibid. VIII.8.2. 11. Antoninus Liberalis, Przemiany,19; Kallimach, Hymn do Zeusa, 8.

1. Midzy Re kojarzon z Kronosem jako tytank sidmego dnia a Dion lub Dian, potrjn bogini kultu gobia i dbu (zob. 2. Z), mona waciwie postawi znak rwnoci. Zakriywiony hak, ktry dziery Saturn, aciski odpowiednik Kronosa, mia ksztat dziobu kruka i prawdopodobnie suy w sidmym miesicu witego trzynastomiesicznego roku do pozbawiania mskoci dbu przez odrywanie jemioy (zob. 50. 2), tak jak rytualny sierp suy do koszenia

pierwszego kosu zboa. By to znak rozpoczcia ofiary witego krla - Zeusa. W Ateach Kronos, ktry mia wspln wityni z Re, czczony by jako bg jczmienia Sabazjos, dorocznie cinany w polu i opakiwany podobnie jak Ozyrys, Lityerses lub Maneros (zob.136e). W czasach jednak, do ktrych odnosz si te mity, krlowi zezwolono ju y przez Wielki Rok, czyli sto lunacji, i skada zastpczo doroczn ofiar z chopca. Std obraz Kronosa zjadajcego wasne dzieci w celu uchronienia si przed zdetronizowaniem. Porfiriusz (O wstrzemigliwoci, II. 56) pisze, e w czasah staroytnych kureci kretescy skadali Kronosowi w ofierze dzieci.

7.2-7.7

53

2. Na Krecie w dorocznych ofiarach czowieka zastpowano kolciem, w 'IYacji - maym byczkiem, eolscy wyznawcy Posejdona skadali w ofierze rebaka, ale w zacofanych okolicach Arkadii jeszcze w czasach chrzecijaskich zjadano obrzdowo maych chopcw. Nie wiadomo, czy obrzd elejski by kanibalistyczny, czy te wobec tego, e Kronos by tytanem-Krukiem, zwoki zamordowanej ofiary oddawano na poarcie witym krukom. 3. Imi Amaltei, "moda", wskazuje na bogini-dziewic; lo bya orgiastyczn nimf-bogii (zob. 56. 1); Adrastea znaczy "nieunikniona", wieszcza starucha jesieni. ltrvorz one razem powszechn triad ksiycow. Pniejsi Grecy utosamiali Adraste z pastersk bogini Nemezis, zwizan z przynoszcym deszcz jesionem, ktra z czasem zostaa bogini zemsty (zob. 32. 2). W Argos przedstawiano Io jako bia krow w okresie gonienia - na niektrych monetach kreteskich z Praesus karmi Zeusa - lecz Amaltea, ktra mieszkaa na "Koziej Grze", bya zawsze koz. Melisseus za ("czowiek miodu"), podobno ojciec Adrastei i lo, jest w istocie ich matk, Meliss, bogini w postaci krlowej pszczoy, ktra co roku zabijaa swego maonka. Diodor z Sycylii (5.70) i Kallimach (Hymn do Zeusa, 49) mwi o pszczoach karmicych niemowl Zeusa. Karmicielka Zeusa wystpuje take niekiedy jako maciora, poniewa jest to jeden z emblematw bogi-staruch (zob. 74.4 i 96.2). Na monetach kydoskich pokazuj j jako suk podobn do tej, ktra karmia Neleusa (zob. 68d). Niedwiedzice s zwierztami Artemidy (zob. 22. 4 i 80c) - kureci brali udzia w jej ofiarach caopalnych. Zeus w postaci wa jest Zeusem Ktezjosem, patronem skadw, poniewa we tpi myszy. 4. Kureci byli uzbrojonymi towarzyszami witego krla. Szczk ich broni mia odpdza ze duchy w czasie obrzdowych przedstawie (zob. 30a). Ich imi, przez pniejszyh Grekw tumaczone jako "modzi ludzie, ktrzy ogolili gowy", prawdopodobnie znaczy "wierni dla Ker lub Kar" - rozpowszechniony tytu potrjnej bogini (zob. 57.2). Herakles zdoby swj Rg bfitoci na byku Acheloosie (zo#. 142d), a olbrzymie rozmiary kreteskich rogw kozich skoniy mitografw nie znajcych Krety do przypisania Amaltei nienormalnej wielkoci krowiego rogu. 5. Wydaje si, e najedcy hellescy nawizali przyjazne stosunki z przedhelleskimi wyznawcami kultu tytanw, stopniowo jednak oderwali od nich ich poddanych-sojusznikw i podbili Peloponez. Zwycistwo Zeusa w sojuszu ze Sturamiennymi nad tesalskimi tytanamizdaniem Tallosa, historyka z I w. cytowanego przez Tacjana w jego Ordziu do Grekw- mona datowa "na 322 lata przed obleniem Troi", a wic w 1505 r. przed Chr. Jest to prawdopodobna data rozszerzenia potgi helleskiej w Tesalii. Przyznanie suwerennej wadzy Zeusowi przypomina podobne wydarzenie w babiloskim poemacie o stworzeniu, kiedy Marduka upowanili do walki z Tiamat starsi od niego Lahmu i Lahamu. 6. Trzej bracia, Hades, Posejdon i Zeus, przypominaj msk trjc w Wedach - Mitr Warun i Indr (zob. 3. I i 132. 5), ktrzy pojawiaj si w hetyckim traktacie mniej wicej z 1380 roku przed Chr., ale w tym micie przedstawiaj oni bodaje trzy kolejne inwazje helleskie, znane pwszechnie jako joska, eolska i achajska. Przedhellescy wyznawcy bogni-Matki whonli Joczykw, ktrzy zostali potomstwem lo, ujarzmili Eolw, ale pokonali ich Achajowie. Dawni wodzowie

hellescy, ktrzy zostali witymi krlami w kulcie dbu i jesionu, pxzybierali tytuy "Zeusa" i "Posejdona" i pod koniec ustalonego z gry czasu panowania musieli gin (zob. 45.2). Oba te drzewa przycigaj pioruny i dlatego wystpuj w rozpowszechnionych w caej Europie obrzdach zaklinania deszczu i ognia. 7. Zwycistwo Achajw pooyo kres tradycji ofiar krlewskich. Achajowie zaliczyli Zeusa i Posejdona do niemiertelnych. Obu przedstawiano z piorunem - toporem kamiennym o dwch ostrzach, niegdy atrybutem Rei. W religiach minojskiej i mykeskiej mczyznom nie wolno by si nim posugiwa (zob. 131.6). Piorun Posejdona przeksztacony zosta pniej w trjzbny ocie na ryby, poniewa gwni wyznawcy zostali eglarzami. Zeus zachowa swj piorun jako symbol wadzy najwyszej. Imi Posejdona, niekiedy wystpujce w brzmieniu Potidan, mogo by zapoyczeniem od imienia jego matki-bogini, od ktrego wywodzi si nazwa miasta Potideja

54

7.7-81

- "wodna bogini Ida", Ida za oznacza kad zalesion gr. Stra Sturamiennych nad tytanami na dalekim zachodzie moga oznacza, e Pelazgowie, wrd niedobitkw ktrych zachoway si centaury z Magnezji - kentauros (centaur) jest prawdopodobnie spokrewnione z aciskim centuria, "oddzia wojskowy zoony ze stu ludzi" - nie porzucili kultu tytanw i nadal wierzyli w Raj na dalekim zachodzie i w Atlasa dwigajcego firmament. 8. Imi Rea to prawdopodobnie odmiana sowa Era, "ziemia". Gwnymjej ptakiemby gob, gwnym zwierzciem - kuguar. Demeter znaczy "matka jczmienia", Hestia (zob. 20c) jest bogini domowego ogniska. Kamie w Delfach uywany przy obrzdach zaklinania ognia by, jak si zdaje, wielkim meteorytem. 9. Dikte i gra Likajon stanowiy staroytne siedziby kultu Zeusa. Na grze Likajon skadano prawdopodobnie ofiar ognia, gdy adne stworzenie nie rzucao cienia, czyli w poudnie dnia letniego przesilenia. Pauzaniasz jednak dodaje, e w Etiopu, gdy soce znajduje si w znaku Raka, ludzie nie rzucaj cienia, natomiast na grze Likajon tak jest zawsze. By moe ucieka si do wykrtw: czowiek, ktry wdar si na ten teren, musia zgin (Aratos, Fenomena, 91), a wiadomo byo powszechnie, e zmarli nie maj cienia (Plutarch, Quaestiones Graecae, 39). Jaskinia Psychro, uwaana zazwyczaj za jaskini Dikte, niesusznie uchodzi za autentyczn, ktrej dotychczas jeszcze nie odkryto. Omfalion ("may ppek") kae domyla si siedziby wyroczni (zob. 20.2). 10. Nagy okrzyk Pana, ktry przestraszy tytanw; sta si przysowiowy i od niego pochodzi sowo "panika" (zob. 26c).

NARODZINY ATENY a. Pelazgowie utrzymuj, e bogini Atena urodzia si nad jeziorem Tritonis w Libii. Znaleziona zostaa i wychowana przez trzy nifmy libijskie chodzce w kozich skrach.1 Jako moda dziewczyna zabia nieumylnie sw towarzyszk zabaw, Pallas, z ktr walczya na afty wczni i tarcz. Na znak aoby przybraa imi Pallas i umiecia je przed wasnym imieniem. Do Grecji przybya przez Kret i mieszkaa pocztkowo w miecie Ateny nad

rzek Tryton w Beocji.2

1. Apoloniusz z Rodos, IV.1310. 2. Apollodoros,111.12.3; Pauzaniasz, IX.33.5.

1. Platon utosamia Aten, patronk Aten, z libijsk bogini Neith pochodzc z epoki, kiedy jeszcze nie uznawano ojcostwa (zob.1.1). Neith miaa wityni w Sais, gdzie przyjto gocinnie Solona tylko dlatego, e by Ateczykiem (Platon, Timajo, 5). Dziewicze kapanki Neith co roku staczay orn walk, prawdopodobnie o stanowisko arcykapanki (Herodot, IV.180). Relacja Apollodorosa o walce Ateny z Pallas jest pn patriarchaln wersj. Atena, zrodzona z Zeusa i wychowana przez boga-rzek Trytona, nieumylnie zabia sw siostr mleczn, Palla, crk rzeki Trytona, poniewa Zeus za pomoc swej egidy odwrci uwag Pallas, gdy miaa zamierzy

8.1 - 9.d

55

si na Aten. Egida jednak, magiczny worek z koziej skry z wem w rodku, chroniony mask Gorgony, nalea do Ateny na dugo wczeniej, zanim Zeus zacz utrzymywa, e jest jej ojcem (zob. 9d). Fartuchy z kolej skry s powszednim strojem dziewczt libijskich, a Pallas znaczy po prostu "dziewczyna" lub"modzieniec".Herodotpisze(IV.189):,SzatyAtenyiegidzapoyczyli Grecy od kobiet libijskich, ktre tak wanie si ubieraj, z t tylko rnic, e ich stroje skrzane przyozdobione s rzemykami, a nie wami." Dziewczta etiopskie wci jeszcze nosz ten strj, czasami przybrany limakami, ktre s symbolem organw pciowych. Herodot ddaje w tym miejscu, e okrzyki triumfu, ololu, ololu na cze Ateny (Iliada, V1.297-301) byy libijskiego pochodzenia. Tritone znaczy "trzecia krlowa", czyli najstarszy czon trjcy - matka dziewczyny, ktra walczya z Pallas, i nimfy, na ktr wyrosa - podobnie jak Kora-Persefona bya crk Demeter (zob. 24.3). 2. Wykopane naczynia gliniane zdaj si wiadczy o libijskiej imigracji na Kret ju okoo 4000 lat przed Chr., okoo 3000 lat za przed Chr. przybya tu znaczna liczba libijskich uciekinierw, wyznawcw bogini z Delty Zachodniej, po zjednoczeniu przemoc Grnego i Dolnego Egiptu za czasw Pierwszej Dynastii. Wkrtce potem zacza si pierwsza epoka minojska i kultura kreteska dotara do Tracji i wczesnohelladyckiej Grecji. 3. Jed z postaci mitologicznych noszcych imi Pallas by tytan, ktry polubi rzek Styks i spodzi z ni Zelosa ("gorliwo"), Kratosa ("si"), Bi ("moc") i Nike ("zwycistwo") (Hezjod, Teogonia, 376 i 383; Pauzaniasz, V11.26.5; Apollodoros, II.2-4). Stanowi on moe alegori pelopijskiego delfina powiconego bogini ksiyca (zob. 108.5). Innego Pallasa zwa Homer "ojcem ksiyca" (Hymn Homerycki do Hermesa,100): Trzeci by ojcem pidziesiciu Pallantyd, nieprzyjaciek Tezeusza (zob. 97g i 99a), ktre prawdopodobnie wystpoway pocztkowo jako walczce kapanki Ateny. Czwartego przedstawiono jako ojca Ateny (zob. 9a).

ZEUSIMETYDA a. Niektrzy Hellenowie utrzymuj, e ojcem Ateny by Pallas, skrzydlaty koli olbrzym, ktry usiowa j zgwaci. Imi jego dodaa Atena do swego zdarszy z Pallasa skr, z ktrej zrobia sobie egid, oraz skrzyda, ktre sobie przyczepia do ramion.l Egida moga te by skr zdjt z Gorgony Meduzy, gdy Perseusz uci jej gow.2 b. Inni twierdz, e jej ojcem by niejaki Itonos, krl Itonu we Ftyjotydzie. Crk jego Iodam zabia Atena nieuxnylnie, gdy ta stargna w nocy na jej teren; pokazaa jej gow Gorgony3 zamieniajc j w kamie. c. Inni znowu mwi, e ojcem jej by Posejdon, ale Atena si go wyrzeka i poprosia Zeusa, by j adoptowa, co te uczyni z ochot.4 d. Natomiast kapanki Ateny opowiadaj nastpujc histori o je# narodzinach. Zeus poda tytanki Metydy, ktra uciekajc przed nim przybieraa rozmaite ksztaty. W kocu j schwyta i Metyda zasza w ci. Wyrocznia Matki Ziemi orzeka wwczas, e urodzi si dziewczynka, a jeli Metyda raz jeszcze zajdzie, w ci, urodzi syna, ktremu pisane jest, e zdetronizuje Zeusa; podobnie jak Zeus pozbawi tronu Kronosa; a Kronos Uranosa. Zwabi

56

9.d-9.4

wic Zeus sodkimi sowami Metyd do swego oa, otworzy nagle usta i j pokn - i taki by koniec tytanki, chocia Zeus utrzymywa potem, e z brzucha udziela mu rad. Po upywie waciwego czasu, gdy chodzi nad brzegami jeziora Tryton, dosta tak straszliwego blu gowy, e mia uczucie, i czaszka mu pknie. Wy z wciekoci, a echo rozlegao si po caym firmamencie. Nadbieg Hermes, ktry od razu odgad przyczyn utrapienia. Namwi Hefajstosa, by wzi mot i klin i zrobi w gowie Zeusa otwr. Wyonia si z niego Atena w penej zbroi, z gonym okrzykiem na ustach.5 1. Tzetzes, O Likofronie, 355. 2. Eurypides, lon, 995. 3. Pauzaniasz, IX.34.1. 4. Herodot, IV.180. 5. Hezjod, Teogonia, 886-900 ; Pindar, Ody Olimpijskie Vll.34 i nast. ; Apollodoros,1.3.6.

1. J. E. Harrison susznie uwaa opowie o narodzinach Ateny z gowy Zeusa za, ,rozpaczliwy wykrt teologiczny majcy na celu odebranie jej matriarchalnej pozycji". Jest to rwnie dogmatyczne podkrelenie tego, e mdro jest prerogatyw mczyzn:,dotd mdre byy tylko boginie. Hezjodow udao si w rzeczy samej pogodzi w swej relacji trzy sprzeczne pogldy.

1.Atena, bogini-patronka Aten, bya partenogeniczn crk niemiertelnej Metydy, tytanki czwartego dnia i planety Merkuriusza, ktry patronowa wszelkiej mdroci i wiedzy. 2.Zeus pokn Metyd, ale nie straci przez to mdroei (czyli Achajwie znieli kult tytanw i ca mdro przypisali swemu bogu Zeusowi). 3. Atena bya crk Zeusa (to znaczy Achajowie nalegali, by Ateczycy uznali patriarchalne zwierzchnictwo Zeusa).

Hezjod zapoyczy mechanizm swego mitu z analogicznych przykadw: Zeus cigajcy Nemezis (zob. 32b); Kronos poykajcy swych sy#w i crki (zob. 7a); ponowne przyjcie na wiat Dionizosa z uda Zeusa (zob.14c) i otwarcie gowy Matki Ziemi przez dwch mczyzn z toporami prawdopodobnie po to, by wyzwoli Kor (zob. 24.3) - jak to na przykad zostao przedstawione na pokrytym czarnymi figurami dzbanie na oliw znajdujcym si w Bibliotheque Nationale w Paryu. Atena jest posusznym rzecznikiem Zeusa i wiadomie ukrywa swe pochodzenie. Ma kapanw zamiast kapanek. 2. Pallas, sowo oznaczajce "dziewic", nie jest stosownym imieniem dla skrzydlatego olbrzyma, ktry chce dokona zamachu na dziewiczo Ateny. Wersja ta wywodzi si prawdopodobnie z obrazu jej obrzdowych zalubin jako Ateny Lafria z kolim krlem (zob. 89. 4) po walce z rywalk (zob. 8. I ). Libijski obyczaj zalubin z kozem dotar do pnocnej Europy jako cz zabaw w wigili wita Majowego. Lud libijski Akanw niegdy obdziera ze skry swego krla. 3. To, e Atena wyrzeka si Posejdona jako ojca, dotyczy wczesnej zmiany wadzy zwierzchniej nad miastem Ateny (zob.16.3). 4. Mit o Itonosie ("czowieku wierzbowym") oznacza rosczenie Itonejczykw utrzymujcych, e czcili Aten, zanim jeszcze kult jej dotar do Aten. Imi jego wiadczy, e istnia jej kult jako wierzby we Ftyjoty.dzie, podobnie jak w Jerozolimie istnia kult jej odpowiednika bogini Anathy, do chwili gdy usunli j kapani Jehowy i wierzb sprowadzajc deszz uczynili drzewem Jehowy na wito Namiotw.

9.5- l0.d 5. Za zdjcie egidy - dziewiczej tuniki z koziej skry, noszonej przez libijskie dziewczta -bez zgody waciielki grozia mczynie kara mierci. Std profilaktycznie umieszczona maska Gorgony i w ukryty w skrzanej torbie czy wrze. Poniewa jednak egida Ateny przedstawiana jest jako tarcza, sugeruj w White Goddess (s. 279), e by to workowaty iutera witego dysku, podobnie jak futera, w ktrym znajdoway si wynalezione podobno przez Palamedesa litery alfabetu (zob. 52a i 162.5). Profesor Richter twierdzi, e cypryjskie figurki z dyskami, tej samej proporcjonalnie wielkoci co synny dysk z Fajstos ozdobiony spiralnie sakralnym napisem, s antycypacj Ateny i jej egidy. Tarcze bohaterw, tak dokadnie opisywane przez Homera i Hezjoda, miay, jak si zdaje, teksty piktograficzne wyryte w spiralnym pasie.

6. Iodama, oznaczajca prawdopodobnie "jawk lo", moga by kamiennym wizerunkiem bogini ksiyca (zob. 56.1), a historia o jej zamienieniu w kamie - ostrzeeniem dla zbyt ciekawych dziewczt pragncych pogwaci tajemnic misteriw (zob. 25d). 7. Bdem byoby uwaa Aten wycznie czy te gwnie za bogini-patronk miasta Aten. Powiconych jej byo kilka staroytnych metropolii, midzy innymi Argos (Pauzaniasz, II. 24.3), Sparta (ibid. III.17.1), Troja (Iliada, VI.88), Smyrna (Strabon, IV.1.4), Epidauros (Pauzaniasz, I1.32.5), Trojzena (Pauzaniasz, III.23.l) i Feneos (Pauzaniasz, X.38.5). S to wszystko miejscowoci przedhelleskie.

10 MOJRY a. Istniej Trzy Mojry, przybrane w biae szaty. S one crkami Erebu i Nocy i nazywaj si: Kloto, Lachezis i Atropos. Atropos jest najdrobniejsza, ale te i najstraszniejsza.l b. eus, ktry way na szali ycia ludzkie, powiadamia Mojry o swych decyzjach, ale podobno moe te zmieni zdanie i uratowa, kogo zechce, gdy ni ywota, ktr przdzie na wrzecionie Kloto i mierzy prtem Lachezis, ma ju bye przecita noycami Atropos. Ludzie twierdz, e sami mog w pewnej mierze panowa nad swymi losami unikajc niepotrzebnych niebezpieczestw. Tote modsi bogowie wymiewaj si z Mojr, a niektrzy twierdz, e Apollo razu pewnego upi je zoliwie, by uratowa od mierci swego przyjaciela Admeta.2 c. Inni utrzymuj wrcz przeciwnie, e sam eus im podlega, jak to wyznaa kiedy w wyrozni pytyjska kapanka. ;Nie s bowiem jego dzieemi, lecz partenogenicznymi crkami Wielkiej Bogini Koniecznoci, z ktr nawet bogowie nie mog si mierzy i ktra zwie si "Siln Mojr".3 d. W Delfach czci si tylko dwie Mojry - urodzenia i mierci. W Atenach Afrodyta Urania zwana jest najstarsz z trzech.4 1. Homer, Iliada, XXIV.49; Hymny orfickie, XXXIII; Hezjod, Teogonia, 217 i nast. oraz 904; Tarcza Heraklesa, 259. 2. Homer, Iliada, VIII.69 i XXII.209; XV1.434 i 441-443; Wergiliusz, Eneida, X.814; Homer, Odyseja, I.34; Iliada IX.411.

58

10.1-11.1 3.Ajschylos, Prometeusz, 511 i 515; Herodot,1.91; Platon, Pastwo, X.14-16; Simonides, VIII.20. 4. Pauzaniasz, X.24.4 i 19.2.

l. Mit oparty jest, jak si zdaje, na obyczaju wplatania w tkanin powijakw dla nowo narodzonego dziecka znakw rodzinnych i klanowych, przez co wyznaczano mu miejsce w spoeczestwie (zob. 60.2); Mojry za, czyli Trzy Losy, s potrjn bogini ksiyca - std ich biae szaty i ni lniana powicona jej jako Izydzie. Kloto jest "t, ktra przdzie", Lachezis "t, ktra mierzy", Atropos "t, ktrej nie mona odwrci ani unikn". Mojra znaczy "cz" lub "faza", ksiyc za ma trzy fazy i trzy postacie: nw, bogini-dziewica wiosny, pierwszy okres roku; penia, bogini-nimfa lata, drugi okres; i stary ksiyc, bogini-starucha jesieni, ostatniego okresu (zob. 60.2). 2. Zeus sam nazywa siebie "Przywdc Mojr", gdy obj wadz najwysz i przyzna sobie prerogatyw mierzenia ycia ludzkiego, std prawdopodobnie bierze si zniknicie Lachezis, "mierzcej", w Delfach. Nie traktuj jednak powanie jego roszczenia, jakoby by ich ojcem, ani Ajschylos, ani Herodot, ani Platon. 3. Ateczycy zwali Afrodyt Urani "najstarsz z Mojr", poniewa bya bogini-nimf, ktrej w czasach staroytnych skadano w ofierze w dniu przesilenia letniego witego krla. "Urania" znaczy "krlowa gr" (zob.19.3).

11 NARODZINY AFRODYTY a. Afrodyta, bogini podania, narodzia si naga z pianymorskiej ipyna w muszli; najpierw zesza na brzeg na wyspie Kytera. Stwierdziwszy jednak, e wysepka jest maa, powdrowaa dalej na Peloponez i w kocu osiada w Fafos na Cyprze, gdzie nadal znajdu#si gwna siedziba jej kultu. Za kadym dotkniciem jej stopy wyrastay z ziemi kwiaty i trawy. W Pafos Pory Roku, crki Temidy, pospieszyy, by j odzia i przyozdobi. b. Niektrzy utrzymuj, e powstaa z piany, ktra zebraa si wok genitalii Uranosa, gdy Kronos wrzuci je do morza, inni, e Zeus spodzi j z Dione, ktra jest crk bd to Okeanosa i nimfy morskiej Tetydy, bd te Powietrza i Ziemi. Wszyscy jednak zgodnie twierdz, e gdy leci w powietrzu, towarzysz jej gobie i wrble.l 1.Hezjod, Teogonia, 188-z00 i 353; Festus Grammaticus, I11.2; Hymn Homerycki do Afrodyty, II.5; Apollodoros, I.1.3.

l. Afrodyta ("zrodzona z piany") jest t sam panujc nad rozlegymi obszarami bogini, ktra powstaa z Chaosu i taczya po morzu, i ktr czczono w Syrii i Palestynie jako Isztar lub Asztarte (zob.1.1 ). Najsynniejszym orodkiem jej kultu hvo Pafos, gdzie pierwszy anikonicznv

11.1-12.c

59

wizerunek bogini nada pokazuj w ruinach wspaniaej rzymskiej wityni. Co wiosny kpaa si tu jej kapanka w morzu i powracaa jako dziewica. 2. Afrodyt nazywaj crk Dione, poniewa Dione bya bogini dbu, w ktrym gniedzi si kochliwy gob (zob. 51 a). Po zagarniciu wyroczni Dione w Dodonie Zeus utrzymywa, e jest jej ojcem. Dione wobec tego zostaa jej matk. "Tethys" i "Thetis" to imiona bogini jako Stworzycieki (powstae podobnie jak "Themis" - Temida i "Theseus" - Tezeusz, od tithenai "ukada" lub "rozporzdza") i jako bogini morskiej, poniewa ycie jej zaczo si w morzu (zob. 2a). Gobie i wrbe znane s z rozpusty, a ryby i wszelka inna ywno pochodzca z morza uchodzi nadaI w caym wiecie rdziemnomorskim za rodek pobudzajcy popd pciowy. 3. Kytera stanowia wany orodek handlu kreteskiego z Peoponezem i std prawdopodobnie dotar kut Afrodyty do Grecji. Bogini kreteska bya sinie zwizana z morzem. Musze pokryway podog jej paacowego sanktuarium w Knossos. Na gemmie z Jaskini Idy ukazana jest, gdy dmie w muszI trytona, a obok jej otarza ey anemon morski. Powicono jej jeowca i mtw (zob. 81.1). We wczesnym sanktuarium Afrodyty w Fajstos znaeziono musz trytona. WieIe takich muszli znaeziono w pnych grobach minojskich, niektre byy reprodukcjami w terakocie.

12 HERA I JEJ DZIECI a. Her, crk Kronosa i Rei, urodzon na wyspie Samos lub te, jak twierdz inni, w Argos, wychowa w Arkadu Temenos, syn Pelazgosa. Jej piastunkami byy Pory Roku.l Brat-bliniak, Zeus, po wygnaniu ojca Kronosa odszuka j w Knossos na Krecie albo, jak utrzymuj inni, na grze Tornaks (obecnie zwanej Gr Kukucz) w Argolidzie, gdzie zaleca si do niej pocztkowo bez powodzenia. Zlitowaa si nad nim, kiedy przybra posta wyndzniaej kukuki, i czule rozgrzewaa j na swym onie. Wtedy natychmiast wrci do swej prawdziwej postaci, zgwaci Her i zawstydzon zmusi by go polubia.2 b. Wszyscy bogowie przybyli na lub z podarkami. Matka Ziemia daa Herze drzewo ze zotymi jabkami, ktrego pniej strzegy Hesperydy w sadzie Hery na grze Atlas. Hera i Zeus spdzili na Samos noc polubn, ktra trwaa lat trzysta. Hera kpie si regtxlarnie w strumieniu Kanatos w pobliu Argos i w ten sposb odnawia swe dziewictwo.3 c. Herze i Zeusowi urodzio si boskie potomstwo: Ares, Hefajstos i Hebe, chocia niektrzy mwi, e Ares i jego siostra-bliniaczka Eryda zostali poczci, gdy Hera dotkna pewnego kwiatu, a Hebe - gdy dotkna saaty.4 Partenogenicznym rwnie dzieckiem mia by Hefajstos, ktry jednak nie chcia w to uwierzy, pki nie uwizl jej na krzele mechanicznym z ramionami obejmujcymi osoN siedzc i w ten sposb j zmusi, aby klnc si na rzek Styks potwierdzia, e mwi prawd. Inni natomiast utrzymuj, e Hefajstosa spodzia z Talosem, siostrzecem Dedala.5

so

12.1-12.4 1. Pauzaniasz, VII.4.4 i V111.22.2; Strabon, IX.2.36; Olen cytowany przez Pauzaniasza, II.13.3. 2. Diodor z Sycylii, V.72; Pauzaniasz,11.36.2 i 17.4. 3. Scholia do Iliady Homera, I.609; Pauzaniasz, II.38.2. 4. Homer, Iliada, IV.441; Owidiusz, Fasti, V.255; pierwszy mitograf watykaski, 204. 5. Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, IV.62; Kinajton cytowany przez Pauzaniasza, VII1.53.2.

l. Imi Hery, uchodzce zawyczaj za greckie sowo oznaczajce "pani", miao by moe pocztkowo form Herwa ("opiekunka"). Jest to przedhelleska Wielka Bogini, ktrej gwnymi siedzibami kultu w Grecji byy Samos i Argos. Arkadyjczycy utrzymywali jednak, e ich kult jest najstarszy, i przypisywali go wspczenie Pelazgosowi ("staroytnemu"), swemu ziemskiemu protoplacie. Przymusowe polubienie Zeusa przez Her upamitnia podbj Krety i Grecji mykeskiej - czyli znajdujcej si pod wpywem #ultury kreteskiej - oraz obalenie jej supremacji w obu tych krajach. Zeus zjawi si prawdopodobnie w postaci zzibnitej kukuki, co ma oznacza, e niektrzy Hellenowie, przybyli na Kret jako uciekinierzy, wstpili na sub w stray krlewskiej, zorganizowali spisek paacowy i zagarnli krlestwo. Knossos byo dwukrotnie spldrowane, prawdopodobnie przez Hellenw: okoo 1700 r. przed Chr. i okoo 1400 r. przed Chr. Mykeny zostay podbite przez Achajw mniej wicej w sto lat pniej. Bg Indra w Ramajanie w podobny sposb uwodzi nimf przyjmujc ksztat kukuki. Zeus za przyj obecnie bero Hery zakoczone wizerunkiem kukuki. Pozacane figurki nagiej bogini argiwskiej trzymajcej kukuk odnaleziono w Mykenach, poza tym kukuki siedz na pozacanym modelu wityni pochodzcym z tych samych wykopalisk. Na synnym sarkofagu kreteskim z Hagia Triada kukuka jest usadowiona na podwjnym toporze. 2. Hebe jako dziecko zostaa podczaszym bogw w kulcie olimpijskim. Polubia pniej Heraklesa (zob. 145i i 5), gdy Ganimedes przywaszczy sobie jej stanowisko (zob. 29c). "Hefajstos" to, jak si zdaje, tytu witego krla jako sonecznego pboga, natomiast "Ares"oznacza wodza wojennego albo bliniaka-zastpc, ktrego emblematem by dzik. Oba tytuy stay si imionami bogw, gdy wprowadzony zosta kult olimpijski, i posiadaczom ich przydzielono role boga wojny i boga-kowala. "Pewien kwiat" by prawdopodobnie kwiatem gogu. U Owidiusza bogini Flora - ktrej kultem wizano ten kwiat - wskazuje go Herze. W rozpowszechnionym micie europejskim gg kojarzy si z cudownym poczciem. W literaturze celtyckiej jego "siostra", tarnina, jest symbolem ktni bliniaczej siostry Aresa, Erydy. 3. Kowal Talos by kreteskim herosem, synem Perdiks (kuropatwy), siostry Dedala, z ktr mitograf identyfikuje Her. Kuropatwy powicone Wielkiej Bogini wystpoway w orgiach z okazji wiosennego zrwnania we wschodniej czci wiata rdziemnomorskiego, kiedy to wykonywano taniec ze sptanymi nogami, naladujc koguta-kuropatw. Wedug Arystotelesa, Pliniusza i Eliana, kury zapadniay si na sam gos koguta. Kulejcy Hefajstos i Talos s, jak si zdaje, jedn i t sam partenogeniczn postaci i obaj zrzuceni zostali z gry przez zazdrosnych rywali (zob. 23b i 92b) - pocztkowo ku czci ich matki-bogini. 4. Synna statua Hery w Argos przedstawiaa j siedzc na tronie zrobionym ze zota i koci soniowej. Opowie o jej uwizieniu w krzele wywodi si by moe z greckiego zwyczaju przywizywania b'ogi acuchami do tronw, "by nie ucieky". Miastu, ktre stracio staroytny posg swego boga lub bogini, grozia utrata opieki boskiej, dlatego te Rzymianie stosowali "zapraszanie" bogw do Rzymu, ktry za czasw cesarstwa sta si prawdziwym srczym gniazdem wypenionym ukradzionymi wizerunkami bogw. Powiedzenie: "Pory Roku jej pias-

tunkami" - oznacza, e Hera bya bogini roku kalendarzowego. Std wiosenna kukuka na jej berle i dojrzay granat, owoc pnej jesieni, ktry trzyma w lewej rce jako symbol mierci roku.

12.5 -13.c

61

5. Hero, jak samo sowo wskazuje, by witym krlem, ktrego zoono na ofiar Herze i ktrego ciao spoczywao w ziemi, a dusza udaa si do raju Hery za stref Wiatru Pnocnego, by tam bytowa w szczliwoci. Zote jabka w micie greckim i celtyckim stanowiy paszport do tego raju (zob. 55. 7,133.4 i 159.3). 8. Doroczn kpiel w celu odnowienia dziewictwa, podobnie jak Hera, odbywaa rwnie Afrodyta w Pafos. By to, zdaje si, obrzd oczyszczenia przepisany kapance ksiyca po zamordowaniu przez ni kochanka, witego krla (zob. 22.1 i 150.1.). Her, jako bogini roku rolinnego, wiosny, lata i jesieni (symbolizowanych rwnie przez nw, peni i stary ksiyc), czczono w Stymfalos jako dziecko, narzeczon i wdow (Pauzaniasz, VIII.22.2 - zob. Y28d). 7. Noc polubna na Samos trwaa trzysta lat chyba dlatego, e samijski rok wity, podobnie jak etruski, skada i jedynie z dziesiciu trzydziestodniowych miesicy, z pominiciem stycznia i lutego (Makrobiusz,1.13). Kady dzie zosta przeduony do roku. By moe jednak mitograf chcia tu da do zrozumienia, e trzysta lat mino, zanim Hellenom udao si narzuci monogami ludowi Hery.

13 ZEUSIHERA a. Jedynie Zeus, Ojciec Niebios, mia prawo posiadania piorunu i tylko pod grob uycia mierciononych byskawic by w stanie panowa nad sw ktliw i buntownicz rodzin na Olimpie. Rzdzi rwnie ciaami niebieskimi, ustanawia prawa, pilnowa speniania lubw i wygasza przepowiednie. Kiedy matk jego, Rea, przewidujc, ile kopotw przysporzy dza syna, zabronia mu si eni, zagrozi, e j zgwaci. Chocia natychmiast przemienia si w gronego wa, nie powstrzymao to Zeusa, ktry take przybra posta wa i opasawszy j wzem nie do rozwizania, speni sw pogrk.l Od tego wanie epizodu zaczyna si duga seria jego przygd miosnych. Z Temid spodzi Pory Roku i Trzy Mojry, z Eurynome Charyty, z Mnemozyn spdzi dziewi nocy i pocza z nim Trzy Muzy, a niektrzy utrzymuj, e z nimf Styks2 mia Persefon, ktr zmusi do polubienia swego brata, Hadesa. Nie brako mu wic wadzy ani nad ziemi, ani pod ni. Jego maonka, Hera, dorwnywaa mu tylko w jednej rzeczy, moga mianowicie obdarzy zdolnoci wieszczenia kadego czowieka lub zwierz.3 b. Zeus nieustannie sprzecza si z Her. Rozdraniona jego niewiernoci, czsto upokarzaa go intrygami. Wyznawa jej co prawda swe tajemnice i niekied# sucha jej rady, ale nigdy nie ufa jej w peni, ona za wiedziaa, e jeli przekroczy pewn granic, wwczas j zbije, a nawet gotw jest razi j piorunem. Uciekaa si wic do bezlitosnych knowa, jak na przykad przy urodzeniu Heraklesa. Niekiedy poyczaa przepask Afrodyty, by rozbudzi

w nim podanie i osabi w ten sposb jego wol.4 c. Przyszed czas, gdy pycha i zgryliwo Zeusa stay si tak nieznone, e Hera, Posejdon, Apollo i wszyscy pozostali Olimpijczycy z wyjtkiem Hestii

62

13.c-13.3

nagle go otoczyli, gdy lea na swym ou pogrony we nie, i zwizali go rzemieniami o stu wzach, by nie mg si rusza. Grozi, e ich natychmiast zabije, ale pooyli piorun tak daleko, e nie mg po niego sign, i drwili z niego bez litoci. Bogowie wicili zwycistwo, ale zazdroszczc sobie wzajemnie kcili si o to, kto ma zosta nastpc Zeusa. l#mczasem nereida Tetyda, przewidujc, e Olimpowi grozi wybuch wojny domowej, popiesznie udaa si na poszukiwanie sturkiego Briareusa, ktry szybko rozplta wzy, posugujc si rwnoczenie wszystkimi stu rkami, i wyzwoli swego pana. Her, jako przywdczyni spisku, powiesi Zeus za rce przywizujc j zotymi bransoletami do nieba i zawieszajc na kostkach ng kowada. Inne bstwa nie miay sw oburzenia, ale nie miay przyj na ratunek Herze, chocia aonie pakaa. W kocu Zeus obieca, e j uwolni, jeli przysigni#, e nigdy wicej przeciw niemu nie powstanie, co te w kocu bez wikszego entuzjazmu zrobia. Zeus ukara Posejdona i Apollina posyajc ich jako niewolnych suebnikw krlowi Laomedontowi, dla ktrego zbudowali miasto Troj, innym natomiast darowa win, poniewa dziaali pod przymusem. 5 1. Fragmentyorfickie, 58; Hezjod, Teogonia, 56. 2. Apollodoros,1.3.1-2. 3. Homer, Iliada, XIX.407. 4. Ibid., I.547; XVI.458; VII1.407-408; XV.17; VIII.397-404; XIV.197-223. 5. Scholia do Iliady Homera, XX1.444; Tzetzes, O likofronie, 34; Homer, Iliada, I.399 i nast. oraz XV.18-22.

1. Poycie maeskie Zeusa i Hery odzwierciedla stan poycia maeskiego w barbarzyskiej epoce doryckiej, kiedy kobiety zostay pozbawione wszelkiej wadzy magicmej poza wi#szczeniem i gdy zaczto je traktowa jak dobytek. By moe okazj do uratowania przez Tetyd i Briareusa wadzy Zeusa po spisku bogw olimpijskich bya rewolucja paacowa ksit-wasali helleskiego Wielkiego Krla, omal nie zakoczona jego detro_nizacj, gdy z pomoc przyszed oddzia wiernych niehelleskich wojsk rekrutujcych si z l#lacedonii, siedziby Briareusa, oraz oddzia# Magnezyjczykw, ludu Tetydy. W takim wypadku spisek byby dzieem arcykapanki Hery, ktr nastpnie Wielki Krl ukara w sposb opisany w micie. 2. Zgwacenie bogini ziemi, Rei, przez Zeusa oznacza, e czciciele Zeusa, Hellenowie; przejli wszystkie obrzdy rolnicze i pogrzebowe. Rea zabronia Zeusowi eni si, co znaczy, e dotd monogamia bya nie znana; kobiety bray sobie kochankw wedle upodobania. Spodzenie Pr Roku z Temid oznacza, e Hellenowie zawadnli rwnie kalendarzem. Temida ("ad") bya Wielk Bogini, ktra wprowadzia rok trzynastomiesiczny, podzielony na dwie poowy letnim

i zimowym przesileniem. W Atenach personifikoway te pory roku Tallo i Karpo (pocztkowo Karfo), oznaczajce "kiekowanie" i "widnicie". W ich wityni znajdowa si o#tarz fallicznego Dionizosa (zob. 27.5). Na rzebach skalnych w Hattusas, albo Pterii, s one podwjnym wizerunkiem bogini-lwicy imieniem Hepta, unoszonej na skrzydach dwugowego ora-soca. 3. Charis ("aska") bya Wielk Bogini w jej rozbrajajcym aspekcie, gdy arcykapanka wybiera#a sobie mionika - witego krla. Homer wspomina o dwch Charytach - Pazitei i Kale,

13.3-14.c

63

co, jak si zdaje, jest rozbiciem trzech sw: Pasi thea kale- "bogini pikna dla wszystkich". Dwie Charyty, Aukso ("wzrost") i Hegemone ("panowanie"), ktre czcii Ateczycy, odpowiaday dwm Porom Roku. Charyty czczono pniej jako triad odpowiadajc Trzem Mojrompotrjnej bogini w jej najbardziej nieprzejednanym nastroju (zob.106.3). To, e byy one dziemi Zeusa z Eurynome Stworzycielk, pozwala na wycignicie wniosku, e wadca helleski mia prawo rozporzdza wszystkimi xnodymi kobietami na wydaniu. 4. Muzy ("grskie boginie") stanowiy pocztkowo triad (Pauzaniasz, IX.29.2) i s potrjn bogini w jej aspekcie orgiastycznym. Przekonanie o ojcostwie Zeusa jest pnym nabytkiem. Hezjod nazywa je jeszcze crkami Matki Ziemi i Powietrza. 14 NARODZINY HERMESA, APOLLINA, ARTEMIDY I DIONIZOSA a. Kochliwy Zeus przesypia si z licznymi nimfami, potomstwem tytanw i bogw, a po stworzeniu czowieka rwnie i ze miertelnymi kobietami. Co najmniej cztery wielkie bstwa olimpijskie spodzi w nieprawym zwizku. Najpierw Hermesa z Maj, crk Atlasa, ktra powia swego syna w jaskini na grze Kyllene w Arkadii. Nastpnie spodzi Apollina i Artemid z crk tytana Kojosa i tytanki Fojbe, Leto, zamieniajc j i siebie na czas stosunku w przepirki.l Zadrosna Hera posaa wa Pytona, by ciga Leto po caym wiecie, i orzeka, e nie wolno jej powi dziecka w adnym miejscu, na ktre pada wiato soneczne. Na skrzydach Wiatru Poudniowego dotara w kocu Leto do Ortygii w pobliu Delos, gdzie urodzia Artemid, ktra w chwil po przyjciu na wiat pomoga swej matce przeby cienin i tu, midzy drzewem oliwki i palm daktylow rosnc na pnocnym stoku delijskiej gry Kyntos, Leto urodzia po dziewiciu dniach poogu Apollina. Delos, do tej pory wyspa pywajca, zostaa unieruchomiona na morzu i nikomu nie wolno tutaj ani przychodzi na wiat, ani umiera. Ludzi chorych i kobiety ciarne przewozi si na Ortygi.z b. Rne maj imiona matki Dionizosa, syna Zeusa. Niektrzy twierdz, e bya ni Demeter lub Io,3 inni mwi o Dione, inni znowu v#ymieniaj Persefon, z ktr Zeus mia stosunek w postaci wa, wreszcie jeszcze inni wspominaj o Lete.4 c. Powszechnie jednak przyjta jest nastpujca opowie: Zeus przebrany za miertelnika mia tajn miostk z Semele ("ksiycem"), crk krla

Kadmosa z Teb, zazdrosna Hera za, przebrana za star ssiadk, poradzia Semele, bdcej wwczas w szstym miesicu ciy, by zadaa od swego tajemniczego kochanka, aby przesta j oszukiwa i zdradzi wreszcie, kim jest naprawd. Skde bowiem moe wiedzie, czy nie jest potworem? Semele usuchaa tej rady, a gdy Zeus nie chcia speni jej yczenia, nie dopucia go do oa. Rozgniewany, pojawi si jako grzmot i byskawica. Semele zostaa

64

14.c-14.4

spalona. Hermes jednak uratawa jej szeciamiesicznego syna, wszy go Zeusowi w udo, by tam dojrzewa jeszcze przez trzy miesice, i we waciwym czasie wyda go Zeus na wiat. Dlatego Dionizos nazywa si "podwjnie urodzonym" i "dzieckiem podwjnych wrt".5

1. Hezjod, Teogonia, 918; Apollodoros,1.4.1; Arystofanes, Ptaki, 870; Serwiuszo Eneidzie Wergiliusza, III. 72. 2. Hymn Homerycki do Apollina, 14 i nast.; Hyginus, Fabulae, 140; Elian, Varia historia, V.4; Tukidydes, III.104; Strabon, X.5.5. 3. Diodor z Sycylii,111.62 i 74; IV.4. 4.Scholia do dpytyjskich Pindara, II1.177; Fragmentyorfickie, 59;Plutarch, Rozmowy biesiadne, VII.5. 5. Apollodoros, II1.4.3; Apoloniusz z Rodos, IV.1137.

l. Gwaty Zeusa s widocznie wzmiankami o helleskich podbojach staroytnych wity Wielkiej Bogini, takich na przykad jak na grze Kyllene. Jego maestwa odnosz si zapewne do taroytnego obyczaju nadawania tytuu "Zeus" witemu krlowi w kulcie dbu. Hermes, syn urodzony po zgwaceniu Mai - tytu bogini ziemi jako staruchy - nie by pocztkowo bogiem, lecz jedynie totemistyczn moc fallicznego supa lub kopca. Wok tego rodzaju supw urzdzano orgiastyczne tace na cze bogini. 2. Jednym z atrybutw boskoci Apollina bya, jak si zdaje, wieszcza mysz - Apolo Sminteus ("Mysi Apollo") to jeden z jego najdawniejszych tytuw (zob.158.2) - do ktrej si zwracano w sanktuarium Wielkiej Bogini, co by moe tumaczy, dlaczego urodzi si w miejscu, dokd nigdy nie docieray promienie soca, a mianowicie pod ziemi. Myszy czono z chorobami i ich leczeniem, wobec tego Hellenowie czcili Apollina jako boga medycyny i wieszczenia, opowiadajc pniej, e urodzi si pod drzewem oliwki i pod palm daktylow na pnocnym stoku gry. Nazywali go bliniakiem Artemidy, bogini porodw, i matk jego uczynili Leto - crk tytanw Fojbe ("ksiyc") i Kojosa ("inteligencja") - znan w Paestynie i Egipcie jako Lat, bogini urodzaju oliwki i palmy ; dlatego przybya do Grecji na skrzydach Poudniowego Wiatru. W Italii zostaa Laton ("Krlow Lat"). Jej spr z Her wiadczyby o konflikcie midzy dawnymi imigrantami Palesty#y i lokalnymi plemionami, ktre zciy inn bogini ziemi. Kult myszy, ktry, jak si zdaje, sprowadzia ze sob, istnia ju od dawna w Palestynie (I Ksiga Samuela, V1.4 i Ksiga Izajasza, LXVI.17). Pogo Pytona za Apollinem przypomina wykorzystywanie wa w domach greckich i rzymskich przy tpieniu myszy. Apollo by jednak rwnie duchem witego krla, ktry zjad jabko - sowo "apollo" moe pochodzi od rdzenia abol, "jabko", a nie od sowa appollynai, "niszczy", jak to powszechnie si przyjmuje.

3. Lubiena przepirka bya witym ptakiem Artemidy, pocztkowo bogini orgiastycznej. Stada przepirek odpoczyway na Ortygii podczas wiosennych wdrwek na pnoc. Opowie o tym, e Delos, miejsce urodzenia Apollina, bya dotd wysp pywajc (zob. 43.4), wynika moe z niezrozumienia przekazu, e jego miejsce urodzenia jest obecnie oficjalnie ustalone. U Homera bowiem (Iliada, IV.101) zwie si on Likegenes, "urodzony w Licji". Efezjanie natomiast si przechwalali, e urodzi si na Ortygii, w pobliu Efezu (Tacyt, Rocniki, III.61). Za swego rodaka uwaali go rwnie beoccy Tegyranowie i attyccy Zostaranowie (Stefan z Bizancjum pod hasem "Tegyra"). 4. Dionizos zacz prawdopodobnie sw karier jako swoisty wity krl, ktrego bogini zabijaa co roku piorunem w sidmym miesicu po zimowym przesileniu i ktrego zjaday

14.4-15.1

65

kapanki (zob. 27.3). Tym tumacz si imiona jego matek: Dione, 'bogini dbu, Io i Demeter, boginie zboa, oraz Persefona, bogini mierci. Plutarch, nazywajc go "Dionizosem, synem Lete" ("zapomnienia"), wspomina o jego pniejszym wcieleniu jako boga winnej latoroli. 5. Historia Semele, crki Kadmosa, jest, jak si zdaje, reminiscencj radykalnej akcji podjtej przez Hellenw w Beocji w celu pooenia kresu tradycji krlewskich ofiar. Olimpijczyk Zeus ustala sw wadz, bierze pod opiek skazanego krla i niszczy bogini wasnym piorunem. Tak wic Dionizos staje si niemiertelny po ponownym urodzeniu si z niemiertelnego ojca. Semele bya czczona w Atenach podczas Lenajw, wita Dzikich Kobiet, kiedy rocznego byczka przedstawiajcego Dionizosa wiartowano na dziewi kawakw i skadan jej w ofierze. Jeden kawaek spalano, reszt za wierni zjadali na surowo. Semele tumaczy si zazwyczaj jako oboczna forma imienia Selene ("ksiyc"), a dziewi jest tradycyjn liczb orgiastycznych kapanek ksiyca biorcych udzia w tego rodzaju ucztach. Na malowidle w jaskini w Kogul widzimy dziewi takich kapanek taczcych wok witego krla, a inna podobna dziewitka w redniowieczu zabia i zjada w. Samsona, akolit z Dol.

15 NARODZINY EROSA a. Niektrzy utrzymuj, e Eros, ktry wylg si z jaja-wiata, by pierwszym z bogw, poniewa bez niego pozostali bogowie nie mogliby si urodzi. Uwaaj, e jest rwienikiem Matki Ziemi i Tartaru i e nie ma oja ani matki, chyba e wydaa go na wiat Ejlejtyja, bogini poogu.l b. Inni uwaaj, e by synem Afrodyty i Hermesa lub Aresa, albo te zosta spodzony przez jej ojca, Zeusa. Niektrzy uwaaj go za syna Irydy i Wiatru Zachodniego. By to chopak rozbrykany, nie okazywa szacunku nalenego wiekowi czy stanowisku, ale kry wszdzie na swych zotych skrzydach, razi ostrymi strzaami bez rozmysu i potrzeby rozpalajc w sercach straszliwy ogie.2

1.Hymn orficki, V; Arystoteles, Metafizyka, I.4; Hezjod, Teogonia, 120; Meleager, Antologia palatyska, 5,177; Olen cytowany przez Pauzaniasza, IX.27.2. 2.Cycero, O naturze bogw, III.23; Wergiliusz, Ciris,134; Alkajos cyt. przez Plutarcha, Amatorius, 20.

1. Eros ("namitno seksualna") by dla Hezjoda czyst abstrakcj. Wczeni Grecy przedstawiali go jako "Ker", czyli uskrzydlon "Klsk", podobnie jak Staro czy Zaraz, wychodzc z zaoenia, e nieopanowane namitnoci mog zakca ad spoeczny. Pniejsi jednak poeci traktowali jego wybryki z przewrotn przyjemnoci, a w czasach Praksytelesa nadano mu sentymentalny wizerunek piknego modzieca. Najsynniejsze jego sanktuarium znajdowao si w Tespiach, gdzie Beotowie czcili go w postaci zwyczajnego fallicznego supa - pasterski Hermes lub Priap pod innym imieniem (zob.150a). Rozmaite relacje o jego rodzicach tumacz si same przez si. Hermes by bogiem fallicznym, Ares za, jako bg wojny, rozpala dz w onach

5# Mity grectie

15.1-16.c

wojownikw. Afrodyta i Zeus jako rorlzice Erosa stanowi aluzj do tego, e podanie moe doprowadzi nawet do kazirodztwa. Wymysem poetyckim s jego narodziny z Tczy (Irydy) i Wiatru Zachodniego. Ejlejtyja - "ta, ktra przychodzi z pomoc kobietom w poogu" - to tytu Artemidy oznaczajcy, e nie ma mioci silniejszej od macierzyskiej. 2. Erosa nigdy nie uwaano za boga dosy odpowiedzialnego, by zaliczy go do panujcej rodziny dwunastu Olimpijczykw.

16 NATURA I POCZYNANIA POSEJDONA a. Gdy Zeus, Posejdon i Hades po zdetronizowaniu swego o#ca Kronos:# wycigali z hemu losy, by podzieli si rzdami niebem, morzami i mrocznym podziemiem, pozostawiajc ziemi we wsplnyxn wadaniu, Zeusowi przypado niebo, Hadesowi podziemie; Posejdonowi za morze. P##.jslon dorwujcy swemu bratu Zeusowi godnoci, chocia nie wadz, ktliwy i grubiaski z natury, przystpi natychmiast do budowania swego podwodnego paacu w pobliu Ajgaj na Eubei. W olbrzymich stajniach trzyma zoty rydwan oraz biae konie o zotych grzywach, podkute brzowymi podkowami. Gdy rydwan ten zbia i, natychmiast ustaway burze, a potwory morskie wyaniay si na powierzchni i baraszkoway przy nim.l b. Poszukujc ony, ktra czuaby si dobrze w morskich gbinach,

,# #

zaleca si Posejdon do nereidy Tetydy, ale gdy dowiedzia si od Temidy o proroctwie goszcym, e syn Tetydy bdzie potniejszy od swego ojca, ustpi i pozwoli jej wyj za m za miertelnika imieniem Peeus, a sam zwrci si do innej nereidy, Amfitryty, ktra jednak z obrzydzeniem patrzya na jego zaloty i ucieka przed nim na gr Atlas. Posejdon pchn za ni posacw, midzy innymi niejakiego Delfinosa, ktry tak przekonywajco wystpowa w jego sprawie, e nereida ulega i zlecia mu przygotowania do obrzdu zalubin. Wdziczny Posejdon umieci wizerunek Delfinosa midzy gwiadami jako konstelacj Delfina.# Amfitryta urodzia Posejdonowi troje dzieci: Trytona, Rode i Bentesikyme, ale swymi miostkami z boginiami, nimfami i miertelnymi kobietami Posejdon dawa jej niemal tyle powodw do zazdroci, co Zeus Herze. Szczeglny wstrt budzi w niej romans Posejdona ze Skyll, crk Forkysa. Zamienia wic Skyll w szeciogowego, szczekajcego potwora o dwunastu nogach, wrzucajc magiczne zioa do jej kpieli.3 c. Posejdon by zachanny na ziemskie krlestwa i w swoim czasie. zgosi swe roszczenia do Attyki wbijajc trjzb w Akropol ateski. Natychmiast zaczo w tym miejscu bi rdo wody morskiej, ktre dotd jeszcze mona obejrze. Gdy dmie wiatr poudniowy, z wielkiej gbokoci dochodzi odgos fal rozbijajcych si o brzeg. P#niej, w okresie panowania Kekropsa, przyby-

16.c-16.f 67 a tu Atena i zawadna tym miejscem w sposb agodniejszy, a mianowicie posadzia obok rda pierwsze drzewo oliwne. Rozwcieczony Posejdon wyzwa j na pojedynek i Atena przyjaby wyzwanie, gdyby nie Zeus, ktry wda si w spraw i nakaza, by zwrcili si o rozstrzygnicie sporu do sdu rozjemczego. Stanli wic oboje przed sdem bogw, w ktrym zasiedli ich niebiascy koledzy. Wezwano Kekropsa na wiadka. Zeus sam si nie wypo# wiada, lecz pozostali bogowie stanli po stronie Posejdona, wszystkie za boginie popary Aten. W ten sposb wikszoci jednego gosu sd przyzna, e Atena ma wiksze prawo do tej ziemi, poniewa ofiarowaa lepszy dar. # d. Posejdon w straszliwym gniewie posa olbrzymie fale, by zalay track rwnin, na ktrej stao Atenaj, miasto bogini Ateny. Bogini przeniosa sw siedzib do obecnych Aten, ktre nazwaa swoim imieniem. Aby jednak przebaga Posejdona, kobiety ateskie pozbawiono prawa gosu, a mcyznom nie wolno odtd nosi imienia matki.4 e. Posejdon z Aten toczyli rwnie spr o Trojzen. Zeus wyda rozkaz, by miasto zostao podzielone na dwie rwne czci midzy oba bstwa. Oboje byli z tego rozstrzygnicia niezadowoleni. Posejdon bez powodzenia prbowa odebra Egin Zeusowi i Naksos Dionizosowi. W sporze z Heliosem o Korynt otrzyma jedynie przyldek, Heliosowi natomiast przypad akropol. Wcieky, prbowa odebra Herze Argolid i znowu gotw#by walczy odmawiajc stawienia si przed rwnymi sobie bogami, ktrzy, jaktwierdzi, s do niego uprzedzeni. Zeus przekaza wic spraw bogom rzecznym, Inachosowi, Kefizosowi i Asterionowi, ktrzy wydali wyrok na korzy Hery. Poniewa Posejdonowi zabroniono si mci, jak to poprzednio czyni, poto-

pem, postpi wrcz przeciwnie: wysuszy rzeki sdziw do tego stopnia, e pyn teraz tylko latem. Ze wzgldu jednak na Amymone, jedn z Danaid, ktra bya bardzo zmartwiona t susz, nakaza, by rzeka argiwska Lerna pyna stale.5 f. Posejdon chepi si tym, e stworzy konie, chocia niektrzy twierdz, e gdy przyszed na wiat, Rea daa Kronosowi konia do zjedzenia. Utrzymuje rwnie, e wynalaz uzd, chocia ju przed nim wynalaza j Atena. Nikt jednak nie przeczy, e ustanowi wycigi konne. Konie s mu powicone by moe jako reminiscencja jego miosnych zabiegw wobec Demeter, gdy zapakana szukaa swej crki Persefony. Opowiadaj, e Demeter, zrozpaczona i znuona, nie majc najmniejszej ochoty na miosne igraszki z jakimkolwiek bogiem lub tytanem, przemienia si w koby i zacza pa si razem a trzod niejakiego Onkosa, syna Apollina, ktry panowa w arkadyjskim Onkejonie. Nie udao si jej jednak oszuka Posejdona, ktry, przemieniwszy ' si w ogiera, pokry j i z tego bezwstydnego zwizku urodzia si nimfa Despojna i dziki ko Arion. Gniew Demeter by tak straszliwy, e dotd # jeszcze czczona jest lokalnie jako "Demeter Furia".6

68

16.1-16.4 l. Homer, Iliada, XV.18?-193; VIII. 210-211; XIII.21-30; Odyseja, V.381; Apoloniusz z ftodos, III.1240. 2. Apollodoros,111.13.5; Hyginus, Astronomia,11.17. 3. Tzetzes, O Likofronie, 45 i 50. 4.Herodot, V111.55; Apollodoros, III.14.1; Pauzaniasz,1.24.3; Augustyn, Paristwo boe, XVIII.9; Hyginus, Fabulae,164. 5.Pauzaniasz, II.30.6; Plutarch, Rozmowy biesiadne, IX.6; Pauzaniasz, II.1.6; II.15.5; 11.22.5. 6. Pindar, Odypytyjskie, V1.50; Pauzaniasz, VIII.25.3-5; Apollodoros, III.6.8.

l. Tetyda, Amfitryta i Nereida to rozmaite lokalne tytuy potrjnej bogini ksiyca jako wadczyni morza, poniewa za Posejdon by ojcem-bogiem Eolw, ktrzy wyz'uszyli na morze, utrzymywa, e jest jej mem, wszdzie gdzie napotyka jej wyznawcw. Peleus polubi Tetyd na grze Pelion (zob. 811). Nereis (Nereida) znaczy "mokra", a imi Amfitryty odwouje si do "trzeciego ywiou" - morza znajdujcego si nad ziemi, ktre jest elementem pierwszym, i pod powietrzem, stanowicym element drugi. W poematach Homerowych Amfitzyta znaczy po prostu "morze" i nie jest personifikowana #ako ona Posejdona. Wzbranianie si przed maestwem z Posejdonem odpowiada oporom Hery, o ktrej rk stara si Zeus, i Persefony, kiedy pragn j

polubi Hades. Maestwo pocigao za sob ingerencj kapanw-mczyzn we wadz kobiet nad rybowstwem. Opowie o Delfinosie jest sentytnentaln alegori: delfiny si pojawiaj, gdy morze si uspokaja. Dzieci Amfitryty byy rwnie triad: Tryton, pomylny nw ksiyca, Rode, i, penia niwna, i Bentesikyme, grony stary ksiyc. Tryton jednak otrzyma pniej peE msk. Ajgaj znajdowao si na osonitej czci beockiej Eubei i suyo jako port dla Orchomenos. Tu wanie odbywaa si koncentracja ekspedycji morskiej przeciw Troi. 2. Historii zemsty Amfitryty na Skylli odpowiada opowie o zemcie Pazyfae na innej Skylli (zob. 91.2). Skylla ("ta, ktra rozdziera" lub "szczeni") jest jedyniP niemiym aspektem samej Amfitryty: bogini mierci Hekate o gowie psa (zob. 31f) czua si dobrze zarwno na ldzie, jak i na morzu. Na odcisku pieczci z Knossos widzimy j, gdy grozi czowiekowi w odzi, podobnie jak zagraaa Odyseuszowi w Cieninie Mesyskiej (zob.170t). ReIacja cytowana przez Tzetzesa jest, jak si zdaje, bdn dedukcj ze staroytnego malowida na wazie przedstawiajcego Amfitryt stojc obok sadzawki zamieszkanej przez potwora o gowie psa, po drugiej stronie wazy znajduje si utopiony heros midzy dwiema triadami bogi o psich gowach stojcych u#wejcia do Podziemi (zob. 31a i 134.1). 3. Podejmowane przez Posejdona prby zawadnicia pewnymi miastami s mitami politycznymi. Jego spr o Ateny sugeruje nieudan prb uczynienia go, zamiast Ateny, opiekuczym bstwem miasta. Zwycistwo jej zostao pomniejszone ustpstwem na rzecz patriarchatu. Ateczycy zrezygnowali z kreteskiego zwyczaju przybierania imion matek, ktry zachowa sig w Karii do czasw klasycznych (Herodot, 1.173). Varro, ktry podaje powyszy szczeg, przedstawia sd jako plebiscyt z udziaem wszystkich mczyzn i kobiet w Atenach. Nie ulega wtpliwoci, e joscy Pelazgowie z Aten zostali pokonani przez Eolw i e Atena odzyskaa suwerenn wadz jedynie dziki sojuszowi z Achajami Zeusa, ktrzy pniej zmusili j do wyrzeczenia si ojcostwa Posejdona i uznania, i po raz drugi przysza na wiat z gowy Zeusa. 4. Oliwka szlachetna zostaa przywieziona z Libii, co potwierdza mit o libijskim pochodzeniu Ateny. Ale Atena przywioza jedynie szczep, poniewa oliwka szlachetna sama nie wydaje owocw - musi by szczepiona na oliwniku lub na dzikiej oliwce. Drzewo jej pokazywano w Atenach jeszcze w drugim wieku po Chr. Zalanie Rwniny Triazyjskiej jest prawdopodobnie faktem historycznym, ale nie mona ustali daty tego wydarzenia. By moe w XIV w: p.n.e.,

16.4-17.a

69

ktry zdaniem meteorologw by okresem maksymalnych opadw deszczu, rzeki Arkadii nigdy nie wysychay, a pniejsze ich zanikanie przypisano zemcie Posejdona. Przedhelleski kult soca w Koryncie jest faktem stwierdzonym (Pauzaniasz, II.4.7 - zob. 67.2).

5. Mit o Demeter i Posejdonie upamitnia hellesk inwazj na Arkadi. W Figalii przedstawiano Deineter jako koskogow patronk przedhelleskiego kultu konia. Konie byy powicone ksiycowi, poniewa #ch kopyta pozostawiay lady w ksztacie ksiyca, ktry uchodzi za rdo wszelkiej wody; std powizania Pegaza ze rdami wody (zob. 75b). Dawni Hellenowie sprowadzili z terenw zakaspijskich ras konia wikszego, lokalna bowiem odmiana, wysokoci mniej wicej szkockiego pony, nie nadawaa si do zaprzgu w rydwanie. Zajli oni, jak si zdaje, orodki kultu konia, gdzie krlowie-wojownicy zmuszali do maestwa lokalne kapanki i w ten sposb zdobywali prawo do zawadnicia ziemi, przy okazji likwidujc orgie dziiiich koby (zob. 72.4). wite konie, Arion i Despojna (tytu samej Demeter), uchodziy potem za potomstwo Posejdona. Amymone byo to moe imi Wielkiej Bogini w Lernie, orodku wodnego kultu Danaid (zob. 60g i 4). 6. Demeter jako Furia, podobnie jak Nemezis jako Furia, bya bogini w jej dorocznym nastroju mordowania. Opowie za o Posejdonie i Demeterw Telpuzji (Pauzaniasz, VIII.42) oraz o Posejdonie i bezimiennej Furu przy rdle w Tilusa w Beocji (scholia do Iliady Homera, XXII1.346) bya od wiekw znana, zanim przybyli Hellenowie. Pojawia si ona we wczesnej hinduskiej literaturze sakralnej, gdzie Saranju przemienia si w koby#, Wiwaswat staje si ogierem i j pokrywa, a owocem tego zwizku s dwaj herosi Aswinowie, Demeter Erinnys by moe w rzeczywistoci nie oznaczaa "Demeter Furii", lecz "Demeter Saranju" -prb pogodzenia dwch skconych kultur. Jednak dla niechtnie usposobionych Pelazgw Demeter bya, i pozostaa, rozwcieczona.

17 NATURA I POCZYNANIA HERMESA a. Kiedy Hermes urodzi si na grze Kyllene, matka jego Maja uoya go w powijakach w sicie, ale wyrs ze zdumiewajc szybkoci na maego chopca i gdy tylko si odwrcia, umkn i ruszy na poszukiwanie przygody. Zjawi si w Pierii, gdzie Apollo pas pikne stado krw, i postanowi je ukra. Obawia si jednak, e zdradz go lady kopyt, szybko wic sporzdzi odpowiednio duo chodakw z kory citego dbu, przywiza je splecion traw do racic krw i w nocy wyprowadzi zwierzta na drog. Apollo odkry kradzie, lecz da si zwie sztuczce Hermesa i chocia dotar a do Pylos, szukajc w kierunku zachodnim, i do Onchestos, szukajc na wschd, musia w kocu wyznaczy nagrod za schwytanie zodzieja. Sylen i jego satyrowie, akomic si na nagrod, popieszyli w rnych kierunkach, by go wytropi, ale przez duszy czas szukali bez powodzenia. W kocu grupa satyrw przemierzajca Arkadi usyszaa tony muzyki, jakiej dotd nigdy nie syszeli. Nimfa Kyllene siedzca przed wejciem do jaskini wyjania im, e niedawno urodzio si tam dziecko niezwykle uzdolnione, ona za jest jego piastunk. Chopaczek sporzdzi ze skorupy wia i jelit krowich pomysow grajc zabawk, ktr ukoysa sw matk d snu. 17.b-17.e b.- A od kogo dosta jelita krowie? - zapytali czujni satyrowie widzc dwie skry rozoone przed jaskini. - Czybycie zarzucali biednemu dziecku kradzie? - pytaa Kyllene.

''

'

Doszo do ostrej wymiany sw. c. W tej wanie chwili zj awi si Apollo, gdy i on doszed, kim jest zodziej, obserwujc podejrzane zachowanie si pewnego dugoskrzydego ptaka. Wszedszy do jaskini, Apollo zbudzi Maj i zapowiedzia surowo, e Hermes musi odda skradzione krowy. Maja pokazaa mu dziecko zawinite w powijaki, udajce, e pi. "C to za niemdre oskarenie?" - zawoaa. Apollo jednak ju rozpozna skry. Porwa chopca, zanis na Olimp i tam oficjalnie oskary o kradzie, przedstawiajc skry jako dowd rzeczowy. Zeus, ktry nie chcia uwierzy, e jego nowo narodzony syn jest zodziejem, zachca Hermesa, by nie przyznawa si do winy, lecz Apollo nie chcia ustpi i w kocu Hermes zmik i wyzna prawd. - No, dobrze, chod ze mn - powiedzia. - Moesz sobie zabra te krowy. Zarnem jedynie dwie i powiartowaem je na dwanacie rwnych czci jako ofiary dla dwunastu bogw. - Dwunastu? - zapyta Apollo. - A kt jest dwunastym bogiem? - Twj suga, panie - odpowiedzia skromnie Hermes wskazujc na siebie. - Zjadem tylko swoj cz, chocia byem bardzo godny, reszt za spaliem, jak naley. Bya to pierwsza ofiara z misa, jak kiedykolwiek zoono. d. Obaj bogowie powrcili na gr Kyllene. Hermes przywita si ze sw matk i wycign co, co ukry pod owcz skr. - A co tam masz? - zapyta Apollo. W odpowiedzi pokaza mu Hermes dopiero co wynalezion lir z wiej skorupy i zagra na niej za pomoc kostki, ktr te sam wynalaz, tak porywajc melodi, piewajc rwnoczenie chwa szlachetnoci Apollina, jego inteligencji i hojnoci, e kradzie zostaa mu natychmiast wybaczona. Zaprowadzi zachwyconego i zdumionego Apolla do Pylos, grajc przez ca drog, i tam odda mu reszt tr#ody, ktr ukry w jaskini. - Ubijmy interes! - zawoa Apollo. - Zachowaj trzod, a ja wezm lir. - Zgoda - odpowdzia Hermes, po czym ucisnli sobie rce. e. Podczas gdy godne krowy si pasy, Hermes naci trzciny, zrobi pastersk fujark, nastpnie zagra na niej now melodi. Apollo zachwycony zawoa: - Ubijmy interes! Za t fujark dam ci zot lask, ktr posuguj si wypasajc moje trzody, a w przyszoci zostaniesz bogiem wszystkich pasterzy byda i pasterzy owiec. - Moja fujarka wicej warta od twojej laski - odpowiedzia Hermes - ale zamieni si, jeli nauczysz mnie jeszcze przepowiadania przyszoci, bo myl, e to bardzo poyteczna umiejtno.

17.e-17.j - Tego zrobi nie mog - rzek Apollo - pjd jednak do moich stary,ch piastunek Trii, ktre mieszkaj na Parnasie, a one naucz ci, jak wry z kamykw. f. Znowu uisnli sobie donie, po czyrr# Apollo zabra dziecko na Olimp i opowiedzia o wszystkim Zeusowi. Zeus ostrzeg Hermesa, e odtd musi szanowa prawo wasnoci i powstrzymywa si od mwienia oczywistych kamstw, ale wida byo, e go to wszystko baw#

- Wygldasz mi na bardzo pomysowe, wymowne i przekonujce bstewko - powiedzia. - Uczy mnie wic swoim heroldem, ojcze - poprosi Hermes - a wwczas bd odpowiada za cao wszelkiej niebieskiej wasnoci, nigdy nie bd kama, chocia nie mog obieca, e zawsze bd mwi ca prawd. - Tego si od ciebie nie oczekuje - odpowiedzia Zeus z umiechem. - Ale do obowizkw twoich bdzie naleao zawieranie ukadw, popieranie handlu i zapewnienie podrnikom swobody pox2iszania si po wszystkich drogach wiata. Gdy Hermes zgodzi si na te warunki, Zeus wrczy mu lask herolda z biaymi wstkami i nakaza wszystkim j szanowa. Da mu te okrgy kapelusz chronicy przed deszczem i zote sanday ze skrzydami, ktre przenosiy go z miejsca na miejsce z szybkoci wiatru. Natychmiast przyjty zosta do olimpijskiej rodziny, ktr nauczy sztuki wzniecania ognia szybko obracajc krzesiwem. g. Nastpnie Trije nauczyy go, jak przepowiada przyszo z kamykw wirujcych w zbiorniku wody, on sam za wynalaz gr w kostki i sztuk wrenia z nich. Hades rwnie zatrudni go jako swego herolda, by agodnie i przekonywajco wzywa zmarych przykrywajc ich oczy sw zot lask.' h. Potem pomg Hermes Trzem Mojrom uoy alfabet, wynalaz astronomi, gam muzyczn, boks i gimnastyk, wagi i miary (niektrzy przypisuj to Palamedesowi) ora zaoy hodowl oliwki.2 i. Jedni twierdz, e wynaleziona przez Hermesa lira bya siedmiostrunna, irmi, e miaa tylko trzy struny odpowiadajce porom roku albo cztery, odpowiadajce kwartaom roku. Apollo za liczb ich zwikszy do siedmiu.# j. Hermes mia wielu synw, w tym Echiona, herolda Argonautw, zodzieja Autolikosa i Dafnisa, wynalazc poezji pasterskiej. Dafnis by piknym modziecem sycylijskim, ktrego matka, nimfa, pooya w gaju laurowym na grze Hery, std jego imi (od daphne- laur), nadane przez pasterzy, ktrzy zastpili mu rodzicw. Pan nauczy go gra na fujarce. Dafnis by ulubiecem Apollina i czsto polowa z Artemid, ktra z przyjemnoci suchaa jego muzyki. Opiekowa si czule swymi licznymi stadami tej samej rasy co trzody Heliosa. Nimfa Nomia zmusia go, pod kar utraty wzroku, do zoenia lubu, e nigdy jej nie zdradzi, ale jej rywalka, Chimajra, uwioda go, gdy si upi. Nomia spenia sw pogrk i olepia kochanka. Dafnis pociesza si przez

. 17.j-17.5 pewien czas smutnymi pieniami o swej lepocie, ale nie y dugo. Hermes zamieni go w kamie, ktry dotd pokazuj w miecie Kefalenitanon, i spowodowa, e w Syrakuzach zacza bi fontanna zwana Dafnis, przy ktrej skadane s doroczne ofiary.4 1. Hymn Homerycki do Hermesa,1-543; Sofokles, Tropiciele; Apollodoros, III.10.2. 2. Diodor z Sycylii, V.75; Hyginus, Fabulae, 277; Plutarch, Rozmowy biesiadne, IX.3. 3. Hymn Homerycki do Hermesa, 51; Diodor z Sycylii,1.16; Makrobiusz, Saturnalia, 1.19; Kallimach, Hymn do Delos, 253. 4.Diodor z Sycylii, IV.84; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V.20; VII1.68; 10.26; Philargyrius o Sielankach Wergiliusza, V.20; Elian, Varia historia, X.18.

I. Mit o dziecistwie Hermesa przetrwa jedynie w pnej postaci literackiej. Tradycja najazdw przebiegych Messeczykw na ssiadw w celu zagrabienia byda (zob. 74g i 171h) oraz ukadu, na mocy ktrego ich zaprzestapo, zostaa, jak si zdaje, pozona mitologicznie z opowieci o tym, jak barbarzyscy Hellenowie przyjli i wyzyskali w imieniu swego adoptowanego boga Apollina kretesko-helladyck cywilizacj, ktr zastali w rodkowej i poudniowej Grecji - boks gimnastyka, miary i wagi, muzyka, astronomia oraz uprawa oliwki byy przedhelI leskie - i jak nauczyli si dobrych maier. 2. Hermes jako bg powsta z kamiennych fallusw, ktre byy lokalnymi orodkami przedhelleskiego kultu podnoci (zob.15.1) - opowie o tym, jak szybko rs, jest chyba spronym dowcipem Hmera - ale mg rwnie powsta z boskiego dziecicia przedhelleskiego kalendarza (zob. 24.6, 44.1, 105.1, 171.4 i dalej), z egipskiego Tota, boga inteligencji, i Anubisa, przewodnika dusz schodzcych do Podziemia. 3. Biae wstki herolda na lasce Hermesa zastpiono pniej mylnie wami, poniewa by on herldem Hadesa; std imi Echiona (od ehis - mija). Trije s Potrjn Muz ("bogini gr") Parnasu; przepowiaday one przyszo z kamykw, co rwnie praktykowano w Delfach (Mythographi Graeci, Appendix Narrationum, 67). Atenie pierwszej przypisano wynalzienie kostek do wrenia sporzdzonych z koci kykciowych (Zenobios, Przysowia, 5.75) i one wanie weszy w powszechny uytek, ale sztuka wieszczenia pozostaa arystokratycznym przywilejem zarwno w Grecji, jak w Rzymie. Dugoskrzydy ptak Apollina by prawdopodobnie witym urawiem Hermesa, albowiem kapani Apollina stale naruszali granice terytorium Hermesa, wczeniejszego patrona wieszczenia, literatury i sztuki. Podobnie postpowali kapani Hermesa w stosunku do Pana,muz i Ateny. Wynalezienie krzesania ognia przypisano Hermesowi, poniewa wiercenie za pomoc widra, stanowicego element mski, w materiale, stanowicym element eski sugerowao magi falliczn. 4. Sylen i jego synowie, satyrowie, pocztkowo prymitywni grale z pnocnej Grecji, to konwencjonalne postacie komiczne w dramacie attyckim (zob. 83.5). Jedna z nimf nazwaa Sylena autochtonem, czyli synem Pana (Nonnos, Dionysiaka, XIV.97; XXIX.262; Elian, Varia historia, I11.18). 5. Do romantycznej opowieci o Dafnisie dostarczy wtku sup falliczny w Kefalenitanon i fontanna w Syrakuzach, otoczQne prawdopodobnie gajami laurowymi, gdzie giewano pieni na cze pozbawionych wzroku zmarych. Apollo pokocha Dafnisa, poniewa przej laur od orgiastycznej boginu z Tempe (zob. 21.6).

18.a-18.c 18

7g

NATURA I POCZYNANIA AFRODYTY a. ftzadko udawao si nakoni Afrodyt, by uyczaa swej przepaski magicznej innej bogini, wszyscy bowiem kochali si w osobie, ktra t prze#ask nosia. Afrodyta otrzymaa j od Zeusa, gdy wychodzia za m za Hefajstosa, kulawego boga-kowala, lecz faktycznym ojcem trojga jej dzieci, Fobosa, Dejmosa i Harmonii, by Ares, prostonogi, porywczy, ktliwy i zawsze pijany bg wojny. Hefajstos nic nie wiedzia o zdradach swej maoriki do chwili, gdy pewnej nocy kochankowie zbyt dugo pozostali w ku w trackim paacu Aresa. Helios, ktry wanie wstawa, zobaczy ich igraszki i opowiedzia wszystko Hefajstosowi. b. Rozgniewa#y Hefajstos wrci do swej kuni i wyku sie myliwsk z brzu, delikat jak pajczyna, ale nie do rozerwania, i skrycie przyczepi j do oa maeskiego. Afrodycie, ktra wrcia z Tracji umiechnita i tumaczya si, e miaa sprawy do zaatwienia w Koryncie, powiedzia: - Wybacz mi, droga moja maonko, ale wybieram si na krtki odpoczynek na Lemnos, moj ulubion wysp. Afrodyta nie wyrazia ochoty towarzyszenia mowi i gdy tylko znik jej z oczu, popiesznie posaa po Aresa, ktry te wkrtce si zjawi. Oboje w doskonaych humorach udali si do ka, ale o wicie stwierdzili, e nadzy zapltali si w sie i nie mog si z niej wydosta. Zaskoczy ich w tej sytuacji Hefajstos, ktxy wrci z podry, i wezwa wszystkich bogw na wiadkw swej haby. Potem owiadczy, e nie uwolni swojej ony, dopty, doptki nie otrzyma z powrotem cennych podarunkw lubnych, ktre zoy jej przybranemu ojcu, Zeusowi. c. Zebrali si bogowie, by przypatrzy si zakopotanej Afrodycie. Tylko boginie, przez delikatno, pozostay w domu, Apollo za, chcc dokuczy Hermesowi, zapyta : - Nie miaby chyba nic przeciwko temu, by znale si w sytuacji Aresa? Hermes klnc si wasn gow odpowiedzia, e zamieniby si z Aresem, nawet gdyby sieci byo po trzykro wicej i wszystkie boginie miayby mu to za ze. Obaj bogowie rozemieli i gono, ale Zeus uwaa, e caa historia jest tak niesmaczna, i odmwi zwrcenia darw i wtrcania si do wulgarnej ktni midzy mem i on, stwierdzajc ponadto, e Hefajstos zbani si robic z tego publiczn scen. Posejdon, ktry na widok nagiego ciaa Afrodyty zakocha si w niej, ukry zazdro, jak ywi wobec Aresa, i udajc, e wspczuje Hefajstosowi, powiedzia: - Skoro Zeus odmawia pomocy, ja dopilnuj, by Ares w nagrod za uwolnienie zapaci rwnwarto darw lubnych.

74

18.c-18.g

- Zgadzam si - odpowi#dzia ponury Hefajstos - ale jeli Ares nie dotrzyma sowa, ty zajmiesz jego miejsce w sieci. - W towarzystwie Afrodyty? - zapyta miejc si Apollo. - Nie dopuszczam w ogle takiej myli, by Ares mg zawie - odrzek godnie Posejdon. - Jeliby jednak do tego doszo, jestem gotw zapaci dug

i polubi Afrodyt. Tak wic Ares znalaz si na wolnoci i powrci do Tracji, Afrodyta za udaa si do Pafos, gdzie odnowia sw dziewiczo w morzu.l d. Pochlebiana szczerym wyznaniem Hermesa, ktry przy wszystkich powiedzia, e j kocha, spdzia Afrodyta z nim noc, ktrej owocem by Hermafroditos, istota dwupciowa. Ryvnie zadowolona z obrony Posejdona, urodzia mu dwch synw, Rodosa i Herofilosa.2 Zbyteczn chyba jest rzecz dodawa, e Ares nie dotrzyma sowa wywodzc, e skoro Zeus nie ;chce paci, dlaczego on miaby to uczyni. W kocu nikt nie zapaci, poniewa Hefajstos do szalestwa kcha si w Afrodycie i nie mia w ogle zamiaru si z ni rozwodzi. e. Afrodyta ulega pniej Dionizosowi i urodzia mu Priapa, brzydkie dziecko z olbrzymimi genitaliami. To Hera obdarowaa go spronym wygldem dajc w ten sposb do zrozumienia, e nie pochwala swobodnych obyczajw Afrodyty. Priap jest ogrodnikiem i ma przy obie noyce grodnicze.3 f. Chocia Zeus nigdy nie spa ze sw adoptowan crk Afrodyt, jak t# niektrzy utrzymuj, kusia go stale magia jej przepaski i w kocu postanowi upokorzy Afrodyt powodujc, e zakochaa si do szalestwa w miertelniku. By# nim przystojny Anchizes, krl Dardanw, wnuk Ilosa. Pewnej nocy, gdy spa w szaasie pasterskim na troj askiej grze Idzie, Afrodyta odwiedzia go w przebraniu frygijskiej ksiniczki, wystrojona w pikn czerwon szat, i spaa z nim na ou przykrytym skrami niedwiedzi i Iww, a wok brzczay sennie pszczoy. Gdy rozstawali si o wicie, ujawnia, kim jest, i zmusia do obietnicy, e nikomu nie zdradzi, e z ni spa. Anchizes by przeraony, gdy si dowiedzia, e odsoni nago bogini, i baga, by mu darowaa ycie. Zapewnia go, e nie ma si czego ba i e syn ich zdobdzie saw.4 Kilka dni pniej, gdy Anchizes popija ze swymi towarzyszami, jeden z nich zapyta: - Z kim wolaby si przespa, z crk tego tam czy z sam Afrodyt? - Pytanie wydaje mi si gupie - odpowiedzia nieostronie - poniewa spaem z jedn i drug. g. Gdy Zeus usysza t przechwak, razi gromem w Anchizesa i zabiby go na miejscu, gdyby Afrodyta nie osonia go sw przepask i w ten sposb odchylia tor gromu, ktry uderzy u jego stp. Jednak wstrzs tak osabi Anchizesa, i nigdy ju nie mg sta wyprostowany. Afrodyta za wkrtce po urodzeniu mu syna Eneasza przestaa go kocha.5

18.h-18.k

75

h. Pewnego dnia ona cypryjskiego krla Kinyrasa - inni nazywaj go krlem Fojniksem z Byblos, inni jeszcze krlem Tejaszem Asyryjczykiemprzechwalaa si gupio, e crka jej Smyrna pikniejsza jest od Afrodyty. Bogini pomcia t obraz powodujc, e Smyrna zakochaa si w swoim ojcu i pewnej ciemnej nocy, gdy jej piastunka tak go upia, e nie zdawa sobie sprawy z tego, co robi, wesza do jego ka. Kinyras odkry pniej prawd, e jest ojcem i dziadkiem nie narodzonego jeszcze dziecka Smyrny, i w straszliwym gniewie chwyci za miecz i wypdzi j z paacu. Dogoni j na szczycie gry, ale Afrodyta popiesznie zamienia Smyrn w drzewo mirry, ktre krl mieczem rozupa na dwie czci. Z drzewa wypado dzieci Adonis. Afrodyta,

aujc wego postpku, ukrya Adonisa w skrzyni, ktr oddaa na przechowanie Persefonie, krlowej zmarych, proszc, by schowaa j w jakim ciemnym kcie. i. Persefona nie potrafia oprze si pokusie, otworzya skrzyni i znalaza Adonisa. By tak pikny, e wyja go ze skrzyni i wychowaa w swoim paacu. Afrodyta, dowiedziawszy si o tym, przybya natychmiast do Tartaru, by odebra Adonisa, gdy za Persefona nie chciaa go odda, poniewa by ju jej kochankiem, zwrcia si do Zeusa. Zeus wiedzc, e Afrodyta rwnie chce si przespa z Adonisem, owiadczy, e nie bdzie sdzi w tak draliwej sprawie, i przekaza j niszej instancji, w ktrej sdowi przewodniczya muza Kaliope. Wyrok Kaliope brzmia, e Persefona i Afrodyta maj rwne prawa do Adonisa - Afrodyta, poniewa dziki niej przyszed na wiat, Persefona za, poniewa uwolnia go ze skrzyni - ale Adonis powinien otrzyma krtki coroczny urlop, by odpocz od miosnych wymogw nienasyconych bogi. Podzielia wic rok na trzy rwne czci. Jedn mia spdza Adonis z Afrodyt, drug z Persefo, a trzeci samotnie. Afrodyta nie postpia uczciwie. Noszc cay czas sw przepask, nakonia Adonisa, by odstpi jej t cz roku, ktr mia spdza samotnie, Persefonie odmwi nalenej jej czci i nie usucha wyroku.s j. Skrzywdzona Persefona udaa si do Tracji i opowiedziaa swemu dobrodziejowi, Aresowi, e Afrodyta woli teraz Adonisa od niego. - Zwyczajny miertelnik! - krzyczaa. - I do tego jeszcze zniewieciay! Zazdrosny Ares, przemieniony w dzika, rzuci si na Adonisa, ktry polowa na grze Liban, i przebi go kem na oczach Afrodyty. Z krwi Adonisa wyrosy anemony, a dusza jego zstpia do Tartaru. Afrodyta z paczem udaa si do Zeusa i prosia, by Adonis spdza jedynie ponur cz roku z Persefon, natomiast jej towarzyszy w miesicach letnich. Zeus przysta na to wspaniaomy#lnie. Niektrzy jednak twierdz, e dzikiem by sam Apollo, ktry zemci si w ten sposb za krzywd wyrzdzon mu przez Afrdyt.' k. Pewnego razu Afrodyta, chcc wzbudzi zazdro Adonisa, spdzia. kilka nocy z Brutesem Argonaut w Lilybaeum (dzi Marsala) i powia mu syna, Eryksa, krla Sycylii. Z Adonisem miaa jednego syna, Golgosa, zaoy-

18.k-18.3 ciela cypryjskiego miasta Golgoj, oraz crk, Beroe, zaoycielk Beroi w Tracji. Niektrzy uwaaj, e to Adonis, a nie Dionizos, by ojcem jej syna, Priapa.e 1. Mojry wyznaczyy Afrodycie tylko jeden boski obowizek, a mianowicie mio. Pewnego dnia Atena przyapaa j niespodziewanie, gdy przda na wrzecionie. Zoya skarg, e naruszone s jej prerogatywy, i zagrozia, e w ogle z nich zrezygnuje. Afrodyta przeprosia j i odtd ju nigdy nie tkna si pracy.9 1. Homer, Odyseja, VII1.266-367. 2. Diodor z Sycylu, 4.6; scholia do d pytyjskich Pindara, VIII. 24 3. Pauzaniasz, IX.31.2; scholia do Apoloniusza z Rodos, I.932. 4.Hymn Homerycki do Afrodyty, 45-200; Teokzyt, Sielanki, 1.105-107; Hyginus, Fabulae, 94.

5. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II. 649. 6.Apollodoros, I11.14.3-4; Hyginus, Astronomia, II.7 i Fabulae, 58,164, 251; Fulgencjusz, Mitologia,111.8. 7.Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, X.18; Hymny orfickie, LV.10; Ptolemeusz Hefajstionos,1.306. 8.Apoloniusz z Rodos, IV.914-919; Diodor z Sycylii, IV.83; scholia do Sielanek Teokryta, XV.100; Tzetzes, O Likofronie, 831. 9. Hezjod, Teogonia, 203-204; Nonnos, Dionysiaka, XXIV. 274-281.

1. Pniejsi Hellenowie pomniejszali znaczenie Wielkiej Bogini wiata rdziemnomorskiego, bdcej przez dugi czas najwyszym bstwem w Koryncie, Sparcie, Tespiach i Atenach, powierzajc j mskiej opiece i uwaajc jej uroczyste orgie seksualne za nierozwane zdrady maeskie. Opisana przez Homera sie, w ktr Hefajstos schwyta Afrodyt, naleaa pocztkowo do niej jako bogini morza (zob. 89. 2). Jej kapanki, zdaje si, chodziy ubrane w t sie podczas wiosennego karnawau, podobnie jak w wili wita Majowego robiy to kapanki norweskiej bogini Holle lub Gode. 2. Priap powsta z prymitywnych drewnianych wizerunkw fallicznych, pod ktrymi odbyway si orgie dionizyjskie. Uczyniono ze syna Adonisa ze wzgldu na miniaturowe "gaiki" skadane w ofierze podczas jego wit. Grusza bya powicona Herze, jako gwnej bogini Peloponezu, noszcej w zwizku z tym imi Apia (od apios- "grusza"), (zob. 64.4. i 74.6). 3. Afrodyta Urania ("krlowa gr") lub Erycyjska ("wrzosu") bya bogini-nimf letniego przesilenia. Zabijaa witego krla, ktry spkowa z ni na szczycie gry, podobnie jak krlowa-pszczoa zabija trutnia wyrywajc mu organy pciowe. Std lubice wrzos pszczoy i czerwona szata podczas jej miostki z Anchizesem na szczycie gry, std rwnie kult Kybele, Afrodyty Frygijskiej z gry Idy, jako krlowej pszczoy, i ekstatyczne samokastrowanie si jej kapanw dla uczczenia pamici jej kochanka Attisa (zob. 79.1). Anchizes by jednym z wielu witych krlw raonych obrzdowym gromem po zwizku z Bogini mierci w yciu (zob. 24a). W najwczeniejszej wersji mitu Anchizes gin, w pniejszych jednak udawao mu si uratowa ycie, by uprawdopodobni opowieci o tym, jak nabony Eneasz, ktry wite Palladium przywiz do Rzymu, wynis swego ojca z poncej Troi (zob. 168c). Jego imi utosamia Afrodyt z Izyd, ktrej maonek Ozyrys zosta skastrowany przez Seta pod postaci dzika. Anchizes jest w istocie synonimem Adonisa, ktrego sanktuarium znajdowao si w miecie

18.3-18.9

77

Ajgesta w pobliu gry Eryks (Dionizjusz z Halikarnasu, I.53), i dlatego wedug Wergiliusza mia umrze w pobliskim miasteczku Drepanon i zosta pochowany na grze (Eneida, 3.710, 759). Inne sanktuaria Anchizesa pokazywano w Arkadii i w Troadzie. W sanktuarium Afrodyty na grze Eryks odsonito zoty plaster pszczeli, ktry mia by wotywn ofiar Dedala, gdy ucieka na Sycyli (zob. 92h). 4. Jako Bogini mierci w yciu Afrodyta zdobya szereg tytuw, ktre wydaj si niezgodne z jej urod i miym usposobieniem. W Atenach zwano j "najstarsz z Mojr" i "siostr Erynii", gdzie indziej nosia imi Melajnis ("czarna"), ktre Pauzaniasz pomysowo tumaczy tym, e mio uprawia si najczciej noc, Skotia ("ciemna"), Androfonos ("mobjczyni"), a nawet, wedug Plutarcha, Epitymbria ("grobowa"). 5. Mit o Kinyrasie i Smyrnie jest najwidoczniej wzmiank o historycznym okresie, kiedy to

wity krl w spoeczestwie matrylinearnym postanowi przeduy zwyczajowy termin swego panowania. Uczyni to polubiajc uroczycie mod kapank, nominalnie sw crk, ktra miaa panowa przez nastpn kadencj, uniemoliwiajc w ten sposb innemu ksiciu polubienie jej i odebranie mu krlestwa (zob. 65.1.). 6. Adonis (fenickie adon - "pan") jest greck wersj syryjskiego pboga Tammuza, ducha powracajcej co roku do ycia rolinnoci. W Syru, Azji Mniejszej i Grecji wity rok bogini dzielono niegdy na trzy czci, w czasie ktrych rzdzili kolejno Lew, Kozio i W (zob. 75.2). Kozio, emblemat czci rodkowej, nalea do bogini mioci, Afrodyty, W, emblemat czci ostatniej, nalea do bogini mierci, Persefony, Lew za, emblemat pierwszej czci, powicony by bogini porodw, zwanej w tym wypadku Smyrn, nie majcej nic wsplnego z Adonisem. W Grecji kalendarz ten zosta zastpiony przez rok zoony z dwch pr, przedzielony zrwnaniami dnia z noc na mod wschodni, jak w Sparcie lub Delfach, bd te przesileniami na mod pnocn, jak w Atenach i Tebach.1#m wanie tumaczy si rnica midzy wyrokiem wydanym przez Zeusa, a tym, ktry wydaa Kaliope. 7. Dzik zabi Tammuza, podobnie jak wiele innych postaci mitycznych - Ozyrysa, kreteskiego Zeusa, arkadyjskiego Ankajosa (zob.157e), Karmanora z Lidu (136b) oraz irlandzkiego herosa Diarmuida. Dzik ten by bodaje rwnoczenie loch z kami w ksztacie pksiyca, sam bogini jako Persefon. Gdy jednak rok zosta podzielony, jasn poow rzdzi wity krl, ciemn za jego bliniak lub rywal, ktry pojawia si pod postaci dzika - podobnie jak Set, gdy zabi Ozyrysa, czy te jak Finn mac Cool, gdy zabi Diarmuida. Krew Tammuza jest alegorycznym oznaceniem anemonw, od ktrych po zimowych deszczach okrywaj si czerwieni stki gry Libanu, Adonia, wito aobne ku czci Tammuza, obchodzono w Byblos kadej wiosny. Narodzenie si Adonisa z krzewu mirry - mirra bya znanym powszechnie lubczykiem - dowodzi orgiastycznego charakteru obrzdw ku jego czci. Krople ywicy ciekajce z krzewu mirry byy zami za nim przelanymi (Owidiusz, Przemiany, X.500 i nast.), Hyginus uwaa Kinyrasa za krla Asyrii (Fabulae, 58) moe dlatego, e stamtd pochodzi kult Tammuza. 8. Hermairoditos, syn Afrodyty, by modziecem o piersiach przypominajcych kobiece i mia dugie wosy. Podobnie jak Androgyne, czyli kobieta z brod, hermafrodyt mia oczywicie dziwacznego odpowiednika fizycznego, ale jako koncepcje religijne oboje wywodz si z przejcia od matriarchatu do patriarchatu. Hermafrodyt jest witym krlem sprawujcym wadz w zastpstwie krlowej (zob.136.4) i noszcym sztuczne piersi. Androgyne jest matk przedhelleskiego klanu, ktry unikn przejcia do systemu patriarchalnego, i po to, by zachowa swe urzdowe prerogatywy lub te by nobilitowa dzieci zrodzone z ojca-niewolnika, przybieraa faszyw brod, jak to czyniono w Argos. Brodate boginie, na przykad cypryjska Afrodyta, i bogowie o cechach kobiecych, jak Dionizos, odpowiadaj tym przejciowym fazom rozwoju spoecznego. 9. W pierwszej chwili Harmonia wydawa si moe dziwnym imieniem dla crki Afrodyty i Aresa, ale wtedy, jak i dzi, gortsze ni zazwyczaj uczucia i peniejsza harmonia panoway w pastwie prowadzcym wojn.

19.a-19.2 19 NATURA I POCZYNANIA ARESA a. Ares, pochodzcy z Tracji, upodoba sobie wojenk dla samej przyjem-

noci wojowania, a jego siostra Eryda zawsze nastrcza do niej okazji rozpuszczajc plotki i zaszczepiajc zazdro. Rodzestwo nie darzy nikogo swymi wzgldami; oboje walcz to po jednej, to po drugiej stronie, tak jak dyktuje im chwilowy kaprys, bawic si masakrowaniem ludzi i pldrowaniem miast. Nienawidz Aresa wszyscy niemiertelni koledzy, od Zeusa i Hery do ostatniego z bogw, z wyjtkiem Erydy i Afrodyty, ktre ywi dla niego przewrotne uczucia, oraz chciwego Hadesa z radoci witajcego miaych modych wojownikw, ktrzy zginli w okrutnych wojnach. b. Ares nie zawsze odnosi zwycistwa. Atena, znacznie dzielniejsza od niego, dwukrotnie pokonaa go w bitwie. Raz te pokonali go olbrzymi synowie Alojosa, ktrzy zamknli go w brzowej beczce, skd dopiero po trzynastu miesicach, na wp ywego, uwolni Hermes. Innym za razem Herakles napdzi mu strachu i zmusi do ucieczki na Olimp. Ares gardzi procesowaniem si do tego stopnia, e nigdy nie stan przed sdem jako powd i raz tylko by pozwany, gdy bogowie oskaryli go o rozmylne zabjstwo Halirrotiosa, syna Posejdona. Tumaczy si, e dziaa w obronie swej crki Alkippe, z rodu Kekropsa, ktr Halirrotios chcia zgwaci. Poniewa jedynymi wiadkami zajcia byli Ares i Alkippe, ktra oczywicie potwierdzia sowa ojca, sd go uniewinni. By to pierwszy wyrok sdowy w sprawie o morderstwo, a wzgrze, na ktrym sprawa si toczya, nosi odtd nazw Areopagu. '

1. Apolodoros,111,14.2; Pauzaniasz, I.21.7.

1. Ateczycy nie lubili wojny, chyba e prowadzili j w obronie wolnoci lub z jakiego rwnie wanego powodu, i gardzili Trakami jako barbarzycami, poniewa oni wojn uwaali za rozrywk. 2. W reacji Pauzaniasza o morderstwie Halirrotios zdy ju zgwaci Alkippe, ale Hairrotios moe by tylko synonimem Posejdona, Akippe za synonimem bogini o gowie kobyy. Mit w istocie nawizuje do zgwacenia Demeter przez Posejdona i odnosi si do podbicia Aten przez lud Posejdona oraz upokorzenia przeze bogini (zob. 16.3). Zosta jednak zmodyfikowany ze wzgldw patriotycznych i poczony z egend o jakim dziwnym procesie o zabjstwo. "Areopag" oznacza prawdopodobnie "wzgrze przejednujcej bogini", Areia za jest jednym z tytuw Ateny.

20.a - 20.2 20

79

NATURA I POCZYNANIA HESTII a. Hestia synie z tego, e jedyna spord Olimpijczykw nigdy nie bierze

udziau w sporach lub wojnach. Podobnie jak Artemida i Atena, odrzucaa wszelkie zaloty miosne bogw, tytanw i innych, po zdetronizowaniu bowiem Kroosa, gdy Posejdon i Apollo zjawili si u niej jaka rywalizujcy zalotnicy, przysiga na gow Zeusa, e pozostariie na zawsze dziewic. Wdziczny Zeus w nagrod zapewni jej pierw szy dar wszelkich publicznych ofi#rowal; poniewa zachowaa pokj na Olimpie. b. Pewnego razu pijany Priap prbowa zgwvaci j na wiejskiej zabawie, w ktrej wzili udzia bogowie, gdy wszyscy uczestnicy zasn#li najedzeni. Ale w tej samej chwili gono zarycza osio, Hestia si obudzia, gdy Priap si do niej zblia, krzykna, przestraszya go i zmusia do komicznej ucieczki.2 c. Hestia jest bogini domowego ogniska i w kadym prywatnym domu i gmachu pastwowym chroni tych, ktrzy do niej zwracaj si z prob o opiek. Hesti otacza powszechny szacunek nie tylko dlatego, e jest najbardziej agodn mieszkank Olimpu, lecz i dlatego, e jest bogini najsprawiedliwsz, najbardziej litociw oraz t, ktra wynalaza sztuk budowania domv". Powicony jest jej ogie i jeli kiedykolwiek ogziisko wygasa, czy to przypadkowo, czy te na znak aoby, zapala si je od nowa za pomoc krzesiwa.3 1. Hymn Homerycki do Afrodyty, 21-30. 2. Owidiusz, Fasti, VI.:i19 i nast. 3. Diodor z Sycylii, V.68.

* l. Orodkiem ycia greckiego - nawet w Sparcie, gdzie rodzina zostaa podporzdkowana pastwu - byo ognisko domowe, uwaane rwnie za otarz ofiarny, Hestia za, jego bogini, uosabiaa bezpieczestwo osobiste, szczcie i wity obowizek gocinnoci. Historia o propozycjach maeskich Posejdona i Apollina wywodzi si prawdopodobnie z faktu, e te trzy bstwa byy czczone razem w Delfach. Prba gwatu podjta przez Priapa jest anegdotycznym ostrzeeniem przed witokradczym naruszaniem praw kobiety-gocia, ktra znalaza si pod ochron domowego lub publicznego ogniska. Nawet osio, symbol podliwoci (zob. 35.4), gono ryczy o zbrodniczym szalestwie Priapa. 2. Staroytny anikoniczny biay wizerunek Wielkiej Bogini, rozpowszechniony w caej wschodniej czci wiata rdziemnomorskiego, przedstawia, jak si zdaje, stos arzcego si wgla drzewnego, przykryty biaym popioem dla zachowania ognia. By to najwygodniejszy i najbardziej oszczdny sposb ogrzewania w czasach staroytnych. Ognisko takie nie wydzielao ani dymu, ani pomieni i stanowio naturalny orodek zebra rodzinnych lub klanowych. W Delfach stos wgla drzewnego umieszczano w wapniu do uytku poza domem i tego rodzaju ognisko przeksztacio si w omphalos, ppek widniejcy na greckich wazach, oznaczajcy

20.2 - 21.d rzekomy rodek wiata. Na tym witym przedmiocie, ktry przetrwa ruiny sanktuarium, wypisane jest imi Matki Ziemi. Ma on 11 1/4 cala wysokoci oraz 15 1/2 cala szerokoci, ksztat

i rozmiary ogniska potrzebnego do ogrzania wielkiego pokoju. W czasach #lasycznych Pytia miaa przy sobie kapana-pomocnika ktry wprowadza j w trans palc ziarna jczmienia, konopi i lauru nad lamp oliwn w zamknitym pomieszczeniu, po czym tumaczy wypowiadane przez ni sowa. Jest jednak rzecz prawdopodobn, e niegdy jczmie, konopie i laur kadziono na gorcy popi stosu wgla drzewnego, co jest prostszym i skuteczniejszym sposobem wytwarzania narkotycznych oparw (zob. 51b). W sanktuariach kreteskich i mykeskich znaleziono liczne chochle, trjktne, w ksztacie licia, sporzdzone z kamienia lub glinyniektre nosz lady wysokiej temperatury - ktre mogy by uywane do poprawiania paliwa witego ognia. Stos wgla drzewnego ukadano niekiedy na okrgych trjnogich stoach glinianych, malowanych na czerwono, biao i czarno - to znaczy w kolorach ksiyca (zob. 90.3). Znaleziska te spotyka si na Peloponezie, na Krecie i na Delos. Na jednym ze stow pochodzcym z grobowca w Zafer Papoura w pobliu Knossos by jeszcze stos wgla drzewnego.

21 NATURA I POCZYNANIA APOLLINA a. Apollo, syn Zeusa i Leto, urodzi si po siedmiu miesicach ciy, ale bogowie rosn szybko. Temida karmia go nektarem i ambrozj, a gdy zawita czwarty dzie, zada uku i strza, ktre natychmiast dostarczy mu Hefajstos. Opuciwszy Delos uda si wprost na gr Parnas, gdzie gniedzi si wrg jego matki, w Pyton. Apollo zada Pytonowi okrutne rany. Pyton uciek do wyroczni Matki Ziemi w Delfach, miecie nazwanym tak ku czci jego maonki, Delfiny, lecz odwany Apollo wtargn za nim do rodka san#tuarium i tam zgadzi go nad wit szczelin.l b. Matka Ziemia doniosa o tym wystpku Zeusowi, ktry nie tylko kaza Apollinowi uda si do Tempe na obrzd oczyszczenia, ale ustanowi rwnie ku czci Pytona Igrzyska Pytyjskie, na ktrych mia za pokut przewodniczy. Nie stropiony tym wszystkim Apollo zlekceway rozkaz Zeusa i zamiast do Tempe, uda si w towarzystwie Artemidy na obrzd oczyszczenia do Ajgilai. Nie spodobao mu si tam, wic poeglowa do Tarraj na Krecie, gdzie obrzdu dopeni krl Karmanor.2 c. Po powrocie do Grecji wyszuka Apollo cieszcego si z saw kolonogiego boga arkadyjskiego, Pana, i nakoni go, by zdradzi mu sztuk przepowiadania przyszoci. Zagarn nastpnie wyroczni delfick, a kapanki zatrzyma u siebie na subie. d. Na wie o tym Leto z Artemid przybyy do Delf i tam Leto usuna si do witego gaju, by dopeni jakiego osobistego obrzdu. Modlitwy jej przerwa olbrzym Titios usiujc j zgwaci, ale Apollo i Artemida usyszeli krzyki, przybiegli na miejsce i zabili olbrzyma gradem strza. Zemsttuzna

21.d-21.j

Zeus, ojciec Titiosa, a nabony uczynek. W Tartarze rozcignito #itiosa i poddano torturom, mocno przybijajc do ziemi jego rce i nogi. Ciao zajo powierzchni co najmniej dziewiciu akrw, a dwa spy ary jego wtrob.3 e. Nastpnie zabi Apollo satyra Marsjasza, u#znia bogini Kybele. A oto, jak do tego doszo. Pewnego dnia Atena zrobia sobie podwjny flet z koci rogacza i graa na nim podczas uczty bogw. Pocztkowo nie moga zrozumie, dlaczego Hera i Afrodyta miej si cicho zasaniajc twarze domi, chocia wygldao na to, e jej gra sprawia przyjemno pozostaym bstwom. Posza wic sama do lasu frygijskiego, stana nad strumieniem i zagraa na flecie przypatrujc si swemu wizerunkowi w wodzie. Gdy sobie uprzytomnia, jak miesznie wyglda z sinymi i nabrzmiaymi policzkami, rzucia flet i oboya kltw kadego, kto instrument wemie do rki. f. Niewinn ofiar kltwy zosta Marsjasz. Znalaz flet i ledwie przyoy go do warg, flet sam zagra natchniony wspomnieniem muzyki Ateny. Marsjasz chodzi po Frygii w orszaku Kybele radujc muzyk chopw, ktrzy o niczym nie wiedzieli. Woali, e sam Apollo na swej lirze nie potrafiby pikniej muzykowa, a Marsjasz zachowa si niemdrze nie zaprzeczajc. Wywoao to oczywicie gniew Apollina, ktry wyzwa go na zawody. Zwyciza mia prawo ustali dowoln kar dla pokonanego, Marsjasz si zgodzi, Apollo za na sdziw powoa muzy. Zdawao si, e zawody nie bd rostrzygnite, oba bowiem instrumenty spodobay si muzom, gdy Apollo zawoa do Marsjasza : - Rzucam ci wyzwanie. Zrb ze swoim instrumentem to, co ja zrobi ze swoim. Obr go grajc i piewajc rwnoczenie. g. Tego oczywicie z fletem zrobi nie mona, i oto Marsjasz zosta pokonany. Apollo natomiast obrci sw lir i piewa tak pikne hymny ku czci bogw olimpijskich, e muzom nie pozostao nic innego, jak wyda wyrok na rzecz Apollina. Wwczas pozornie agodny Apollo okrutnie zemci si na Marsjaszu zdzierajc z niego ywcem skr i przybijajc j do sosny (niektrzy mwi, e do platanu). Skra ta wisi teraz w jaskini, z ktrej wypywa rzeka Marsjasz.4 h. Nastpnie Apollo odnis drugie zwycistwo w zawodach muzycznych, ktrym przewodniczy krl Midas. Tym razem pokona Pana. Odtd zosta bogiem muzyki i stale przygrywa bogom podczas uczt na swej siedmiostrunnej lirze. Do jego obowizkw naleao rwnie strzeenie trzd i stad, ktre bogowie hodowali w Pierii, ale pniej prekaza to zajcie Hermesowi.5 i. Chocia Apollo nie chcia si krpowa wizami maeskimi, spodzi dzieci z wieloma nimfami i miertelnymi kobietami. Z Fti na przykad spodzi Dorosa i jego braci, z muz Tali korybantw, z Koronis Asklepiosa, z Ari Miletosa, a z Kyrene Aristajosa.s j. Uwid rwnie nimf Dryope, ktra strzega w towarzystwie swych przyjaciek, hamadriad, trzody ojca na grze Ojta. Apollo przybra ksztat ## ' ' s #w #

g2

21.j-21.n

wia, ktrym wszystkie nimfy si bawiy, a gdy Dryope wzia go na kolana, przemieni si w syczcego wa, wystraszy hamadriady i j posiad. Urodzi-

a mu Amfissosa. Zaoy on miasto Ojt i wystawi swemu ojcu wityni, w ktrej Dryope bya kapank, a pewnego dnia wykrady j hamadriady, a zamiast niej pozostawiy topol.' k. Apollo nie zawsze mia szczcie w mioci. Razu pewnego prbowa wykra Idasowi Max`pess, ktra jednak pozostaa wierna swemu mowi. Innym razem ciga nimf grsk Dafne, kapank Matki Ziemi, crk rzeki Penejos z Tesalii. Gdy jednak j dopad, wezwaa Matk Ziemi, ktra w mgnieniu oka porwaa j na Kret. Znana tam bya jako Pazyfae. Matka Ziemia pozostawia zamiast niej drzewo laurowe, a z lici tego drzewa uplt Apollo wianek, by si pocieszy.s 1. Doda trzeba, e zalecajc si do Dafne Apollo nie uleg nagemu impulsowi. Ka#ha si w niej od dawna i spowodowa mier swego rywala, Leukipposa, syna Ojnomaosa, ktry przebra si za dziewczyn i bra udzia w grskich igraszkach Dafne. Apollo, wiedzc o tym dziki sztuce wieszczenia, doradzi nimfom grskim, by kpay si nago i w ten sposb si upewniay, e s wycznie w kobiecym towarzystwie. Natychmiast wyszo na jaw przebranie Leukipposa i nimfy go rozszarpay.9 m. Inny znowu przypadek zdarzy si piknemu Hiacyntowi, ksiciu spartaskiemu, w ktrym zakocha si nie tylko poeta Tamyris - pierwszy mczyzna zalecajcy si do osoby tej samej pci - ale i sam Apollo, pierwszy z bogw opanowany tego rodzaju namitnoci. Apollo lekceway Tamyrisa jako rywala. Syszc jego przechwaki, e potrafi piewa pikniej ni muzy, zoliwie im o tym donis, one za natychmiast pozbawiy Tamyrisa wzroku,gosu i umiejtnoci gry na harfie. Lecz Hiacynt podbi rwnie serce Wiatru Zachodniego, ktrego optaa obdna zazdro o Apollina, i gdy pewnego dnia bg uczy chopca rzucania dyskiem, Wiatr Zachodni przechwyci dysk w powietrzu i zabi nim Hiacynta trafiajc go w gow. Z krwi Hiacynta wyrs# kwiat hiacynt, na ktrego patkach mona o#dxiale pierwsze litery jego imienia.lo n. Raz tylko cign na siebie Apollo gniew Zeusa po synnym spisku majcym na celu zdetronizowanie Ojca bogw. Byo to wtedy, gdy syn Apollina, lekarz Asklepios, omieli si wskrzesi zmarego czowieka odbierajc w ten sposb Hadesowi podda#:zego. Hades naturalnie zoy skarg na Olimpie. Zeus zabi piorunem Asklepiosa, Apollo za, mszczc si, zabi cyklopw. Zeus, rozwcieczony strat swych patnerzy, gotw by zesa Apollina a zawsze do Tartaru, ale Leto wstawia si za nim prosz#c o wybaczenie i obiecujc, e Apollo si poprawi. Wyrok zmniejszony zosta do roku cikich robt, ktry Apollo mia odsuy zajmujc si owczarni krla Admetosa z Terai. Apollo usucha Leto i nie tylko odsuy pokornie wyrok, lecz obdarzy jeszcze Admetosa wielkimi askami.ll

21.u-21.3

83

o. Po tej nauczce nabra rozumu i odtd gosi umiar we wszystkim. Z ust jego nie schodziy takie maksymy jak: "Poznaj iebie samego" i "Wszystko z umiarem". Sprowadzi muzy z ich siedziby na grze Helikon do Delf, poskromi ich dzikie szalestwa i przewodzi im w ceremonialnych i strojnych korowodach.12

1. Hyginus, Fabulae,140; Apollodoros, I.4.1; Hymn Homerycki do Apollina,300-306; scholia do Apoloniusza z Rodos, II.706. 2. Elian, Varia historia, III.1; Plutarch, Problemy greckie, 12; Dlaczego milcz wyrocznie,15; Pauzaniasz, I1.7.7; X.16.3. 3. Apollqdoros, I.4.1; Pauzaniasz, II.30.3 i X.6.5; Plutarch, Problemy greckie, 12; Hyginus, Fabulae, 55; Homer, Odyseja, XI.576 i nast.; Pindar, Odypytyjskie, IV.90 i nast. 4. Diodor z Sycylu, III.58-59; Hyginus, Fabulae, 165; Apollodoros, 1.4.2; drugi mitograf watykaski,115 ; Pliniusz, Historia naturalna, XVI.89; Ksenofont, Anabaza, l.lb. 5. Hyginus, Fabulae,191; Homer, Iliada, I. 603. 6. Apollodoros,1.7.6;1.3.4; II1.10.3; III.1.2; Pauzaniasz, X.17.3. 7. Antoninus Liberalis, 32; Stefan z Bizancjum pod hasem "Dryope"; Owidiusz, Przemiany, IX.325 i nast. 8. Apollodoros, I.7.9; Plutarch, Agis, 9. 9. Hyginus, Fabulae, 203; Pauzaniasz, VIII.20.2; X.5.3; Parthenios, Erotica,15; Tzetzes, O Likofronie, 6. 10. Homer, lliada, II.595-600; Lukian, Rozmowy bogw,14; Apollodoros,1.3.3; Pauzaniasz,Il I.1.3. 11. Apollodoros, III.10.4; Diodor z Sycylii, IV.71. 12. Homer, Iliada,1.603-604; Plutarch, O wyroczniach pytyjskich,17.

l. Historia Apollina jest pena niejasnoci. Grecy uwaali go za syna Leto, bogini znanej w poudniowej Palestynie jako Lat (zob. 14.2), ale by rwnie bogiem Hyperborejczykw (,Ludzi spoza Wiatru Pnocnego"), ktrych Hekatajos niedwuznacznie utosamia z Brytyjczykami (Diodor z Sycylu,11.47), chocia Pindar (Odypytyjskie, X.50-55) uwaa ich za Libijczykw. Delo# byo orodkiem tego hyperborejskiego kultu, ktry, jak si zdaje, dociera na poudniowy wschd do Palestyny i Nabatei, a na pnocny zachd dQ Brytanii, i obejmowa rwnie Ateny. Pastwa objte tym kultem stale wymieniay wizyty (Diodor z Sycylu, loc. cit. ). 2. U Hyperborejczykw skada Apollo hekatomby z osw (Pindar, loc. cit.), co utosamia go z "dzieciciem Horusem", ktrego zwycistwo nad wrogim Setem wicili co roku Egipcjanie pdzc nad przepaci dzikie osy (Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, 30). Horus mci si na Secie za to, e zamordowa jego ojca, Ozyrysa, witego krla, ukochanego przez bogini potrjnego ksiyca, Izyd, czyli Lat. witego krla skada w ofierze podczas zimowego i letniego przesilenia jego bliniak-zastpca, ktrego wcieleniem by Horus. Mit o Pytonie cigajcym Leto odpowiada mitowi o pocigu Seta za Izyd (podczas siedemdziesiciu dwu najgortszych dni roku). Pyton jest ponadto utosamiany z 'Ij#fonem, greckim Setem (zob. 36.1) w Hymnie Homeryckim do Apollina i przez scholiast Apoloniusza z Rodos. Hyperborejski Apollo jest w istocie greckim Horusem. 3. Mit otrzyma jednak wydwik polityczny: Hera wysya przeciw Leto Pytona, ktrego urodzia partenogenicznie na zo Zeusowi (Hymn Homerycki do Apollina, 305), Apollo za pr

84

21.3-21.8

zabiciu Pytona (i prawdopodobnie jego maonki Delfiny) zagarnia wyroczni Matki Ziemi w Delfach - Hera bowiem bya Matk Ziemi, czyli Delfin w jej profetycznym aspekcie. Wydaje

si rzecz pewn, e niektre plemiona pnocnohelleskie w sojuszu z Trako-Libijczykami dokonay inwazji na rodkow Grecj i Peloponez, gdzie napotkay opr przedhelleskich czcicieli Bogini Ziemi, ale zdobyy jej gwne wieszcze sanktuaria. W Delfach najedcy zabili witego wieszczego wa - podobny w przebywa w Erechtejonie w Atenach (zob. 25.2)i przejli wyroczni w imieniu swego boga Apollina Sminteusa. Emblematem Sminteusa ("mysi"), podobnie jak kanaanickiego boga leczenia, Eszmuna, bya mysz lecznicza. Najedcy przystali na to, by utosami go z Apollinem, hyperborejskim Horusem, czczonym przez ich sojusznikw. Dla uspokojenia nastrojw w Delfach ustanowiono doroczne igrzyska pogrzebowe ku czci zmarego herosa Pytona, jego kapanki za zachoway swe funkcje. 4. Bogini ksiyca Brizo ("kojca") z Delos, nie rnica si niczym od Leto, moe by utosamiona z hyperborejsk potrjn bogini Brigit, schrystianizowan nastpnie w postaci w. Brygidy. Brigit bya patronk wszystkich sztuk, Apollo za poszed za jej przykadem. Zakusy olbrzyma Titiusa na Leto dowodziyby nieudanego powstania grali z Fokidy przeciw najedcom. 5. Zwycistwa Apollina nad Marsjaszem i Panem upamitniaj helleski podbj Frygii i Arkadii i, co za tym idzie, zastpienie w tych okolicach instrumentw dtych instrumentami strunowymi, od czego wstrzymao si jedynie chopstwo. Kara Marsjasza moe odnosi si do rytualnego odzierania ze skry witego krla - podobnie jak Atena pozbawia Pallasa jego magicznej egidy (zob. 9a) - bd te zdejmowania caej kory z gazi olchy na fujark pastersk, poniewa olch personifikowano jako boga lub pboga (zob. 28. I i 57. I). Apollo uwaany by za protoplast doryckich Grekw i Milezyjczykw, ktrzy otaczali go specjaln czci. Korybantw, tancerzy biorcych udzia w obchodach zimowego przesilenia, zwano dziemi muzy Talii i Apollina, poniewa by bogiem muzyki. 6. Jego pocig za nimf grsk Dafne, crk rzeki Penejos i kapanki Matki Ziemi, odnosi si widocznie do helleskiego podboju Tempe, gdzie bogini Dafojne ("krwawa") bya czczona przez kolegium orgiastycznych, ujcych laurowe licie menad (zob. 46.2 i 51.2). Z relacji Plutarcha wynikaoby, e po zniesieniu tego kolegium kapanki ucieky na Kret, gdzie bogini ksiyca zwano Pazyfae (zob. 88e) - Apollo przej laur i odtd jego licie moga u jedynie Pytia. Daiojne w Tempe miaa zapewne gow kobyy, podobnie jak w Figalu (zob. 16.5). Leukippos ("biay ko") by witym krlem miejscowego kultu konia, rozszarpywanym co roku przez dzikie kobiety, ktre kpay si w celu oczyszczenia po dokonaniu tego morderstwa, a nie przedtem (zob. 22.1 i 150.1). 7. Uwiedzenie Dryope na grze Ojta przez Apollina upamitnia bodaje lokalne zastpienie kultu dbu przez kult Apollina, ktremu powicona bya topola (ob. 42d), podobnie jak to ma miejsce z uwiedzeniem przez niego Arii. Ukrycie si pod postaci wia jest wzmiank o lirze, ktr kupi od Hermesa (zob.17d). Imi Ftii (od phthio- "marniej, widn") wiadczyoby o tym, e jest ona jesiennym aspektem bogini. Nieudany zamach na Marpess ("chwytajc") upamitnia, jak si zdaje, fakt, e Apollinowi nie udao si zagarn messeskiego sanktuarium bogini zboa w postaci lochy (zob. 74.4). Suba Apollina u Admetosa w Ferai moe by reminiscencj historycznego faktu: upokorzenia kapanw Apollina za dokonanie masakry przedhelleskiego cechu kowali znajdujcego si pod opiek Zeusa. 8. Mit o Hiacyncie w pierwszej chwili robi wraenie sentymentalnej opowieci sucej do -wyjanienia znaku na greckim hiacyncie (zob. 165j i 2), odnosi si jednak do kreteskiego herosa-kwiatu Hiacynta (zob. '159.4), zwanego rwnie Narcyzem (zob. 85.2), ktrego kult wprowadzony zosta w mykeskiej Grecji i ktrego imieniem nazwano pny miesic letni Hyakintios na Krecie, Rodos, Kos, Terze i w Sparcie. Dorycki Apollo przywaszczy sobie imi Hiacynta w Tarencie, gdzie znajdowa si jego grb jako herosa (Polibiusz, VIII. 30), w Amyklaj za, miecie mykeskim, inny "grb Hiacynta" sta si podstaw tronu Apollina. Apollo by ju

21.8-22.b

w tym czasie niemiertelny, Hiacynt za panowa jedynie przez jedn por roku# mier Hiacynta od uderzenia dysku przypomina mier jego bratanka Akrizjosa (zob. 73.3). 9. Koronis ("wrona"), matka Asklepiosa spodzonego przez Apollina, by to prawdopodobnie tytu Ateny (zob. 25.5), ale Ateczycy zawsze utrzymywali, e Atena nie miaa dzieci, i mit ten przemilczali (zob. 50b). 10. W czaach klasycznych Apollo sprawowa wadz nad muzyk, poezj, filozofi, astronomi, matematyk, medycyn i nauk. Bdc wrogiem barbarzystwa gosi umiarkowanie we wszystkim, siedem strun jego liry za powizano pniej z siedmioma samogoskami greckiego alfabetu (zob. 52. 8), nadano im mistyczne znaczenie i stosowano je w muzyce leczniczej. Poniewa Apollo zosta utosamiony z dzieciciem Horusem, wyobraeniem sonecznym, czczony by jako soce; jego kult koryncki przej Zeus Soneczny. Siostr Apollina, Artemid, susznie utosamiano z ksiycem. 11. W eseju Cycerona O naturze bogw (zob. III.23) Apollo, syn Leto, jest dopiero czwartym w szeregu pradawnych bogw. Cycero rozrnia ponadto Apollina, syna Hefajstosa, Apollina, ojca kreteskich korybantw, i Apollina, ktry nada prawa Arkadu. I2. Zabjstwo Pytona przez Apollina nie jest, jakby si zdawao na pierwszy rzut oka, tak prostym mitem, poniewa kamie omphalos, na ktrym siedziaa Pytia, by, wedug tradycji, grobem herosa wcielonego w wa, ktrego wyrocznie Pytia wygaszaa (Hesychios, pod hasem "Wzgrze Archusa" ; Warro, O jgzykach latyriskich, VII.17). Helleski kapan Apollina przywaszczy sobie funkcje witego krla, ktry prawnie i obrzdowo zawsze zabija swego poprzednika, herosa. Dowodzi tego obrzd Stepteria, o ktrym pisze Plutarch w Dlaczego milcz wyrocznie (15). Co dziewi lat budowano na kiepisku w Delfach szaas przedstawiajcy siedzib krla i w nocy nagle na szaas napadano... (w tym miejscu w relacji luka). Przewracano st, na ktrym leay piexwsze pody, szaas podpalano, ludzie z pochodniami uciekali nie ogldajc si za siebie. Modzie biorca udzia w tym obrzdzie udawaa si do Tempe dla oczyszczenia, a potem wracaa w tryumfalnym pochodzie, z wiecami na gowach i gaziami lauru w rkach. 13. Nagy, ukartowany atak na mieskaca szaasu przypomina tajemnicze zabjstwo Romulusa dokonane przez jego towarzyszy. Przypomina rwnie doroczne ofiary Bouphonia w Atenach, kiedy to kapani, ktrzy zabili Zeusa-wou toporem o podwjnym ostrzu, uciekali nie ogldajc si za siebie (zob. 53. 7) ; nastpnie zjadali miso podczas wsplnej uczty, w mimicznym przedstawieniu odtwarzali wskrzeszenie ivou i stawiali topr przed sdem oskarajc narzdzie o witokradztwo. 14. W Delfach, podobnie jak w Knossos, wity krl panowa widocznie do dziewitego roku (zob. 88.6). Chopak udawa si do Tempe niewtpliwie dlatego, e stamtd wywodzi si kult Apollina.

22 NATURA i POCZYNANIA ARTEMIDY a. Artemida, siostra Apollina, uzbrojona w uk i strzay, podobnie jak i on posiadaa moc zsyania chorb i nagej mierci na miertelnikw, a take dar leczenia. Jest opiekunk maych dzieci i wszelkich zwierzt w okreie ssania, ale lubi rwnie polowa, szczeglnie na jelenie. b. Pewnego dnia Zeus, trzymajc na kolanach sw trzyletni podwczas creczk Artemid, zapyta j, jakie chciaaby dosta od niego prezenty. Artemida odpowiedziaa bez namysu:

86 22.b- 22.f - Daj mi, prosz, wieczne dziewictwo; tyle #imion, ile ma mj brat Apollo: uk i strzay takie, jak on ma; urzd przynoszenia wiata; szafranow tunik myliwsk sigajc kolan, lamowan czerwonym pasem; szedziesit modych nimf morskich, ktre bd moimi dwrkami, ale wszystkie maj by w jednym wieku; dwadziecia nimf rzecznych z Amnisos na Krecie, by dbay o moje koturny i karmiy moje psy myliwskie, gdy nie bd polowaa; wszystkie gry na wiecie i wreszcie jedno miasto, ktre sam wybierzeszwystarczy mi jedno, bo przebywa bd gwnie w grach. Bd mnie, niestety, czsto wzywa kobiety w poogu, poniewa moja matka Leto urodzia mnie bez blu i dlate#o Mojry zrobiy ze mnie patronk poogu.1 c. Uniosa rku ku brodzie Zeusa, on za umiechn si z dum i powiedzia : - Bdc ojcem takich dzieci; nie abawiam si zazdroci i gniewu Hery! Otrzymasz ode mnie wicej. Nie jedno miasto, lecz trzydzieci, udzia w wielu innych zarwno na ldzie; jak i na archipelagu, a poza tym mianuj ci patronk ich drg i przystani.2 d. Artemida podzikowaa Zeusowi, zeskoczya z jego kolan i udaa,i najpierw na gr Leukos na Krecie, nastpnie do rzeki Ocean, gdzie wybraa wiele dziewicioletnich nimf na swe suki. Matki ich byy uszczliwione.3 Na zaproszenie Hefajstosa odwiedzia cyklopw na wyspie Lipara. Zastaa ich przy wykuwaniu zotego koryta dla koni Posejdona. Brontes, ktremu kazano speni kade jej yczenie, wzi j #za kolana, ale Artemidzie nie przypady do gustu jego pieszczoty i wyrwaa mu gar#wow z piersi. Pozostao mu w tym miejscu a do mierci nie owosione miejsce. Ci, ktrzy nie znali prawdy, mogli pomyle, e mia parchy. Nimfy przeraone byy straszliwym wygldem cyklopw i haasem w kuni. Nic dziwnego, przecie matki zawsze strasz niegrzeczne dziewczynki Brontesem, Argesem i Steropesem. Odwana Artemida rozkazaa cyklopo#n, by zostawili na chwil koryto Posejtiona i zrobili dla niej srebrny uk i pk strza, obiecujc im za to pierwsz zwierzyn, jak upoluje.4 Tak uzbrojona udaa si do Arkadu, gdzie Pan wiartowa wanie rysia, by nakarmi swe suki i szcze#ita. Da jej trzy kapouche psy, dwa pstre i jednego aciatego. Psy te potrafiyby ywego lwa zawlec do psiarni. Dostaa jeszcze poza tym siedem chyych psw myliwskich ze Sparty.5 e. Schwyciwszy ywcem dwie pary rogatych ani, zaprzga je zotymi uzdami do zotego rydwanu i popdzia na pnoc przez track gr Hajmos. Pierwsze uczywo sosnowe ucia na myzyjskim Olimpie i zapalia je od gowni drzewa raonego piorunem. Czterokrotnie wyprbowaa swj srebrny uk: pierwszymi dwoma celami byy drzewa, trzecim dzikie zwierz, a czwartym miasto ludzi niesprawiedliwych.6 f. Potem wrcia do Grecji, gdzie amnezyjskie nim#y wyprzgy jej anie, wyczesay je, nakarmiy t sam szybko rosnc koniczyn z pastwisk Hery,

22.g- 22.1

87

ktr karmi si jelenie Zeusa, po czym napoiy je przy zocistych korytach.7 g. Pewnego razu bg rzeczny Alfejos, syn Tetydy, omieli si zakocha w Artemidzie i ciga j przez ca Grecj, ona jednak ucieka do Letrinoj w Elidzie (lub, jak twierdz niektrzy, a na wysp Ortygi, w pobliu Syrakuz), gdzie sobie i wszystkim nimfom wysmarowaa twarze bia glin, dziki czemu nie mona jej byo odrni od pozostaych towarzyszek. Alfejos zrejterowa, egziany drwicym miechem.s h. Od swych towarzyszek da Artemida, by, tak jak ona, zachowyway absolutn cnot. Gdy Zeus uwid jedn z nich, Kallisto, crk Likaona, Artemida za zauwaya, e jest ona w ciy, przemienia Kallisto w niedwiedzic i poszczua psami, ktre z pewnoci rozszarpayby nimf, gdyby Zeus nie porwa jej do nieba, gdzie umieci jej wizerunek midzy gwiazdami. Niektrzy jednak utrzymuj, e to sam Zeus przemieni Kallisto w niedwiedzic, zazdrosna Hera za spowodowaa, e Artemida przez pomyk cigaa sw nimf. Araks, syn Kallistn, uratowa si i zosta protoplast Arkadyj= czykw.9 i. Innym razem Akteon, syn Aristajosa, sta oparty o ska w pobliu rzeki Orchomenos, gdy wtem dostrzeg Artemid kpic si w pobliskim strumieniu. Pozosta na miejscu i nadal si przyglda. Artemida obawiajc si, e Akteon bdzie si przechwala przed swoimi kompanami tym, e ukazaa mu si nago, przemienia go w jelenia i poszczua go jego wasn sfor zoon z pidziesiciu psw, ktre roszarpay go na kawaki.lo 1. Kallimach, Hymn do Artemidy,1 i nast. 2. Ibid. 26 i nast. 3. Ibid. 40 i nast. 4. Ibid. 47 i nast. 5. Ibid. 69 i nast. 6. Ibid.110 i nast. 7. Ibid.162 i nast. 8. Pauzaniasz, V1.22; scholia do d Pytyjskich Pindara, II.12. 9. Hyginus, Astronomia, II.1; Apollodoros,111.8.2. 10. Hyginus, Fabulae, I81; Pauzaniasz, IX.2.3.

1. Dziewica ze srebrnym ukiem, ktr Grecy wczyli do rodziny olimpijskiej, bya najmodszym czonkiem triady Artemidy, "Artemis" za jest tylko jeszcze jednym tytuem potrjnej bogini ksiyca, wobec czego miaa prawo karmi swe anie koniczyn, symblem trjcy. Jej srebrny uk stanowi symbol nowiu, olimpijska Artemida bya jed-nak kim wicej ni dziewic. W innych miejscowociach, na przykad w Efezie, czczono j w drugiej postaci, jako nimf orgiastyczn Afrodyt z maonkiem, a jej gwnymi emblematami byy palma daktylowa (zob. 14a), ania i pszczoa (zob.18. 3). Funkcje akuszerki, podobnie jak strzay miertelne, nale raczej do staruchy, dziewicioletnie kapanki za s reminiscencj liczby miertelnej ksiyca, a mianowicie trzy razy trzy. Przypomina ona kretesk "Pani Dzikich Stworze", najwysz widocznie

88

22.1- 22. 7

bogini-nimf archaicznych spoeczestw totemistycznych. Rytnalna kpiel, w ktrej zaskoczy j Akteon, podobnie jak rogate anie w zaprzgu (zob. 125a) i przepirki z Ortygu (zob. 14.3) bardziej wydaj si waciwe nimfie ni dziewicy. Akteon by bodaje witym krlem przedhelleskiego kultu jelenia, rozszarpywanym pod koniec swego pidziesiciomiesicznego panowania, stanowicego poow witego roku. Przez reszt czasu rzdzi jego wspkrl, czyli bliniak. Nimfy kpay si waciwie nie przed, a po zabjstwie. W mitach walijskich i irlandzkich istniej liczne paralele tego rytualnego obyczaju i jeszcze w pierwszym wieku po Chr. co pewien czas na arkadyjskiej grze Likajon cigano i zabijano mczyzn przebranego w skr jelenia (Plutarch, Problemy greckie, 39). Psy myliwskie musiay by drobne, z czerwonymi uszami, podobnie jak "psy piekielne" w mitologii celtyckiej. Bya jeszcze pita rogata ania, ktra ucieka od Artemidy (zob.125a). 2. Mit o cigajcym Artemid Alfejosie jest, jak si zdaje, wzorowany na jego beznadziejnych zalotach do Aretuzy, ktra zamienia si w rdo, a jego przemienia w rzek (Pauzaniasz, V.7.2) i by moe zosta wymylony, by wytumaczy obrzd, w ktrym kapanki Artemidy o przydomku Alfeja w Letrinoj i na Ortygu smaroway twarze gipsem, czyli bia glin, ku czci Biaej Bogini. Alph oznacza zarwno "biel", jak i "kasze", alphos oznacza "trd", alpbe - "zysk", alphiton"kasz perow". Alphito bya bia bogini w postaci lochy. Artemid na najsynniejszym jej posgu w Atenach zwano "Biaobrew" (Pauzaniasz, 1.26.4). Znaczenie nazwy Artemis jest niejasne. By moe uznacza ono: "o silnych czonkach", od sowa artemes, "ta, ktra rozarza", gdy Spartanie nazywali j Artamis, od artao; "wzniosa gosicielka wyrokw", od sw airo i themis; dwik, themis, rwnie oznacza "wod", poniewa ksiyc uwaano za rdo wszelkiej wody. 3. Ortygia, "Wyspa Przepirek", w pobliu Delos rwnie bya powicona Artemidzie (zob. 14a). 4. Mit o Kallisto mia podobno tumaczy obecno dwch dziewczynek, przebranych za niedwiedzice, ktre pojawiay si podczas ateskich obchodw ku czci brauroniaskiej Artemi= dy, a take wyjani tradycyjne zwizki midzy Artemid i Wielk Niedwiedzic. Wczeniejsz bodaje wersj mitu jest ta, w ktrej Zeus uwid Artemid, mimo i najpierw przernienia si w niedwiedzic, a potem umalowaa sobie twarz bia glin usiujc mu umkn. Artemida bya pocztkowo wadczyni gwiazd, ale utracia wadz nad nimi na rzecz Zeusa. 5. Niejasne jest, dlaczego wyrwano wosy Brontesowi. By moe Kallimach robi artobliw aluzj do jakiego znanego powszechnie wydarzenia, gdy farba odpada z piersi cyklopa. 6. Jako "Pani Dzikich Stworze", czyli patronka wszystkich klanw totemistycznych, otrzymywaa Artemida co rok ofiary caopalne z totemistycznych zwierzt, ptakw i rolin. W kaledoskim miecie Patraj ofiary te przetrway do czasw klasycznych (Pauzaniasz, IV.32.6); Artemid zwano tam Artemis Laphria. W Messenie kureci jako przedstawiciele totemistycznego klanu skadali podobne ofiary caopalne (IV.32.9), o innych za ofiarach wiadomo z Hierapolis, e zawieszano je na gaziach sztucznego lasu wewntrz wityni bogini (Lukian, O bogini syzyjskiej, 41 ). 7. Drzewo oliwne powicone byo Atenie, palma daktylowa - Izydzie i Lat. Na redniominojskiej pieczci ozdobnej widzimy bogini stojc pod palm, w spdnicy z lici palmowych, z maym drzewkiem palmowym w rce. Przyglda si, jak z pku daktyli rodzi si noworoczny cielak. Po drugiej stronie drzewa znajduje si umierajcy byk, widocznie krlewski byk starego roku.

23.a - 23.1

89

23 NATUftA I POCZYNANIA HEFAJSTOSA a. Bg-kowal Hefajstos by tak sabowitym niemowlciem, e matka jego Hera, pragnc pozby si kopotu i wstydzc si jego aosnego wygldu, zrzucia go ze szczytu Olimpu. W tej nieprzyjemnej przygodzie nie ponis Hefajstos adnej szkody. Spad do morza, gdzie przyszy mu z pomoc Tetyda i Eurynome, ktre go uratoway. Szlachetne boginie przechoway go w podwodnej grocie, gdzie urzdzi pierwsz sw kuni, a za ich dobro odwdziczy si robic dla nich rozmaite ozdoby i poyteczne przedmioty.l Po dziewiciu latach Hera spotkaa pewnego dnia Tetyd, i spostrzega przy jej szacie broszk, dzieo Hefajstosa. Hera zapytaa: - Kochanie, skde zdobya tak cudowny klejnot? Tetyda si zawahaa, ale Hera zmusia j do powiedzenia prawdy. Natychmiast sprowadzia Hefajstosa z powrotem na Olimp, gdzie urzdzia mu o wiele pikniejsz kuni, w ktrej dwadziecia miechw pracowao dzie i noc_. Bogini nosia go wrcz na rkach i sprawia, e polubi Afrodyt. b. Tak wielka zgoda zapanowaa midzy matk i synem, e Hefajstos odway si nawet robi wyrzuty Zeusowi, ktry powiesi Her za rce u nieba, gdy si przeciw niemu zbuntowaa. Postpiby jednak mdrzej, gdyby milcza, poniewa rozgniewany Zeus po raz drugi zrzuci go z Olimpu. Spada przez cay dzie, a zderzywszy si z ziemi na wyspie Lemnos, zama obie nogi i chocia by niemiertelny, mieszkacy wyspy znaleli go na wp-ywego. Wybaczono mu pniej i sprowadzono z powrotem na Olimp, ale kula i musia wspiera si na zotych laskach.2 c. Hefajstos by brzydki i porywczy, ale mia potne ramiona i bary, a dziea jego rk odznaczaj si nieporwnywalnym kunsztem. Pewnego razu zrobi ze zota komplet mechanicznych kobiet, ktre pomagay mu w kuni. Potrafiy nawet mwi i wykonyway najtrudniejsze zadania. Ma take ustawiony wok swego warsztatu komplet trjnogw ze zotymi koami, ktre same potrafi biec na spotkanie bogw i potem same wracaj.3 1. Homer, Iliada, XV111.394-409 2. Ibid.,1.586-594. 3. Ibid., XVIII.368 i nast.

l. Hefajstos i Atena mieli wsplne witynie w Atenach, a imi Hefajstosa moe by znieksztacon z czasem form "hemero-phaistos", czyli "ten, ktry wieci w dzie" (tzn. soce), podczas gdy Atena bya bogini ksiyca, "t, ktra wieci w nocy", patronk sztuki kowalskiej

90

23.1- 24.a

i wszelkich rzemios mechanicznych. Nie zawsze si pamita, e kade narzdzie epoki brzu, kada bro i przyrzd miay waciwoci magic2ne i e kowal by kim w rodzaju czarownika. Tak na przykad spord trzech osb ksiycowej triady Brigit (zob. 21. 4) jedna patroriowaa poetom, druga kowalom, trzecia za lekarzom. Po zdetronizowaniu bogini bogiem zosta kowal. Tradycja kulawego boga-kowala jest bardzo rozpowszechniona i spotyka si j w rejonach tak odlegych, jak na przykad Afryka Zachodnia i Skandynawia. W czasach pierwotnych by moe celowo kaleczono kowala, by nie mg uciec i przej na stron nieprzyjacielskich plemion. Wykonywano rwnie taniec kulejcej kuropatwy podczas erotycznych orgii zwizanych z misteriami sztuki kowalskiej (zob. 92. 2), a poniewa Hefajstos mia za on Afrodyt, by moe kaleczono go raz do roku, podczas obrzdw wiosennych. Metalurgia dotara do Grecji z Wysp Egejskich. Import kunsztownych wyrobw z brzu i zota tumaczy moe mit o Hefajstosie strzeonym w jednej z grot na Lemnos przez Tetyd i Eurynome ; s to tytuy bogi morskich, ktre stworzyy wszechwiat. Dziewi lat, ktre Hefajstos spdzi w grocie, dowodz, e by podporzdkowany ksiycowi. Upadek jego, podobnie jak upadek Kefalosa (zob. 89j), Talosa (zob. 92.2), Skirona (zob. 96f), Ifitosa (zob.135b) i innych wiadczy o powszechnym losie witych krlw w wielu czciach Grecji, gdy koczyo si ich panowanie. Zote laski miay prawdopodobnie unie jego wite stopy nad ziemi. 2. Dwadziecia trjnogw Hefajstosa jest prawdopodobnie tego samego pochodzenia co Gasterocheires, budowniczowie Tirynsu (zob. 73.3). Byy to zote tarcze soneczne o trzech nogach, przypominajce herbowe znaki Isle of Man, niewtpliwie umieszczone wok jakiego staroytnego obrazu przedstawiajcego zalubiny Hefajstosa i Afrodyty. S one symbolem lat zoonych z trzech pr roku i oznaczaj dugo jego panowania. Hefajstos umiera na pocztku dwudziestego roku, gdy nastpuje znaczne zblienie czasu sonecznego i ksiycowego. W Atenach cykl ten oficjalnie uznano dopiero pod koniec pitego wieku przed Chr., ale odkryty zosta kilka wiekw wczeniej (White Goddess, s. 284 i 291). Hefajstosaczonozkuniami Wulkanana wulkanicznych Wyspach Liparyjskich, poniewa Lemnos, siedziba jego kultu, jest wysp wulkaniczn, a take poniewa od stuleci pon rwnym pomieniem strumie naturalnego gazu asfaltowego wydobywajcy si ze szczytu gry Moschylos (Tzetzes, O Likofronie, 227; Hesychios pod hasem "Moschylos"). Podobny strumie, opisany przez biskupa Metodego w czwartym wieku po Chr., pon na grze Lemnos w Licji i widoczny byjeszczew 1801 roku. Hefajstos mia sanktuarium na obu tych grach. Lemnos-(prawdopodobnie od leibein, "wylewajca") byo imieniem Wielkiej Bogini tej matriarchalnej wyspy (Hekatajos cytowany przez Stefana z Bizancjum pod hasem "Lemnos" - zob.149.1).

24 NATURA I POCZYNANIA DEMETER

a. Chocia kapanki Demeter, bogini anw zboowych, zapoznaj panny mode i panw modych z tajemnicami oa maeskiego, sama bogini nie ma maonka. W modoci swej lekkomylnie przystaa na nielubny zwizek ze swym bratem Zeusem oraz urodzia Kor i krzepkiego lakchosa.l Urodzia

rwnie tytanowi Jazjosowi, albo Jazjonowi, syna Plutosa. W Jazjosie zakochaa si podczas wesela Kadmosa i Harmonu. Pijani nektarem, ktry la si

24.a - 24.d

91

jak woda podczas uczty, kochankowie wymknli si z domu i przespali si na trzykrotnie zaoranym polu. Po ich powrocie Zeus, domylajc si wszystkiego z ich min i ladw bota na ramionach i nogach oraz rozgniewany tym, e Jazjos mia dotkn Demeter, zabi go piorunem. Niektrzy jednak utrzymuj, e Jazjosa zabi jego brat Dardanos, bd te rozszarpay go wasne konie.2 b. Demeter miaa agodne usposobienie. Jednym z niewielu ludzi, z ktrymi postpia surowo, by Erysichton, syn Tropiasa. Na czele dwudziestu towarzyszy omieli si on wtargn do gaju, ktry Pelazgowie zasadzili dla niej w Dotion, i zacz cina wite drzewa na budulec nowej sali bankietowej. Demeter przybraa posta kapanki gaju, Nikippe, i grzecznie poprosia Erysichtona, by sobie poszed. Dopiero gdy zagrodzi jej toporem, wystpia w caej swej okazaoci i skazaa go na wieczny gd, ktry nie ustpuje bez wzgldu na to, ile by zjad. Wrci Erysichton do stou i przez cay dzie ar kosztem swych rodzicw, ale stawa si coraz bardziej godny i coraz bardziej chudy, a wreszcie rodzice nie byli ju w stanie dostarcza mu jedzenia. Zosta ebrakiem ulicznym i jad wszelkie wistwo. Inaczej postpia z Kreteczykiem Pandareusem, ktry ukrad zotego psa Zeusa mszczc zabjstwo ' Jazjosa. Demeter obdarowaa go po krlewsku sprawiajc, e nigdy nie cierpia na ble brzucha.3 c. Na zawsze stracia Demeter wesoo, gdy odebrano jej mod Kor, zwan pniej Persefon. Hades zakocha si w Korze i prosi Zeusa, by mu zezwoli j polubi. Zeus ba si urazi niedwuznaczn odmow swego najstarszego brata, ale wiedzia, e Demeter nigdy mu nie wybaczy, jeli Kora zostanie zamknita w Tartarze. Udzieli wobec tego wykrtnej odpowiedzi, # tumaczc si, e nie moe da zgody ani jej odmwi. Omielony tymi sowami Hades uprowadzi dziewczyn, gdy zbieraa kwiaty na ce - mogo to by w sycylijskiej Ennie lub w attyckim Kolonie, albo gdzie na Krecie, czy te w pobliu Pizy lub blisko Lerny, bd te niedaleko arkadyjskiego Fenajos lub nad beock Nys albo gdziekolwiek na rozlegych przestrzeniach, ktre przemierzaa Demeter poszukujc Kory. Jej kapani utrzymuj jednak, e stao si to w Eleuzis. Szukaa Kory bez wytchnienia przez dziewi dni i dziewi nocy, nie jedzc i nie pijc, bez przerwy wzywajc na prno sw crk. Od Hekate dowiedziaa si tylko, e wczesnym rankiem syszaa, jak Kora krzyczaa: "Porwanie! Porwanie!", gdy jednak popieszya jej na ratunek, nie znalaza adnego ladu.4 d. Dziesitego dnia, po przykrym spotkaniu z Posejdonem wrd stad Onkosa, przybya Demeter w przebraniu do Eleuzis, gdzie krl Keleos i jego ona Metanejra przyjli j gocinnie. Poproszono j, by zostaa jako karmi## cielka Demofoonta, nowo narodzonego ksicia. Jambe, kulawa crka pary # krlewskiej, usiowaa pocieszy Demeter komicznymi i frywolnymi wie#szykami; a stara niaka Baubo namawiaa j artem, by napia si wody

92

24.d- 24.i

jczmiennej. Baubo jczaa jak podczas porodu i niespodziewanie wydobya spod spdnicy Iakchosa, syna Demeter, ktry natychmiast rzuci si w ramiona matki i ucaowa j. e. - Ach, jak apczywie pijesz! - zawoa Abas, starszy syn Keleosa, gdy Demeter jednym haustem wychylia pen karafk wody jczmiennej zaprawionej mit. Demeter spojrzaa na niego ponuro, on za przemieni si w jaszczurk. Zawstydzona swoim postpkiem, postanowia Demeter przysuy si Keleosowi i obdarzy Demofoonta niemiertelnoci. W nocy trzymaa go nad ogniem, by wypali jego miertelno. Metanejra, crka Amfiktiona, wesza przypadkowo do sali, zanim zabieg zosta ukoczony, i w ten sposb zamaa czar. Demofoont zmar. - Nieszczliwy jest mj dom - zawodzi Keleos paczc nad losem swoich dwch synw i odtd przyj imi Dysaulesa. - Otrzyj zy, Dysaulesie - powiedziaa Demeter. - Masz jeszcze trzech synw, w tym Tripfolemosa, ktremu zamierzam ofiarowa tak wielkie dary, e zapomnisz o swej podwjnej stracie. f. Triptolemos, ktry pas trzody swego ojca, rozpozna Demeter i udzieli jej wiadomoci, ktrych szukaa. Przed dziesicioma dniami bracia jego, pasterz owiec Eumolpos i winiopas Eubuleos, wyszli w pole pa swe trzody, gdy wtem ziemia rozstpia si pochaniajc winie Eubuleosa na jego oczach. Potem z gonym ttentem kopyt pojawi si rydwan zaprzony w czarne konie i popdzi w przepa. Nie wida byo twarzy wonicy, ale prawym ramieniem przyciska do siebie krzyczc dziewczyn. Eubuleos opowiedzia o tym wydarzeniu Eumolposowi; ktry uoy na ten temat lament. g. Demeter, uzbrojona w te dowody, wezwaa Hekate. Wsplnie uday si do Heliosa, ktry widzi wszystko, i zmusiy go do przyznania, e winowajc by Hades, niewtpliwie przy wspudziale swego brata Zeusa. Demeter bya tak rozgniewana, e zamiast wrci na Olimp, wdrowaa nadal po ziemi zakazu- , jc drzewom rodzi owoce, a zioom rosn. Ludzkoci grozia zagada. Zeus, wstydzc si zoy osobist wizyt Demeter w Eleuzis, posa do niej najpierw Iryd (ktr Demeter zlekcewaya), a potem delegacj zoon z bogw olimpijskich z darami przeprosinowymi bagajc, by si pogodzia z jego wol. Nie chciaa jednak uda si z powrotem na Olimp i przysiga, e ziemia pozostanie jaowa, jak dugo Kora nie wrci do matki. h. Zeusowi nie pozostawao nic innego, jak posa Hermesa do Hadesa z wiadomoci: "Jeli nie zwrcisz Kory, zginiemy wszyscy." Demeter za zakomunikowa: "Otrzymasz z powrotem sw crk, jeli nie skosztowaa jeszcze strawy zmarych." i. Poniewa Kora od chwili porwania nie wzia do ust nawet skrki od chleba, Hades musia ukry sw udrk mwic do niej agodnie: - Dziecko moje, widz, e nie jeste tutaj szczliwa, a matka twoja pacze za tob. Postanowiem wic odesa ci do domu.

24.j - 24.m

93

j. Kora przestaa paka, Hermes za pomg jej wsi na swj rydwan, ale w chwili gdy ruszaa do Eleuzis, jeden z ogrodnikw Hadesa imieniem Askalafos zacz pokrzykiwa i pohukiwa szyderczo: - Widziaem; jak pani Kora zerwaa granat z drzewa i zjada siedem ziarenek. Gotw jestem zawiadczy, e skosztowaa strawy zmarych! Hades umiechn si i kaza Askalafosowi stan z tyu na rydawnie Hermesa. k. W Eleuzis Demeter radonie uciskaa Kor, ale dowiedziawszy si o owocu granatu, wpada w jeszcze wiksz rozpacz i owiadczya: - Nigdy nie wrc na Olimp i nie zdejm kltwy rzuconej na ziemi. Zeus nakoni wwczas Re, matk Hadesa, Demeter i swoj, by prbowaa przekona bogini, i w kocu osignito kompromis: Kora miaa spdza co rok trzy miesice w towarzystwie Hadesa jako krlowa Tartaru z tytuem Persefony, pozostae za dziewi miesicy w towarzystwie Demeter. Hekate zobowizaa si pilnowa, by umowa bya dotrzymana, i nieustannie strzec Kory. 1. W kocu Demeter wrcia do domu. Zanim jednak opucia Eleuzis, wprowadzia Triptolemosa, Eumolposa i Keleosa (wraz z Dioklesem, krlem Feraj, ktry przez cay czas pilnie szuka Kory) w misteria i swj kult. Askalafosa natomiast ukaraa za donosicielstwo, wtrcajc go do nory i przykrywajc j olbrzymim gazem. Z nory tej wyzwoli go dopiero Herakles, a wwczas Demeter zamienia go w sow o krtkich uszach.5 Nagrodzia rwnie Feneatyjczykw z Arkadii; w ktrych domu odpoczywaa po przygodzie z Posejdonem, darujc im rozmaite ziarna, ale zabraniajc sia fasol. Pierwszym, ktry odway si to uczyni, by niejaki Kyamites; jego sanktuarium stoi nad rzek Kefizos.6 m. Triptolemosa obdarowaa zboem siewnym, drewnianym pugiem i rydwanem zaprzonym w we. Posaa go, by przewdrowa cay wiat i nauczy ludzi uprawy roli. Przedtem jednak sama go nauczya tej sztuki na Rwninie Raryjskiej; dlatego niektrzy nazywaj go synem krla Rarosa. Fytalosowi za, ktry obszed si z ni grzecznie nad brzegami Kefizosu, podarowaa drzewo figowe, pierwsze, jakie widziano w Attyce, i nauczya go, jak naley je hodowa.7 1. Arystofanes, aby, 338; Hymn orficki, LI. 2. Homer, Odyseja, V.125-128; Diodor z Sycylii, V.49; Hezjod, Teogonia, 969 i nast. 3. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.167; Hyginus, Fabulae, 250; Kallimach, Hymn do Der#eter, 34 i nast.; Antoninus Liberalis, Przemiany,11; Pauzaniasz, X.30.1. 4. Hyginus, Fabulae,146; Diodor z Sycylii, V.3; scholia do Edypa w Kolonie Sofoklesa, 1590; Apollodoros, I.5.1; scholia do Teogonii Hezjoda, 914; Pauzaniasz VI.21.1 i 1.38.5; Konon, Narrationes,15; Hymn Homerycki do Demeter,17. 5. Apollodoros,1.5.1-3 i 12; Hymn Homerycki do Demeter, 398 i nast. ; 445 i nast. 6. Pauzaniasz, VIII.15.1. i 1.37.3.

94

24.1- 24.5

7.Hymn Homerycki do Demeter, 231-274; Apollodoros,1.5.2; Fragment orficki, 50; Hyginus, Fabulae,146; Owidiusz, Metamorfozy, V.450-563 i Fasti, IV.614; Nikander,

Theriaka; Pauzaniasz,1.14.2. i 37.2.

1. Kora, Persefona i Hekate byy oczywicie bogini w trjcy jako dziewczyna, nimfa i starucha w czasach, gdy tylko kobiety trudniy si misteriami rolnictwa. Kora reprezentuje zielone zboe, Persefona dojrzay kos, a Hekate zboe zebrane - doynkow kuk wsi angielskiej. Demeter by to czny tytu bogini, imi za Persefony nadano Korze wprowadzajc w ten sposb pewn niejasno do relacji. Mit o perypetiach Demeter na trzykrotnie oranym polu wskazuje na istnienie obrzdw urodzaju, ktre do niedawna jeszcze utrzymyway si na Bakanach, gdzie kapanka zboa otwarcie spkowaa ze witym krlem podczas sieww jesiennych w celu zapewnienia dobrych zbiorw. W Attyce pole najpierw orano na wiosn, po czym, po letnich niwach, orano je w poprzek lejszym lemieszem, wreszcie, po zoeniu ofiary bogom uprawy ziemi, raz jeszcze orano tu przed zasiewem w jesiennym miesicu Pyanepsion, w tym samym kierunku co na pocztku. (Hezjod, Prace i dni, 432--433, 460, 4fi2; Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, 69; Przeciw Kolotesowi, 22). 2. Persefona (od phero i phonos - "ta, ktra przynosi zagad"), zwana rwnie Persefatt w Atenach (od ptersis i ephapto - "ta, ktra przygotowuje zniszczenie") i Prozerpin ("straszliw") w Rzymie, to tytuy nimfy skadajcej ofiar z witego krla. 'I#tu "Hekate" ("sto") odnosi si widocznie do stu miesicy ksiycowych jego panowania i do stokrotnych zbiorw. mier od pioruna, rozszarpanie przez konie lub mier z rki bliniaka-zastpcy - taki by powszechny los witego krla w pierwotnej Grecji. 3. Uwiedzenie Kory przez Hadesa stanowi cz mitu, w ktrym helleska trjca bogw zmuszona jest polubi przedhellesk potrjn bogini - a wic Zeus Her, Zeus lub Posejdon Demeter i wreszcie Hades Kor. Podobnie w irlandzkim micie Brian, Iuchar i lucharba zalubiaj potrjn bogini Eire, Fodhla i Banbha (zob. 7.6 i 16.1). Odnosi si to do uzurpacji przez mczyzn kobiecych misteriw rolniczych w czasach pierwotnych. Tak wic incydent z Demeter, ktra odmawia ludziom zboa, jest tylko jedn z wersji spisku Ino majcego na celu zniszczenie zbiorw Atamasa (zob. 70c). Mit o Korze tumaczy ponadto zimowy pogrzeb kuky zboowej, ktr wydobywano z ziemi wczesn wiosn, kiedy ju kiekowaa. Ten obyczaj przedhelleski przetrwa na wsi do czasw klasyznych i jest ilustrowany przez malowido na wazie przedstawiajce mczyzn wypdzajcych Kor z kopca ziemi motykami albo rozbijajcych gow Matki Ziemi za pomoc toporw. 4. Historia Erysichtona, syna Tropiasa, jest przypowieci moraln, albowiem u Grekw, podobnie jak u Latynw i dawnych Irlandczykw, cinanie witego gaju uwaano za przestpstwo karane mierci. Natomiast rozpaczliwy i jaowy gd, zwany przez elbietanw "wilkiem", nie mg by odpowiedni kar za wyrb drzew, imi za Erysichtona - ktre nosi rwnie jeden z synw Kekropsa patriarchalisty i wynalazcy plackw jczmiennych (zob. 25d) - oznacza "rozdzierajcy ziemi", co wiadczyoby o tym, e jego waciw zbrodni byo oranie bez zgody Demeter, podobnie jak to uczyni Atamas. Kradzie zotego psa przez Pandareusa wskazuje na kretesk interwencj w Grecji, gdy Achajowie usiowali zreformowa rytua rolniczy. Pies ten, odebrany bogini ziemi, jest bodaje oczywistym dowodem niezawisoci arcykrla achajskiego od bogini (zob.134.1 ). 5. Mity o Hylasie ("pochodzcym z lasu" - zob.150. I ), Adonisie (zob.18. 7) Lityersesie (zob. 136e) i Linosie (zob.147.1) opisuj doroczn aob po witym krlu albo chopcu skadanym w ofierze zamiast niego w celu przebagania bogini rolinnoci. Taki sam zastpca wystpuje w legendzie o Triptolemosie, ktry powozi rydwanem zaprzonym w we wiozc worki ze zboem - symbolizowao to jego mier przynoszc dostatek. By on rwnie Plutosem

24.5- 24.11 95 ("dostatek"),pocztym na zoranym polu,od ktrego zapoyczony jest "Pluton",eufemistyczny tytu Hadesa.'lt'iptolemos (triptolmaios - "trzykrotnie miay") jest by moe tytuem przyzna# wanym witemu krlowi za to,e trzykrotnie omieli si ora ziemi i spdkowa z bogini ! zboa.Keleos,Diokles i Eumolpos,ktrych Demeternauczya sztukiuprawyziemi,przedstawiaj kapanw,stojcych na czele Ligi Amfiktioskiej - Metanejra przedstawiona jest jako crka # Amfiktiona - ktrzy czcili bogini w Eleuzis. 6.Misteria eleuzyjskie obchodzono w miecie mykeskim Eleuzis ("przybycie") w miesicu zwanym Boedromion ("biegncy na pomoc").Wtajemniczeni w kult Demeter w ekstazie odtwa;, rzali symbolicznie akt miosny midzy bogini i Jazjosem,Triptolemosem lub Zeusem w wewntrznym pomieszezeniu wityni,przesuwajc w kobiecym buciku przedmiot o ksztacie fallicznym.Std chyba bierze si wniosek,e sowo Eleuzis jest,jak si zdaje,znieksztacon form , sowa "Eilythyies" "[witynia] tej,ktra szaleje w ukrytym miejscu".Po akeie mistagogowie przebrani za pasterzy wkraczali z radosnymi okrzykami i pokazywali zebrafrym sito,w ktrym # znajdowao si dzieci Brimos,syn Brimo ("gniewnej"),owoc tego rytualnego maestwa.Brimo # by to jeden z tytuw Demeter,a Brimos - synonim Plutosa,ale celebranCi znali go lepiej jako lakchosa dziki rozpustnemu hymnowi lakchos,piewanemu w szstym dniu misteriw podczas procesji z pochodniami,ktra wyruszaa ze wityni Demeter. 7.Eumolpos przedstawia piewajcych pasterzy,ktrzy wnosili dzieci.Triptolemos jest # pastuchem na subie lo,bogini ksiyca w postaci jawki (zob.56.1),ktra nawadniaa ziarno siewne.Eubuleos za jest winiopasem na subie bogini Marpessy (zob.74.4i 96.2),Forkidy, Chojre lub Kerdo,bogini-maciory,ktra powodowaa kiekowanie zboa.Eubuleos pierwszy opowiedzia o tym,co si stao z Kor,poniewa "winiopas" w dawnych czasach europejskich < oznacza jasnowidza lub czarownika.Podobnie Eumajos ("dobrze szukajcy") winiopas Odyseusza (zob 171a),jest tytuowany dios ("bogopodobny"),i chocia w czasach klasycznych # winiopasy od dawna ju przestay zajmowa si wieszczeniem,winie nadal skadano w ofierze Demeter i Persefonie,wrzucajc je do prepaci.Nie wspomina si o tym,by Eubuleos skorzysta z poucze Demeter,prawdopodobnie dlatego,e jej kult jako bogini-maciory zosta w Eleuzis zniesiony. 8."Raros",niezalenie od tego,czy imi to oznacza "dziecko poronione" czy "ono",nie jest odpowiednim imieniem dla krla,sowo to musiao wic odnosi si do ona matki zboa, # z ktrego pojawiao si zboe. 9.Jambe i Baubo personifikuj wyuzdane pieni jambiczne piewane dla zmn-iejszenia napicia emocjonalnego podczas misteriw eleuzyjskich,lecz Jambe,Demeter i Baubo tworz dobrze znan trjc dziewczyny,nimiy i staruchy.Stare piastunki w micie greckim prawie # zawsze oznaczaj bogini jako staruch.Abas zosta zamieniony w jaszczurk,poniewa # jaszczurki spotyka si w najbardziej suchych i gorcych miejscach i mog y bez wody.Jest to i przypowie moralna opowiadana dzieciom,by uczy je szacunku dla starszych i czci dla bogw. ' 10.Opowie o tym,jak Demeter prbowaa obdarzy Demofoonta niemiertelnoci,ma swe # paralele w mitach o Medei (zob.156a) i Tetydzie (zob.81r).Odnosi si ona czciowo do ' rozpowszechnionego pierwotnego obyczaju "oduroczania" dzieci przed zymi duchami - w tym celu obnoszono dookoa nich po urodzeniu wity ogie lub podkadano pod d2iecko gorc blach do pieczenia - czciowo za do zwyczaju palenia chopcw,co stanowio zastpcz ofiar za witego krla,a ich czynio w ten sposb niemiertelnymi.Keleos,imi ojca Demofoonta, moe oznacza "spalajcy",ale take "dzicio" lub "czarownik". I1.Jado w czerwonym kolorze uwaano pierwotnie za tabu.Taka strawa nadawaa si w dawnych czasach tylko na ofiary dla zmarych (zob.170.5),owoc granatu za wyrs - podobnie jak szkaratny anemon o omiu patkach - z krwi Adonisa lub Tammuza (zob.18.7).Siedem _# ziarenek granatu przedstawia pra#vdopodobnie siedem faz ksiyca,czyli okres,w ktrym rlnicy zekali,a uka si zielone pdy zboa.Natomiast Persefona spoywajca owoc granatu # bya pocztkowo Szeol,bogini pieka zjadajc Tammuza,Isztar za (ta sama Szeol w innej

24.11- 25.a postaci) pacze, by przebaga ducha. Hera, dawna bogini mierci, rwnie dziery owoc granatu. 12. Askalafos, sowa o krtkich uszach, bya ptakiem zapowiadajcym nieszczcie, opowie za o tym, jak roznosia plotki, odnosi si do haaliwoci sw w listopadzie poprzedzajcym trzy zimowe miesice nieobecnoci Kory. Askalafosa uwolni Herakles (zob.134d). 13. Ofiarowanie przez Demeter drzewa figowego F#talosowi, potomkowi jednej ze znaczniejszych rodzin w Attyce (zob. 97a), oznacza jedynie, e zwyczaj kapryfikacji - zapylania drzewa kultywowanego gazi dzikiej figi - przesta by przywilejem kobiet w tym samym czasie co uprawa roli. Tabu zakazujce mczyznom sadzenia fasoli przetrwao duej ni tabu otaczajce sianie zboa ze wzgldu na bliskie powizania fasoli z duchami. W Rzymie rzucano duchom fasol w Dniu Zmarych. Zjedzenie przez kobiet fasoli bdcej owocem roliny, ktra wyrosa z ziarna uytego podczas obchodw, powodowao zapodnienie jej przez ducha. Oto dlaczego pitagorejczycy wzbraniali si przed spoywaniem fasoli - obawiali si, e mogliby w ten sposb przeszkodzi ktremu z przodkw w reinkarnacji. 14. Demeter podobno dotara do Grecji przez Kret i zesza na ld w Torikos w Attyce (Hymn do Demeter, 123). Jest to wersja prawdopodobna, Kreteczycy bowiem osiedlili si w Attyce i pierwsi eksploatowali kopalnie srebra w Laurion. Eleuzis ponadto jest miejscowoci mykesk, Diodor z Sycylii za (V.77) opowiada, e w Knossos obrzdy podobne do eleuzyjskich byy dostpne dla wszystkich i e (V.79), jak twierdzili Kreteczycy, wszystkie obrzdy inicjacji zostay wynalezione przez ich pxzodkw. Pochodzenia Demeter naley jednak doszukiwa si w Libu. 15. Zdaniem Owidiusza kwiatami, ktre zrywaa Kora, byy maki. Wizerunek bogini z makwkami wplecionymi w stroik na gowie znaleziono w Gazi na Krecie. Inna bogani, z kopca w Palaiokastro, trzyma w rku maki, a na piercieniu bogini ze skarbca mykeskiej akropoli siedzca Demeter pdaje trzy makwki stojcej Korze. Ziarenek maku uywano jako przyprawy do chleba, zrozumia# za kolej rzeczy maki zwizane s z Demeter, poniewa rosn wrd anw zboa. Kora natomiast zrywa albo otrzymuje maki, poniewa maj one waciwoci usypiajce, jak rwnie dlatego, e ich szkaratny kolor zapowiada zmartwychwstanie po mierci (zob. 27.12). A ona ma wanie uoy si do swego dorocznego snu.

25 NATURA I POCZYNANIA ATENY a. Atena wynalaza flet, trb, garnek gliniany, pug, grabie, jarzmo dla wou, uzd dla konia, rydwan i okrt. Pierwsza uczya liczb i wszelkich umiejtnoci kobiecych, takich jak gotowanie, tkanie i przdzenie. Bya co prawda bogini wojny, ale bitwy nie sprawiay jej przyjemnoci, tak jak Aresowi lub Erydzie; bardziej cieszyo j rozstrzyganie sporw i ochrona prawa rodkami pokojowymi. W czasie pokoju nie nosi przy sobie adnej broni i w razie potrzeby poycza j zazwyczaj ol Zeusa. Wielka jest jej askawo; gdy podczas rozprawy na Areopagu gosy sdziw s podzielone, ona oddaje zawsze gos swj z tymi, ktrzy chc zwolni oskaronego. Z chwil jednak gdy zostanie wcignita do walki, nie zasypia gruszek

w popiele i nigdy nie ulega nikomu, nawet Aresowi, poniewa lepiej od niego zna si na taktyce i strategii, tote mdrzy dowdcy do niej si zawsze zwracaj o rad.l

25: b - 25.e

g#

b. Wielu bogw, tytanw i olbrzymw chtnie polubioby Aten, ale odtrcia wszystkich pretendentw do swej rki. Razu pew#ego, podczas wojny trojaskiej, gdy nie chciaa poyczy broni od Zeusa, ktry owiadczy, e pragnie zachowa neutralno, poprosia Hefajstosa, by zrobi dla niej zbroj. Hefajstos odmwi przyjcia zapaty tumaczc niemiao, e prac wykoria z mioci, a gdy Atena, nie domylajc si sensu tych s#v, wesza do jego kuni, by si przyjrze, jak kuje rozpalony do czerwooci metal; Hefajstos nagle si odwrci i usiowa j zgwaci. Niezsto zdarzay mu si tak brutalne postpki; pad po prostu ofiar zoliwego kawau, Posejdon bowiem powiedzia mu, e Atena za zgod Zeusa wybiera si do jego kuni i spodziewa si, e zdobdzie j przemoc. W chwili gdy Atena odskoczya od niego, nasienie Hefajstosa spado na jej uda, nieco powyej kolana. Stara je garci weny i rzucia j z obrzydzeniem. Wena spada na ziemi w pobliu Aten i zapodnia Matk Ziemi, ktra wanie tam przebywaa, ta za oburzona perspektyw urodzenia dziecka, ktre Hefajstos zamierza spodzi z Aten, owiadczya, e nie zajmie si jego wychowaniem. c. "Dobrze - powiedziaa Atena. - Ja si nim zajm." I rzeczywicie zaja si dzieckiem natychmiast po jego urodzeniu, nazwaa je Erichtoniosem, nie chcc za, by Posejdon cieszy si z udanego kawau, ukrya dziecko w witym koszyku, ktry wrczya Aglauros, najstarszej crce ateskiego krla Kekropsa, nakazujc, by strzega je troskliwie.2 d. Kekrops, syn Matki Ziemi i podobnie jak Erichtonios - zdaniem niektarych bdcy jego ojcem - pczowiek i pw, by pierwszym krlem, ktry uzna prawo ojcostwa. Oeni si z crk Aktajosa, najstarszego krla Attyki. Wprowadzi rwnie monogami, podzieli Attyk na dwanacie gmin, zbudowa wityni Atenie i znis niektre krwawe ofiary zastpujc je zwyczajnyrzni ofiarowaniami plackw jczmiennych.3 ona jego nazywaa si Agraulos, a jego trzy crki, AgIauros, Herse i Pandrosos, mieszkay w trzyizbowym domu na Akropolu. Pewnego wieczoru, gdy dziewczta wrciy z uroczystoci nios na gowach wite koszyki Ateny, Hermes przekupi Aglauros, by dopucia go do najmodszej z sistr, Herse, do ktrej zapaa gwatown mioci: Aglauros zatrzymaa zot Hermesa, ale niczego nie zrobia, by na nie zasuy, poniewa Atena wzbudzia w niej zazdro o powodzenie Herse. Rozgniewany Hermes wszed do domu i przemieniwszy Aglauros w kamie, posiad Herse. Urodzia mu ona dwch synw, Kefalosa, kochanka Eos i Keryksa, pierwszego herolda misteriw eleuzyjskich. Herse, Pandrosos oraz ich matka Agraulos ciekawe, c si kryje w koszyku Aglauros, uniosy wieko i zbaczywszy dziecko, ktre zamiast ng miao ogon wa, krzykny z przeraenia i w lad za Agraulos zeskoczyy z Akropolu.4 e. Atena, dowiedziawszy si o tym nieszczciu, tak si zasmucia, e upucia olbrzymi gaz, ktry niosa na Akropo#jako dodatkowe uznocnienie. Powstaa z tego gazu gra Likabetos. Biae pira kruka, ktry przynis

7# Mity groctie '

98 25.e- 25.1 wiadomo, zamienia w czarne i odtd krukom zabroniony by na zawsze wstp na Akropol. Erichtonios skry si w egidzie Ateny, gdy za zobaczono, jak czu otacza go opiek, zacrto podejrzewa, e jest jego matk. Zosta on pniej krlem Aten, gdzie wprowadzi kult Ateny i nauczy swych wspobywateli posugiwania si srebrem. Wizerunek jego umieszczony zosta wrd gwiazd jako konstelacja Auriga, czyli Wz, poniewa wprowadzi do uytku czterokonny rydwan.5 f. Zupenie odmienna relacja o mierci Agraulos brzmi nastpujco: Pewnego razu, gdy na Ateny napadli wrogowie, Agraulos posuszna wyroczni rzucia si z Akropolu i w ten sposb zapewnia miastu zwycistwo. Wersja ta ma na celu wytumaczenie zwyczaju, na mocy ktrego wszyscy modzi Ateczycy po raz pierwszy stajcy pod broni udawali si do wityni Agraulos i tam lubowali ycie swe powici miastu.s g. Atena jest rwnie skromna jak Artemida, ale bardziej od niej szczodra. ftazu pewnego, gdy zasta j przypadkowo w kpieli Tejrezjasz, zakrya mu oczy domi i go olepia, ale w zamian za to obdarowaa wiatem wewntrznym.' h. Wiadomo, e raz jeden tylko okazaa straszliw zazdro. Oto jak do tego doszo. Arachne, ksiniczka z lidyjskiego Kolofonu, sawicego si purpur, potrafia tak piknie tka, e sama Atena nie moga i z ni w zawody. Gdy pokazano bogini #ztkane przez Arachne szaty ze scenami przedstawiajcymi igraszki miosne na Olimpie, Atena na prno usiowaa znale w nich j akie bdy. Uniesiona wciekoci, rozszarpaa dzieo Arachne, a gdy ta przeraona powiesia si na krokwi, Atena zamienia j w pajka, najbardziej znienawidzone przez si stworzenie, a sznur na pajczyn, po ktrej Arachne bezpiecznie ucieka.e 1. Tzetzes, O Likofronie, 520; Hesychios pod hasem "Hippia"; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, IV. 402; Pindar, Ody olimpijskie, XIII.79; Liwiusz, VII.3; Pauzaniasz, 1.24.3 i nast.; Homer, Iliada,1.199 inast.; V. 736; V.840-863; XX1.391-422; Ajschylos, Eumenidy, 7 53. 2. Hyginus, Astronomia,11.13; Apollodoros, III.14.6; Hyginus, Fabulae,166. 3. Pauzaniasz, I.5.3; VIII.2.1; Apollodoros, III.14.1; Strabon, IX.1.20; Arystofanes, Plutos, 773; Atenajos, s. 555c; Eustatios, O Homerze, s.1156; Marmur paryjski, w. 2-4. 4. Apollodoros,111.14.3 i 6; Inscriptiones Graecae, XIV.1389; Hyginus, FabWae,166. 5. Antygonos z Karystos,12; Kallimach, Hekale,1.2.3; Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, VII.24; Hyginus, Astronomia,II.13; FabWae, 274; Apollodoros, III.14.1. 6. Suidas i Hesychios pod hasem "Agraulos"; Plutarch, Alkibiades,15. 7. Kallimach, Kpiel Pallady. 8. Owidiusz, Przemiany, VI.1-145; Wergiliusz, Georgiki, IV.246.

I. flziewico swej bogini uczynili Ateczycy symbolem niezwycionego miasta, i dlatego ukrywali dawne mity o zgwaceniu jej przez Posejdona (zob. 19.2) i Boreasza (zob. 48.1),

- 25.1- 25.5

99

zaprzeczajc, jakoby Erichtonios, Apollo i Lychnos ("lampa") byli jej synami zrodzonymi z Hefajstosa. Imi Erichtonios wywodzili bd to od sowa erion, "wena", albo eris, "ktnia", i chthonos, "ziemia", a ponadto wymylili mit o jego narodzinach, by wytumaczy, dlaczego na staroytnych wizerunkach dziecko-w wyziera z egidy bogini. Pocztkowo zapewne udzia Posejdona w narodzinach Erichtoniosa by prostszy i bardziej bezporedni. Jake inaczej wytumaczy wersj, e Erichtonios wprowadzi czterokonny rydwan posejdoski w Atenach? 2. Atena bya potrjn bogini, gdy za posta centralna bogini jako nimfy zostaa zlikwidowana, a mity z ni zwizane przekazane Afrodycie, Orejtyi (zob. 48b) lub Alkippe (zob. 19b), pozostaa dziewic w kolej skrze, ktrej specjalnoci zostaa wojna (zob. 8.1), i staruch, bdc natchnieniem wyroczni i patronk wszystkich sztuk. Erichtonios jest zapewne rozszerzon form sowa erechtheus (zob. 47.1) oznaczajcego "z krainy wrzosu" (zob.18.1 ), a nie "wiele ziemi", jak to si zazwyczaj tumaczy. Ateczycy przedstawiaj go jako wa z ludzk gow, poniewa jest herosem lub duchem krla skadanego w ofierze, ktry komunikowa yczenia staruchy. Atenie w aspekcie staruchy towarzyszyy sowa i kruk. Staroytna rodzina krlewska w Atenach utrzymywaa, e pochodzi od Erichtoniosa, a czonkowie rodu zwali siebie Erechteidami. Nosili zote we jako amulety, w Erechtejonie za przechowywali witego wa. Erichtonios by jednak rwnie,wiatrem zapadniajcym z gr poronitych wrzosem,egid (albo replik) Ateny za przynoszono nowoecom w Atenach, by zapewni im podno (Suidas pod hasem "Aegi"). 3. Wiadomo, e wiele najpikniejszych garnkw kreteskich wyszo z rk kbiet, jak te e pocztkowo ich niewtpliwie dzieem byy wszystkie poyteczne narzdzia wynalezione przez Aten. W klasycznej Grecji jednak rzemielnik musia by mczyzn. Srebro byo pocztkowo cenniejsze od zota, poniewa trudniej dawao si oczyci, i zostao powicone ksiycowi. Ateny Peryklesa zawdziczay swe przodujce stanowisko przede wszystkim bogatym kopalniom srebra w Laurion, eksploatowanym pocztkowo przez Kreteczykw. Umoliwiao to import ywnoci i przekupywanie sojusznikw. 4. Crki Kekropsa skoczyy by moe z Akropolu po zdobyciu Aten przez Hellenw, po czym, podobnie jak w micie o Halirrotiosie, prbowano narzuci monogami kapankom Ateny (zob. 19b). Wolay mier od haby - std luby modziecw ateskich w sanktuarium Agraulos. Inna wersja mierci Agraulos jest zwyczajn przypowieci moraln, ostrzeeniem przed pogwaceniem tajemnic Ateny. "Agraulos" jest jednym z tytuw bog`ini ksiyca: agraulos podobnie jak transliteracja tego sowa, aglauros, oznaczaj mniej wicej to samo, agraulos jest.ho#neryckim epitetem pasterzy, aglauras za (podobnie jak herse i pandrosos) odnosz si do ksiyca jako rzekomego rda rosy skrapiajcej pastwiska. Podczas peni ksiyca w czasie letniego przesilenia dziewczta w Atenach wybieray si na zbieranie rosy dla celw obrzdowych; ten sam zwyczaj zachowa si w Anglii do ubiegego stulecia. Uroczystoci te nazyway si Herseforiami, czyli "zbieraniem rosy". Agraulos lub Agraule - to tytu samej Ateny. Podobno na Cyprze przez dugi jeszcze czas skadano Agraule ofiary ludzkie (Porfiriusz, O Wegetarianizmie, 30). Na zotym piercieniu z Myken widzimy trzy kapanki idce w kierunku wityni: dwie pierwsze rozpylaj ros, trzecia za (prawdopodobnie Agraulos) ma ga przywizan do okcia. Obrzd ten wywodzi si prawdopodobnie z Krety. Uwiedzenie Herse przez Hermesa, za ktre paci zotem,

jest bodaje zwizane z rytualn prostytucj kapanek przed wizerunkiem bogini przedstawiajcym Agraulos zamienion w kamie. wite koszyki noszone przy tych okazjach zawieray cliyba falliczne we i podobne przedmioty orgiastyczne. Rytualn prostytucj wyznawcw bogini ksiyca praktykowano na Krecie, na Cyprze, w Azji Mniejszej i w Palestynie. 5. Wygnanie kruka przez Aten jest mitycznym wariantem wygnania Kronosa - kronos bowiem znaczy "kruk" (zob. 6.2). W istocie jest to triumf koncepcji olimpijskiej, ktrej wprowadzenie mylnie przypisywano Kekropsowi, bdcemu w rzeczywistoci Ofionem-Boreaszem, pelazgijskim demiurgiem (zob. 1.1). Zmiana koloru upierzenia kruka przypomina imi

100

25.6- 26.d

walijskiego odpowiednika ALeny - Branwen, "biaej wrony", siostry Brana (zob. 57.1). Atena, zdaje si, nosia tytu "Koronis". 6. Zemsta na Arachne moe by czym wicej ni adn bani, jeli upamitnia dawn rywalizacj handlow midzy Ateczykami i lidyjsko-karyjskimi talassokratami, czyli wadcami morza, pochodzcymi z Krety. Z licznych pieczci ozdobionych emblematem pajka i odnalezionych w Milecie kreteskim - miecie macierzystym Miletu karyjskiego i najwikszym eksporterze farbowanych materiaw wenianych w staroytnym wiecie - wynikaoby, e na pocztku drugiego tysiclecia przed Chr. istniaa tu spoeczna produkeja tekstyliw. Milezyjczycy kontrolowali przez pewien czas intratny handel na Morzu Czarnym i posiadali skady w Naukratis w Egipcie. Atena miaa wszelkie powody do zazdroci o pajka. 7. U Homera napotykamy jawn sprzeczno. Zgodnie z Katalogiem okrtw (Iliada, II.547 i nast.) Atena umiecia Erechteusa w swej bogatej wityni w Atenach, ale wedug Odysei (VII.80) udaje si ona do Aten i wkracza do jego twierdzy. Faktem jest, e wity krl mia swe wasne pomieszczenie w paacu krlowej, gdzie przechowywano rwnie wizerunek bogini. Na Krecie i w Grecji mykeskiej nie byo wity, tylko domowe kaplice lub wieszcze groty.

26 NATURA I POCZYNANIA PANA a. Wiele potnych bogw i bogi greckich nigdy nie zaliczano do olimpijskiej dwunastki. Nieyjcy ju di Pan, na przykad, posta skromna, zadowoli si yciem na ziemi, w wiejskiej Arkadii. Hades, Persefona i Hekate wiedzieli, e nie s mile widziani na Olimpie, Matka Ziemia za jest za stara i za bardzo przywizana do swych nawykw, by dostosowa si do ycia rodzinnego wnukw i prawnukw. b. Twierdz niektrzy, e Hermes spodzi Pana z Dryope, crk Dryopsa, albo z nimf Ojneis, lub te z Penelop, on Odyseusza, ktr nawiedzi w postaci tryka, bd te z koz Amalte.l Gdy si urodzi, rogaty, brodaty, z ogonem i kolimi nogami, by takbrzydki, e matka porzucia go przeraona, Hermes za zanis go na Olimp ku uciesze bogw. Pan by jednak bratem mlecznym Zeusa, a wic starszym od Hermesa czy od Penelopy, ktr, jak twierdz inni, spodzili go wszyscy po kolei zaotnicy zabiegajcy o jej rk podczas nieobecnoci Odyseusza. Inni jeszcze utrzymuj, e jest synem

Kronosa i Rei albo Zeusa i Hybris, ale ta wersja jest najmniej prawdopodobna.2 c. Pan y w Arkadii, gdzie strzeg trzd, stad, uli pszczelich, uczestniczy w wesoych zabawach nimf grskich i pomaga myliwym tropi zwierzyn. By w zasadzie przystpny, leniwy, najbardziej lubi spa po poudniu, na tych za, ktrzy drzemk zakcili, mci si, ukryty w jakim gaju lub grocie, wydajc niespodziewanie gony okrzyk, od ktrego wosy jeyy si na gowie. Mimo to Arkadyjczycy tak maym darzyli go szacunkiem, e jeli po caodziennym polowaniu wracali z pustymi rkami, tukli go cebul morsk.3

1. Hymn Homerycki do Pana, 34 i nast.; scholia do Sielanek Teokryta,1.3; Herodot, 11.145; Eratostenes, Katasterismoi, 27. 2. Hymn Homerycki do Pana, loc. cit.; Serwiusz o Georgikach Wergiliusza,1.16; Duris cytowany przez Tzetzesa, O Likofronie, 772; Apollodoros,1.4.1; scholia do Rezosa Ajschylosa, 30. 3. Teokryt, Sielanki, 1.16; Eurypides, Rezos, 36; Hesychios pod hasem "Agreus"; Teokryt, Sielanki, VII.107. 4. Owidiusz, Przemiany, III.356-401; Hyginus, Fabulae, 224; Astronomia, II.27. 5. Lukian, Rozmowy bogw, XXII.4; Owidiusz, Przemiany, 1.694-712; Philargyrius o Georgikach Wergiliusza,111.392. 6. Plutarch, Dlaczego milcz wyrcznie,17.

1. Pan, ktrego imi wywodzi si zazwyczaj od sowa paein, "pa", oznacza "diaba" lub "uczciwego czowieka" w arkadyjskim kulcie podnoci, bardzo przypominajcym kult czarownic w pnocno-zachdniej Europie. Mczyzna taki, przybrany w kol skr, bywa wybranym kochankiem menad podczas pijackich orgii na wysokich grach i wczeniej czy pniej przypaca swj przywilej mierci. 2. Kr bardzo rozbiene relacje o narodzinach Pana. Poniewa Hermes by si zawart w falicznym kamieniu, stanowicym punkt centralny tych orgu (zob. I 4. I ), pasterze utrzymywa26.d- 26.2 lol d. Pan uwid wiele nimf, midzy innymi Echo, ktra urodzia mu crk Iynks i zgina tragicznie z mioci do Narcyza, Eufeme, piastunk muz, ktra urodzia mu Krotosa, ucznika w zodiaku. Przechwala si rwnie, e spa ze wszystkimi pijanymi menadami Dionizosa.4 # e. Pewnego razu usiowa zgwaci dziewicz Pitys, ale usza mu przemieniajc si w jod. Nosi pniej ga jody zawieszon na szyi. Innym razem ciga dziewicz Syrinks od gry Likaon po rzek Ladon. Tam Syrinks zamienia si w trzcin, a Pan, nie mogc jej rozpozna, ci na chybi trafi kilka trzcin i zrobi z nich piszczaki. Najwikszym jego sukcesem miosnym byo uwiedzenie Selene. Osign to okrywajc swe zarno owosione kozie ksztaty biaym, dobrze upranym runem. Selene nie wiedziaa, z kim ma do czynienia, zgodzia si wic przejecha na jego grzbiecie i pozwolia mu na wszystko.5

f. Bogowie olimpijscy gardzili prostack haaliwoci Pana, ale wykorzystywali jego umiejtnoci. Apollo wyudzi od niego kunszt wieszczenia, Hermes za skopiowa piszczak, ktr Pan upuci, i twierdzc, e jest ona jego wynalazkiem, sprzeda j Apollinowi. g. Pan jest jedynym bogiem, ktry umar za naszych czasw. Wiadomo o jego mierci otrzyma niejaki Tamus (Thamus), eglarz pyncy na statku zmierzajcym do Italii, mijajcy po drodze wyspy Paksoj. Rozleg si boski gos na morzu: "Czy to ty, Tamusie? Gdy dotrzesz do Palodes, nie zapomnij obwieci, e wielki bg Pan zmar!" Tak te Tamus uczyni. A na brzegu wiadomo powitano zawodzeniem i lamentami.6

102

26.2- 27.b

li, e ich bg Pan zosta spodzony przez dzicioa, ktrego stukanie uwaa si za zapowied wyczekiwanego letniego deszczu. Mit goszcy, e spodzi go z Ojneis, tumaczy si sam przez si, chocia pierwsze menady uyway zamiast wina rodkw pobudzajcych (zob. 27.2), imi za jego rzekomej matki Penelopy ("z#iatk na twarzy") dowodzioby, e menady maloway si podczas orgii w desenie wojenne przypominajce pasy na penelope, odmianie kaczkY. Plutarch opowiada (O niezychliwoci bogw, 12), e menady, ktre zabiy Orfeusza, zostay za kar wytatuowane przez swoich mw (zob. 28f). Tatua na ramionach i nogach przedstawia siatk tak, jak widzimy na wazie w Muzeum Brytyjskim (Katalg E. 301). Wizyta Hermesa w postaci tryka u Penelopy - w pnocno-zachodnim micie diabe rwnie czsto wystpuje w postaci tryka jak i w postaci koa - zapodnienie jej przez wszystkich zalotnikw (zob. 26b) i twierdzenie, e Pan spkowa ze wszystkimi menadami, odnosi si do wyuzdanego charakteru igr ku czci bogini-jody Pitys lub Elate (zob. 78.1). Grale arkadyjscy byli najbardziej prymitywnym ludem Grecji (zob.1.5), gardzili nimi ich bardziej cywilizowani ssiedzi. 3. Syn Pana, krtogw, czyli ptak-w, by wiosennym wdrownym ptakiem wystpujcym w erotycznych zaklinaniach (zob. 56.1 i 152. 2). Cebula morska zawiera jad dranicy - skuteczny rodek przeciw myszom i szczurom - i uywano jej przed obrzdami jako rodka przeczyszczajcego i moczopdnego. W ten sposb cebula morska zacza z czasem symbolizowa usuwanie zych wpyww (Pliniusz, Historia naturalna; XX.39), wizerunek Pana za smagano cebul morsk, gdy brako zwierzyny (zob.108.10). 4. Uwiedzenie Selene przez Pana odnosi si zapewne do ksiycowej #,rgu majowej, podczas ktrej maonek modej krlowej Maja nosi j na plecach przed obrzdkiem lenych zalubin. W tym czasie kult tryka zosta ju w Arkadii zastpiony przez kult koza (zob. 27.2). 5. Widocznie Egipcjanin Tamus nie dosysza sw obrzdowego lamentu: Thamus Pan-megas tethneke ("Wszechpotny Tammuz nie yje!"), i zrozumia "Tamusie, wielki Pan nie yje!" W kadym razie Plutarch, ktry by kapanem w Delfach w drugiej poowie pierwszego wieku przed Chr., uwierzy w t wersj i tak j zapisa. Niemniej jednak, gdy Pauzaniasz odby sw podr po Grecji mniej wicej w sto lat pniej, zasta tam otarze Pana, sanktuaria, wite gaje i wite gry jemu powicone i tumnie odwiedzane.

27 NATURA I POCZYNANIA DIO:NIZOSA

a. Na rozkaz Hery tytani porwali nowo narodzonego syna Zeusa, Dionizosa, dzieci rogate, wieczone wami, i mimo jego przeobrae rozszarpali go na kawaki. Gotowali nastpnie rozerwane ciao w kotle, tam za gdzie spady krople krwi Dionizosa, wyrosy drzewa granatu. Uratowaa go jednak i scalia z powrotem jego babka Rea, po czym Dionizos zmartwychwsta. Persefona, ktrej Zeus powierzy obecnie syna, zaniosa go do Atamasa, kria Orchomenos, i jego ony Ino. Namwia ich, by przebrali chopca za dziewczynk i chowali go w kobiecej czci domu. Nie udao si jednak oszuka Hery. Ukaraa par krlewsk obdem, a wtedy Atamas zabi swego syna Learchosa, ktrego w obdzie wzi za jelenia.l b. Nastpnie Hermes z polecenia Zeusa premieni chwilowo Dionizosa w baranka lub tryka i podarowa go nimfom Makris, Nysie, Erato, Bromie

27.b- 27.e

103

i Bakche mieszkajcym na helikoskim wzgrzu Nysa. Nimfy ukryy Dionizosa w jaskini, rozpieszczay go i karmiy miodem, za co wdziczny Zeus, umieci ich wizerunki midzy gwiazdami, nadajc im nazw Hyad. Na grze Nysa wynalaz Dionizos wino, swj gwy tytu do sawy.2 Gdy doszed do wieku mskiego, Hera uznaa go za sya Zeusa, mimo zniewieciaoci, ktrej naby wychowywany w takich warunkah. Ale i jego napitnowaa obdem. Ruszy wic w wdrwk po caym wiecie w towarzystwie swego wychowawcy Sylena oraz dzikiej armii satyrw i menad uzbrojonych w laski oplecione bluszczem i zakoczone szyszk sosnow, zwane tyrsami, oraz w miecze i we, i straszliwe, budzce przeraenie warkotki. Uda si drog morsk do Egiptu, dokd przewiz winn latorol, na Faros za gocinnie podejmowa go krl Proteusz. Wrd Libijczykw mieszkajcych w delcie Nilu, naprzeciw Faros, yo kilka krlowych Amazonek. Dionizos zaprosi je do udziau w wyprawie przeciw tytanom, by przywrci krlowi Ammonowi krlestwo, z ktrego zosta wygnany. Dionizos pokona tytanw, Ammona za wprowadzi z powrotem na tron. S to jedne z pierwszych sukcesw wojskowych tego boga.3 c. Nastpnie skierowa swe kroki na wsclid i uda si do Indii. Po przybyciu nad Eufrat natrafi na opr ze strony krla Damaszku, z ktrego ywcem zdar skr. Przerzuci przez rzek most z bluszczu i winnej latoroli, po czym tygrys przysany przez ojca jego, Zeusa, pomg mu przeprawi si przez rzek Tygrys. Do Indii dotar pokonawszy po drodze wiele przeszkd, podbi cay kraj, wprowadzi upraw winnej latoroli, nada prawa i zaoy wielkie miasta.4 d. Po powrocie, gdy Amazonki wystpiy przeciw niemu, jedn ich hord przepdzi a do Efezu. Kilka Amazonek schronio si w wityni Artemidy, gdzie dotd yj ich potomkinie. Inne ucieky na Samos, a Dionizos ruszy w pocig odziami i zabi tak wielk ich liczb, e,odtd pole bitwy zwie si Panhajma, "cae zbroczone krwi". W pobliu Flojon pado kilka soni, ktre sprowadzi z Indii; dotd pokazuj tam ich koci.5 e. Nastpnie wrci Dionizos do Europy zatrzymujc si po drodze we Frygii, gdzie babka jego Rea oczycia go z licznych morderstw popenionych w okresie obdu i wtajemniczya go w swe misteria. Potem wtargzi do

Tracji. Ledwie jednak ludzie jego wyldowali przy ujciu rzeki Strymon, gdy krl Edoczykw Likurg uderzy na nich uzbrojony w oeie i wzi do niewoli ca armi z wyjtkiem samego Dionizosa, ktry skoczy do morza i ukry si w grocie Tetydy. Rea, rozzoszczona niepowodzeniem, pomoga jecom w ucieczce i ukaraa Likurga obdem: zabi toporem w#nego syna Dryasa, przekonany, e cina winn latorol, zanim wrcia mu wiadomo, zacz jeszcze obrzyna nos, uszy, palce u rk i ng; caa ziemia tracka, przeraona, przestaa rodzi plony. Gdy Dionizos wrciwszy z morza oznajmi, e jaowo ta dopty bdzie trwaa, dopki Likur# nie zostanie ukarany

104

27.e- 27.j

mieri, Edoczycy zaprowadzili krla na gr Pangajon i tam rozszarpay go dzikie konie.s f. Nie napotykajc ju wicej adnego oporu w Tracji, powdrowa Dionizos do swej ukochanej Beocji, gdzie odwiedzi Teby i zaprosi kobiety, by przyczyy si do jego igr na grze Kitajron. Penteus, krl Teb,ktremu nie spodoba si rowizy wygld Dionizosa, uwizi go razem ze wszystkimi menadami. Postrada jednak rozum i zamiast Dionizosa, zaku w kajdany byka. Menady znowu ucieky i kryy oszalae po grach rozrywajc na kawaki cielta. Penteus usiowa im przeszkodzi, one jednak, podniecone winem, rozszarpay go w religijnej ekstazie. Przewodzia im jego matka Agawe, i ona to wanie ukrcia mu szyj.7 g. W Orchomenos trzy crki Minyasa, Alkitoe, Leukippe i Arsippe lub Aristippe czy Arsinoe, nie chciay wzi udziau w igrach, chocia Dionizos zaprosi je osobicie, ukazujc si im w postaci dziewczyny. Zmieni wobec tego posta i kolejno ukaza si jako lew, byk i pantera, doprowadzajc je tym do obdu. Leukippe zoya w ofierze swego syna Hippasosa - pad na niego los - trzy siostry za rozszarpay go i zjady, potem w obdzie biegay po grach, a wreszcie Hermes przemieni je w ptaki, chocia niektrzy utrzymuj, e Dionizos zmieni je w nietoperze.s Co roku podczas wita zwanego Agrioniami ("wezwanie do dzikoci") odbywa si w Orchomenos obrzd przebagania za zabjstwo Hippasosa, podczas ktrego wyznawczynie Dioni= zosa udaj, e go poszukuj, po czym orzekszy, e widocznie wybra si gdzie z muzami, siadaj w krgu i mwi zagadki, a kapan Dionizosa wybiegnie ze swej wityni z mieczem w rku i zabije pierwsz schwytan kobiet.9 h. Kiedy ju caa Beocja uznaa bosko Dionizosa, wybra si on w podr po Wyspach Egejskich szerzc rado i strach wszdzie, gdzie si pojawi. Po przybyciu do Ikarii zobaczy, e okrt jego nie nadaje si do podry morskiej, wynaj wic sobie inny statek od eglarzy tyrreskich, ktrzy twierdzili, e pyn w kierunku aksos. Okazao si jednak, e byli to piraci, ktrzy niewiadomi, e maj na pokadzie boga, sterowali ku Azji, gdzie zamierzali sprzeda Dionizosa jako niewolnika. Dionizos sprawi, e winna latorol wyrosa na pokadzie i oplota maszt, bluszcz za owin si wok osprztu. Przemieni rwnie wiosa w we, a sam sta si lwem. Cay statek zapeni far#tastycznymi zwierztami i dwikami fletu; przeraeni eglarze wyskoczyli za burt i zamienili si w delfiny.lo i. Na Naksos spotka Dionizos pikn Ariadn oruco z sza i natychmiast j polubi. Urodzia mu j###rtsha# Tasa, Stafylosa, Latromis,

Euantesa i Tauropolosa. Naszyjnik lubny Ariadny umieci potem Dionizos wrd gwiazd.ll j. Z Naksos przyby do Argos, gdzie ukara Perseusza, ktry pocztkowo stawia mu opr, oraz zabi wielu jego zwolennikw karzc obdem kobiety

27.j - 27.1

105

argiwskie. Optane, zjaday ywcem swe niemowlta. Perseusz popiesznie uzna swj bd i przebaga Dionizosa, budujc ku jego czci wityni. k. Na koniec wreszcie, gdy ju ustanowi swj kult na caym wiecie, wstpi Dionizos do nieba i teraz siedzi po prawicy Zeusa jako jeden z dwunastu wielkich bogw. Skromna bogini Hestia ustpia mu miejsca przy gwnym stole korzystajc z pierwszej okazji, by uciec od zawistnej i pokconej rodziny, i wiedzc, e zawsze moe liczy na spokojne przyjcie w kadym miecie greckim, w ktrym si zatrzyma. W kocu zstpi Dionizos przez Lern do Tartaru, gdzie przekupi Persefon, darujc jej mirt, i skni do wypuszczenia jego zmarej matki Semele. Razem z synem wesza do wityni Artemidy w Trojzenie, by jednak aden inny duch nie by zazdrosny i zasmucony, zmienia swe imi na Tyone. Zeus odda jej do dyspozycji mieszkanie, a Hera, za i obraona, zachowaa pene rezygnacji milczenie.lz 1.Eurypides, Bachantki, 99-102 ; Onomakritos cytowany przez Pauzaniasza, VIII.37.3 ; Diodor z Sycylii,111.62; Hymny orfickie, XLV.6; Klemens z Aleksandrii, Orgdzie do Grekw, II.16. 2.Apollodoros, III.4.3; Hyginus, Fabulae, 182; Teon o Fenomenach Aratosa, 177; Diodor z Sycylii, III.68-69; Apoloniusz z Rodos, IV.1131; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, VI.15. 3. Apollodoros,111.5.1; Ajschylos, Edoriczycy, fragment; Diodor z Sycylii, III.70-71. 4. Eurypides, Bachantki, 13; Theophilos cytowany przez Plutarcha, O rzekach, 24; Pauzaniasz, X.29.2; Diodor z Sycylu, II.38; Strabon, XI.5.5; Filostratos, ycie Apoloniusza z Tiany, II.8-9. Arrian, Indika, 5. 5. Pauzaniasz, V11.2.4-5; Plutarch, Problemygreckie, 56. 6. Apollodoros,111.5.1; Homer, Iliada, V1.130-140. 7.Teokryt, Sielanki, XXVI; Owidiusz, Przemiany, III.714 i nast. ; Eurypides, Bachantki, passim. 8.Owidiusz, Przemiany, IV.1#0; 390-415; Antoninus Liberalis, 10; Elia, Varia historia, III.42; Plutarch, Problemygreckie, 38. 9. Plutarch, loc. cit. 10. Homeryckl hymn do Dionizosa, 6 i nast.; Apollodoros, III.5.3; Owidiusz, Przemiany, III.577-699. 11. Scholia do Apoloniusza z Rodos, II1.996; Hezjod, Teogonia, 947; Hyginus, Astronomia, II.5. 12. Apollodoros, III.5.3; Pauzaniasz, II.31.2.

l. Kluczem do mistycznej historu Dionizosa jest rozpowszechnienie kultu winnej latoroli

w Europie, Azji i Afryce Pnocnej. Wino nie zostao wyalezione przez Grekw. Winogrona rosy dziko na poudniowym wybrzeu Morza Czarnego, skd ich hodowla rozprzestrzenia si na gr Nysa w Libii poprzez Palestyn i.stamtd na Kret, przez Persj do Indu, a w wieku brzu do Brytanii, dokd dotara szlakiem bursztynu. Orgie winne w Azji Mniejszej i Palestyniekanaanickie wito szaasw byo pocztkowo bachanaliami - doprowadzay ich uczestnikw do takiej ekstazy jak orgie piwne w Tracji i Frygu. Triumf Dionizosa polega na tym, e wino wyparo

los

27.1- 27.4

wszdzie wszystkie inne napoje alkoholowe (zob. 38.3). Wedug Ferekydesa (178) Nysa oznacza , ,drzewo''. 2. Dionizos podlega w swoim czasie bogini ksiyca Semele (zob.14. 5), zwanej rwnie Tyone lub Kottyto (zob. 3.1), i by predestynowan ofiar'orgii ku jej czci. Wychowanie go jako dziewczynki, podobnie jak Achillesa (zob. 160.5), przypomina kreteski zwyczaj trzymania chopcw w "ciemnoci" (skotioi), to znaczy w kobiecej czci domu, do wieku dojrzewania. Jednym z jego tytuw by Dendrites, to znaczy "modzieniec-drzewo", a na cze jego dojcia do penoletnoci obchodzono wito wiosenne, kiedy drzewa pokrywaj si limi i cay wiat pijany jest podaniem. Dionizos nazywany bywa rogatym dzieciciem po to, by nie wyszczeglnia rodzajw rogw, ktre zalenie od #miejsca kultu byy rogami koza, rogacza, byka lub tryka. Kiedy Apollodoros opowiada, e ukrywano go jako kol, by uratowa przed gniewem HeryEriphos ("kol") by to jeden z jego tytuw (Hesychios pod hasem "Eriphos"j.-odnosi sito do kreteskiego kultu Dionizosa-2agreusa, dzikiego koza z olbrzymimi rogami. Wergiliusz (Georgiki,11.380-384) bdnie tumaczy, e kozio by zwierzciem, ktrego najpowszechniej skadano w ofierze Dionizosowi, "poniewa kozy rani winn latorol obgryzajc kor". Diozuzos w postaci jelenid jest Learchosem, ktrego zabi Atamas doprowadzony do obdu przez Her. W Tracji by biaym bykiem. W Arkadii natomiast Hermes przemieni si w tryka, poniewa Arkadyjczycy trudnili si pasterstwem, soce za wkraczao w znak Barana podczas wita Wiosennego. Hyady ("sprawczynie deszczu"), ktrych opiece powierzy Dionizosa, otrzymay nowe imiona i zway si "wysoka", "kulawa", "porywcza", "ryczca" i "szalejca" dla oznaczenia jego obrzdw. Hezjod (cytowany przez Teona, O Aracie,171) odnotowuje dawniejsze imiona Hyad: Fesyle ("wiato filtrowane"), Koronis ("wrona"), Kleia ("synna"), Feo ("mroczna") i Eudore ("szczodra"), podobn list podaje Hyginus (Astronomia,11.21). Nysos oznacza "kulawy". Podczas piwnych orgii w grach wity krl prawdopodobnie utyka jak kuropatwa - tak jak podczas kanaanickiego wita Wiosennego, zwanego "Pesach" ("utykanie" - zob. 23.1). Natomiast Makris karmica Dionizosa miodem. i menady uywajce jako tyrsw gazi jody oplecionych bluszczem s wspomnieniem dawniejszego napoju alkoholowego, a mianowicie piwa z lici i gazek wierku, przyprawianego bluszczem i sodzonego miodem pitnym. Mid pitny by "nektarem" warzonym z fermentowanego miodu, ktry bogowie pili jeszcze na homeryckim Olimpie. 3. J.E. Harrison pierwsza zwrcia uwag (Prolegomena, rozdz. 8), e Dionizos jako bg wina jest pnym zastpc Dionizosa, boga piwa, zwanego rwnie Sabazjosem. Wynikaoby z tego, e sowo tragedia nie pochodzi by moe od tragos, "kozio", jak sugeruje Wergiliusz (loc. cit.), lecz od tragos, "orkisz" - ziarna uywanego w Atenach przy warzeniu piwa. Dodaje ona jeszcze, e na wczesnych malowidach na wazach towarzyszami Dionizosa nie s ludzie-kozy, lecz ludzie-konie. Jego koszyk z winogronami jest pocztkowo sitem. W istocie libijski albo kreteski kozio mia zwizek z winem, natomiast ko helladycki z piwem i nektarem. Dlatego te Likurg, ktry przeciwstawia si pniejszemu Dionizosowi, jest rozszarpany przez dzikie konie - kapanki bogini o kobylej gowie - taki za los spotka dawniejszego Dionizosa. Historia Likurga pomieszana.zostaa z zupenie obc opowieci o kltwie rzuconej na jego kraj po zabjstwie

Dryasa ("dbu"); Dryas by krlem dbu zabijanym corocznie. Obcinanie koczynmiao trzyma w przyzwoitej odlegoci jego ducha (zob. 153b i 171.1), a cicie bez powodu witego dbu pocigao za sob kar mierci. Kottyto - to imi bogini, ku czci ktrej urzdzano uroczystoci edeskie (Strabon, X.3.16). 4. Dionizos objawia si jako lew, byk i w, poniewa byy to emblematy kalendarzowe roku trjdzielnego (zob. 31. 7 ; 75. 2 i 123.1 ). Przychodzi na wiat w zimie jako w (std jego wowa korona), na wiosn zostawa lwem, a podczas letniego przesilenia zabijany bywa i zjadany jakq byk, kozio lub jele. Takie wanie postacie przybiera, gdy cigali go tytani (zob. 30a). U Orhomeczykw miejsce wa zaja, jak si zdaje, pantera. Misteria Dionizosa podobne byy do misteriw Ozyrysa, std jego podr do Egiptu.

27.5=27.9

107

5. Nienawi Hery do Dionizosa i jego kubka z winem, podobnie jak wrogo okazywana przez Penteusa i Perseusza, jest odzwierciedleniem konserwatywnej opozycji wobec obrzdowego zastosowania wina i przesadnej mody na menady, ktra rozpowszechnia si w Tracji, a nastpnie przesza do Aten, Koryntu, Sykionu, Delf i innych cywilizowanych miast. Wreszcie pod koniec sidmego i na pocztku szstego wieku przed Chr. Periander, tyran Koz`yntu, Klejstenes, tyran Sykionu, i Pizystrat, tyran Aten, postanowili kult uzna i kreowali oficjalne wita Dionizosa. Odtd, jak goszono, Dionizos i jego winna latorol zostali uznani w niebie - usun on Hesti z grona dwunastu Olimpijczykw pod koniec V w. przed Chr. - chocia niektrzy bogowie nadal domagali si "trzewych ofiar". Jedna z niedawno odczytanych tabliczek z paacu Nestora w Pylos dowodzi co prawda, e Dionizos mia ju w XIII w. przed Chr. stanowisko w hierarchii boskiej, niemniej jednak na zawsze pozosta pbogiem, a grobowiec, w ktrym co roku powstawa z martwych, pokazywano nadal w Delfach (Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, 35). Tam wanie kapani z Apollinem wizali jego cz niemierteln (zob. 28.3). Opowie o jego ponownym przyjciu na wiat z uda Zeusa, podobnie jak historia hetyckiego boga wiatrw urodzonego przez Kumarbi (zob. 6.6), zaprzecza pocztkowym matriarchalnym ramom. Obrzdowe ponowne przyjcie na wiat z mczyzny jest dobrze znanym ydowskim obrzdem adopcyjnym (Ksiga Rut, III.9) zapoyczonym u Hetytw. 6. Dionizos podrowa w odzi ksiyca w nowiu, a opowie o jego przeprawie z piratami zostaa oparta, jak si zdaje, na tym samym obrazie, ktry stanowi rdo legendy o Noem i zwierztach w arce. Lew, w i inne zwierzta s jego wcieleniami zwizanymi z pr#r##u. Dionizos w istocie jest Deukalionem (zob. 38. 3). Lakoczycy i Brasjaj przechowali niekanoniczn relacj o jego narodzinach; o tym, jak Kadmos zamkn Semele i jej dziecko w Arce, ktr prd zanis do Brasjaj, gdzie Semele zmara i zostaa pochowana, i o tym, jak Ino wychowaa Dionizosa (Pauzaniasz, III,.24.3). 7. Na wybrzeu Faros, maej wyspy naprzeciw delty Nilu, posiadajcej najwikszy port Europy w wieku brzu (zob. 39.2 i 169.6), przechodzi Pro#eusz te same przemiany co Dionizos (zob.169a). Wyspa ta penia funkcje skadu dla kupcw z Krety, Azji Mniejszej, Wysp Egejskich, Grecji i Palestyny. Std zapewne rozprzestrzeni si kult winnej latoroli we wszystkich kierunkach. Opowie o kampanii Dionizosa w Libii jest by moe upamitnieniem pomocy wojskowej udzielonej Garamantyjczykom przez ich greckich sojusznikw (zob. 3.3). Indyjska kampania Dionizosa zaczerpnita zostaa z iantastycznej opowieci o pijanym marszu Aleksandra ku rzece Indus, ale jest wczeniejsza i upamitnia rozprzestrzenienie si winnej latoroli na wschd. Odwiedziny Dionizosa we Frygii, gdzie zosta wtajemniczony przez Re, pozwalaj si domya, e greckie obrzdy ku czci Dionizosa jako Sabazjosa lub Bromiosa byy frygijskiego pochodzenia. 8. Corona Borealis, naszyjnik lubny Ariadny, zwano rwnie "Koron Kretesk". Ariadna

bya kretesk bogini ksiyca, winne jej dzieci za spodzone przez Dionizosa - Ojnopion, Toas Stafylos, Tauropolos, Latromis i Euantes - byy eponimicznymi protoplastami helladyckich plemion zamieszkujcych Chios, Lemnos, Chersonez Tracki i dalsze tereny (zob. 98o). Poniewa kut winnej latoroli dotar do Grecji i na Wyspy Egejskie poprzez Kret - oinos, "wino" jest sowem kreteskim - Dionizosa zidentyfikowano bdnie z kreteskim Zagreusem, ktry w podobny sposb zosta rozszarpany po przyjciu na wiat (zob. 30a). 9. Agawe, matka Penteusa, jest bogini ksiyca, patronk igr piwnych. Rozszarpanie Hippasosa przez trzy siostry bdce potrjn bogini jako Nimf ma sw paralel w walijskiej bani o ksiciu Pwyll z Dyfedd, gdzie w wili wita Majowego Rhiannon (znieksztacona nazwa Rigantony - "wielkiej krlowej") zjada rebi, a w rzeczywistoci swego syna Pryderi ("niepokj"). Posejdon rwnie zosta zjedzony w postaci rebicia przez swego ojca Kronosa, jednak w wersji wczeniejszej prawdopodobnie przez sw matk Re (zob. 7g). Mit ten oznacza, e staroytny obrzd, podczas ktvrego menady o gowach kobyy rozszarpyway co roku ofiar-chopca - Sabazjosa, Bromiosa, czy jak go tam nazywano - i go zjaday, zosta zastpiony przez

108

27.9- 27.12

bardziej zdyscyplinowane igry dionizyjskie. Oznak zmiany byo zabijanie rebicia zamiast chopca. 10. Drzewo granatu, ktre wyroso z krwi Dionizosa, byo rwnie drzewem TammuzaAdonisa - Rimmona. Dojrzay owoc tego drzewa otwiera si jak rana i ukazuje czerwone ziarenka. Owoc ten trzymany w doni przez bogini Her lub Persefon (zob. 24.11 ) symbolizuje mier i zapowied zmartwychwstania. I1. Przyjcie Dionizosa na ratunek Semele; nazwanej na nowo Tyone ("szalejc krlow"), wydedukowane zostao z obrazw przedstawiajcych obrzd dopeniany w Atenach na placu tanecznym powiconym dzikim kobietom. Tutaj przy akompaniamencie pieww, muzyki fletw i tacw, stpajc po patkach kwiatw rozrzuconych z kosz#kw, kapan wzywa Semele, by wyonia si z omphalos, czyli sztucznego kopca, i przybya w towarzystwie "ducha wiosny", modego Dionizosa (Pindar, Fragmenty, 75.3). W Delfach podobny obrzd wstpienia, w ktrym udzia bray wycznie kobiety, zwany by Herois, czyli "witem heroiny" (Plutarch, Problemy greckie, I2 ; Arystofanes, aby, 373-396 i seholia). Innego jeszcze obrzdu dopeniano prawdopodobnie w wityni Artemidy w Trojzenie. Nie zapominajmy, e bogini ksiyca, sowami Johna Skeltona, miaa trzy aspekty: Diana to zielone licie; Luna jasno wieci nam; Persefona jest w podziemiach Semele, w rzeczy samej, to kolejne imi Kory, czyli Persefony, scena wstpienia za wymalowana jest na wielu greckich wazach. Na niektrych widzimy satyrw z motykami, towarzyszcych pojawiajcej si heroinie. Ich obecno wskazuje na to, e mamy do czynienia z obrzdem pelazgijskim. Prawdopodobnie wykopywali oni z ziemi kuk zboow zakopan po niwach i puszczajc teraz ju zieIone pdy. Kora nie wstpowaa oczywicie na niebiosa ; wdrowaa po ziemi z Demeter do chwili, gdy musiaa wraoa do Podziemi. Wkrtce jednak, po wcieleniu Dion#zosa do hierarchii olimpijskiej, pojawienie si dziewicy-matki stao si dogmatem. Nastpio zrnicowanie midzy Persefon-bogini a Kor-heroin schodzc nadal do Podziemi i wychodzc z powrotem na wiato soneczne. IZ. Latorol winna bya dziesitym drzewem sakralnego roku drzewnego, a odpowiada jej

miesic wrzesie, kiedy odbywao si wito winobrania. Jedenaste drzewo, bluszcz; odpowiadao padziernikowi, kiedy to menady odbyway swe igry i upijay si ujc licie bluszczu. Bluszcz mia wielkie znaczenie rwnie i dlatego, e podobnie jak cztery inne wite drzewa - kolczasty db Ela, ktrym ywiy si owady koszenili, olcha Foroneusa oraz winna latorol i granat Dionizosa - dostarcza czerwonego barwnika (zob. 52.3). Mnich bizantyjski Teofil (Rugerus, O rzemiosach, rozdz. 98) opowiada, e "poeci i artyci lubili bluszcz, poniewa zawiera w sobie tajemne siy... o jednej, z ktrych wam opowiem. W marcu, gdy soki si podnosz, wystarczy przedziurawi odyg bluszczu widrem w kilku miejscach, a zacznie wydziela lepk ciecz, ktra zmieszana z moczem i zagotowana daje pyn krwistego koloru zwany ##lak,#, uyteczny przy malowaniu i iluminowaniu." Czerwony barwnik uywany by rwnie do malowania twarzy mskich wizerunkw podnoci (Pauzaniasz,11.2.5) i witych krlw (zob.170.11). W Rzymie zachowa si zwyczaj rowienia twarzy generaw wiccych triumfy. Genera przedstawia boga Marsa, ktry, zanim si wyspecjalizowa jako rzymski bg wojny, by wiosennym Dionizosem. Od tego imienia wywodzi si nazwa miesica marca. Do dzi jeszcze ruje si lekko twarze krlw angielskich, gdy maj uczestniczy w pastwowych uroczystociach, by wygldali kwitnco i zdrowo. Grecki bluszcz ma poza tym, podobnie jak winna latorol i platan, licie picioktne, przedstawiajce podn do bogini ziemi Rei (zob. 53a). Mirt by drzewem mierci (zob. I09. 4).

28.a - 28.e 109 28 ORFEUSZ a. Orfeusz, syn krla trakiego Ojagrosa i muzy Kaliope, by najsynniejszym poet i muzykiem wszystkich czasw. Apollo podarowa mu lir, a muzy nauczyy g gra na niej, tak e nie tylko czaxowa dzikie zwierzta, ale nawet drzewa i skay zmusza do poruszania si zgodnie z dwikiem jego muzyki. W trackiej Zone dotd jeszcze stoj staroytne grskie dby w tanecznej pozycji, w ktrej je zostawi.l b. Powrciwszy z podry do Egiptu, przyczy si Orfeusz do Argonautw, z ktrymi poeglowa do Kolchidy, a muzyka jego pomoga im pokona wiele przeszkd. Po powrocie polubi Eurydyk, zwan przez niektrych Agriope, i osiad wrd dzikich Kikonw w Tracji.2 c. Pewnego dnia w pobliu Tempe, w dolinie rzeki Penejos, Eurydyka spotkaa Aristajosa, ktry usiowa j zgwaci. Uciekajc nastpia na wa i zmara od jego ukszenia, ale Orfeusz miao zstpi do Tartaru majc nadziej, e uda mu si j stamtd wyprowadzi. Skorzysta z wyjcia znajdujcego si w pflbliu Aornon w Tesprotydzie i znalazszy si na miejscu, nie tylko oczarowa sw smutn muzyk przewonika Charona, psa Cerbera i trzeh sdziw zmarych, ale nawet na czas pewien zawiesi mczarnie potpionych. Podbi rwnie serce okrutnego Hadesa i uzyska od niego pozwolenie wyprowadzenia Eurydyki na ziemi. Hades postawi jeden tylko warunek, a mianowicie, e Orfeusz si nie obejrzy, dopki Eurydyka nie

znajdzie si na ziemi. Eurydyka sza za Orfeuszem przez mroczne korytarze, prowadzona dwikami jego liry, on za obejrza si dopiero wtedy, gdy dotar na wiato dzienne, w ten sposb straci j na zawsze.3 d. Gdy Dionizos dokona najazdu na Tracj, Orfeusz nie odda mu nalenej czci i miast tego wtajemnicza ludzi w wite misteria i tumaczy Trakom, e obrzdowe morderstwa s rzecz z, ci za suchali go z naboestwem. Kadego ranka wstawa, by powita jutrzenk na szczycie gry Pangajon nauczajc, e Helios, ktrego nazywa Apollinem, jest najwikszym z bogw. Rozgniewany Dionizos naszczu na niego menady w macedoskim Dejon. One za odczekay, a ich maonkowie weszli do wityni Apollina, w ktrej kapanem by Orfeusz, porway bro zoon na zewntrz, wdary si do rodka, zabiy swych mw i rozszarpay Orfeusza na kawaki. Gow jego wrzuciy do rzeki Hebros, ale popyna ona, wci piewajc, do morza, i fale zaniosy j na wysp Lesbos.4 e. Zapakane muzy zebray szcztki Orfeusza i pochoway je w Leibetrze u stp Olimpu, gdzie sowiki piewaj teraz pikniej ni gdziekolwiek na wiecie. Menady prbaway-zmy siebie krew Orfeusza w rzece Helikon, ale bg rzeki da nura pod ziemi i znik pojawiajc si prawie o cztery mile dalej pod innym imieniem, Bafyra. W ten sposb unikn wspudziau w morderstwie. 5 f. Podobno Orfeusz potpia wyuzdanie menad i gosi mio homoseksualn. Afrodyta bya wic rwnie zagniewana jak i Dionizos. Inni jednak Olimpijczycy nie chcieli usprawiedliwi morderstwa i Dionizos uratowa menady przemieniajc je w dby, ktre korzeniami wrosy w ziemi. Mczyni traccy, ktrzy uratowali si od masakry, postanowili tatuowa swe ony jako ostrzeenie przed zabjstwem kapanw, i obyczaj ten przetrwa do naszych czasw.s g. A oto co si stao z gow Orfeusza. Rzuci si na ni najpierw zazdrsny w lemnijski (ktrego Apollo od razu zamieni w kamie), po czym zoona zostaa w powiconej Dionizosowi jaskini w Antissie. Tutaj wieszczya w dzie i w nocy, a Apollo widzc, e pustoszej jego wyrocznie w Delfach, Grynejon i Klaros, przyby na miejsce, stan nad gow i zawoa: "Przesta wtrca si do moich spraw. Dosy ju mam ciebie i twojego piewu! " Odtd gowa zamilka.' Lir Orfeusza rwnie przeniesiono na Lesbos i zoono w wityni Apollina, ale za wstawiennictwem muz i Apollina umieszczona zostaa na niebie jako konstelacja.s h. Niektrzy podaj zupenie inn relacj o mierci Orfeusza. Twierdz, e zabi go Zeus piorunem za ujawnienie tajemnic boskich. To prawda, e ustanowi misteria apolliskie w Tracji, misteria Hekate na wyspie Eginie i misteria Podziemnej Demeter w Sparcie.9 1. Pindar, Odypytyjskie, IV.17.6 i scholia; Ajschylos, Agamemnon,1629-1630; Eurypides, Bachantki, 561-564; Apoloniusz z Rodos,1.28.31. 2. Diodor z Sycylu, IV.25; Hyginus, FabWae,164; Atenajos, XIII.7. 3. Hyginus, loc. cit.; Diodor z Syylu, loc. cit.; Pauzaniasz, IX.30.3; Eux-ypides, Alcesta, 357 oraz scholia. 4. Arystofanes, aby,1032; Owidiusz, Przemiany, XI.1-85; Konon, Narrationes, 45. 5. Ajschylos, Bassarides, cytowany przez Eratostenesa, Katasterismoi, 24; Pauzaniasz, IX.30.3#.

6. Owidiusz, loc. cit.; Konon, loc. cit.; Plutarch, O nierychliwoci bogw,12. 7. Lukian, Przeciwnieukom, II; Filostratos, Heroika,V.704; ywotApoloniusza z Tiany, IV.14. 8. Lukian, loc. cit.; Eratostenes, Katasterismoi, 24; Hyginus, Astronomia, II.7. 9. Pauzaniasz, IX.30.3; I,I.30.2; III.14.5.

l. Ucita gowa Orfeusza przypomina ucit gow boga olchy Brana, ktra wedug Mabinogion piewaa piknie na skale w pobliu Harlech w pnocnej Walii ; by moe jest to przypowie o piszczakach pogrzebowych sporzdzanych z kory olchy. Jeli wic imi Orfeusza znaczy ophruoeis, znajdujcy si "nad brzegiem rzeki", moe ono by tytuem odpowiednika greckiego Beana, Foroneusa (zob. 57.1), lub Kronosa i odnosi si do olch "rosncych na brzegach" rzeki Penejos i innych. Imi ojca Orfeusza, Ojagros ("z owocu dzikiej jarzbiny"), wskazuje na ten sam

28.1- 28.6

111

kult, poniewa zarwno owoc jarzbiny (po francusku - alisier), jak i olchy (hiszpaskie - aliso) nosz imi przedhelleskiej bogini rzeki Halys lub Alys albo Elis, krlowej Wysp Elizejskich, dokd po mierci udali si Foroneus, Kronos i Orfeusz. Aornon oznacza to samo co Avernus, italski wariant celtyckiego Avalon ("wyspa jaboni" - zob. 31.2). 2. Zdaniem Diodora z Sycylu Orfeusz posugiwa si trzynastozgskowym alfabetem, legeda za o tym, e drzewom kaza taczy i czarowa dzikie zwierzta, odnosi si zapewne do sekwencji symbolicznych zwierzt i drzew kalendarzowych (zob. 52.3;132.3 i 5). Jako wity krl zosta raony piorunem - to znaczy zabity toporem o podwjnym ostrzu - w gaju dbowym podczas letniego pfzesilenia i nastpnie rozszarpany przez menady kultu byka, podobnie jak Zagreus (zob. 30a); lub kultu rogacza, jak Akteon (zob. 22.1). Menady przedstawiaj waciwie muzy. W Grecji klasycznej tatua stosowali jedynie Trakowie. Na rysunku wazowym przedstawiajcym mier Orfeusza jedna z menad ma wytatuowanego na ramieniu maego rogacza. Tak wic Orfeusz nie znalaz si w konflikcie z kultem Dionizosa, sam bowiem by Dionizosem i gra na prymitywnej piszczace z olchy, a nie na wykwintnej lirze. Proklos (Komentarz do "Pastwa" Platona, s. 398) pisze: "Orfeusza, jako e by gwn postaci obrzdw dionizyjskich, czeka ten sam los co boga." Apollodoros za (I.3.2.) przypisuje mu ustanowienie misteriw dionizyjskich. 3. Nie znany dotd kult Soca jako ojca wszechrzeczy wprowadzony zosta prawdopodobnie na pnocnym obszarze Morza Egejskiego przez zbiegych kapanw monoteistycznego faraona Akenatona w XIV w. przed Chr. i zaszczepiony na lokalnych kultach. Tym tumaczyaby si rzekoma wizyta Orfeusza w Egipcie. Wzmianki o tej wierze znajdujemy u Sofoklesa (Fragmenty, 523 i 1017), gdzie o Socu mwi si jako o "najstarszym pomieniu drogim trackim jedcom" i jako o "wadcy bogw, ojcu wszechrzeczy". Zbrojny opr kultowi stawiali, jak si zdaje, bardziej konserwatywni Trakowie, a w niektrych czciach kraju kult zosta krwawo stumiony. Pniejsi jednak kapani orficcy, ktrzy chodzili w strojach egipskich, zwali pboga-byka, ktrego surowe miso jedli, "Dionizosem", a imi Apollina zachowali dla niemiertelnego Soca. Wprowadzali w ten sposb rozrnienie midzy Dionizosem, bogiem zmysw, i Apollinem, bogiem intelektu. 1#m si tumaczy zoenie gowy Orfeusza w sanktuarium Dionizosa, liry natomiast w wityni Apollina. Zarwno gow, jak i lir mia unie prd na wysp Lesbos, bdc gwnym orodkiem muzyki lirycznej. Terpander, pierwszy historycznie znany muzyk, pochodzi z Antissy. W, ktry rzuci si na gow Orfeusza, przedstawia bd to protest wczeniejszego wieszczego herosa przeciw wtargniciu Orfeusza do Antissy, bd te reakcj

pytyjskiego Apollina, ktr odnotowa Filostratos w prostszyeh sowach. 4. mier Eurydyki od ukszenia wa i niepowodzenie misji Orfeusza wystpu) dopiero w pniejszym micie. Oba te fakty zostay, jak si zdaje, omykowo wydedukowane z obrazw przedstawiajcych powitanie Orfeusza w Tartarze, gdzie muzyka jego oczarowaa bogini-w'a Hekate lub Agriope ("okrutnego oblicza"), skaniajc j do udzielenia specjalnych przywilejw wszystkim duszom wtajemniczonym w misteria orfickie, a take z obrazw przedstawiajcych Dionizosa, ktrego kapanem by Orfeusz, schodzcego do Tartaru w poszukiwaniu swej matki, Semele (zob. 27k). Od ukszenia we nie umara Eurydyka, lecz jej ofiary (zob. 33.1 ). 5. Miesic olchy jest czwartym w sakralnej sekwencji drzew i poprzedza miesic wierzby, zwizany z magi wodn bogini Helike ("wierzba" - zob. 44.1). Wierzbom zawdzicza rwnie sw nazw rzeka Helikon opywajca Parnas i powicona muzom - potrjnej grskiej bogini natchnienia. Std na malowidle ciennym w Delfach (Pauzaniasz, X.30.3) wizerunek Orfeusza opierajcego si o wierzb i dotykajcego jej gazi. Grecki kult olchy zosta zlikwidowany w bardzo dawnych czasach, pozostay jednak jego lady w literaturze klasycznej. Olchy ogradzaj wysp mierci bogini-czarownicy Kirke (Homer, Odyseja, V.64 i 239) - miaa ona rwnie cmentarz w zagajniku olchowym na Kolchidzie (Apoloniusz z Rodos,111.200 - zob.152b), a wedug Wergiliusza siostry Faetona zostay przemienione w lasek olchowy (zob. 42.3). 6. Nie oznacza to bynajmniej, e cicie gowy Orfeusza byo czym wicej ni metafor citej gazi olchy. wity krl musia zosta pwiartowany i jest rzecz wielce prawdopodobn, e

112

28.6-29,1

u Trakw istnia ten sam zwyczaj co u Iban Dayakw we wspczesnym Sarawaku. Gdy mczyni wracaj do domu po udanym polowaniu na gowy, kobiety ibaskie uywaj trofew do uyniania pl ryowych za pomoc inwokacji. Gowa ma piewa, opakiwa i odpowiada na pytania, gaskana jest czule, spoczywa po kolei na wszystkich onach, a wreszcie sama zgadza si wej do wieszczego sanktuarium, gdzie udziela porad przy wanych okazjach i, podobnie jak gowy Eurysteusa, Brana i Adama, odpiera najazdy (zob.146.2).

29 GANIMEDES a. Ganimedes, syn krla Trosa, od ktrego imienia wywodzi si nazwa Troi, by najpi#niejszym modziecem, jaki kiedykolwiek y na ziemi, i dlatego bogowie mianowali go podczaszym Zeusa. Podobno Zeus pragnc, by Ganimedes zosta rwnie jego kochankiem, przystroi si w orle pira i porwa go z rwniny trojaskiej.l b. Nastpnie Hermes, w imieniu Zeusa, podarowa Trosowi winn latorol ze zota, dzieo Hefajstosa, oraz par piknych koni jako wynagrodzenie za poniesion strat, zapewniajc e Ganimedes bdzie niemiertelny, e oszczdzone mu zostan niedole staroci i e obecnie umiechnity, ze zotym

pucharem w rce, podaje jasny nektar ojcu niebios.2 c. Niektrzy utrzymuj, e Eos przedtem jeszcze uwioda Ganimedes#, ale Zeus jej go odebra. Tak czy inaczej, Hera niewtpliwie si rozgniewaa uwaajc to za obraz dla siebie i swej crki Hebe, penicej dotd funkcj podczaszego bogw. Tyle tylko zyskaa, e rozzocia Zeusa, ktrywizerunek Ganimedesa umieci midzy gwiazdami jako Aquariusa - Wodnika.3 1.Homer, Iliada, XX.231-235; Apollodoros, III.12.2; Wergiliusz, Eneida, V.252 i nast.; Owidiusz, Przemiany, X.155 i nast. 2.Scholia do Orestesa Eurypidesa,1391; Homer, Iliada, V.266; Hymn Homerycki do ' Afrodyty, 202-217; Apollodoros II.5.9; Pauzaniasz, V.24.1. 3.Scholia do Apoloniusza z Rodos, II1.115; Wergiliusz, Eneida, I.32; oraz scholia do Hyginusa, Fabulae, 224; Wergiliusz, Georgiki, III.304.

l. Funkcje Ganimedesa jako podczaszego wszystkich bogw - wedug dawniejszych relacji, a nie tylko Zeusa - oraz para koni podarowana krlowi Trosowi dowodziyby mylnego odczytania obrazu przedstawiajcego nowego krla przygotowujcego si do swych witych godw. Czasza Ganimedesa zawieraa prawdopodobnie libacj ku czci ducha jego krlewskiego poprzednika, widoczny za na obrazie, skadajcy ofiar kapan, ktremu stawia pozorny opr, zosta prawdopodobnie mylnie zinterpretowany jako zakochany Zeus. Czekajc oblubienic mitograf rwnie potraktowa jako Eos, pamitajc widocznie o uwiedzeniu przez Eos Titnosa, syna Laomedonta; Eurypides bowiem twierdzi, e Laomedont by ojcem Ganimedesa (Trojanki, 822).

29.1-29.6

113

Obraz mg take przedstawia zalubiny Peleusa i Tetydy w obecnoci dwunastu bogw siedzcych na swych tronach. Para koni stanowia obrzdowe akcesoria jego ponownego przyjcia na wiat jako krla po pozornej mierci (zob. 81.4). Rzekome porwanie Ganimedesa przez ora wyjania waza z Caere z czarnymi figurami. Na niej mianowicie orze atakujcy ydki wieo intronizowanego krla nazwanego Zeusem uosabia przelan na niego bosk moc - jego ka, czyli drug osobowo - podobnie jak soneczny jastrzb siadajcy na faraonach podczas koronacji. Tradycyjny przekaz o modoci Ganimedesa wiadczy, e krl widniejcy na obrazie by krlewskim zastpc, czyli interrexem panujcym przez jeden tylko dzie, podobnie jak Faeton (zob: 42.2), Zagreus (zob. 30.1), Chryzippos (zob:105.2) iinni. Monawobectegouwaa, e orze Zeusa nie tylko dawa mu godno krlewsk, lecz rwnie porywa go na Olimp. 2. Wzniesienie si krla do niebios na grzbiecie ora lub w postaci ora jest rozpowszechnion szeroko fantazj religijna. Omiesza j Arystofanes w Pokoju (1 i nast.) posyajc swego bohatera w drog podniebn na uku-gnojku. Dusza celtyckiego herosa Lugh - Llew Llaw w Mabinogion uleciaa do nieba w postaci ora, gdy bliniak-zastpca zabi go podczas letniego przesilenia. Heros babiloski Etana po witych godach w Kisz odlecia na orle na niebiaski dwr Isztar, ale spad do morza i uton. mier Etany, zaznaczy naley, nie bya zwyczajn ofiar na koniec roku, jak w przypadku Ikara (zob. 92.3), lecz kar za ze zbiory podczas jego panowania. Opowie o nim wpleciona jest w histori nieustannej walki midzy orem i wem - rokiem rosncym i ubywajcym, krlem i jego bliniakiem-zastpc - i podobnie jak w micie o Llew Llawie orze, ktry podczas zimowego przesilenia jest o krok od wyzionicia ducha, potem, dziki zabiegom magicznym, odzyskuje siy

i ycie. Podobnie czytamy w Psalmie C111.5: ".. odnowi si, jako orowa modo twoja". 3. Mit o Zeusie i Ganimedesie by bardzo rozpowszechniony w Grecji i Rzymie, poniewa usprawiedliwia z religijnego punktu widzenia mio dojrzaego mczyzny do chopca. Dotd homoseksualizm by tolerowany jedynie jako skrajna forma kultu bogini. Mczyni, wyznawcy Kybele, szukali ekstatycznej jednoci z bogini pozbawiajc si mskoci i przebierajc w stroje kobiece. Homoseksualne kapastwo byo uznan instytucj w wityniach Wielkiej Bogini w Tyrze, Joppie, Hierapolis i Jerozolimie (I Ksiga Krlewska, XV.12, i II Ksiga Krlewska, XXIII.7), do czasw bezporednio poprzedzajcych niewol babilosk. Ta nowa jednak forma mioci, ktrej wprowadzenie Apollodoros przypisuje Tamyrisowi (zob. 2 lm), podkrela zwycistwo systemu patriarchalnego nad matriarchalnym. Dziki niej mona byo przeksztaci filozofi greck w zabaw intelektualn, w ktrej mczyni obywali si b-ez kobiet, znalazszy dla swych zainteresowa nowe ujcie w romansie homoseksualnym. Wyzyska to w peni Platon usprawiedliwiajc mitem o Ganimedesie uczucia, jakie ywi wobec swoich uczniw (Fajdros, 79). W innym miejscu co prawda (Prawa,1.8) potpia homoseksualizm jako przeciwny naturze i mit o homoseksualnych przygodach Zeusa nazywa "niegodziwym wymysem kreteskim" (w czym popiera go Stefan z Bizancjum pod hasem "Harpagia", utrzymujcy, e krl Minos kreteski uwid Ganimedesa "po otrzymaniu praw od Zeusa"). Wraz z rozpowszechnieniem si filozofu platoskiej wszdzie tam, gdzie bogami panujcymi byli Zeus i Apollo, Greczynka, posiadajca dotd dominujce stanowisko intelektualne, zostaa zdegradowana do roli bezpatnego pracownika i wychowawczyni dzieci. 4. Imi Ganimedea odnosi si waciwie do radosnego rozbudzenia jego dzy w zwizku ze zbliajym si maestwem, nie za do Zeusa orzewionego nektarem, ktry poda mu jego kochanek. Przeksztacone w acinie na catamitusstao si rdosowem angielskiego catamitebiernego obiektu homoseksualnego mskiego podania. 5. Wodnik identyfikowany z Ganimedesem by uprzednio bogiem egipskim patronujcym rdom Nilu i nalewajcym wod, a nie wino, z dzbana (Pindar, Fragmenty,110). Grecy jednak nie interesowali si zbytnio Nilem. 6. Nektar Zeusa, ktry pniejsi mitografowie przedstawiali jako niezwykle czerwone wino, by w istocie prymitywnym brunatnym miodem sytnym (zob. 27.2), ambrozja za, rozkoszna

8# Mity #<cki#

114

29.6- 30.1

strawa bogw, kleikiem z kaszy jczmienej, oliwy i posiekanych owocw (zob. 98. 7), uprzywilejowanym poywieniem krlw, gdy poddani ywili si jeszcze asfodelami (zob. 31.2), lazem i odziami.

30 ZAGREUS

a. Zeus w tajemnicy spodzi swego syna Zagreusa z Persefon, zanim zabra j do Podziemi jej wuj Hades. Synom ftei, kreteskim kuretom lub, jak inni mwi, korybantom, nakaza pilnowa koyski Zagreusa w pieczarze na Idzie. Skakali nad nim potrzsajc haaliwie broni, tak jak to w swoim czasie robili nad Zeusem na Dikte. l#tani, wrogowie Zeusa, ubielili si gipsem, by nie mona ich byo rozpozna, i poczekali, a kureci zasn. O pnocy zwabili Zagreusa ofiarowujc mu zabawki dziecinne, midzy innymi szyszk, warkotk, zote jabka, lustro, koci do gry i pczek weny. Kiedy rzucili si na niego, chcc go zamordowa, Zagreus nie stchrzy, lecz kilka razy zmienia posta usiujc si im wymkn. Wciela si po kolei w Zeusa ubranego w paszcz z kolej skry, w Kronosa zaklinajcego deszcz, w lwa, konia, rogatego wa, tygrysa i byka. W tym ostatnim wcieleniu dopadli go tytani, mocno schwycili za rogi i nogi, rozszarpali zbami i zjedli na surowo. b. Atena przerwaa straszn uczt na krtko przed jej zakoczeniem, ocalia serce Zagreusa, woya je w figurk gipsow i tchna w ni ycie czynic w ten sposb Zagreusa niemiertelnym. Koci jego zabrano i pochowano w Delfach, Zeus za zabi tytanw piorunami.l 1.Diodr z Sycylii, V.75.4; Nonnos, Dionysiaka, VI.269 i XXXVI1.228; Harpkration pod hasem "Apomatton"; Tzetzes, O Likofronie, 355; Eustatios o Iliadzie Homera, 11.735 ; Firmicus Maternus, De errore profanorum religiorum, VI; Eurypides, Kreteczycy, Fragmenty, 475; Fragmenty orfickie, (por. oryg.) Kern, 34. * l. Mit zwizany jest z istniejcym w dawnych czasach na Krecie zwyczajem skadania w ofierze chopca bdcego substytutem krla-byka Minosa. Panowa on przez jeden dzie, przedstawia w tacu pi pr roku = jako lew, kozio, ko, w i byczek, po czym zjadano go na surowo. Zabawki, ktrymi zwabili go tytani, byy przedmiotami uywanymi przez filozofujcych orfikw. Przejli oni tradycj ofiary, ale zjadali zamiast chopca surowe miso byczka. Warkotka bya przedziurawionym kamieniem lub kawakiem wypalonej gliny, umieszczonym na kocu sznura, ktrym krcono wywoujc haas przypominajcy szum morza w czasie przypywu. Pczek weny suy prawdopodobnie do smarowania wilgotnym gipsem kuretw - byli to modziecy, ktrzy wosy z pierwszych postrzyyn ofiarowywali bogini Kar (zob. 95.5). Zwano ich rwnie korybantami, czyli tancerzami zdobnymi w kity. Pozostae dary Zagreusa miay tumaczy charakter obrzdu, w ktrym uczestnicy zespalali si z bogiem. Szyszka bya

staroytnym emblematem bogini, skadanym jej w ofierze przez tytanw (zob. 20.2), lustro przedstawiao drug osobowo kadego z wtajemniczonych, czyli jego ducha, zote jabka stanowiy przepustk do Elizjum po pozornej mierci, kostka do gry za to symbol wieszczych si (zob.17.3). 2. Hymn kreteski, odkryty przed kilku laty w Palajokastro, w pobliu jaskini diktejskiej, skierowany jest do syna Kronosowego, najwikszego z modziecw, ktry przybywa taczc na czele swych demonw i skacze, by zwikszy podno ziemi i trzd i zapewni powodzenie flotom rybackim. Jane Harrison w Themis wysuwa przypuszczenie, e wspomniani tam piastunowie osonici tarczajni, "ktrzy zabrali ci, dzieci niemiertelne, od boku Rei", udawali jedynie, e zabijaj i zjadaj ofiar - chopca wprowadzanego do ich tajnego stowarzyszenia. Wszystkie

jednak tego rodzaju pozorowane mierci i obrzdy wtajemniczenia, o ktrych syszymy w rnych czciach wiata, opieraj si chyba na tradycji faktycznych ofiar ludzkich, przemiany za kalendarzowe Zagreusa wyrniaj go spord zwyczajnych czonkw bractw totemistycznych. 3. Niekanoniczny tygrys w ostatniej przemianie Zagreusa da si wytumaezy identyfikacj z Dionizosem (zob. 27c), ktrego mier i zmartwychwstanie s w ten sam sposb relacjonowane, chocia w jego wypadku mowa jest o misie gotowanym, a nie surowym, i zamiast imienia Rei wystpuje imi Ateny. Dionizos rwnie by wem rogatym - mia rogi i zwoje wowe przy urodzeniu (zob. 27a), jego orficcy wyznawcy za zjadali go obrzdowo w postaci byka. Zagreus zosta "Zeusem w paszczu z kolej skry", poniewa Zeus, albo symbolizujce go dziecko, wstpowa do nieba w paszczu ze skry kozy Amaltei (zob. 7b). "Kronos zaklinajcy deszcz" jest wzmiank odnoszc si do warkotek uywanych przy obrzdach zaklinania deszczu. W tym kontekcie titanes ("tytani") byli titanoi, "ludmi biaej kredy", sami za kureci przebierali si, by nie pozna ich duch ofiary. Kiedy zaprzestano ofiar ludzkich, zaczto przedstawia Zeusa jako racego piorunami kanibala, tytanw za, "wadcw siedmiodniowego tygodnia", pomieszano z titanoi, "ludmi biaej kredy", majc na uwadze ich wrogi stosunek do Zeusa. Orfik, ktry chocia raz spoy miso swego boga, nigdy ju potem nie jad adnego misa. 4. Zagreus-Dionizos znany by rwnie w poudniowej Palestynie. Jak wynika z tabliczek znalezionych w Ras Szamara, na tronie niebieskim zasiad chwilowo Asztar na miejscu Baala, ktry przebywa w Podziemiu po zjedzeniu strawy umarych. Asztar by jeszcze dzieckiem i gdy siedzia na tronie, nogi jego nie sigay podnka. Baal wrci i zabi Asztara pak. Prawo Mojeszowe zabraniao urzdzania uczt inicjacyjnych ku czci Asztara."Nie bdziesz warzy kolcia w mleku matki jego" - jest nakazem powtrzonym trzykrotnie (Ksiga Wyjcia, XXII1.19; XXXIV.26; Ksiga Powtrzonego Prawa, XIV.21).

31 BOGOWIE WIATA PODZIEMNEGO a. Kada dusza zstpujca do Tartaru, do ktrego prowadzi wejcie znajdujce si w gaju czarnych topoli nad rzek Okeanos, otrzymuje od nabonych krewnych monet umieszczon pod jzykiem trupa. Dusze opacaj w ten sposb Charona, skpca przewocego je w rozchybotanej odzi przez Styks. Straszna ta rzeka opasuje Tartar od strony zachodniejl, a jej dopywami s Acheron, Flegeton, Kokytos, Aornis i Lete. Dusze bez pienidzy musz czeka w nieskoczono na pobliskim brzegu, chyba e uda im si wymkn przewodnikowi, Hermesowi, i prekra si jakim tylnym wejciem, na 30.1- 31.a 115

116

31.a-31.d

przykad w pobliu lakoskiego Tajnaronz lub tesprockiego Aornos. Trjgowy lub, jak utrzymuj inni, pidziesiciogowy pies zwany Cerberem pilnuje preciwnego brzegu Styksu, w kadej chwili gotw pore ywych intruzw

lub dusze, ktre si wymkny.3 b. Pierwsz krain Tartaru s smutne ki Asfodelowe, gdzie dusze herosw kr bez celu w tumie mniej znakomitych zmarych kwilcych jak nietoperze i gdzie tylko Orion ma jeszcze dosy zapau, by polowa na upiorne jelenie.4 Kady z nich wolaby ycie wiejskiego parobka od krlowania w Tartarze. Jedyn ich przyjemnoci s libacje z krwi, ktr wylewaj ywi. Pijc krew maj niemal wraenie, e s prawdziwymi ludmi. Za tymi kami ley Erebos oraz paac Hadesa i Persefony. Przed paacem, po lewej stronie, znajduje si ocienione biaym cyprysem jeziorko Lete, do ktrego przybywaj zwyczajne dusze, by napi si wody. Dusze wtajemniczonych w misteria unikaj tej wody i wol pi z Jeziora Pamici, nad ktrym stoi biaa topola(?), a to daje im pewn przewag nad reszt.5 W pobliu, na skrzyowaniu trzech drg, Minos, Radamantys i Ajakos sprawuj sdy nad wieo przybyymi duszami. Radamantys sdzi Azjatw, Ajakos - Europejczykw, ale trudniejsze sprawy obaj odsyaj Minosowi. Po wyroku dusze zostaj skierowane na jedn z trzech drg: pierwsza prowadzi z powrotem na ki Asfodelowe i przeznaczona jest dla dusz, ktre nie byy ani dobre, ani ze, druga prowadzi na pola kary w Tartarze, trzecia za, ktr podaj dusze prawe, prowadzi dn Elizjum. c. Elizjum, rzdzone przez Kronosa, ley w pobliu posiadoci Hadesa, ale do nich nie naley. Wejcie znajduje si nad Jeziorem Pamici. Jest tc, szczliwa kraina wiecznego dnia, gdzie nie ma mrozw i niegu, gdzie nigdy nie ustaj gry, muzyka i zabawa, a mieszkacy mog w kadej chwili, gdy tego zapragn, wrci na ziemi przychodzc ponownie na wiat. W pobliu znajduj si Wyspy Szczliwoci, domena tych, ktrzy narodzili si trzykrotnie i po trzykro zasuyli sobie na Elizjum.s Niektrzy jednak utrzymuj, e istnieje jeszcze inna Wyspa Szczliwa, a mianowicie Leuke na Morzu Czarnym, pooona naprzeciw ujcia Dunaju. Na tej lesistej wyspie, obfitujcej w zwierzyn dzik i oswojon, dusze Heleny i Achillesa spdzaj czas na wesoych rozrywkach i deklamuj wiersze Homera herosom, ktrzy uczestniczyli w sawionych przez niego wydarzeniach.' d. Okrutny Hades, zazdrosny o swe prawa, rzadko odwiedza wysze rejony, chyba e ma jakie pilne sprawy albo gna go naga #dza. Razu pewnego olni nimf Minte wspaniaoci swego zotego rydwanu; zaprzonego w cztery czarne konie, i uwidby j, gdyby nie przybya na czas krlowa Persefona, ktra przemienia Minte w sodko pachnc mit. Innym razem Hades usiowa zgwaci nimf Leuke, ta za zostaa przemieniona w bia topol stojc nad Jeziorem Pamici.s Nikomu ze swych poddanych Hades nie pozwala uciec i nieliczni tylko spord tych, ktrzy odwiedzili Tartar,

31.d-31.g

11?

powracaj ywi, by krain t opisa. Dlatego te jest on najbardziej znienawidzonym z bogw. e. Hades nigdy nie wie, co dzieje si na ziemi i na Olimpie.9 Docieraj do niego tylko urywkowe wiadomoci, gdy miertelnicy uderzaj rkami o ziemi, wzywajc go kltwami i przeklestwami. Najcenniejszym jego skarbem jest hem-niewidka, ktry podarowali mu wdziczni cyklopi, gdy uwolni ich na rozkaz Zeusa. Do niego nale niezliczone kosztowne kamienie i szlachetne metale znajdujce si pod ziemi, ale na powierzchni ziemi nie ma adnej

wasnoci poza kilkoma mrocznymi wityniami w Grecji i by moe jedn trzod na wyspie Erytreja, ktra jednak, jak uwaaj niektrzy, naley waciwie do Heliosa.lo f Krlwa Persefona potrafi by uprzejma i miosierna. Dochowuje wiernoci Hadesowi, ale nie ma z nim potomstwa i woli przebywa w towarzystwie Hekate, patronki czarownic, ni swego maonka.11 Sam Zeus tak wielk czci otacza Hekate, e nigdy nie odbiera jej odwiecznej wadzy, ktr zawsze posiadaa, a mianowicie uyczania albo odmawiania miertelnikom podanego przez nich daru. Ma ona trzy ciaa i trzy gowy - lwa, psa i klaczy.12 g. Erynie, czy Furie: Tyzyfona, Alekto i Megajra, zamieszkuj Ereb i starsze od Zeusa i wszystkich Olimpijczykw. Ich zadaniem jest wysuchiwanie skarg wnoszonych przez miertelnikw na modzie obraajc starszych, na dzieci le odnoszce si do rodzicw, na niegoqinnych gospodarzy oraz na wacicieli domw i radnych miejskich niewaciwie traktujcych petentw. Winowajcw karz za takie przewinie#ia cigajc ich nieubaganie, bez chwili wytchnienia, z miasta do miasta, z kraju do kraju. Erynie s staruchami, zamiast wosw rosn im we, maj psie gowy, ciaa cz#rne jak wgiel, skrzyda nietoperzy i oczy nalane krwi. W rkach dzier bicze z brzowymi guzami, a ich ofiary gin w mkach.13 Nie naley wspomina ich imienia w rozmowie, dlatego te zazwyczaj nazywa si je Eumenidami, to zaczy " askawymi", podobnie jak Hadesa mianuje si Plutonem albo Pluto, czyli "bogatym". 1. Pauzaniasz, X.28.1. 2. Apollodoros, II.5.2; Strabon, VIII.5.1. 3.Homer, Iliada, VIII.368; Hejzod, Teogonia, 311; Apollodoros, loc. cit.; Eurypides, Herakles, 24. 4. Homer, Odyseja, X1.539; X1.572-575; X1.487-491. 5. Petelia Orphic Tablet. 6.Platon, Gorgiasz,168; Pindar, Ody olimpijskie, II. 68-80; Hejzod, Prace i dni,167 i nast. 7. Pauzaniasz, III.19.11; Filostratos, Heroika, X.32---40. 8. Strabon, VII1.3.14; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, VII.61. 9. Homer, Iliada, IX.158-159; XX.61. 10. Homer, Iliada, IX.567 i nast.; Apollodoros, 11.5.10; scholia do d istmijskich Pindara, VI.32.

118

31.1- 31.4

11. Apoloniusz z Rodos, II1.529; Owidiusz, Przemiany, XIV.405; scholia do Sielanek Teokryta, II.12. 12. Hezjod, Teogonia, 411-452. 13. Apollodoros,1.1.4; Homer, Iliada, IX.454-457; XV.204; XIX.259; Odyseja,11.135 i XVII.475; Ajschylos, Eumenidy, 835, i Ofiarnice, 290 i 924; Eurypides, Orestes, 317 i nast.; Hymn orficki, LXVIII.5.

l. Mitografowie dokonali miaej prby pogodzenia sprzecznych pogldw pierwotnych mieszkaw Grecji na ycie pozagrobowe. Jeden z tych pogldw gosi, e dusze przebywaj w grobach lub w podziemnych pieczarach, gdzie przybieraj ksztat ww, myszy lub nietoperzy, nigdy jednak nie przychodz ponownie na wiat w postaci ludzi. Zdaniem innych, dusze witych krlw kr, widzialne, na wyspach cmentarnych, gdzie ich ciaa zostay pochowane. Wedug trzeciej koncepcji duchry mogy z powrotem sta si ludmi w ten sposb, e wchodziy do fasoli, ryb lub orzechw, ktre zjaday nastpnie przysze matki. Czwarta koncepcja gosia, e dusze udaj si w podr daleko na pnoc, gdzie soce nigdy nie wieci, i jeli w ogle powracaj, to tylko w postaci zapadniajcych wiatrw. Pita nakazywaa duszom udawa si daleko na zachd, gdzie soce zachodzi w oceanie i gdzie znajduje si wiat dusz podobny zupenie do naszego. Wreszcie, wedug szstej, duszom wymierzano kar w zalenoci od tego, jak si sprawoway za ycia. Orficy dodali d tej wanie koncepcji teori metempsychozy, wdrwki dusz. Proces, ktry ich zdaniem moe by w pewnej mierze opanowany za pomoc formu magicznych. 2. Persefona i Hekate reprezentoway przedhelleskie nadzieje na odrodzenie, Hades natomiast, jako koncepcja helleska, oznacza mier nieuchronn. Kronos, mimo krwawej przeszoci, spdza przyjemnie czas w Elizjum, poniewa by to nieodmienny przywilej witych krlw. Menelaosowi za to samo obiecano (Odyseja, IV.561) bynajmniej nie dlatego, e odznacza si szczeglnymi cnotami czy odwag, lecz e polubi Helen, kapank spartaskiej bogini ksiyca (zob. 159.1). Homerycki przymiotnik asphodelos, stosowany jedynie do leimones ("ki"), oznacza prawdopodobnie "k tego, co nie zamienia si w popioy" (od a - "nie", spodos"popi", elos - "dolina") - a mianowicie, dusz herosa po spaleniu jego zwok. Wszdzie z wyjtkiem Arkadii, gdzie poywieniem byy odzie, przed wprowadzeniem kukurydzy Grecy ywili si korzeniami i nasionami asfodela. Rolina ta ronie nawet na wyspach pozbawionych wody, a duchy, podobnie jak bogowie, ywi si tradycyjn straw. Elizjum oznacza, jak si zdaje, "krain jabek" - alisier jest przedgallickim sowem oznaczajcym "owoc jarzbiny", podobnie jak avalon z legend asturiaskich i aciskie avernus lub avolnus, oba utworzone z indoeuropejskiego rdzenia abol, oznaczajcego "jabko". 3. Cerber stanowi grecki odpowiednik Anubisa, syna libijskiej bogini mierci Neftys. Mia gow psa i by przewodnikiem dusz udajcych si do wiata podziemnego. W europejskim folklorze bdcym czciowo pochodzenia libijskiego sfora psw gonia dusze potpionych do pnocnego Pieka. Psy te nale do Annwm, Herne, Artura lub Gabriela. Jest to mit zwizany z haaliw letni migracj gsi do miejsc wylgu za koem podbiegunowym. Cerber mia pocztkowo pidziesit gw, podobnie jak upiorna sfora, ktra rozszarpaa Akteona (zob. 22. I ), lecz pniej otrzyma trzy gowy, podobnie jak jego pani, Hekate (zob.134.1 ). #. Styks ("znienawidzony"), maa rzeczka w Arkadii, ktrej wody byy podobno straszliwie trujce, zostaa umieszczona w Tartarze dopiero przez pnych mitografw. Acheron ("rzeka smutku") i Kokytos ("paczu") s poetyckimi epitetami mierci. Aornis ("bezptasia") jest bdnym greckim tumaczeniem italskiego avernus. Lete oznacza "zapomnienie", Er za "przykryty". Flegeton ("poncy") odnosi si do obyczaju kremacji zwok, ale by moe take do teorii goszcej, e grzesznicy ponli w strumieniu lawy. Tartar jest bodaje reduplikacj przedhelle-

31.4-32.a

119

skiego sowa tar, ktre odnajdujemy w nazwach miejscowoci pooonych na zachodzie. Zwizek znaczeniowy z piekem jest pniejszego pochodzenia. 5. Czarne topole powicone byy bogini mierci (zob. 51. 7 i 1701), biae za topole, czyli osiki, Persefonie, jako bogini regeneracji, lub Heraklesowi, poniewa przeama bramy piekielne (zob.

134f) - zote stroiki z lici osiki znaleziono w Mezopotamu, w grobach pochodzcych z czwartego tysiclecia przed Chr. Tabliczki orfickie nie wymieniaj nazwy drzewa nad Jeziorem Pamici, jest to prawdopodobnie biaa topola, w ktr zostaa zamieniona Leuke, ale moe to te by orzech, emblemat mdroci (zob. 86.1 ). Z drzewa biaego cyprysu zapobiegajcego rozkadowi robiono skrzynie uywane w gospodarstwie domowym lub trumny. 6. Hades mia wityni u stp gry Mente w Elidzie, a historia porwania Minte ("mita") jest prawdopodobnie zwizana z uywaniem mity, razem z rozmarynem i mirtem, w obrzdach pogrzebowych, by zabi wo rozkadu. Woda jczmienna Demeter w Eleuzis przyprawiona bya mit (zob. 24e). Hades otrzyma co prawda w nagrod trzod soca na Erytrei ("czerwona ziemia"), poniewa tam wanie soce umierao co nocy, czciej jednak nosi w tym kontekcie imi Kronosa lub Geriona (zob.132.4). 7. Relacja Hezjoda o Hekate wiadczy o tym, e bya ona piez'wsz potrjn bogini, najwysz wadczyni nieba, ziemi i Tartaru. Hellenowie podkrelali jednak jej siy niszczycielskie umniejszajce moce twrcze i w kocu zwracano si do niej jedynie podczas tajnych obrzdw czarnej magu, szczeglnie w miejscach, gdzie spotykaj si trzy drogi. Opowie o tym, e Zeus nie odebra jej odwiecznej mocy speniania najgortszych ycze kadego miertelnika, jest hodem zoonym czarownicom tesalijskim, ktrych si wszyscy bali. 8. Erynie, towarzyszki Hekate, byy personifikacjami wyrzutw sumienia po zamaniu tabupocztkowo tylko tabu obrazy, nieposuszestwa czy przemocy stosowanej wobec matki (zob. 105k i 114.1). Suplikantw i goci chronia Hestia, bogini ogniska domowego (zob. 20c), niegocinno za traktowano jako nieposuszestwo i obraz bogini. 9. Leuke, najwiksza wyspa na Morzu Czarnym, przy tym jednak bardzo maa, jest obecnie koloni karn Rumunii (zob.164.3).

32 TYCHE I NEMEZIS a. Tyche jest crk Zeusa, ktrej ojciec darowa wadz rozstrzygania losw miertelnikw. Jednych moe obsypa darami z Rogu Obfitoci, innych moe pozbawi wszystkiego, co posiadaj. Z#che najczciej rozdaje nagrody zupenie dowolnie: biegnie onglujc pik, co ma symbolizowa niepewno przypadku. Czasem pilka ulatuje wysoko, czasem spada nisko, jeli jednak si zdarzy, e czowiek faworyzowany przez Tyche chepi si swym bogactwem i nie powica czci swego majtku bogom ani te nie pomaga w biedzie swym wspobywatelom, wwczas wkracza staroytna bogini Nemezis i go upokarza.l Nemezis mieszkajca w attyckim miecie Ramnus ma w jednej rce ga jaboni, w drugiej za koo, a na gowie koron uwieczon jeleniami. Z jej pasa zwisa bicz. Jest crk Okeanosa i w rysach jej mona dopatrzy si urody Afrody'ty.

120 32.b- 32.4

b. Niektrzy twierdz, e Zeus zakocha si kiedy w Nemezis i iga j przez ca ziemi i cae niorze. Chocia stale zmieniaa posta, w kocu zgwaci j przybierajc posta abdzia, z jaja za, ktre zoya, wyklua si Helena, przyczyna wojny trojaskiej.2 I. Pindar, Ody olimpijskie, XII.1-2 ; Herodot,1.34 i 111.40; Apoloniusz z Rodos,1V.1042i -1043; Sofokles, Filoktet, 518. 2. Pauzaniasz,1.33.3; Cypria cytowane u Atenajosa, s. 334b; Apollodoros, II1.10.7.

1. Tyche ("los"), podobnie jak Dike i Ajdos (uosobienie prawa naturalnego lub sprawiedliwoci i wstydu), bya sztucznym bstwem wymylonym przez dawnych filozofw, natomiast Nemezis ("postanowienie") Bogini-nimf mierci w yciu (zob. 18.3), ktrej kompetencje okrelono obecnie na nowo jako bstwa kontrolujcego Tyche. Koo Nemezis byo pocztkowo rokiem sonecznym, co wynika z imienia jej aciskiego odpowiednika: Fortuna (od vortumna, "ta, ktra obraca rok"). Gdy koo dokonao p obrotu, wity krl osignwszy punkt szczytowy swej kariery mia umrze - mwi o tym jelenie Akteona na jej koronie (zob. 22i) - kiedy jednak zakoczy si peny obrt, krl mci si na swym rywalu, ktry zajmowa jego miejsce. Bicza jej uywano pocztkowo do obrzdowego biczowania majcego zapewni urodzajno drzew i zb, ga jaboni za bya paszportem krla do Elizjum (zob. 53.5; 80.4 i 103.4). 2. Nemezis, kt#r ciga Zeus, nie jest filozoficzn koncepcj boskiej zemsty nad chepliwymi miertelnikami, lecz pierwsz nimf-bogini, zwan zazwyczaj Led. W micie przedhelleskim bogini ciga witego krla i chocia przechodzi on doroczne przemiany (zob. 30.1), ona przemienia si za kadym razem w lad za nim i w kocu poera go podczas letniego przesilenia. W micie helleskim role s odwrcone: ucieka bogini zmieniajc posta, a krl j ciga i w kocu gwaci, podobnie jak w opowieci o Zeusie i Metydzie (zob. 9d) czy Peleusie i Tetydzie (zob. 81k). Przemiany zwizane z porami roku byy zapewne zaznaczone na szprychach koa Nemezis, ale w Cypriach Homer wspomina jedynie ryby i "rozmaite zwierzta" (zob. 89.2). "Leda" jest jedn z postaci imienia Leto lub Latony, ktr ciga Pyton, a nie Zeus (zob.14a). abdzie powicono bogini (Eurypides, Ifigenia w Taurydzie,1095 i nast.). dziki biaemu upierzeniu, a take dlatego, e w locie tworzyy formacj w ksztacie litery V, co byo symbolem kobiecoci, oraz poniewa w poowie lata odlatyway na pnoc do nieznanych iniejsc, gdzie si rozmnaay, prawdopodobnie zabierajc ze sob dusz zmarego krla (zob. 33.5 i 142.2). 3. Filozoficzn Nemezis czczono w Ramnus, gdzie, wedug Pauzaniasza (I.33.2-3), perski wdz naczelny, ktry mia zamiar wystawi trofeum z biaego marmuru na znak podboju Attyki, zmuszony by wycofac si otrzymawszy wiadomosci o klsce w bitwie morskie# pod Salamin. Marmur ten uyto na sporzdzenie posgu lokalne# nimfy bogmi Nemezis Podobno po tym wydareniu Nemezis staa si uosobieniem "boskiel zemsty zamiast "postanowienia" z dorocznego misterium mierci. W kadym razie od czasw Homera sowo nemesis oznaczao jedynie ywe, tkwice w czowieku przekonaie, e naley spaca zacignite dugi i wykonywa powierzone zadania. Nemezis jednak jako nimfa-bogini nosia tytu Adrastei ("nieuniknionej"Strabon, XIII.1.13). Tak rwnie nazywaa si piastunka Zeusa, nimfa jesionu (zob. 7b), a poniewa nimfy jesionu i Erynie byy siostrami zrodzonymi z krwi Uranosa, to wanie mogo stanowi powd, dla ktrego Nemezis staa si uosobieniem idei zemsty. Jesion by jedn z postaci, ktre bogini przyjmowaa w odpowiedniej porze roku, postaci wan dla jej wyznawcw-pasterzy ze wzgldu na powizania tego drzewa z burzami i miesicem rodzenia si jagnit, trzeci postaci w roku sakralnym (zob. 52.3). 4. Nemezis nazywana jest crk Okeanosa, poniewa jako nimfa-bogini z gazi jaboni bya rwie zrodzon z morza Afrodyt, sistr Erynii (zob.18.4).

33.a - 33.g 33 DZIECI MORZA

121

a. Bogini morza Tetydzie usugzxje pidziesit nereid. S to mie i yczliwe syreny, crki nimfy Doris i wieszczego starca morskiego Nereusa, ktry posiada te umiejtno zmieniania postaci.l b. Forkidy, ich kuzynki, s dziemi Keto i Forkysa, rwnie mdrego starca morskiego. Nale do nich Ladon, Echidne, trzy Gorgony przebywajce w Libii, trzy Gracje, a niektrzy uwaaj, e rwnie trzy Hesperydy. Gorgony nazywaj si Stejno, Euryale i Meduza i wszystkie byy niegdy pikne. Pewnej nocy jednak Meduza oddaa si Posejdonowi; Atena za, oburzona, e na miejsce schadzki wybrali jej wityni, przemienia j w skrzydlatego potwora o poncych oczach, olbrzymich zbach, wywieszonym jzyku, mosinych szponach i wowych zwojach, ktrego spojrzenie zamieniao czowieka w kamie. Gdy w kocu udao si Perseuszowi ci gow Meduzie, a z jej zwok wyskoczyy dzieci Posejdona, Chryzaor i Pegaz, Atena powiesia cit gow na swej egidzie. Niektrzy jednak utrzymuj, e egida sporzdzona bya ze skry Meduzy, ktr zdara Atena.z c. Graje maj jasne twarze i postaw abdzi, ale od urodzenia s siwe i wszystkie trzy maj tylko jedno wsplne oko. Nosz imiona Enyo, Dejno, Pemfredo.3 d. Trzy Hesperydy, Hespere, Ajgle i Eryteis, mieszkaj w sadzie na dalekim zachodzie, ktry Matka Ziemia podarowaa Herze. Niektrzy nazywaj je crami Nocy, inni crami Atlasa i Hesperydy, crki Hesperosa. piew ich odznacza si sodycz.4 e. Echidne bya w poowie pikn kobiet, w poowie ctkowanym wem. Mieszkaa niegdy w gbokiej jaskini w Aryminium, gdzie jadaa surowe miso ludzkie, i mowi swemu Tyfonowi urodzia czered straszliwych potworw, ale zabi j we nie stuoki Argos.5 f. Ladon cay by wem, posiada natomiast dar mowy ludzkiej i strzeg zotych jabek Hesperyd, a wreszcie zabi go z uku Herakles.s g. Nereus, Forkys, Taumas, Eurybia i Keto byli dziemi Pontoa i Matki Ziemi, dlatego te Forkidy i nereidy uwaaj si za kuzynki harpii. S to jasnowose, szybkoskrzyde crki Taumasa i nimfy oceanu Elektry, ktra porywa zbrodniarzy i doprowadza do Erynii, by ich ukaray. Mieszka w jaskini na Krecie.7 1. liomer, Iliada, XVIII.36 i nast.; Apollodoros,1.2.7. 2. Ii.ezjod, Teogonia, 270 i nast.; 333 i nast.; Apollodoros, II.4.3; Owidiusz, Przemiany, IV.792-802; scholia do Apoloniusza z Rodos, IV.1399; Eurypides, lon, 989 i nast. 3: Hezjod, Teogonia, 270-274; Apollodoros, II.4.2. 4. Hezjod; Tegonia, 215 i 518; Diodor z Sycylii, IV. 27.2; Eurypides, Herakles, 394.

122

33.1- 33.5

5. Homer, Iliada, II.783; Hezjod, Teogonia, 295 i nast.; Apollodoros,11.1.2. 6. Hezjod,.Teogonia, 333-335; Apoloniusz z ftodos, IV.1397; Apollodoros,11.5.11. 7. Apollodoros,1.2.6; Hezjod, Teogonia, 265-269; Homer, Odyseja, XX.77-78; Apoloniusz z Rodos, II.298-299.

l. Wydaje si, e tytu Eurynome ("rozlega domena" lub "daleka wdrwka"), riadawany bogini ksiyca, oznacza, e wadaa ona niebem i ziemi. Jako Eurybia ("rozlega sia") panowaa nad morzem, a jako Eurydyka ("rozlega sprawiedliwo") bya.dzierc wa wadezy#i wiata podziemnego. Ofiary z mezyzn skadano jej jako Eurydyce, zabijano ich prawdopodobnie jadem mii (zob. 28.4;154b i 168e). mier Echidne z rki Argosa odnosi si prawdopodobnie do likwidacji argiwskiego kultu bogini wa. Brat jej Ladon jest wieszezym wem przebywajcym w kadym raju, gdzie owija swe sploty wok jaboni (zob.133.4). 2. Thetis lub Tethys by to jeden z morskich tytuw Eurybii; jako potwr morski Keto odpowiada hebrajskiej Rahab lub babiloskiej Tiamat (zob. 73.7); jako nereida jest bogini ywiou wodnego; jako Elektra jest t, ktra daje bursztyn, produkt morza wielce ceniony przez staroytnych (zob. 148.11); jako Taumas sprawia cuda i wreszcie jako Doris jest uosobieniem szezodroci. Nereus - czyli Proteus ("pierwszy czowiek") - wieszezy "starzec morski", ktrego imi pochodzi od Nereidy, a nie odwrotnie, by, jak si zdaje, witym krlem posiadajcym dar wieszezenia, pochowanym na jednej z przybrzenych wysp (zob.133d). Malowido na staroytnej wazie przedstawia go z ogonem ryby, z ciaa jego wyaniaj si lew, jele i mija. Proteusz w Odysei rwnie zmienia ksztat na oznaczenie pr roku w okresie od narodzin do mierci witego krla (zob. 30.1). 3. Pidziesit nereid stanowi bodaje kolegium pidziesiciu kapanek ksiyca, ktrych magiczne zabiegi zapewniay dobry pow. Gorgony natomiast byy prawdopodobnie przedstawicielkami potrjnej bogini, noszcymi profilaktyczne maski - wykrzywione, z poncymi oczami i wywieszonym jzykiem - by odstraszy obcych od jej misteriw (zob. 73. 9). Homerydzi znali tylko jedn Gorgon - cie w Tartarze (Odyseja, XI.633-635), ktrej gow budzc przeraenie Odyseusza (Odyseja, XI.634) nosia Atena na swej egidzie niewtpliwie po to, by odstrasza ludzi od wnikania w boskie tajemnice, jakie si za ni kryy. Piekarze w Grecji malowali gowy Gorgony na piecach, by wibscy nie otwierali drzwiczek, nie zagldali, nie robili przecigu i nie psuli w ten sposb wypieku. Imiona Gorgon - Stejno ("silna"), Euryale ("krca wszdzie") i Meduza ("sprytna") - s tytuami bogini ksiyca; orficy nazywali tarez ksiyca , ,gow Gorgony''. 4. Spodzenie Pegaza przez Posejdona i Meduz przypomina histori o tym, jak spodzi on konia Ariona z Demeter, gdy ta si ukrya pod postaci kobyy, oraz jej pniejszy gniew (zob. 16f). Oba mity mwi o tym, jak Hellenowie Posejdona polubili gwatem kapanki ksiyca nie zwaajc na to, e miay maski Gorgon, i przejli obrzdy zaklinania deszezu bdce elementem kultu witego konia. Nadal jednak przechowywano mask Demeter w kamiennej skrzyni w Fenejos i kapan Demeter wkada j podezas obrzdu bicia trzcinkami duchw z Podziemi (Pauzaniasz, V111.15.1). 5. Chryzaor by emblematem Demeter jako nowiu - zotym sierpem lub zakrzywionym mieczem. Nosili go mowie bogini, gdy wystpowali w jej zastpstwie. Atena w tej wersji jest wsplniczk Zeusa, ponownie wydan na wiat z jego gowy, i zdrajezyni starej religu (zob. 9.1 ). Trzy harpie, ktre Homer uwaa za personifikacje wichury (Odyseja, XX.66-78), byy dawniej Aten, potrjn bogini powodujc nage zniszezenie. Podobnie Graje, trzy Szare Boginie, jak wskazuj na to ich imiona, Enyo ("wojownicza"), Pemfredo ("osa") i Dejno ("straszliwa"). Jedno

wsplne oko i zb s bdnym odezytaniem witego wizerunku (zob. 73.9), abd za jest w europejskiej mitologii ptakiem mierci (zob. 32.3).

33.6-34.3 123 6. Forkys, mska forma Forkidy, bogini jako maciory (zob. 74.4 i 96.2) poerajcej zwoki, pojawia si w acinie jako Orcus, tytu Hadesa, i porcus, "wieprz". Gorgony i Szare Boginie zwano Forkidami, poniewa profanowanie misteriw bogini karane byo mierci; natomiast dar #vieszczenia Forkysa musi si odnosi do wyroczni, w ktrej przyszo przepowiadaa maciora (zob. 24. 7). 7. Imiona Hesperyd, przedstawionych jako dzieci Keto i Forkysa, lub Nocy, albo te tytana Atlasa, ktry podtrzymuje niebiosa na dalekim zachodzie (zob. 39.1 i 133e), odnosz si do zachodu soca. Niebo jest wwczas zielone, te i czerwone, jak drzewa jaboni obwieszone owocami, soce za, przecite lini horyzontu, jak czerwona powka jabka, ginie dramatycznie w falach na zachodzie. Hesperos pojawia si po zachodzie soca. Gwiazda ta powicona bya bogini mioci Afrodycie, a za pomoc jabka i pieni miosnych jej kapanki zwodziy na mier krla, przedstawiciela soca. W rodku obu powek jabka przecitego w poprzek ukazuje si picioramienna gwiazda.

34 DZIECI ECHIDNE

a. Echidne urodzia Tyfonowi potworne potomstwo : Cerbera - trjgowego psa pilnujcego wrt pieka, Hydr -wielogowego wa wodne o ieszkajcego w pobliu Lerny, Chimajr - ziejc ogniem koz z gow lwa i ciaem wa, oraz Ortrosa - dwugowego psa goczego Geriona, ktry zgwaci wasn matk i spodzi z ni Sfinksa i Lwa Nemejskiego.l 1. Hezjod, Teogonia, 306 i nast.

1. Cerbera (zob. 31a i 134e) poczyli Dorowie z bogiem egipskim o gowie psa, Anubisem, ktry prowadzi dusze do wiata podziemnego, zdaje si jednak, e pocztkowo bya to bogini mierci Hekate lub Hekabe (zob. 168.1). Przedstawiano j jako suk, poniewa psy poeraj padlin i wyj do ksiyca. 2. Chimajra bya prawdopodobnie symbolem kalendarzowym trjdzielnego roku (zob. 75.2),

w ktrym pory roku miay emblematy lwa, kozy i wa. 3. Ortros (zob. 132d), ktry spodzi, z Echidne Lwa Nemejskiego (zob. 123b), Chimajr, Sfinksa (zob.105e), Hydr, (zob. 60h i 124c) by Syriuszem, Psi Gwiazd, rozpoczynajc ateski nowy rok. Mia dwie gowy tak jak Janus, poniewa zreformowany rok ateski mia tylko dwie pory roku zamiast trzech. Syn Ortrosa, lew, by emblematem pierwszej poowy roku, crka za jego, w, emblematem drugiej. Gdy znik emblemat kozy, Chimajr zastpi Sfinks, skrzydlaty lew z ogonem wa. Poniewa zreformowany nowy rok rozpoczyna si, gdy soce byo w znaku Lwa i nastpoway psie dni - kanikua - Ortros patrza rwnoczenie w dwch kierunkach : przed #, siebie, ku nowemu rokowi, i za siebie, ku staremu, podobnie jak bogini kalendarzowa Kardea, ktr Rzymianie z tego wanie powodu nazywali Post-vorta i Ante-vorta. Ortrosa nazywano "wczesnym", prawdopodobnie dlatego, e wprowadza nowy rok.

124 35.a - 35.f 35 BUNT OLBRZYMW a. Kilku potnych i straszliwych dugowosych i brodatych olbrzymw o dugich wowych zwojach zamiast ng pogniewao si na Zeusa za to, e zamkn ich braci tytanw w Tartarze, i postanowio dokona podboju nieba. Urodzia ich dwudziestu czterech Matka Ziemia w attyckiej Flegrze.l b. Bez sowa ostrzeenia chwycili gazy i gownie i zaczli miota je ze szczytw gr ku bogom na Olimpie. Zagroonym Olimpijczykom objawia Hera ponure proroctwo, e ader z nich nie potrafi zabi olbrzyma, dokona tego moe jedynie miertelnik w Iwiej skrze, ale i ten nic nie poradzi, jeli olbrzymi znajd ziele chronice przed ranami, ktre ronie w jakim tajnym miejscu na ziemi, Zeus natychmiast naradzi si z Aten. Wysa j, by zawiadomia e sytuacji Heraklesa, miertelnika w lwiej skrze, o ktrym najwidoczniej wspomniaa Hera, Eos za, Selene i Heliosowi zabroni przez ten czas wieci. W sabej gwviezdnej powiacie kry Zeus po ziemi, w okolicy wskazanej mu przez Aten znalaz ziele i bezpiecznie donis je do nieba. c. Olimpijczycy mogli teraz przystpi do bitwy z olbrzymami. Herakles porazi pierwsz strza wodza nieprzyjacielskiego, Alkioneusa. Pad on na ziemi, ale natychmiast zerwa si z powrotem na nogi, poniewa bya to jego ziemia ojczysta, Flegra. "Szybko, szlachetny Heraklesie! - zawoaa Atena.Zawlecz go do innego kraju! " Herakles zarzuci sobie Alkioneusa na plecy, przenis za granic track i tam zatuk na mier pak. d. A wtedy Porfyrion skoczy do nieba ze szczytu wielkiej piramidy ska, uoonej przez olbrzymw, i aden z bogw nie stawi mu czoa. Jedynie Atena zaja pozycj obronn. Porfyrion przelecia obok niej i rzuci si na Her, chcc j udusi, ale trafiony w wtrob strza w por wysan przez Erosa, z gniewu wpad w dz i zerwa z Hery jej wspania szat. Zeus widzc, e ona jego za chwil moe zosta zgwuacona, opanowany zazdroci podbieg i powali piorunem Porfyriona. Ten zerwa si znowu, ale Herakles, ktry w mgnieniu oka powrci do Flegry, zrani go miertelnie strza. Tymczasem

Efialtes zacz si zmaga z Aresem i powali go na kolana. Apollo jednak trafi ndznika strza w lewe oko i wezwa na pomoc Heraklesa, ktry drug strza ugodzi go w prawe. Tak zgin Efialtes. e. Od tej chwili, gdy tylko ktry z bogw zrani olbrzyma - kiedy Dionizos powali Eurytosa tyrsem, Hekate sparzya uczywami Klytiosa, Hefajstos przypali Mimasa rozpalonym elazem, Atena powalia podliwego Pallasa kamieniem - Herakles zadawa cios miertelny. Miujce pokj boginie Hestia i Demeter nie bray udziau w walce. Stay obok przeraone i zaamyway rce, Mojry natomiast znakomicie daway sobie rad mosinymi tuczkami.2 f. Pozostali olbrzymi stchrzyli i uciekli na ziemi cigani przez Olimpij-

35.f- 35.3 125 czykw. Olbrzymi gaz, ktrym Atena razia Enkeladosa, powali go na ziemi i tak oto powstaa wyspa Sycylia. Posejdon za odama swym trjzbem cz wyspy Kos i rzui ni w Polybutesa: tak powstaa pobliska wyspa Nisyros, pod ktr olbrzym ley pochowany.# g. Pozostali olbrzymi ostatni raz stawili opr pod Batos, w pobliu arkadyjskiego Trapezuntu, gdzie ziemia nadal jeszcze parzy i oracze niekied# odnajduj koci olbrzymw. Hermes, ktry od Hadesa poyczy hem-niewidk, powali Hippolitosa, Artemida za przeszya strza Grationa. Mojry tuczkami rozbiy gowy Agriosowi i Toasowi. Ares wczni, Zeus za piorunem poradzili sobie z reszt, chocia trzeba byo wzywa Heraklesa, by dobija kadego powalonego olbrzyma. Niektrzy natomiast twierdz, e bitwa odbya si na rwninie flegrejskiej w pobliu Kume w Italii.4 h. Sylen; satyr urodzony na ziemi, twierdzi, e bra udzia w tej bitwie po stronie swego ucznia Dionizosa, e zabi Enkeladosa i wywoa panik wrd olbrzymw, ktrzy przestraszyli si porykiwania jego osa, ale Sylen jest prawie zawsze pijany i nie potrafi rozrni prawdy od kamstwa.5 1. Apollodoro, I.6.1; Hyginus, Fabulae, Proem. 2. Apollodoros, I.6.2. 3. Apollodoros, loc. cit.; Strabon, X.5.16. 4. Pauzaniasz, VIII.29.1-2; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.21 5. Eurypides, Cyklop, 5 i nast.

l. Jest to opowie pohomerycka zachowana w `znieksztaconej postaci: Eros i Dionizos uczestniczcy w walce pno weszli do grona bogw na Olimpie (zob.15.1-2 i 27. 5). Herakles za zosta przyjty na Olimp przed sw apoteoz na grze Ojta (zob. 147h) Mit ma wytumaczy pochodzenie odnalezionych pod Trapezuntem koci mamuta (ktre dotd s w miejscowym muzeum) i ognie wulkaniczne w pobliskim Batos, a take w arkadyjskiej lub trackiej Pallene, w Kume i na wyspach Sycylu i Nisyros, pod ktrymi Atena i Posejdon mieli pochowa dwch olbrzymw.

2. Wypadki historyczne kryjce si za buntem olbrzymw - a take za buntem Aloeidw (zob. 37b), uchodzcym zazwyczaj za powtrzenie tego buntu - to, jak si zdaje, uzgodniona prba podjta przez niehelleskieh grali zdobycia szturmem kilku helleskich twierdz i odparcie ich przez poddanych, sojusznikw Hellenw. Bezsilno jednak i tchrzostwo bogw przeciwstawione niezwycionemu Heraklesowi i farsowe sceny bitwy s bardziej charakterystyczne dla bani ludowej ni dla mitu. 3. Opowie zawiera jednak rwnie element religijny. Olbrzymi to nie istoty z krwi i koci, ale zrodzone z ziemi upiory, o czym wiadcz ich wowe ogony i to, e mog by pokonani jedynie w wypadku, gdy si zdobdzie pewne magiczne ziele. aden mitograf nie wymienia nazwy ziela, prawdopodobnie byo to ephialtion, lekarstwo przeciw koszmarom sennym. Efialtes, imi przywdcy olbrzymw, oznacza dosownie "ten, ktry naskakuje" (po acinie incubus), podjta za przez Porfyriona prba uduszenia i zgwacenia Hery oraz prba Pallasa zgwacenia Ateny dowodziyby, e gwnym celem opowieci jest podkrelenie susznoci przywoywania Heraklesa Zbawcy, gdy czowieka drcz koszmary erotyczne o jakiej porze dnia lub nocy.

126

35.4-36.d

4. Alkioneus ("potny osio") jest prawdopodobnie duchem wiatru sirocco, "oddechu dzikiego osa", lub Tyfona (zob. 36.1), ktry sprowadza ze sny, mordercze skonnoci oraz gwaty. W takim razie przechwaki Sylena, e wytpi olbrzymy za pomoc ryku swego osa, s jeszcze mieszniejsze (zob. 20b). Mimas ("naladownictwo") moe odnosi si do zudneg podobiestwa snw do rzeczywistoci, Hippolitos za ("popoch wrd koni") przypomina staroytne przypisywanie strasznych snw bogini o gowie kobyy. Na pnocy ci, ktrych drczyy "Koszmar i jej dziewicioro potomstwa", wzywali Odyna do czasu, gdy jego miejsce zaj w. Swithold. 5. O tym, jak wykorzysta ziele Herakles, mona wywnioskowa z babiloskiego mitu o walce kosmicznej midzy nowymi i starymi bogami. Marduk, odpowiednik Heraklesa, przykadajc ziele do nosa, chroni si przed straszliw woni bogini Tiamat, Herakles za musia chroni si przed oddechem Alkioneusa.

36 TYFON a. Matka Ziemia pragnc zemci si za wybicie olbrzymw oddaa si Tartarowi, po czym w pieczarze korycyjskiej w Cylicji urodzia pierwszego syna, Tyfona, najstraszliwszego potwora, jaki kiedykolwiek ukaza si na wiecie.l Od bioder w d by wem, a gdy rozkada ramiona zakoczone niezliczonymi gowami wowymi, sigay one na sto mil w obie strony. Jego ohydna ola gowa opieraa si o gwiazdy, olbrzymie skrzyda przesaniay soce, ogie tryska z oczu, a z ust wylatyway ponce gazy. Kiedy przybieg na Olimp, przeraeni bogowie uciekli do Egiptu i ukryli si przybierajc postacie rnych zwierzt. Zeus zosta baranem, Apollo krukiem, Dionizos kozem, Hera bia krow, Artemida kotem, Afrodyta ryb, Ares dzikiem, Hermes ibisem.

b. Tylko Atena si nie ugia i tak dugo drwia z tchrzostwa Zeusa, a ten, powrciwszy do swej prawdziwej postaci, razi piorunem l#fona i zamierzy si na niego tym samym sierpem, ktrym skastrowa swego ojca Uranosa. Zraniony i ryczcy z blu Tyfon tysicami zwojw oplt Zeusa, odebra mu sierp i odciwszy mu minie ng i ramion zawlk do jaskini korycyjskiej. Zeus jest co prawda niemiertelny, ale teraz nie mg ruszy nawet palcem. Tyfon za ukry minie w skrze niedwiedziej i odda je na przechowanie swej siostrze, potworowi o ogonie wa, Delfyne. c. Wieci o klsce Zeusa przygnbiy bogw, lecz Hermes i Pan po kryjomu przedostali si do jaskini, po czym Pan nagym straszliwym okrzykiem przestraszy Delfyne, a wtedy Hermes sprytnie wykrad minie i przywrci je Zeusowi.z d. Niektrzy jednak uwaaj, e to Kadmos w5,krad minie Delfyne, mwic, e chce z nich zrobi struny liry, na ktrej zagra jej przepiknie, Apollo za zabi j strzaami.3

36.e- 36.3

127

e. Zeus wrci na Olimp na rydwanie zaprzonym w skrzydlate konie i znowu ciga Tyfona piorunami. l#fon uciek na gr Nys, gdzie Trzy Mojzy zaofiaroway mu jednodniowe owoce, wmawiajc, e po ich zjedzeniu odzyska siy, w istocie jednak skazujc go na pewn mier. Dotar Tyfon na gr _ Hajmos w Tracji i wyrywajc cae gry rzuca nimi w Zeusa. Ten broni si piorunami, od ktrych gry si odbijay i paday na potwora, ranic go straszliwie. Od strumieni krwi Tyfona wywodzi si nazwa gr Hajmos (haima - "krew"). Potem Tyfon uciek na Sycyli, gdzie Zeus zakoczy pogo przywalajc go gr Etn. Z jej szczytu po dzie dzisiejszy tryska ogie.4 1. Hezjod, Teogonia, 819 i nast.; Pindar, Odypytyjskie, I.15 i nast.; Hyginus, Fabulae, 152. 2. Apollodoros, I.6.3. 3. Nonnos, Dionysiaka, I.481 i nast.; Apoloniusz z Rodos, II.706. 4. Apollodoros, loc. cit.; Pindar, loc. cit.

I. , ,Korycyjski'', co znaczy, ,z worka skrzanego'', moe by reminiscencj zwyczaju zamykania przez Eola (zob.170g) wiatrw w worku, zwyczaju utrzymanego przez czarownice w wiekach rednich. W jaskini korycyjskiej w Delfach w-maonek Delfyne zwa si Pytonem, nie Tyfonem. Pyton ("w") by uosobieniem niszczycielskiego Wiatru Pnocnego - wiatry przedstawia#o zazwyczaj z ogonami ww - ktry spada na Syri z gry Kasios, na Grecj za z gr Hajmos (zob. 21.2). 'I#fon znacza "odurzajcy dym", a jego pojawienie si zapowiada wybuch wulkanu; dlatego Zeus mia go rzekomo pochowa pod Etn. Imi Tyfon oznacza jednak rwnie gorce sirocco z pustyni poudniowej, powodujce spustoszenia w Libii i Grecji, przynoszce wo wulkaniczn i przedstawiane przez Egipcjan w postaci osa pustynnego (zob. 35.4 i 83.2). Boek Set, ktrego oddechem mia podobno by 'I#fon, obezwadni Ozyrysa w podobny sposb jak Pyton Zeusa, ale obaj w kocu zostali pokonani. Paralela ta doprowadzia by moe do pomylenia Pytona z l#fonem.

2. Ucieczka bogw do Egiptu zostaa wymyIona, jak to zauwaa Lukian (O ofiaracb 14), by wytumaczy egipski kult bogw w postaci zwierzt: Zeusa-Ammona jako barana (zob.133j), Hermesa-Tota jako ibisa lub urawia (zob. 52.6), Hery-Izydy jako krowy (zob. 56.2), Artemidy-Paszt jako kotki i tak dalej, ale moe rwnie odnosi si do historycznego wydarzenia, a mianowicie ucieczki przeraonyeh kapanw i kapanek z archipelagu egejskiego, gdy wybuch wulkanu pochon poow wielkiej wyspy Tery na krtko przed rokiem 2000 przed Chr. Koty nie byy oswojone w Grecji klasycznej. Jeszcze jednym rdem tej legendy jest, jak si zdaje, babiloski epos o stworzeniu Enuma Elisz, wedug ktrego we wczeniejszej wersji Damaskiosa bogini Tiamat, jej maonek Apsu i syn ich Mummi ("zamieszanie") naszczuli Kingu i hord innych potworw na nowo narodzon trjc bogw zwanych: Ea, Anu i Bel. Nastpuje paniczna ucieczka, ale Bel zwouje swych braci, obejmuje dowdztwo i pokonuje wojska Tiamat rozbijajc jej gow pak i przepoawiajc jak ryb paszczk. 3. Mit o Zeusie, Delfyne i skrze nied#viedziej jest reminiscencj upokorzenia Zeusa przez Wielk Bogini, czczon jako niedwiedzica, ktrej gwna wyrocznia miecia si w Delfach. Nie znamy takiego wydarzenia historycznego ale Kadmejczycy beoccy odegrali prawdopodobnie jak rol w utrzymaniu kultu Zeusa. "Jednodniowe owoce", ktre Trzy Mojry day 'l#ionowi, byy widocznie zwykymi jabkami mierci (zob.18.4; 32.4; 33.7 itd.). W protohetyckiej wersji mitu w Illyunka pokonuje boga burzy i zabiera mu oczy i serce, ktre ten odzyskuje dziki

128

36.3- 37.e

podstpowi. Rada bogw wzywa nastpnie bogini Inar, by ich pomcia. Illyunka, zaprszony przez ni na uczt, je tak dugo, a si dawi, a wtedy Inara zwizuje go sznurem, po czym bg burzy go zabija. 4. Gra Kasjo (teraz Debel-el-Akra) jest gr Hazzi wystpuj w hetyckiej opowieci o Ullikummi, olbrzymie kamiennym, ktry rs straszliwie szybko i ktremu ojciec Kumarbi nakaza zniszezy siedemdziesiciu bogw niebieskich. Bg burzy, bg soca, bogini piknoci i wszystkie pozostae bstwa nie mogy da.sobie rady z Ullikummi, a wreszcie Ea, bg mdroci, posugujc si noem, ktrym niegdy niebo odczono od ziemi, odci nogi potwora i wrzuci je z hukiem do morza. Elementy tej opowieci wystpuj w micie o Tyfonie, a take w micie o Aloeidach, ktrzy rwnie roli szybko i posuyli si grami jako stopniami do nieba (zob. 37b). Legendy te prawdopodobnie przywieli do Grecji z Azji Mniejszej Kadmejezycy (zob. 6.1).

37 ALOEIDZI

a. Efialtes i Otos byli bastardami Ifimedei, crki Triopsa, ktra zakochaa si w Posejdonie i czsto leaa nad brzegiem morza, czerpic wod domi i polewajc ni swe ono; w ten sposb zasza w ci. Efialtes i Otos zwani byli jednak Aloeidami, poniewa Ifimede wydano nastpnie za m za Alojosa, syna Heliosa, ktremu ojciec darowa tron beockiej Asopii. Aloeidom przybywao co roku po okciu w obwodzie i po sniu wzrtu. W dziewitym roku ycia, majc dziewi okci szerokoci i dziewi sni wysokoci, wypowiedzieli wojn Olimpowi. Efialtes lubowa na rzek Styks, e zgwaci Her, Otos za lubowa, e zgwaci Artemid.l b. Postanowili; e pierwszym ich jecem musi by bg wojny Ares, udali si wic do Tracji, rozbroili go, zwizali i zamknli w brzowej beczce, ktr ukryli w domu swej macochy Eriboi, Ifimedea bowiem ju nie ya. Potem rozpoczli oblenie Olimpu. Usypali kopiec nakadajc gr Pelion na Oss i mieli zamiar tak dugo wrzuca gry do morza, a zamieni si ono w suchy ld, jeli nawet przy tym musiayby zosta zalane niziny. Nic nie mogo ich zachwia w wierze we wasne siy, poniewa proroctwo gosio, e zabi ich nie moe ani czowiek, ani bg. c. Za rad Apollina wysaa Artemida wiadomo Aloeidom, e jeli przerw oblenie, spotka si z nimi na wyspie Naksos i tam ulegnie Otosowi. Otos nie posiada si z radoci, lecz Efialtes, ktry nie otrzyma podobnej propozycji od Hery, unis si zazdroci i gniewem. Udali si obaj na Naksos, tam za wybucha midzy nimi zacita ktnia. Efialtes uwaa, e nie naley przyj warunkw, jeli on, jako starszy, nie zostanie pierwszy kochankiem Artemidy. Spr osign punkt kulminacyjny, kiedy pojawia si Artemida w postaci biaej ani. Kady z Aloeidw chwyci za dzid, by dowie lepszego oka, trafiajc bogini, a gdy szybka jak wiatr migaa midzy nimi, bracia si

1. Mojry w walce z gigantarni

,# #7

2. Taniec wojenny kuretw wok nowo

narodzonego Zeusa

3. Walka Hery z gigantami

4. Zeus dziercy piorun

9 d#

37.c-37.3

129

zamierzyli, rzucili dzidy i przeszyli si nimi wzajemnie na wskro. Tak oto zginli obaj i spenio si proroctwo, e nie zabije ich ani czowiek, ani bg. Zwoki pochowano w Antedonie beockim, ale mieszkacy Naksos nadal skadaj im cze jako herosom. Wspomina si ich rwnie jako zaoycieli Askry beockiej i jako pierwszych miertelnikw, ktrzy czcili muzy Helikonu. z d. Poniewa oblenie Olimpu zostao przerwane, uda si Hermes na poszukiwanie Aresa i zmusi Eriboj, by go na wpywego wypucia z brzowej beczki. Dusze Aloeidw zstpiy do Tartaru, gdzie przywizano je mocno do supa za pomoc sznurw skrconych z ywych mij. Siedz tam oparci o siebie plecami, nimfa Styks za tkwi na supie jako przypomnienie nie spenionych przez nich lubw.3 l. Apollodoros,1.7.4; Pauzaniasz, I1.3.8; Pindar, Odypytyjskie, IV.88-92. 2. Homer, Odyseja, XI.305-320; Iliada, V.385-390; Pauzaniasz, IX.29.1-2 3. Apollodoros, I.7.4; Hyginus, Fabulae, 28.

1. Jest to jeszcze jedna popularna wersja buntu olbrzymw (zob. 35b). Imi Efiatesa, napad na Olimp, zagroenie Hery i proroctwo o niewraliwoci na ciosy wystpuje w obu wersjach. Efialtes i Otos, "synowie kepiska" urodzeni przez "t, ktra wzmacnia genitalia", wnukowie "bogini o potrjnym obliczu", a mianowicie Hekate, i czciciee dzikich muz s uosobieniem incubusa, czyli orgiastycznych snw, ktre dawi i gwac pice kobiety. Podobnie jak Koszmar Senny w legendzie brytyjskiej, zwizani s z liczb dziewi. Mit komplikuje si i staje si niejasny przez wzmiank o epizodzie historycznym, o ktrym donosi Diodor z Sycylii (V.50 i nast.). Opowiada on mianowicie, e Tesalijczyk Alojos wysa synw, by wyzwolili sw matk If;mede i siostr Pankratis ("wszechsi") z rk Trakw, ktrzy uprowadzii je na Naksos. Wyprawa uwieczona zostaa powodzeniem, pokcili si jednak, gdy doszo do podziau wyspy, i pozabijali wzajemnie. Stefan z Bizancjum zapisuje co prawda, e miasto Aloejon w Tesalii nazwane ostao po Aloeidach, dawni mitografowie utrzymuj jednak, e byli oni Beotami. 2. Wzajemne morderstwo bliniakw jest reminiscencj wiecznej rywalizacji o mio Biaej Bogini midzy witym krlem i jego bliniakiem-zastpc, ktrzy kolejno zabijai si wzajem-

nie. Nazwa ich, "synowie klepiska", i uniknicie mierci od pioruna Zeusa dowodziyby raczej zwizkw z kultem zboa ni kultem dbu. Sd o karze, ktra ich spotkaa w Tartarze, podobnie jak o karze Tezeusza i Pejritoosa (zob..103c), wywodzi si prawdopodobnie ze staroytneg symbolu kalendarzowego przedstawiajcego gowy obu bliniakw zwrcone w przeciwnych kierunkach, gdy siedz po obu stronach kolumny na Krzele Zapomnienia. Sup, na ktrym siedzi Bogini mierci w yciu, oznacza punkt kulminacyjny lata, kiedy to koczy si panowanie witego krla i zaczyna panowanie jego bliniaka-zastpcy. W Italu symbolem tym sta si dwugowy Janus, lecz italski nowy rok przypada w styczniu, a nie podczas heliakalnego wschodu dwugowego Syriusza (zob. 34.3). 3. Wizienie Aresa przez trzynacie miesicy stanowi odrbny element mityczny, ktry trudno okreli w czasie. By moe odnosi si do jakiego zawieszenia broni na okres caego roku - rok pelazgijski mia trzynacie miesicy - zawartego przez Tesalo-Beotw z Trakami, przy czym oba narody umieciy symboliczne oznaki woiny w brzowym naczyniu w wityni Hery Eriboi. Pelion, Ossa i Olimp s grami na wschd od Tesalii, skd w oddali wida Chersonez tracki, gdzie by moe toczya si wojna zakoczona tym wanie zawieszeniem broni.

9# Mity groctie

130

38.a - 38.d 3X POTOP DEUKALIONOWY

a. Potop Deukalionowy, zwany jego imieniem dla odrnienia od Potopu Ogygijskie.go i innych, by nastpstwem gniewu Zeusa, ktrego rozsierdzili bezboni synowie Likaona, syna Pelazgosa. Likaon wprowadzi cywilizacj w Arkadu i ustanowi kult Zeusa Likajosa, ale rozgniewa Zeusa skadajc mu w ofierze chopca. Zeus przemieni go w wilka, dom jego za spali piorunem. Jedni twierdz, e Likaon mia dwudziestu dwch synw, inni natomiast, e mia ich pidziesiciu.' b. Wie o zbrodni popenionej przez synw Likaona dotara na Olimp. Gdy Zeus sam przyby do nich przebrany za ubogiego wdrowca, mieli czelno poczstowa go zup z podrobw, w ktrej zmieszali wntrznoci swego brata Nyktimosa z flakami owiec i krw. Zeus nie da si oszuka, przewrci st, na ktrym przygotowali obrzydliw uczt - miejsce to znane byo pniej pod nazw Trapezunt - i wszystkich przemieni w wilki, z wyjtkiem Nyktimosa, ktremu przywrci ycie.2 c. Po powrocie na Olimp Zeus, przepeniony wstrtem, spuci na ziemi wielki potop zamierzajc wytpiE cay rd ludzki, lecz Deukalion, krl Ftyi, ostrzeony przez swego ojca, tytana Prometeusza, ktrego odwiedzi na Kaukazie, wybudwa ark, zaopatrzy si w ywno i wszed na pokad z on sw Pyrr, crk Epimeteusza. Wtedy zerwa si Wiatr Poudniowy, potem spad deszcz i wezbrane rzeki z rykiem popyny do morza, ktre

z zadziwiajc szybkoci podnioso si zmywaj wszystkie miasta na wybrzeu i na rwninach. W kocu woda zalaa cay wiat, z wyjtkiem kilku szczytw grskich, i wydawao si, e zginy wszytkie istoty ludzkie oprcz Deukaliona i Pyrry. Arka pyna przez dziewi dni, a kiedy wreszcie wody opady, spocza na grze Parnas lub, jak twierdz inni, na grze Etna, Atos czy nawet Otrys w Tesalii. Podobno Deukalion upewni si najpierw, czy to prawda, wysyajc na zwiady gobia.3 d. Pu wylduwaniu Deukaliuii i Fyrra zuyli ufidry Zeusuwi, ubrucy uciekinierw, i udali si na modlitwy do sanktuarium Temidy w pobliu rzeki Kefisos. Dach wityni przybrany by zielem morskim, a otarz zimny. Oboje bagali pokornie, by ponownie powstaa ludzko, Zeus za, syszc z oddali ich gosy, wysa Hermesa z zapewnieniem, e wszystkie ich yczenia bd spenione. Temida ukazaa si osobicie i powiedziaa: "Okryjcie gowy i rzucie za siebie koci swej matki! " Poniewa Deukalion i Pyrra byli dziemi rnych matek, i to nieyjcych ju w tej chwili, doszli do wniosku, e tytanka miaa na myli Matk Ziemi, ktrej komi byy gazy lece na brzegu rzeki. Pochylajc wic swe osonite gowy zbierali gazy i rzucali je za siebie

38.d- 38.h

131

Z kamieni tych powstali mczyni i kobiety, w zalenoci od tego, czy kamie by rzucony przez Deukaliona, czy Pyrr. W ten sposb wskrzeszona zostaa ludzko i odtd laos ("lud ") i laas ("kamie") w wielu jzykach s podobnymi owami.4 e. Okazao si jednak, e Deukalion i Pyrra nie s jedynymi, ktrzy uratowali si od potopu, albowiem Megareus, syn Zeusa, zerwa si z ka syzc krzyki urawi wzywajcych go, by uda si na szczyt gry Gerania wystajcy nad wod. Uratowa si rwnie Kerambos z Pelionu, ktrego nimfy przemieniy w skarabeusza, dziki czemu polecia na szczyt Parnasu,5. f. Podobnie mieszkacw Parnassosu - miasta zaoonego przez Parnassosa, syna Posejdona, ktry wynalaz sztuk wieszczenia - obudzio wycie wilkw. Udali si wic w lad za wilkami na wierzchoek gry. Od wilkw te pochodzi nazwa nowego, zaoonego przez nich miasta Likorei.s g. Tak wic potop nie przyzzis wikszego poytku, poniewa niektrzy mieszkacy Parnassosu wywdrowawszy do Arkadii wskrzesili wystpki Likaona. Do dzi jeszcze skadaj w ofierze likejskiemu Zeusowi chopca, a jego wntrznoci mieszaj z flakami zwierzt w zupie.z podrobw, ktr podaje si tumowi pasterzy nad rzek. Pasterz, ktry spoyje wntrznoci chopca (przydzielone mu w wyniku losowania), wyje jak wilk, zawiesza swe ubranie na drzewie, przepywa rzek i zostaje wilkoakiem. Przez osiem lat przebywa z wilkami, jeli jednak przez cay ten czas powstrzyma si od jedzenia ludzkiego misa, moe po #ym terminie przepyn z powrotem rzek i woy swe ubranie. Niedawno mieszkaniec Parnassosu, imieniem Damarchos, spdzi osiem lat wrd wilkw, po czym odzyska swe ludzkie waciwoci i w dziesitym roku, pracujc intensywnie w gimnazjum, zdoby pierwsze miejsce w zawodach bokserskich podczas igrzysk olimpijskich.' h. Deukalion by bratem Ariadny z Krety i ojcem Oresteusza, krla Lokrydy ozolijskiej. W jego czasach biaa suka wydaa na wiat kij, ktry Oresteusz wetkn w ziemi, po czym wyrosa z niego winna latorol. Inny z jego synw,

Amfiktion, goci u siebie Dionizosa i by pierwszym czowiekiem, ktry zmiesza wino. z wod. Najstarszym jednak i najsynniejszym synem by Hellen, ojciec wszystkich Grekv#.s 1.Apollodoros, III.8.1; Pauzaniasz, VIl1.2.1; scholia do Aratea Cezara Germanikusa, 89; Owidiusz, Przemiany, I.230 i nast. 2.Apollodoros, loc. cit.; Tzetzes, O Llkofronie, 481; Pauzaniasz, VIII.3.1.; Owidiusz, Przemiany, I.230 i nast. 3.Owidiusz, ibid., I.317; scholia do Orestesa Eurypidesa,1095; Hyginus, Fabulae,153; Serwiusz, o Sielankach Wergiliusza, VI.41; scholia do bd ohmpijskich Pindara, IX,42; Plutarch, Ktre zwierzgta s zmylniejsze, ldowe czy wodne?,13. 4. Apollodoros, I.7.2; Owidiusz, Przemiany, I.260#15: 5. Pauzaniasz, I.40.1; Owidiusz, Przemiany; VII.352-356. 6. Pauzaniasz, X.6.1-2.

132

38.1- 38.6

7.Pauzaniasz, VIII.2.3 i VI.8.2; Pliniusz, Historia naturalna, VIII.34; Platon, Paristwo, # VIII.16. 8. Pauzaniasz, X.38.1; Eustatios o Homerze, s.1815; Apollodoros,1.7.2.

l. Opowie o Zeusie i wntrznociach chopca jest nie tyle mitem, ile przypowieci moraln wyraajc obrzydzenie, jakie w bardziej cywilizowanych czciach Grecji wzbudzay "barbarzyskie i przeciwne naturze" (Plutarch, ywot Pelopidasa), kanibalskie obyczaje praktykowane w Arkadu ku czci Zeusa. Wspczesny Likaonowi cnotliwy Ateczyk Kekrops (zob. 25d) ofiarowywa jedynie placki jczmiene, powstrzymujc si nawet od ofiar zwierzcych. Likaoskie obrzdy, ktrych zdaniem autora Zeus nigdy nie aprobowa, miay widocznie na celu odstraszenie wilkw od trzd i stad przerwysanie im ludzkiego krla. "Lykaios" oznacza "pochodzcy od wilczycy", ale rwnie "od wiata", piorun za w micie o Likaonie wskazuje na to, e Zeus Arkadyjski by pierwotnie zaklinajcym deszcz witym krlem w subie boskiej wilczycy, ksiyca, do ktrego wyj wilki. 2. Wielki rok skadajcy si ze stu miesiey lub omiu lat sonecznych by podzielony rwno midzy witego krla i jego bliniaka-zastpc, pidziesiciu za synw Likaona - po jednym na kady miesic panowania witego krla - to zapewne ci, ktrzy jedli zup z podrobw. Liczba dwadziecia dwa, jeli nie jest sum rodzin utrzymujcych, e pochodz od Likaona i wobec tego maj prawo do udziau w uczcie podrobowej, odnosi si prawdopodobnie do dwudziestu dwch picToletnich okresw, tak zwanych lustra, z ktrych skada si cykl -110-letni cykl stanowicy okres panowania okrelonej dynastii kapanek. 3. Mit o Potopie Deukalionowym, przywieziony prawdopodobnie przez Helladw z Azji, pochodzi z tego samego rda co legenda biblijna o Noem. Wynalezienie wina jest co prawda przedmiotem hebrajskiej przypowieci moralnej, skdind zreszt usprawiedliwiajcej ujarzmienie Kanaanitw przez kasyckich i semickich najedcw, natomiast roszczenia Deukaliona zostay przez Grekw przekrelone na rzecz Dionizosa. Deukalion jednak przedstawiony jest jako brat Ariadny, ktra dziki Dionizosowi zostaa matk rozmaitych plemion kultu winnej latoroli (zob. 27.8), i zachowa imi "eglarza nowego wina" (od deukos i halieus). Mit

o Deukalionie jest reminiscencj potopu w Mezopotamii w trzecim tysicleciu przed Chr., a take jesiennego wita noworocznego w Babilonii, Syrii i Palestynie. Obchodzono je na cze Parnapisztima nalewajcego sodkie wiee wino budowniczym arki, w ktrej (;vedug babiloskiego eposu o Gilgameszu) przetrwa on potop zesany przez bogini Isztar. Arka bya odzi ksiycow (zob. 123. 5), wito za obchodzono podczas ostatniego nowiu przed jesiennym zrwnaniem dnia z noc w celu sprowadzenia zimowych deszczw. W micie greckim Isztar nazywa si Pyrra - jest to imi bogini-matki Puresatw (Filistynw), kreteskiego ludu, ktry przyby do Palestyny przez Cylicj, okoo roku 1200 przed Chr. Po grecku pyrrha znaczy "ognicie czerwona" i jest przymiotnikiem stosowanym do wina. 4. Ksisuthros by bohaterem armeskiej legendy o potopie, zapisanej przez Berossosa, arka jego za zatrzymaa si na grze Ararat. Wszystkie te arki zbudowane byy z drzewa akacjowego, budulca, z ktrego Izyda zrobia bark pomiertn Ozyzysowi. 5. Mit o rozgniewanym bogu postanawiajcym ukara wystpki czowieka potopem jest, jak si zdaje, pnym greckim zapoyczeniem od Fenicjan lub ydw, ale wielo rozmaitych szczytw grskich w Grecji, Tracji i na Sycylii, na ktrych mia podobno wyldowa Deukalion, wiadczyaby o tym, e staroytny mit o potopie zosta zastpiony pniejsz legend o potopie w pnocnej Grecji. W najwczeniejszej greckiej wersji mitu Temida wskrzesza rd ludzki nie uzyskujc uprzednio zgody Zeusa. Mona wobec tego przypuszcza, e dawniej potop przypisywano, podobnie jak w Babilonie, bogini, a nie bogowi. 6. Przemienienie kamieni w ludzi rwnie wydaje si zapoyczeniem ze Wschodu. w. Jan Chrzciciel czyni aluzj do podobnej legendy w arcie opartym na sowach hebrajskich banim i abanim, owiadczajc, e Bg mg wskrzesi Abrahamowi dzieci z pustynnych kamieni (Ewang. w. Mat. III.3-9 i w. uk. III.8). 7. Opowie o biaej suce, bogini ksiyca Hekate, ktra za panowania Oresteusza, syna Deukaliona, powia winn latorol, jest prawdopodobnie najstarszym greckim mitem o winie. Miano "ozolijski" pochodzi podobno od ozoi, "pdy winne" (zob. 147. 7). Jeden z wystpnych synw Likaona rwnie mia na imi Oresteusz, i std by moe pochodzi nacignity przez mitografw zwizek midzy mitem o zupie z podrobw i Potopie Deukalionowym. 8. Amfiktion, imi kolejnego syna Deukaliona, jest msk form Amfiktionis, bogini, w ktrej imieniu zaoona zostaa synna Konfederacja Pnocna, Liga Amfiktioska. Wedug Strabona, Kallimacha i scholiasty Orestesa Eurypidesa ksztat prawny nada jej Akrizjos z Argos (zob. 73a). Cywilizowani Grecy w odrnieniu od rozwizych Trakw nie pili czystego wina, a mieszanie wina z wod podczas konferencji pastw czonkowskich, ktre odbyway si w czasie winobrania w Antelach w pobliu Termopil, miao zapewne zapobiega krwawym sporom. 9. Hellen, syn Deukaliona, by eponimicznym protoplast caej rasy helleskiej (zob. 43b). Imi jego dowodzi, e by krlewskim zastpc kapanki Helle, czyli Heleny lub Selene, ksiyca, i, jak twierdzi Pauzaniasz (III.20.6), pierwsze plemi, ktre zwao si Hellenami, przybyo z Tesalu, gdzie czczono Helle (zob. 70.8). 10. Arystoteles (Meteorologica, I.14) utrzymuje, e Potop Deukalionowy wydarzy si "w staroytnej Grecji (Graikia), a mianowicie w okolicy Dodony i rzeki Acheloos". Graikoi oznacza "czciciele staruchy", prawdopodobnie bogini ziemi w postaci Dodony, wystpujcej w triadzie jako Graja (zob. 33c). Istnieje pogld, e Achajowie musieli dokona najazdu na Peloponez, poniewa niezwykle silne deszcze zalay ich pastwiska. Wyglda na to, e kult Helle (zob. 62.3; 70.8i 159.1) zwyciy kult Grai. 11. Skarabeusz by symbolem niemiertelnoci w Dolnym Egipcie, poniewa owad ten przetrzymywa wylewy Nilu. Faraon jako Ozyrys wchodzi do swej odzi-soca w postaci skarabeusza - a jego symbolizm sakralny rozprzestrzeni si na Palestyn, obszar Morza Egejskiego, Etruri, Baleary. Antoninus Liberalis cytujc Nikandra wymienia rwnie mit o Kerambosie lub Terambosie.

39 ATLASIPROMETEUSZ a. Prometeusz, stwrca ludzkoci, przez niektrych zaliczany do siedmiu tytanw, by albo synem tytana Eurymedonta, albo te Japeta, i nimfy #I Klimene. Mia trzech braci: Epimeteusza, Atlasa i Menojtiosa.l b. Najstarszy z braci, olbrzymi Atlas, zna wszystkie gbie morskie, panowa nad krlestwem posiadajcym skaliste wybrzee, wikszym ni Afryka i Azja razem wzite. Kra# ten, Atlantyda, lea za Supami Heraklesa, a od dalej pooonego, nie zwizan as , tynentu dzieli go acuch wysp; na ktrych rosy sady owocowe. Lud Atlasa wykopa kanay r i uprawia ziemi na olbrzymiej centralnej rwninie, nawadnianej rzekami z gr, ktre otaczay j w krg z wyjtkiem pasa nadmorskiego. Budowa rwnie paace, anie, tory wycigowe, wielkie porty i witynie. Podboje

134

39.b- 39.g

swe kierowa nie tylko na zachd, a po granice ssiedniego kontyne#tu, lecz rwnie na wschd, docierajc do Egiptu i Italii. Egipcjanie twierdz,`e Atlas by synem Posejdona, a pi par jego braci-bliniakw lubowao mu wierno nad krwi byka ofiarowanego na szczycie supa. Prowadzili oni pocztkowo ywot cnotliwy, mnie dwigali ciar swych wielkich skarbw w zocie i srebrze, ale pewnego dnia opanowaa ich chciwo i wtedy, za zgod Zeusa, Ateczycy sami, bez niczyjej pomocy, pokonali ich i zamali ich potg. Rwnoczenie bg zesa na nich powd, ktra w cigu jednego dnia i jednej nocy zalaa ca Atlantyd, grzebic pod olbrzymim# zwaami muu wszystkie porty i witynie, morze za stao si niedostpne dla eglugi.2 c. Atlas i Menojtios uratowali si i stanli po stronie Kronosa i tytanw w ich nieudanej wojie przeciw bogom olimpijskim. Zeu$ zabi Menojtiosa piorunem i zesa go do Tartaru, ale oszczdzi Atlasa, kac mu przez ca wieczno trzyma niebiosa na swych barkach.3 d. Atlas by ojcem Plejad, Hyad i Hesperyd. Od chwili gdy zapad wyrok Zeua, podtrzymywa niebo bez przerwy i raz tylko, wyjtkowo, zastpi go Herakles. Niektrzy twierdz, e Perseusz zamieni Atlasa w kamie, a mianowicie w gr Atlas, pokazujc mu gow Gorgony, ale zapominaj, e Perseusz by podobno dalekim przodkiem Heraklesa.4 e. Prometeusz, mdrzejSzy od #tlasa, przewidzia, czym si skoczy bunt przeciw Kronosowi, i dlatego tan po stronie Zeusa namawiajc Epimeteusza, by uczyni to samo. By niewtpliwie najmdrzejszym przedstawicielem swego ludu, Atena za, pamitajc o tym, e by obecny, gdy rodzia si z gowy Zeusa, nauczya go architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycyny, metalurgii i innych poytecznych umiejtnoci, ktre on z kolei przekaza ludziom. Zeus jednak, ktry postanowi wytpi wszystkich ludzi i oszczdzi ich jedynie ulegajc uporczywym probom Prometeusza, rozgniewa si

widzc, jak mnoy si ich sia i umiejtnoci.5 f. Pewnego dnia, gdy w Sykionie toczya si dyskusja nad tym, ktr cz ofiarnego byka naley przeznaczy dla bogw, a ktr zachowa dla ludzi, zaproszono Prometeusza, by spraw rozstrzygn. Powiartowa on byka i uszy z jego skry dwa wory. Do jednego worka woy cae miso, ale ukry je pod odkiem, najmniej atrakcyjn czci zwierzcia; w drugim worku umieci koci ukryte pod grub warstw tuszczu, po czym zwrci si do Zeusa, aby dokona wyboru. Zeus atwo da si oszuka i wybra worek z komi i tuszczem, wci jeszcze stanowic#mi cz przeznaczon dla bogw, ale pragnc ukara Prometeusza, ktry wymiewa go za plecami, nie da ludziom ognia. "Niech jedz surowe miso" - zawoa.s # g. Prometeusz od razu wybra si do Ateny i poprosi, by go schodami kuchennymi wpucia na Olimp, co te uczynia. Po przybyciu na Olimp zapali pochodni od ognitego rydwanu soca, odama kawaek arzcej si gowni i wruci do pustego wntrza olbrzymiej odygi kopru. Nastpnie

39.g- 39. I

135

zgasi sw pochodni i nie zauwaony przez nikogo podarowa ludziom ogie.# # h. Zeus zaprzysig zemst. Nakaza Hefajstosowi, by z gliny ulepi kobiet, a Czterem Wiatrom, by tchny w ni ycie, wszystkim za boginiom na Olimpie rozkaza, by j upikszyy. Kobieta ta, Pandora, bya najpikniejsz istot, jak kiedykolwiek stworzono. Zeus posa j pod eskort Hermesa jako dar dla Epimeteusza. Ostrzeony przez Prometeusza, by nie przyjmowa adnego podarunku od Zeusa, Epimeteusz grzecznie wykrci i od przyjcia daru. Zeus, jeszcze bardziej rozgniewany, przyku nagiego Prometeusza do supa w grach Kaukazu, gdzie godny sp wyera mu przez cay dzie bez przerwy wtrob, mczarniom za jego nie ma koca, poniewa co noc (kiedy Prometeusz marznie straszliwie) wtroba odrasta. i. Zeus jelnak nie chcia si przyzna do mciwoci i okruciestwo swe prbowa zatai rozpowszehniajc nieprawdziw pogosk, jakoby Atena skrycie urzdzia sobie na Olimpie miosn schadzk z Prometeuszem. j. Epimeteusz, zaniepokojony losem brata, popiesznie oeni si z Pandor, ktra z woli Zeusa bya rwnie gupia, zoliwa i leniwa jak pikna, zapocztkowujc w ten sposb szeregi podobnych niewiast. Otworzya puszk, ktr ' Prometeusz zakaza otwiera, zamkn w niej bowiem z trudem wszystkie dolegliwoci trapice ludzko, a mianowicie: staro, cik prac, chorob, obd, wystpek i namitno. Wyleciay rojem, poksay cae ciaa Epimeteusza i Pandory, po czym rzuciy si na miertelnikw. Tylko zudna nadzieja, ktr Prometeusz te zamkn by w puszce, powstrzymywaa ludzi od powszechnego samobjstwa.e 1. Eustatios, O Homerze, s. 987; Hezjod, Teogonia, 50? i nast.; Apollodoros,1.2.3. 2. Platon, Timajos, 6, i Krytiasz, 9-10. 3. Homer, Odyseja, I.52-54; Hezjod, loc. cit.; Hyginus, Fabulae,150. 4. Diodor z Sycylii, IV. 27; Apollodoros, II.5.11; Owidiusz, Przemiany, IV, 630. 5. Ajschylos, Prometeusz skowany, 218, 282, 445 i nast., 478 i nast., i 228-236. 6. Hezjod, Teogonia, 521-564; Lukian, Rozmowybogw, I, i Prometeuszna Kaukazie, 3.

7. Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, VI. 42. 8. Hezjod, Prace i dni, 42-105, i Teogonia, 565-616; scholia do Apoloniusza z Rodos, 11.1249.

l. Dla pniejszych mitografw Atlas by po prostu personifikacj gry Atlas w pnocno-zachodniej Afryce, ktrej szczyty zdaj si podtrzymywa niebo, lecz dla Homera supy, nazwane pniej jego imieniem przez Herodota, na ktrych wspiera on firmament, stay daleko na Oceanie Atlantyckim. Pocztkowo Prometeusz by bodaje tytanem drugiego dnia tygodnia,. ktry oddzieli wody firmamentu od wd ziemi. Wikszo deszczw nadciga nad Grecj z Atlantyku, #" szczeglnie podczas heliakalnego wschodu crek Atlasa, gwiazd Hyad, i tym czciowo tumaczy si usy.tuowanie jego domu na zachodzie. Herakles zdj niebiosa z jego ramion w dwch znaczeniach (zob.123.4 i 133.3---4).

136

39.2 - 39.4

2. Egipskiej legendy o Atlantydzie - wystpujcej rwnie w baniach ludowych wzdu wybrzea Oceanu Atlantyckiego od Gibraltaru po Hebrydy i wrd Jorubw w Afryce Zachodniej - nie naley lekceway jako zwyczajnego wymysu i wydaje si, e pochodzi ona z trzeciego tysiclecia przed Chr. Wersja Platona jednak, ktr, jak utrzymywa, Solon usysza od swoich przyjaci kapanw libijskich w Sais w Delcie, oparta jest widocznie na pniejszym przekazie o tym, jak Kreteczycy minojscy, ktrzy wpywy swe rozszerzyli na Egipt i Itali, zostali pokonani przez konfederacj hellesk z Atenami na czele (zob. 98.1), i o tym, jak olbrzymie zabudowania portowe, dzieo Keftiu ("ludzi morza", to znaczy Kreteczykw i ich sojusznikw) na wyspie Faros (zob. 27. 7 i 169. 6), zanurzyy si na kilka sni pod wod w wyniku trzsienia ziemi na dnie morskim. Ostatnio zostay one na nowo odkryte przez nurkw. Zabudowania te skaday si z zewntrznego i wewntrznego basenu, zajmujcych razem powierzchni okoo dwustu pidziesiciu akrw (Gaston Jondet, Les Ports submerges de I'ancienne fle de Pharos, 1916). Tego rodzaju utosamienie Faros z Atlantyd tumaczyoby spotykane czasami twierdzenie, e Atlas jako syn Japetosa by synem Jafeta z biblijnej Ksigi Rodzaju, ktrego Hebrajczycy uwaali za syna Noego i protoplast konfederacji ludzi morza - a niekiedy synem Posejdona, patrna greckich eglarzy. Noe jest Deukalionem (zob. 38c) i chocia w micie greckim Japetos pojawia si jako dziadek Deukaliona, nie oznacza to zapewne nic wicej jak tylko,#e by eponimicznym protoplast plemienia kanaanickiego, ktre przywiozo do Grecji legend o potopie mezopotamskim, a nie - atlantyckim. Wiele szczegw w relacji Platona, jak na przykad ofiary z bykw na supach oraz wodocigi z ciep i zimn wod, wiadczy ponad wszelk wtpliwo, e mowa jest o Kreteczykach, a nie jakim innym narodzie. Kreteczycy, podobnie jak Atlas, "znali wszystkie gbie morskie". Wedug Diodora (V.3), kiedy w wyniku wielkiej powodzi zgina wikszo mieszkacw Grecji, Ateczycy zapomnieli, e to oni zaoyli Sais w Egipcie. Jest to prawdopodobnie zawie stwierdzenie, e po zatopieniu portu w Faros Ateczycy zapomnieli o wizach religijnych z miastem Sais, gdzie czczona bya ta sama bogini libijska Neith albo Atena, albo Tanit. 3. Relacja Platona staje si niejasna na skutek informacji o znacznej liczbie soni w Atlantydzie, co moe odnosi si do powanego importu koci soniowej do Grecji za porednictwem Faros, lecz by te moe zostao zapoyczone ze starszej wersji legendy. Pooenie baniowej Atlantydy stao si tematem licznych teorii, chocia pod wpywem Platona powszechna uwaga

skupia si na Oceanie Atlantyckim. Do niedawna uwaano, e pozostaoci Atlantydy jest atlantyckie pasmo grskie (cignce si od Islandii do Azorw, po czym skrcajce na poudniowy wschd, w kierunku Wysp Wniebowstpienia i wysp Tristan da Cunha). Badania oceanograficzne jednak dowodz, e cae to pasmo z wyjtkiem szczytw byo zanurzone w wodzie od co najmniej szedziesiciu milionw lat. Wiadomo o jednej tylko zamieszkanej wyspie na Atlantyku, ktra zatona, by to mianowicie paskowy zwany obecnie Dogger Bank. Koci jednak i narzdzia wyowione za pomoc sieci wielorybniczych wiadcz, e katastrofa wydarzya si w epoce paleolitycznej i jest znacznie mniej prawdopodobne, by wiadomoci o znikniciu wyspy dotary do Europy za porednictwem niedobitkw, ktrzy przydryfowali przez rozlege obszary wodne, anieli jako wspomnienie o innej katastrofie, przywiezione na wybrzee Atlantyku przez neolitycznych imigrantw z Libii, posiadajcych wysok cywilizacj i znanych jako budowniczowie katakumb. 4. Byli to rolnicy, ktrzy pojawili si w Wielkiej Brytanii pod koniec trzeciego tysiclecia przed Chr., ale dotd nie zdoano wytumaczy ich masowej migracji na zachd przez #znis i Maroko do poudniowej Hiszpanii, nastpnie za na pnoc, do Portugalii i dalej. Wedug walijskiej legendy o Atlantydzie, czyli o zaginionych Cantrevach z Dyfed (sytuowanego zupenie bez sensu w zatoce Cardigan), wzburzone morze przeamao way ochronne i zniszczyo szesnacie miast. Warianty tej legendy wymieniaj irlandzkie Hy Brasil, bretoskie miasto Ys, kornwalijski kraj Lyonesse (umiejscowiony absurdalnie midzy Kornwali i wyspami Scilly), francusk ile Verte, portugalsk Ilha Verde. Jeli jednak kapani egipscy rzeczywicie powiedzie-

39.4 - 39.8

137

li Solonowi, e katastrofa wydarzya si na dalekim zachodzie i e niedobitkowie wyruszyli za Supy Heraklesa, wwczas nietrudno zidentyfikowa Atlantyd. 5. Jest to kraj Atlantw, wymienionych przez Diodora z Sycylii (zob.131m) jako najbardziej cywilizowany lud mieszkajcy na zachd od jeziora Tritonis, ktrych miasto Cerne zdobyy libijskie Amazonki, czyli plemiona matriarchalne opisane pniej przez Herodota. Nie mona archeologicznie ustali daty legendy Diodora, lecz wedug jego relacji, poprzedzaa ona libijsk inwazj Wysp Egejskich i Tracji, wydarzenie, ktre nie mogo nastpi pniej ni w trzecim tysicleciu przed Chr. Jeli wic Atlantyda bya zachodni Libi, potop, ktry j zatopi, mg by wynikiem bd to niezwykych deszczw, jak te, ktre spowodoway potopy: mezopotamski i ogygyjski (zob. 38.3-5), bd te wysokiej fali z silnym wiatrem pnocno-zachodnim, jak ten, ktry zmy znaczn cz Niderlandw w XII i XIII wieku, tworzc Zuider Zee.* Katastrofa moga te by skutkiem zanurzenia si rejonu nabrzenego. Atlantyda moga te pogry si przy powstawaniu jeziora Tritonis (zob. 8a), ktre prawdopodobnie niegdy pokrywao kilka tysicy mil kwadratowych Niziny Libijskiej i cigno si by moe ku pnocy aslo Zatoki Zachodniej Syrty, zwanej przez Skylaksa, geografa, "Zatok Tritonis", gdzie niebezpieczne rafy wiadcz o istnieniu acucha wysp, z ktrych przetrvray jedynie Derba i Kerkenna. 6. Wspomniana przez Diodora z Sycylii wyspa na rodku jeziora to prawdopodobnie Czaamba Bou Rouba na Saharze. Diodor ma, jak si zdaje, na myli tego rodzaju katastrof, kiedy pisze o Amazonkach i Atlantach (III.55): "I powiadaj, e w wyniku trzsienia ziemi jezioro Tritonis wchono czci Libii pooone w kierunku oceanu i zalao je wod." Poniewa jezioro Tritonis istniao jeszcze za jego czasw, opowiadano mu prawdopodobnie, e "w wyniku trzsienia ziemi w zachodniej czci basenu rdziemnomorskiego morze pochono cz Libii tworzc jezioro Tritonis". Podobnie tereny Zuider Zee, jak i jeziora Kopaik zostay osuszone, a jezioro Tritonis, ktre, jak utrzymuje Skylaks, w czasach klasycznych pokrywao jeszcze dziewiset mil kwadratowych, skurczyo si do bagien solnych Chott Melghir i Chott el-Derid. Jeli t bya Atlantyda,

wwczas niektrzy z pozbawionych ziemi rolnikw musieli si uda na zachd do Maroka, inni na poudnie przez Sahar, jeszcze inni do Egiptu i dalej, zabierajc ze sob opowie o wspomnianych wydarzeniach. Niewielu tylko zostao nad brzegami jeziora. Sonie Platona mogy z powodzeniem znajdowa si na tym terenie, chocia grzyste wybrzee jego Atlantydy naley do Krety, ktr nienawidzcy morza Egipcjanie znali jedynie z opowiada. 7. Pi par bliniaczych synw Posejdona, ktrzy lubowali wierno Atlasowi, byo prawdopodobnie w Faros przedstawicielami krlestwa "Keftiu", sojusznika Kreteczyk#w. W epoce mykeskiej obowizywaa suwerenno : Sparta z Kastorem i Polideukesem, Messenia z Idasem i Linkeusem, Argos z Proteuszem i Akrizjosem, Tyr z Heraklesem i Ifiklesem, Teby z Eteoklesem t i Polinejkesem. Synowie Posejdona stali si chciwi i okrutni dopiero po upadku Knossos, gdy zanika ich rzetelno handlowa i kupcy zamienili si w piratw. 8. Imi Prometeusza, "przezorno", wyniko by moe z faszywej greckiej interpretacji sanskryckiego sowa pramantha, "swastyka" albo "krzesiwo", ktre podobno wynalaz, poniewa w Turioj Zeus Prometheus przedstawiony jest z krzesiwem. Prometeusz, indoeuropejski bohater bani ludowej, pomieszany zosta z karyjskim herosem Palamedesem, wynalazc bd propagatorem wszelkich sztuk cywilizowanych (z natchnienia bogini) i z bogiem babiloskim Ea, ktry utrzymywa, e stworzy wspaniaego czowieka z krwi Kingu (rodzaj Kronosa), podczas gdy bogini-matka Aruru stworzya gorszego czowieka z gliny. Bracia Pramanthu i Manthu wystpujcy w eposie sanskryckim Bhagavata Purana mog by prototypami Prometeusza i Epimeteusza ("myl poniewczasie"), jednake relacja Hezjoda o Prometeuszu, Epimeteuszu i Pandorze nie jest prawdziwym mitem, lecz antyfeministyczn przypowieci, prawdopodobnie przez niego samego wymylon, chocia opart na historu Demofonta i Fyllis (zob.169j). Pandora "^# ("wszechdarzca") bya bogini ziemi Re, czczon pod tym tytuem w Atenach i w innych ' podobna rzecz wydarzya si przed kilkoma taty.

138

39.8-40.c

miejscach (Arystofanes, Ptaki, 971; Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, V1.39), na ktr pesymistyczny Hezjod zrzuca win za miertelno czowieka i wszystkie nieszczcia zdarzajce si w yciu, jak rwnie za frywolne i nieprzystojne zachowanie si on. Opowie jego o powiartowaniu byka rwnie nie jest mitem, lecz komiczn anegdot wymylon w celu uzasadnienia kary wymierzonej Prometeuszowi i anomalii ofiarowywania bogom jedynie koci udowych i tuszczu zwierzcia ofiarnego. W biblijnej Ksidze Rodzaju chromanie Jakuba po walce z anioem tumaczy wito koci udowej. Dzban (a nie puszka) Pandory zawiera pocztkowo srzydlate dusze. 9. Greccy wyspiarze nadal jeszcze przewo ogie w odydze olbrzymiego kopru, a przykucie Prometeusa do gry Kaukaz moe by legend o gronym olbrzymie mieszkajcym na nienych szczytach, ktremu towarzyszy stado spw, przywiezion do Grecji przez Hellenw przybyych znad Morza Kaspijskiego. 10. Ateczycy wszelkimi sposobami starali si aprzeczy temu, e Prometeusz by kochankiem bogini, co wiadczyoby o tym e lokalnie utosamiano go z Hefajstsem, innym bogiem ognia i wynalazc, o ktrym opowiadano t sam histori (zob. 25b), poniewa mia na Akropolu wspln wityni z Aten. 11. Menojtios ("zniweczona sia") jest witym krlem kultu dbu, imi to odnosi si prawdopodobnie do obrzdu okaleczania (zob. 7.1 i 50.2).

12. Praworamienna swastyka jest symbolem soca, leworamienna za - ksiyca. U Akanw w Afryce Zachodniej, ludu libio-berberyjskiego pochodzenia (zob. Wstp autora, s. 36), przedstawia ona potrjn bogini Ngame.

40 EOS a. Pod koniec nocy ranopalca Eos w szafranowej szacie, crka tytanw Hyperiona i Tei, wstaje ze swego oa na wschodzie, dosiada rydwanu zaprzonego w -par koni, Lamposa i Faetona, i udaje si na Olimp, gdzie zapowiada nadejcie swego brata, Heliosa. Kiedy pojawia si Helios, ona staje si Hemer i towarzyszy mu w podry do ehwili, gdy jako Hespera zawiadamia, e dotarli bezpiecznie do zachodnich brzegw Oceanu.l b. Rozgniewaa si pewnego razu Afrodyta, gdy zastaa Erosa w ku Eos. Rzucia na ni kltw staego podania modych miertelnikw i zawstydzona Eos zacza skrycie uwodzi jednego po drugim. Najpierw zdobya Oriona, potem Kefalosa, nastpnie Kleitosa, wnuka Melamposa, mimo i bya on Astrajosa, pochodzcego z rodziny tytanw, ktremu urodzia Wiatry, Pnocny, Zachodni i Poudniowy, a take Fosforosa i, jak utrzymuj niektrzy, wszystkie inne gwiazdy.2 c. . W kocu uwioda Eos Ganimedesa i Titonosa, synw Trosa lub Ilosa. Kiedy Zeus porwa od niej Ganimedesa, ubagaa go, by obdarowa Titonosa niemiertelnoci. Zeus speni jej yczenie, zapomniaa jednak go poprosi o dar wiecznej modoci, ktry Selene uzyskaa dla Endymiona, wobec czego Titonos zestarza si, posiwia i coraz bardziej si kurczy. Gos jego straci

40.c- 41.b mikko i gdy wreszcie Eos miaa ju dosy pielgnowania starca, zamkna go w swej sypialni i przemienia w cykad.3 1. Homer, Odyseja, V.1 i XXII1.244-246; Teokryt, Sielanki, II.148. 2. Apollodoros,1.4.4; Homer, Odyseja, XV.25; Hezjod, Teogonia, 378-382. 3. Scholia do Apoloniusza z Rodos, III.115; Hymn Homerycki do Afrodyty, 218-238; Hezjod, Teogonia, 984; Apollodoros, III.12.4; Horacy, Ody, III.20; Owidiusz, Fasti, 1.461. # # l. Dziewica-jutrzenka bya wymysem helleskim i mitografowie niechtnie uznali j za ; tytank drugiego pokolenia. Jej dwukonny rydwan i zapowiadanie wschodu soca s alegoriami. t Eos wywodzi si z hinduskiej bogini-matki o krwawych palcach, zwanej Usza (Uszas - Eos). 2. Nieustanne miostki Eos z modymi miertelnikami s rwnie alegoryczne, wit bowiem przynosi nocnym kochankom now fal podania i jest to pora, w k2rej mczyni ulegaj

zazwyczaj podnieceniu. Alegoria o jej zwizku z Astrajosem jest prosta, o wicie bowiem gwiazdy zlewaj si z jutrzenk na wschodzie i zrywa si wiatr poranny Astrajos, bdey jak gdyby emanacj tego zwizku. Eos zostaa dziki Astrajosowi matk Gwiazdy Porannej, samotnie wieccej na niebie. (Astrajos jest jednym z imion Kefalosa, o ktrym rwnie opowiadano, e podobno spodzi z Eos Gwiazd Porann,) Filozoficzne r.ozumowanie prowadzio do wniosku, e skoro Gwiazda Wieczorna jest identyczna z Gwiazd Porann, a Wieczr jest ostatnim ukaza# niem si witu, wwczas matk wszystkich gwiazd oraz wszystkich wiatrw, z wyjtkiem wiatru przed witem, musiaa by Eos. Alegoria ta jednak jest sprzeczna z mitem o stworzeniu Boreasza przez bogini ksiyca Eurynome (zob.1.1). 3. W sztuce greckiej Eos i Hemera nie rni si midzy sob. Zdaniem alegorystw Titonos znaczy "dar rozcigliwoci" (od greckiego teino i one), co odnosi si do przeduenia jego ycia na prob Eos. Wydaje si jednak bardziej prawdopodobne, e jest to mska forma imienia przysugujcego samej Eos, Titone-od tito, , dzie" (Tzetzes, O Likofronie, 941), i one, "krlowa" - czyli "partner#krlowej dnia". Cykady budz si, gdy si ociepla, zota cykada za bya u greckich kolonistw w Azji Mniejszej emblematem Apollina jako boga soca.

41 ORION a. Najprzystojniejszy mczyzna, myliwy z beockiej Hyrii, Orion, by synem Posejdona i Euryale. Zjawiwszy si pewnego dnia w Hyrii na Chios zakocha si w Merope, crce Ojnopiona, syna Dionizosa, ktry obieca wyda j za Oriona pod warunkiem, e uwolni wysp od nawiedzajcych j dzikich zwierzt. Orion zabra si do roboty i przynosi Merope co wieczr skry zabitych zwierzt. Gdy w kocu zadanie swe wykona i zada spenienia obietnicy, Ojnopion odpowiedzia, e doszy go pogoski o lwach; dzikach w# i wilkach ukrywajcych i jeszcze w grach, i odmwi rki swej crki, . w istocie bowiem sam si w niej kocha. b. Pewnej nocy zraony Orion wypi cay bukak wina Ojnopiona, po czym,

140

41.b-41.d

podchmielony, wama si do sypialni Merope i zmusi j do ulegoci. O wicie Ojnopion zwrci si do swego ojca, Dionizosa, ktry przysa satyrw, ci za znw uraczyli Oriona winem, a zasn mocno. Ojnopion wyupi mu wwczas oczy i porzuci go na brzegu morza. Wyrocznia orzeka, e lepiec odzyska wzrok, jeli powdruje na wschd i zwrci swe oczodoy ku miejscu, w ktrym Helios wyania si z oceanu. Orion natychmiast wypyn na morze w maej odzi i kierujc si odgosami dochodzcymi z kuni cyklopw dotar do Lemnos. Wszed do kuni Hefajstosa, porwa jednego z czeladnikw, Kedalio-

na, i unis go na swych barkach, by suy mu za przewodnika. Kedalion poprowadzi Oriona przez ldy i morza, a wreszcie dotarli do najdalszego oceanu, gdzie Eos zakochaa si w Orionie, a jej brat Helios przywrci mu wzrok. c. Orion uda si w towarzystwie Eos na Delos, po czym powrci, by zemci si na Ojnopionie. Nie znalaz go jednak nigdzie na Chios, poniewa ten schowa si w podziemnej komnacie przygotowanej przez Hefajstosa. Popyn wic na Kret, przypuszczajc, e Ojnopion schroni si pod opiek swego dziadka Minosa, i po drodze spotka Artemid, podobnie jak on rozmiowan w owach. Bez wikszego wysiku udao si bogini przekona go, by zapomnia o zemcie i zamiast tego wybra si z ni na polowanie.l d. Ot Apollo wiadom by tego, e Orion nie odmwi Eos, ktra zaprosia go do swego oa na witej wyspie Delos - Jutrzenka wci jeszcze rumieni si co dzie wspominajc sw nieostrono - pamita rwnie przechwaki Oriona, e wasnorcznie oczyci ziemi od dzikich zwierzt i potworw. Obawiajc si, e Artemida okae si rwnie wraliwa na wdziki Oriona jak Eos, uda si do Matki Ziemi i powtarzajc zoliwie przechwaki Oriona doprowadzi do tego, e wysaa ona w pogo za nim olbrzymiego skorpiona. Orion atakowa skorpiona strzaami, potem mieczem, ale stwierdziwszy, e pancerz chroni jego wroga przed wszelkim orem miertelnikw, skoczy do morza i popyn na Delos liczc na to, e Eos udzieli mu schronienia. Apollo wezwa wwczas Artemid i powiedzia: - Czy widzisz tam, na morzu, w pobliu Ortygii jaki czarny przedmiot unoszcy si na falach? To gowa zbrodniarza imieniem Kandaon, ktry dopiero co uwid Opis, jedn z twych hyperborejskich kapanek. Zobaczymy, siostro, czy potrafisz przeszy go strza. "y Artemida nie wiedziaa, e imi "Kandaon b o beockim rz domkiem Oriona. Starannie wycelowaa, wypucia strza, a gdy podpyna, by wyowi swe trofeum, stwierdzia, c przeszya strza gow Oriona. Zrozpaczona, bagaa syna Apollina, Asklepiosa, by przywrci mu ycie, a kiedy ten si zgodzi, Zeus porazi go miertelnie gromem, zanim zdy dokona swego dziea. Artemida umiecia wwczas wizerunek Oriona wrd gwiazd, gdzie wiecznie ciga go Skorpion. Duch jego bowiem zstpi ju na Pola Asfodelowe.

41.e-41.3 141 e. Niektrzy jednak utrzymuj, e skorpion poku miertelnie Oriona i e Artemida pogniewaa si na niego, poniewa zaleca si do jej dziewiczych towarzyszek, siedmiu Plejad, crek Atlasa i Plejone. Uciekay one przez ki Beocji, a bogowie, zamieniwszy je w gobie, umiecili ich wizerunki midzy gwiazdami. Relacja ta nie jest cisa, albowiem Plejady nie byy dziewicami. Trzy z nich przespay si z Zeusem, dwie z Posejdonem, jedna z Aresem, sidma za wysza za m za Syzyfa z Koryntu i nie zostaa wczona do konstelacji, poniewa Syzyf by zwykym miertelnikiem.z

f. Inni natomiast opowiadaj nastpujc dziwn histori o narodzinach Oriona, by wytumaczy pochodzenie jego imienia (pisanego niekiedy Urion) i tradycyjny przekaz goszcy, e by synem Matki Ziemi. Hyrieus, ubogi pszczelarz i rolnik, ktry lubowa, e nie bdzie mia dzieci, zestarza si i sta. si impotentem. Pewnego razu odwiedzili go Zeus i Hera w przebraniu, a gdy przyj ich gocinnie, zapytali, czego najbardziej pragnie. Hyrieus odpowiedzia, e najbardziej upragnionym darem byby dla niego syn, ale, niestety, to jest ju niemoliwe. Bogowie nakazali mu zoy w ofierze byka, odda mocz na jego skr, po czym zakopa j w grobie ony. Speni ich zalecenie i w dziewi miesicy pniej urodzi mu si syn, ktrego nazwa Urionem.i ,tym, ktry oddaje mocz" - i zaiste, konstelacja Oriona przynosi deszcz zarwno wtedy, #gdy wschodzi, jak i wtedy, gdy zachodzi. 1. Homer, Odyseja, X1.310; Apollodoros, 1.4.3-4; Partenios, Opowieci miosne, 20; Lukian, O paacu, 28; Teon, O Aratosie, 638; Hyginus, Astronomia, II. 34. 2. Apollodoros, loc. cit. 3. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, 1.539; Owidiusz, Fasti, V.537 i nast.; Hyginus, Astronomia, II.34.

1. Historia Oriona skada si z trzech lub czterech nie powizanych ze sob mitw zestawionych razem. Pierwszy mit, opowiedziany nieskadnie, dotyczy Ojnopiona. Chodzi tu o witego krla, ktry nie chce odda tronu po zakoczeniu panowania, chocia nowy kandydat do wadzy krlewskiej stoczy ju obrzdowe walki i po tradycyjnej uczcie polubi krlow. Nowy krl jest jednak tylko interrexem, ktry po jednodniowym panowaniu zostaje zamordowany i poarty przez menady (zob. 30.1), stary za krl, ktry zamknity w grobowcu pozorowa mier, polubia ponownie krlow i nadal panuje (zob.123.4). 2. Nie nalece do rzeczy szczegy o mocie cyklopw tumacz lepot Oriona; widocznie mitologiczny obraz Odyseusza wybijajcego oko cyklopowi (zob.170d) poczony zosta z hellesk alegori o tytanie Socu, codziennie olepianym p_rzez swych wrogw, ale odzyskujcym wzrok nastpnego dnia o wicie. Orion ("mieszkaniec gr") i fiyperion ("ten, ktry mieszka wysoko") s tu waciwie utosamieni. Przechwaki Oriona, e potrafi wytpi wszystkie dzikie zwierzta, nie tylko odnosz si do jego obrzdowych walk (zob. 123.1), lecz s rwnie przypowiei o wschodzcym socu, poniewa po jego pojawieniu si wszystkie dzikie zwierzta wracaj do swych nor (por. w Biblii, Psalm CIV, 22). 3. Opowie Plutarcha o skorpionie wysanym przez boga Seta, by zabi Horua-dzieci, syna

142

41.3-42.a

Izydy i Ozyrysa, w najgortszej porze letniej, tumaczy mier Oriona od ukszenia skorpiona i odwoanie si Artemidy do Asklepiosa (Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie,19). Horus zmar, ale Ra, bg soca, wskrzesi go, pniej za pomci on mier swego ojca, Ozyrysa: W pierwotnym micie Orion rwnie powraca do ycia. Orion jest take czciowo Gilgameszem, babiloskim Heraklesem, ktrego ludzie-skorpiony atakuj, jak zostao opisane na dziesitej tablicze Eposu Kalendarzowego. Mit ten odnosi si do miertelnej rany zadanej witemu krlowi, gdy soce

wschodzio pod znakiem Skorpiona. Pora roku, w ktrej nastpowao ranienie, zaley od staroytnoci mitu. W czasach gdy powstawa zodiak, Skorpion prawdopodobnie przypada na sierpie, w czasach klasycznych natomiast, na skutek przesunicia daty zrwna, przesun si na padziernik. 4. Na jednej z hetyckich tabliczek z Ras Szamra znalaza si inna wersja mierci Oriona. Anat lub Anatha, bogini bitwy, zakochaa si w przystojnym myliwym imieniem Aqhat, a gdy uporczywie odmawia jej swego uku, poprosia krvrioerczego Jatpana; by mu go ukrad. Ku jej wielkiemu alowi niezgrabny Jatpan nie tylko zabi Aqhata, lecz ponadto upuci uk do morza. W kategoriach astronomicznych mit ten oznacza, e Orion i uk - cz konstelacji, ktr Grecy zwali "Psem Goczym ' - kadej wiosny na okres dwch miesicy schodz poniej poudniowego widnokrgu. W Grecji opowie zostaa, jak si zdaje, przystosowana do legendy o orgiastycznych kapankach Artemidy - Opis jest tytuem samej Artemidy - zabijajcych kochliwego gocia, ktry przyby na ich ma wysp Ortygi. W Egipcie za, gdzie ponowne pojawienie si konstelacji Oriona przypada na pocztek letnich upaw, utosamiano j omykowo z Setem, wrogiem Horusa, przy czym dwie jasne gwiazdy nad nim miay by uszami jego osa. 5. Mit o narodzinach Oriona jest by moe czym wicej ni tylko komiczn bajk wzorowan na opowieci o Filemonie i Baucis (Owidiusz, Przemiany, VIII.670-724) i ma tumaczy pierwsz sylab jego staroytnego imienia Urion - zakadajc, e pochodzi od czasownika ourein"oddawa mocz", a nie od ouros, homeryckiej formy sowa oros, "gra". Grecy mogli jednak zna prymitywne afrykaskie obrzdy zaklinania deszczu polegajce na ddawaniu moczu na skr byka, twierdzenie za, e Orion by synem Posejdona, boga wd, jest oczywicie aluzj do jego moliwoci sprowadzania deszczu. 6. Imi Plejad, pochodzce od rdosowu plei, "eglowa", nawizuje do tego, e pojawiaj si one w porze roku, kiedy nastaje pogoda sprzyjajca egludze. Forma Peleiades, "stado gobi", uywana przez Pindara, bya moe jednak form pierwotn, poniewa hyades znaczy "prosita". Wyglda na to, e pod koniec drugiego tysiclecia przed Chr. zgasa sidma gwiazda w konstelacji (zob. 67j), dlatego Hyginus opowiada (Fabulae,192), i Elektra znika opakujc wymordowanie rodu Dardanosa. I7aremne uganianie si Oriona za Plejadami odnosi si do faktu, e pojawiaj si one na horyzoncie tu przed jego ponownym wschodem.

12 HELIOS a. Helios, syn krowiookiej Euryfaessy, czyli Tei, i tytana Hyperiona, jest bratem Selene i Eos. Budzi go pianie koguta, powiconego mu ptaka, po czym, zapowiadany przez Eos, wyrusza codziennie ze wspaniaego paacu znajdujcego si na dalekim wschodzie, w pobliu Kolchidy, rydwanem zaprzonym w cztery rumaki przejeda cae niebo, by dotrze do rwnie wspaniaego paacu na zachodzie. Konie wyprzone z rydwanu pas si na

42.a - 42.d Wyspie Bogosawionych.l Do domu wraca rzek Okeanos, ktra opywa wiat. Przeprawia si przez ni wraz ze swym rydwanem i komi na zotym

promie zrobionym dla niego przez Hefajstosa, po czym ca noc pi w wygodnej chacie.z b. Helios mgby widzie wszystko, co si dzieje na ziemi, ale nie jest szczeglnie spostrzegawczy - pewnego razu nie zauway, e towarzysze Odyseusza zagrabili mu wit trzod. Ma kilka takich trzd, a kada liczy trzysta pidziesit sztuk byda. Stada na Sycylii strzeg jego crki, Faitusa i Lempetia, ale najpikniejsze stado trzyma na hiszpaskiej wyspie Erytei.3 Rodos dosta w dzierawie. Tak si zoyo, e gdy Zeus przydziela bogom wyspy i miasta, zapomnia o Heiosie. Przypomniawszy sobie o nim, zawoa: - Bd teraz musia zacz wszystko od nowa! - Nie, panie - odrzek ukadny Helios - zauwayem dzi na poudnie od Azji Mniejszej now wysp wyaniajc si z morza. Wystarczy mi ona zupenie. c. Zeus wezwa Mojr Lachezis, by zawiadczya, #e ta nowa wyspa bdzie wasnoci Heliosa4, a gdy wyspa Rodos wyonia si z fal, Helios obj j w posiadanie i spodzi na niej z nimf Rode siedmiu synw i jedn crk. Niektrzy twierdz, e Rodos istniaa ju przedtem i wyonia si ponownie z morza po wielkim potopie zesanym przez Zeusa. Pierwszymi mieszkacami wyspy byli Telchinowie. Posejdon zakocha si w jednej z Techinek, nimfie Halu, z ktr spodzi Rode i szeciu synw. Synowie ci obrazili Afrodyt, gdy przejedaa z Kytery na Pafos, ona za zesaa na nich obd. Zgwacili wasn matk i dokonali wystpkw tak ohydnych, e Posejdon ich zatopi, a wwczas stali si wschodnimi demonami. Halia natomiast skoczya do morza i zostaa deifikowana jako Leukotea. Co prawda to samo opowiadaj o Ino, matce koryntyjczyka Melikertesa. Telchinowie przewidujc potop popynli morzem w rne strony, najwicej jednak wybrao si do Licji rezygnujc ze swych praw do Rodos. Jedyn wobec tego dziedziczk wyspy zostaa Rode, siedmiu jej synw za urodzonych z Heiosa panowao na wyspie, gdy ponownie wyonia si z morza. Zostali synnymi astronomami i miei jedn siostr imieniem Elektryo, ktra umara w stanie dziewiczym I ZcZolla #St l)#.Jt;(111 #dk() #)obU#llll. JE\1#11 Z #)laCl,11111111E111 Akl##, #o#ta wygnany za bratobjstwo i uciek do Egiptu, gdzie zaoy miasto Heliopois. Za namow swego ojca, Heliosa, nauczy Egipcjan astrologii. Rodyjczycy zbudowali na cze Heliosa Koosa Rodyjskiego liczcego 38,5 m wysokoci. Zeus doda mu jeszcze now wysp Sycyi, ktra bya gazem rzuconym podczas bitwy z olbrzymami. d. Faeton, syn Heliosa, zadrcza ojca, by pozwoli mu powozi rydwanem sonecznym. Pewnego ranka Helios# ustpi. Faeton chcia si popisa przed swymi siostrami, Prote i Klimene, a kochajca matka Rode (imi jej jest niepewne, poniewa zwana bya zarwno imionami swych cr#k, jak imie-

144 42.d-42.2 niem Rode) jeszcze go zachcaa. Nie starczyo mu jednak siy, by utrzyma w ryzach biae konie, ktre siostry dla niego zaprzgy. Najpierw powozi nimi tak wysoko, e ludzie na ziemi dreli z zimna, potem za nisko i spali ich pola. ftozgniewany Zeus zabi go piorunem i strci do rzeki Pad. Okryte aob siostry zostay zamienione w topole na brzegach tej rzeki i pacz ywicznymi zami. Inni natomiast twierdz, e zamieniono je w olchy.5

1. Hymn Homerycki dv Heliosa, 2 i 9-16; Hymn Homerycki do Ateny, 13; Hezjod, Teogonia, 371-374; Pauzaniasz, V.25.5; Nonnos, Dionysiaka, XII.1; Owidiusz, Przemiany,11.1 i nast. oraz Hyginus, Fabulae,183; Atenajos, V11.296. 2. Apollodoros, I1.5.10; Atenajos, XI.39. 3. Homer, Odyseja, XII.323 i 375; Apollodoros,1.6.1; Teokryt, Sielanki, XXV.130. 4. Pindar, Ody olimpijskie, VII.54 i nast. 5. Scholia do d olimpijskich Pindara; VI:78; Tzetzes, Chiliady, IV.137; Hyginus, ! Fabulae, 52.152 i 154; Eurypides, Hippolitos, 737; Apoloniusz z Rodos,IV.598 inas#.; Lukian, Rozmowy bogw, 25; Owidiusz, Przemiany, I.755 i nast.; Wergiliusz, Sielanki, V1.62; Diodor z Sycylii, V.3; Apollodoros,1.4.5.

1. Podporzdkowanie soca ksiycowi, zanim Apollo uzurpowa miejsce Heliosa i uczyni z niego bstwo pojciowe, jest niezwykym zjawiskiem we wczesnym micie greckim. Helios nie by nawet Olimpijczykiem, lecz jedynie synem tytana, i chocia Zeus zapoyczy pniej pewne cechy soneczne od hetyckiego i korynckiego boga Tesupa (zob. 67.1) oraz innych wschodnich pbogw, odgryway one drugorzdn rol w porwnaniu z faktem, e wlada grzmotem i byskawic. Liczba gw trzody w stadzie Heliosa - w Odysei wystpuje jako Hyperion (zob. 170t) - ma przypomnie nauki pobierane przez niego u Wielkiej Bogini. Jest to bowiem liczba dni wypeniajca dwanacie penych lunacji, podobnie jak w rzymskim roku krla Numy (Censorinus, XX), z odliczeniem piciu dni powiconych Ozyrysowi, Izydzie, Setowi, Horusowi i Neftys. Jest to rwnie wielokrotno ksiycowych liczb pidziesit i siedem. Tak zwane crki Heliosa s w istcie kapankami ksiyca - w dawnych mitach europejskich trzody wystpuj raczej jako akcesoria ksiycowe ni soneczne. Matka Heliosa, krowiooka Euryfaessa, jest bogini ksiyca. Alegoria rydwanu sonecznego wdrujcego przez niebo ma charakter helleski, lecz Nilsson ? w swym Primitive Time Reckoning (1920) dowid, e nawet w Grecji klasycznej klanowe kulty przodkw regulowane byy wycznie wedug ksiyca, podobnie jak gospodarka rolna w Hezjodowej Beocji. Zoty piercie znaleziony w Tirynsie oraz piercie z Akropolu w Mykenach wiadcz o tym, e bogini wadala zarwno ksiycem, jak i socem, znajdujcymi si nad jej gow. 2. W opowieci o Faeotnie, bdcym jedynie kolejnym imieniem samego Heliosa (Homer, Iliada, XI.735 i Odyseja, V.479), do alegoru o rydwanie zostala wpleciona pouczajca bajka, ktrej mora gosi, e ojcowie nie powinni psu swych synw dajc posuch radom kobiet. Bajka ta nie jest jednak bynajmniej tak prosta, jakby si zdawao; posiada znaczenie mityczne, poniewa zawiera aluzje do dorocznej ofiary z ksicia krwi krlewskiej w jedynym dniu nalecym do roku ziemskiego, a nie gwiezdnego, a mianowicie w tym, ktry nastpowa po najkrtszym dniu roku. O wicie wity krl udawa, e umiera, chopiec, interrex, natychmiast otrzymywa jego tytu, godnoci i wite akcesoria, polubia krlow, po dwudziestu czterech godzinach za go zabijano. W Tracji rozszarpyway go kobiety przebrane za konie (zob. 27d i 130.1), w Koryncie natomiast i innych miejscowociach wleczono go za rydwanem sonecznym zaprzonym w sposzone rumaki. Po mierci interrexa stary krl wychbdzi jako jego nastpca z grobowca, w ktrym

#r1 ,;

42.2-43.c si przez ten czas ukrywa (zob. 41.1). Mity o Glaukosie (zob. 71a), Pelopsie (zob. 109j) i Hippolitosie ("popoch koni" -zob. l Olg) nawizuj do tego zwyczaju, ktry, jak si zdaje, zosta przeniesiony do Babilonu przez Hetytw. 3. Czarne topole byy powicone Hekate, biae natomiast uwaano za zapowied zmartwychwstania (zob. 31.5 i 134f). Tak wic zamienienie sistr Faetona w topole wskazuje na istnienie wyspy cmentarnej, na ktrej urzdowao kolegium kapanek przy wyroczni plemiennego krla. Podtrzymuje rwnie t hipotez zamienienie ich w olchy poniewa olchy rosy na skraju Ajaji, wyspy cmentarnej Kirke. Wyspa ta znajdowaa si na Adriatyku, niedaleko ujcia Padu (Homer, Odyseja, V.64 i 239). Olchy powicone byy Foroneusowi, wieszczemu herosowi i wynalazcy ognia (zob. 57.1). W dolinie Padu koczy si w epoce brzu poudniowy szlak, ktrym przywoono bursztyn powicony socu z Batyku do basenu Morza rdziemnego (zb. 148.9). 4. Wyspa Rodos naleaa do bogini ksiyca Danae - zwanej Kamejr, Jalys i Lind (zob. 60.2) - do czasu gdy wypar j hetycki bg soca Tesup, czczony w postaci byka (zob. 93.1). Danae mona utosami z Hali ("pochodzc z morza"), Leukote ("bia bogini") i Elektryo ("bursztynem"). Szeciu synw i jedna crka Posejdona oraz siedmiu synw Heliosa wskazuj na istnienie tygodnia zoonego z siedmiu dni, ktrym patronoway moce planetarne, czyli tytani (zob. 1.3). Aktis nie zaoy miasta Heliopolis - Onn lub Aunis - jednego z najstarszych miast Egiptu i mieszne jest przypisywanie mu wprowadzenia astrologii w Egipcie. Jednake po wojnie trojaskiej Rodyjczycy byli przez pewien czas jedynymi kupcami morskimi uznanymi przez faraonw i czyy ich, jak si zdaje, zwizki religijne z Heliopolis, orodkiem kultu Ra. "Heliopolitaski Zeus", na ktrego szacie umieszczono popiersia siedmiu mocy planetarnych, moe by inspiracj rodyjsk, podobnie jak wizerunki odnalezione na Tortosie w Hiszpanii i w Byblos w Fenicji (zob.1.4).

43 SYNOWIE HELLENA a. Hellen, syn Deukaliona, polubi Orseis i osiad w Tesalii, gdzie po nim na tron wstpi jego najstarszy syn, Eol.l b. Najmodszy syn Hellena, Doros, wyemigrowa na gr Parnas i zaoy tam pierwsz gmin doryck. Drugi syn, Ksutos, musia ju przedtem uciec do Aten, oskarony przez swych braci o kradzie, i tam polubi Kreuz, crk Erechteusa, ktra urodzia mu Iona i Achajosa. Tak oto Hellenjest protoplast czterech najsynniejszych ludw helleskich, a mianowicie Jonw, Eolw, Achajw i Dorw. Ksutosowi jednak nie powiodo si w Atenach. Wybrany po mierci Erechteusa na arbitra, uzna za prawowitego dziedzica tronu swego najstarszego szwagra, Kekropsa Drugiego. Decyzja ta nie spodobaa si i Ksutos, wygnany z miasta, zmar w Ajgialos, obecnej Achai.2 c. Eol uwid crk Chejrona, prorokini Te, zwan przez iektrych

Tetis, towarzyszk oww Artemidy, Tea obawiaa si, e Chejron ukarze j surowo, gdy si dowie, e zasza w ci, nie miaa jednak prosi Artemidy o pomoc. Posejdon, pragnc przysuy si Eolowi, ukry j chwilowo pod 10# Mity #e

146

43.c- 43.g

postaci kobyy zwanej Ewippe. Gdy wydaa na wiat rebi Melanippe, Posejdon zamieni je potem w dziewczynk. Wizerunek Tei umieci midzy g#viazdami i zwie si on obecnie konstelacj Konia. Eol zaj si Melanippe, nada jej nowe imi Arne i powierzy opiece niejakiego Desmontesa, ktry bdc czowiekiem bezdzietnym chtnie j adoptowa. Chejron nic o tym wszystkim nie wiedzia. d. Arne wpada w oko Posejdonowi. Uwid j, gdy tylko dosza do penoletnoci, kiedy za Desmontes si dowiedzia, e Arne jest w ciy, ole#i j, zamkn w pustym grobowcu i podawa tyle tylko chleba i wody, by nie umara z godu. W grobowcu urodzia synw, blinita, Desmontes za nakaza subie porzuci dzieci na grze Pelion, by poary je dzikie zwierzta. Blinita znalaz i uratowa pewien ikaryjski pasterz. Jeden z hopcw tak bardzo by podobny do swego dziadka ze strony matki, e otrzyma imi Eol, drugi musia zadowoli si imieniem Bojotos. e. l#mczasem Metapontos, krl Ikarii, grozi, e rozwiedzie si ze sw bezdzietn on Teano, jeli w cigu roku nie urodzi mu dziedzica. Kiedy wybra si w drog, by odwiedzi jak wyroczni, Teano zwrcia si o pomoc do pasterza, a ten przynis jej znalezione dzieci, ktre po powrocie Metapontosa Teano przedstawia mu jako woje wasne. Potem si okazao, e wcale nie bya bezpodna, i urodzia mu jeszcze dwch synw, bliniaki, znajdy jednak, bdc boskiego pochodzenia, byy o wiele adniejsze od jej wasnych dzieci. Metapontos, nie podejrzewajc, e Eol i Bojotos nie s jego dziemi, darzy ich szczeglnymi wzgldami. Teano, coraz bardziej zazdrosna, poczekaa, a Metapontos znowu opuci dom, tym razem by oy ofiar w sanktuarium Artemidy Metapontyjskiej. Nakazaa wwczas synom, by wybrali si na polowanie ze swymi starszymi brami i ich zabili, zachowujc pozory przypadku. Spisek Teano spali na panewce, poniewa podczas walki, ktra wybucha, Posejdon przyszed swoim synom z pomoc. Eol i Bojotos wkrtce powrcili do paacu przynoszc ze sob zwoki napastnikw, a gdy Teano je zobaczya, przebia si noem myliwskim. f. Eol i Bojotos uciekli do swego przybranego ojca i tam Posejdon wyjawi im tajemnic ich pochodzenia. Nakaza, by uratowali matk, ktra wci jeszcze przebywaa w grobowcu, i zabili Desmontesa. Synowie usuchali go bez wahania, a wtedy Posejdon przywrci wzrok Arne i wszyscy troje udali si do Ikarii. Gdy Metapontos si dowiedzia, e Teano go oszukaa, polubi Arne i oficjalnie adoptowa jej synw jako swoich spadkobiercw.3 g. Przez kilka lat wszystko byo w najlepszym porzdku, gdy wtem Metapontos postanowi rzuci Arne i oeni si ponownie. Eol i Bojotos stanli w obronie matki i podczas walki ktra rozgorzaa, zabili now krlow, Autolite, musieli jednak zrezygnowa z dziedzictwa i uciec. Bojotos i Arne skryli si w paacu Eola, ktry przekaza wnukowi poudniow cz swego

krlestwa, nazywajc j Arne; mieszkacy tego kraju nadal zw si Beotami.

43.g- 43.i

147

Imi Arne przyjy rwnie dwa tesalskie miasta, z ktrych jedno zostao nastpnie Cherone.4 h. Eo1 wyruszy tymczasem na morze ze swoimi przyjacimi i sterujc ku zachodowi zawadn siedmioma Wyspami Eolskimi na Morzu Tyrreskim, gdzie zasyn jako powiernik bogw i stranik wiatrw. Siedzib jego zostaa Lipara, pywajca skalista wyspa, w ktrej zamknite s wiatry. Mia szeciu synw i sze crek ze sw on Enarete i caa rodzia mieszkaa razem w doskonaej harmonii w paacu otoczonym spiowym murem. ycie ich byo pasmem nieustannych zabaw, ucztowali, suchali pieni, a pewnego dnia Eol spostrzeg, e jego najmodszy syn, Makareus, uwid sw siostr Kanake. Przeraony, rzuci owoc ich kazirodczej mioci psom na poarcie, Kanake za posa miecz, ktrym, posuszna woli ojca, si przebia. Potem jednak Eol si dowiedzia, e inni jego synowie i crki take yj ze sob w maestwie, poniewa nie powiedziano im, e kazirodztwo u miertelnikw ciga gniew bogw. Nie chcc obrazi Zeusa, uwaajcego kazirodztwo za prerogatyw Olimpu, Eol rozerwa te zwizki i nakaza pozostaym czterem synom emigrowa. Zwiedzili oni Itali i Sycyli, gdzie kady z nich zaoy synne krlestwo, i wspzawodniczyli ze swym ojcem w przestrzeganiu czystoci obyczajw i sprawiedliwoci. Z#lko pity, najstarszy syn pozosta w domu jako nastpca Eola na tronie Lipary. Niektrzy natomiast twierdz, e Makareus i Kanake mieli crk, Amfiss, ktra potem zostaa kochank Apollina.5 i. Zeus uwizi wiatry obawiajc si, e jeli nie bd trzymane w ryzach, mog pewnego dnia unie w powietrze zarwno ziemi, jak i morze, na yczenie za Hery zaopiekowa si nimi Eol. Jego zadaniem byo wypuszczanie ich pojedynczo, wedug wasnej woli lub na yczenie ktrego z Olimpijczykw. Gdy potrzebna bya burza, Eol uderza wczni w ska i wiatry wylatyway przez wybity otwr i buszoway do chwili, gdy zamyka je z powrotem w ich pomieszczeniu. Eol by tak dyskretny i odznacza si tak wielkimi zdolnociami, e gdy nadesza godzina jego mierci, Zeus nie zesa go do Tartaru, lecz usadowi na tronie w Jaskini Wiatrw, gdzie do tej pory panuje. Hera utrzymuje, e obowizki powierzone Eolowi upowaniaj go do uczestnictwa w ucztach bogw, ale inni Olimpijczycy - szczeglnie Posejdon, uwaajc si za pana morza i powietrza nad nim i zazdroszczc Eolowi prawa wywoywania burzy - traktuj go jak intruza.s 1. Apollodoros, I.7.3. 2. Herodot,1.56; Pauzaniasz, V11.1.2. 3. Hyginus, Fabulae,186; Astronomia, II.18. 4. Diodor z Sycylii, IV.67.6; Pauzaniasz, IX.40.3. 5. O.widiusz, Heroidy, XI; Homer, Odyseja, X.1 i nast.; Hyginus, Fabulae, 238; Plutarch, Opowieci paralelne, 28; Diodor z Sycylu, V.8; Pauzaniasz, X.38.2. 6. Homer, Odyseja, loc. cit.; Wergiliusz, Eneida, I.142.5.

148 43.1- 43.5 I. Eolowie i Jonowie, tworzcy dwie pierwsze fale najazdu patriarchalnych Hellenw na Grecj, zostali nakonieni przez Helladw, bdcych ju na miejscu, do uznania kultu potrjnej bogini i do zmiany swych obyczajw. W ten sposb zostali Grekami ( Graikoi- "czcicielami Szarej Bogini, czyli staruchy"). Achajowie i Dorowie ustanowili prliej wadz patriarchaln i patrylinearne dziedziczenie, przedstawiajc Achajosa oraz Dorosa jako synw wsplnego przodka Hellena bdcego msk form bogini ksiyca Helle, czyli Heleny. Wedug Kroniki Paryskiej przemiana ta z Grekw w Hellenw, miaa nastpi w roku 1521 przed Chr. ; data wydaje si dosy rozsdnie ustalona. Eol i lon zostali wwczas przesunici do drugiego pokolenia i nazwani synami zodzieja Ksutosa. Oznaczao to napitnowanie wiary Eolw i Jonw w orgiastyczn bogini ksiyca Afrodyt, ktrej witym ptakiem by ksuthos, czyli wrbel, i ktrej kapanki lekcewayy patriarchalne zasady traktujce kobiety jako wasno ojcw i mw. Eurypides, jako lojalny Jon z Aten, kae lonowi by starszym bratem Dorosa i Achajosa, a rwnoczenie synem Apollina (zob. 44a). 2. Uwiedzenie Melanippe i kobylogowej Demeter (zob.16f) przez Posejdona oraz uwiedzenie Ewippe przez Eola s incydentami odnoszcymi si prawdopodobnie do jednego wydarzenia, a mianowicie, do zagarnicia przez Eolw przedhelleskich orodkw kultu konia. Mit o olepieniu Arne, uwizieniu jej w grobowcu, gdzie urodzia blinita, Eola i Bojotosa, i o porzuceniu dzieci na grze na poarcie dzikim zwierztom jest zapewne interpretacj rozpowszechnionego obrazu przedstawiajcego mit o Danae (zob. 73.4), Antiope (zob. 76a) i innych. Na obrazie tym kapanka Matki Ziemi siedzi skulona w grobowcu (tholos) pokazujc noworoczne bliniaki pasterzowi, ktry ma je ujawni podczas misteriw. Wejcia do grobowcw, tholos, znajduj si zawsze po wschodniej stronie, jak gdyby zapowiadajc ponowne narodziny. Pasterze zawiadamiaj wiernych o znalezieniu dzieci porzuconych na grze, karmionych przez jakie wite zwierz - krow, wini, koz, suk albo wilczyc. Dzikie zwierzta, przed ktrymi rzekomo uratowano dzieci, maj przedstawia okresowe przemiany nowo narodzonego witego krla (zob. 30. I ). 3. Pozostaa cz mitu, z wyjtkiem sprawy uwizionych wiatrw i kazirodztwa na Liparze, jest echem mitu odnoszcego si do migracji plemiennej. Mitografowie nie s w stanie odrni Eola, syna Hellena, od drugiego Eola, ktry mia by synem Ksutosa po to, by Eolowie mogli by Grekami w trzecim pokoleniu, i od trzeciego Eola, wnuka pierwszego. 4. Poniewa bogowie Homera bynajmniej nie uwaaj kazirodztwa synw i crek Eola za co nagannego, wydaje si, e zarwno on, jak i Enarete byli tytanami, a nie zwykymi miertelnikami, a tym samym nie obowizyway ich nakazy tablic kapaskich okrelajcych stopie pokrewiestwa. Ich synowie i crki byli pozostaymi szecioma parami wadajcymi siedmioma ciaami niebieskimi i siedmioma dniami witego tygodnia (zob. ld): Wyjaniaoby to ich uprzywilejowane i podobne boskiemu bytowanie w niedostpnym paacu zbudowanym na pywajcej wyspie, w ktrym nie istnieje problem jedzenia, picia i ubrania, tak jak na Delos przed narodzinami Apollina (zob. 14.3). Makareus znaczy "szczliwy", ale by to stan szczliwoci znany tylko bogom. Dopiero aciscy mitografQwie uczowieczyli Eola kac mu zatroszczy si powanie o stosunki panujce w jego domu. Poprawki, ktre wprowadzili do mitu, pozwoliy im uzasadni zaoenie krlestwa eolskiego w Italii i na Sycylii, a take - poniewa Kanake znaczy "szczekanie", jej dziecko za rzucono psom na poarcie - italski zwyczaj skadania w ofierze szczenicia. Owidiusz zaczerpn widocznie sw opowie z ksigi drugiej Historii Etruskw Sostratosa (Plutarch, Opowieci paralelne, 28). 5. Wiatry naleay pocztkowo do Hety i bogowie mscy nie mieli nad nimi adnej wadzy. Ponadto w relacji Diodora Eol uczy jedynie wyspiarzy, jak maj posugiwa si aglami, i przepowiada z ognia, jakie bd wiatry. Wadza nad wiatrami, uwaanymi za dusze zmarych,

jest jednym z przywilejw, z ktrych przedstawiciele bogini mierci rezygnowali z najwikszymi oporami. Czarownice w Anglii, Szkocji i Bretanu jeszcze w XVI i XVII w. twierdziy, e maj wadz nad nimi, i sprzedaway wiatry eglarzom. Dorowie jednak nie zaniedbywali najmniej-

43.5 - 44.1

149

szego szczegu i ju w czasach Homera awansowali Eola, eponimicznego protoplast Eolw, do Xangi mniejszego boga, powierzajc mu opiek nad jego towarzyszami - wiatrami odebranymi Herze. Wyspy eolskie noszce jego imi znajdoway si w okolicy znanej z gwatownoci i rozmaitoci wiatrw (zob.170g). Kompromis ten przyjli widocznie z niechci kapani Zeusa i Posejdona, sprzeciwiajcy si tworzeniu nowych bstw, jak te i konserwatywni wyznawcy Hery, ktrzy uwaali, e wiatry do niej bezspornie nale.

44 ION a. Apollo przespa si tajemnie z Kreuz, crk Erechteusa i on Ksutosa, w jaskini pod ateskimi Propylejami. Kiedy ze zwizku tego urodzi si syn, Apollo go porwa i unis do Delf, gdzie zosta sucym w wityni, a kapani nazwali go Ionem. Ksutos nie mia spadkobiercy i po dugich namysach uda si w kocu do wyroczni delfickiej, by si dowiedzie, co ma zrobi, by si doczeka potomka. Ku swojemu zdumieniu usysza, e piezwsz osob, ktr spotka po wyjciu z sanktuarium, bdzie jego syn. By to Ion, a Ksutos doszed do wniosku, e musia go spodzi przed wielu laty z jak Menad podczas dionizyjskich orgii w Delfach. Ion nie mg temu zaprzeczy i uzna Ksutosa za swego ojca. Kreuza jednak wpada w gniew, gdy si dowiedziaa, e Ksutos ma syna, ona za jest bezdzietna, i prbowaa zgadzi Iona podajc mu kubek zatrutego wina. Ion przed wypiciem odla libacj na cze bogw, do rozlanego za wina podlecia gob, by sprbowa, jak ono smakuje. Gob pad nieywy. Kreuza ucieka szukajc azylu przy otarzu Apollina. Ion, paajc zemst, chcia j odcign od otarza, ale wtrcia si kapanka tumaczc mu, e jest synem Kreuzy i Apollina, nie powinien jednak podway wiary Ksutosa, e spodzi syna z Menad. Nastpnie obiecano Ksutosowi, e Kreuza urodzi mu synw: Dorosa i Achajosa. b. lon polubi potem Helike, c#k Selinosa, krla Ajgialos, po ktrym wstpi na tron. Po mierci Erechteusa zosta wybrany krlem Aten.. Cztery stany ateskie - chopi, rzemielnicy, kapani i onierze - nazwane imionami synw, ktrych urodzia mu Helike.l 1. Pauzaniasz, V11.1.2; Eurypides, lon; Strabon, VIII.7.1; Konon, Opowieci, 27

I. Powyszy dramatyczny mit powtarzany jest dla podkrelenia starszestwa Jonw nad Dorami i Achajami (zob. 43.1 ), a take, by przyzna im boskie pochodzenie od Apollina. Kreuza w jaskini jest za zapewne bo#ini ukazujc noworoczne dzieci lub dzieci (zob. 43.2)

150

44.1- 45.2

pasterzowi, ktrego omykowo potraktowano jako Apollina w stroju pasterskim. Helike, "wierzba", bya drzewem pitego miesica powiconym potrjnej muzie. Kapanki posugiway si wierzb przy wszelkiego rodzaju czarach i magii wodnej (zob. 28.5). Jonowie, jak si zdaje, podporzdkowali si jej bez sprzeciwu.

45 ALKIONE I KEYKS a. Alkione bya crk Eola, stranika wiatrw, i Ajgiale. Polubia Keyksa z Trachiny, syna Gwiazdy Zarannej, i tak byli ze sob szczliwi, e Alkione wyzywajco nazwaa siebie Her, swego maonka za Zeusem. Olimpijczycy; rzecz jasna, zapaali gniewem i uderzeniem pioruna zatopili statek, na ktrym Keyks pyn do jakiej wyrozni. Duch jego ukaza si Alkione, ktr m wbrew jej woli pozostawi w Trachinie. Zrozpaczona Alkione rzucia si w morskie gbiny. Jakie litociwe bstwo zamienio ich w par zimorodkw: b. Obecnie kadej zimy samica zimorodka z wielkim paczem zanosi martwego samca do grobu, po czym buduje szczelne gniazdo z cierni, puszcza je na morze, skada w nim jaja i wysiaduje swe potomstwo. Wszystko to czyni w Dni Halkioskie - przez siedem dni poprzedzajcych zimowe przesilenie i siedem dni po nim - kiedy Eol zakazuje wiatrom kry nad falami. c. Niektrzy jednak utrzymuj, e Keyks zosta zamieniony w mew.l

Apollodoros, I.7.3.; scholia do Ptakw Arystofanesa, 250; scholia i Eustatios o Iliadzie Homera, IX.562; Pliniusz, Historia naturalna, X.47; Hyginus, Fabulae, 65; Owidiusz, Przemiany, XI.410-748; Lukian, Halkion, I; Plutarch, Ktrezwierzta s zmylniejsze, ldowe czy morskie?, 35.

l. Legenda o gniedzie zimorodka (nie majca adnych podstaw w historii naturalnej, poniewa zimorodek nie buduje adnych gniazd, lecz skada jaja w szczelinach na brzegu), moe

jedynie odnosi si do narodzin noweg witego krla podczas zimowego przesilenia, kiedy krlowa przedstawiajca jego matk, bogini ksiyca, przetransportowaa ju zwoki dawnego krla na wysp cmentarn. Poniewa jednak zimowe przesilenie nie zawsze zbiega si z t sam faz ksiyca, "co roku" naley rozumie "kadego Wielkiego Roku", obejmujcego sto lunacji, w czasie ostatniej bowiem czasy soneczny i ksiycowy s mniej wicej zsynchronizowane, i wtedy wanie koczy si panowanie witego krla. 2. Homer wie zimorodka (halkyon) z Alkione (zob. 80d), tytuem Kleopatry, ony Meleagra (Iliada, IX.562), i z crk Eola, stranika wiatrw (zob. 43h). Halkyon nie moe wobec tego oznacza hal-kyon, "psa morskiego", jak to zazwyczaj przypuszczano, lecz musi oznacza alky-one, "krlow, ktra strzee przed zem". Tego rodzaju rdosw potwierdza mit o Alkionie i Keyksie oraz karze wymierzonej im przez Zeusa i Her. Na rol mewy w legendzie nie ma

45.2 - 46.b

151

potrzeby ka wikszego nacisku chocia ten popiskujcy aonie ptak powicony by bogini morza Afrodycie lub Leukotei (zob.170y), podobnie jak zimorodek na Cyprze (zob.160g). Wydaje si, e pod koniec drugiego tysiclecia przed Chr. eglujcy po morzu Eolowie, ktrzy zgodzili si uzna przedhellesk bogini za sw protoplastk i opiekunk, zostali lennikami Achajw, wyznawcw Zeusa, i musieli przyj religi olimpijsk. "Zeus", zdaniem Joannesa Tzetzesa (Antehomerica,102 i nast. , oraz Chiliades,1.474), dotychczasowy tytu pomniejszych krlw (zob. 68.1 ), sta si odtd tytuem zastrzeonym dla ojca niebios. Na Krecie jednak staroytny przekaz o Zeusie rodzcym si i umierajcym co roku przetrwa do czasw chrzecijaskich, a grobowce Zeusa pokazywane l5yy w Knossos, na grze Idzie i na Dikte. Kade z tych miejsc stanowio oddzielny orodek kultu. Kallimach by zgorszony i w wym Hymnie do Zeusa pisa: "Kreteczycy zawsze byli kamcami. Wybudowali nawet, o panie, twj grb! Ale ty nie zmare, poniewa yjesz wiecznie." Cytat ten znajduje si w dziele: Titus,1.12 (zob. 7.6). 3. Pliniusz - opisujc szczegowo rzekome gniazdo zimorodka zwanego przez Linneusza halcyoneum - donosi, e zimorodka widuje si rzadko, i to jedynie w okresie obu przesile oraz zachodu Plejad. Dowodzi to, e zimorodek stanowi pocztkowo symbol bogini ksiyca, ktra na przemian bya Bogini mierci w yciu podczas letniego przesilenia i ycia w mierci podczas przesilenia zimowego. Kadego Wielkiego Roku, na pocztku listopada, gdy Plejady zachodziy; bogini ksiyca wysyaa witeniu krlowi zawiadomienie, e zblia si godzina jego mierci. 4. Inna jeszcze Alkione, crka Plejone ("eglujcej krlowej") i Atlasa, bya przywdczyni siedmiu Plejad (zob. 39d). Heliakalny wschd Plejad w maju rozpoczyna rok eglarski. Ich zachd oznacza koniec tego roku, kiedy to (jak stwierdza Pliniusz w ustpie dotyczcym zimorodka) dmie wyjtkowo chodny wiatr pnocny. Okolicznoci mierci Keyksa dowodz, e Eolowie, ktrzy synli jako eglarze, czcili bogini w postaci Alkione, poniewa obronia ich przed rafami i burzami. Zeus co prawda razi piorunem statek Keyksa, lekcewac potg Alkione, niemniej jednak uwaano, e zimorodek posiada si magiczn, ktra pozwala agodzi burze. Zasuszone jego ciao uywane byo jako talizman przeciw piorunom Zeusa widocznie na tej zasadzie, e piorun nie uderza dwa razy w to samo miejsce. W okresie zimowego przesilenia Morze rdziemne przewanie bywa spokojne.

46

TEREUS a. Tereus, syn Aresa, by krlem Tracji w czasach, gdy zajmowaa ona obszar fokijskiej Daulis, chocia niektrzy twierdz, e by krlem Pagaj w Megaris.l W sporze granicznym wystpi jako porednik po stronie krla ateskiego Pandiona, ojca bliniakw Butesa i Erechteusa, i poj za on ich siostr Prokne, ktra urodzia mu syna Itysa. b. Nieszczliwym zrzdzeniem losu Tereus, oczarowany gosem Filomeli, modszej siostry Prok#e, zakocha si w niej i w rok pniej, ukrywszy Prokne w wiejskiej chacie niedaleko swego paacu w Daulis, donis o jej mierci Pandionowi. Ten, wspczujc Tereusowi, zaofiarowa mu Filomel, by zaja miejsce Prokne, i da swej crce wyruszajcej na lub do Daulis stra atesk. Tereus zamordowa stranikw, a gdy Filomela dotara do paacu, wzi j przemoc. Wkrtce Prokne dowiedziaa si o wszystkim, lecz przezorny

152

46.b- 46.2

Tereus ju wczeniej odci jej jzyk i zamkn j w pokojach suby, wobec czego moga porozumie si ze swoj siostr jedynie za porednictwem sw wplecionych we wzr szaty lubnej przeznaczonej dla Filomeli. Zdanie to brzmiao: "Prokne jest wrd niewolnic." c. Tymczasem wyrocznia ostrzega Tereusa, e Itys zginie z rki bliskiego krewnego. Podejrzewajc swego brata Dryasa o knucie krwawego spisku w celu zagarnicia tronu, Tereus niespodziewanie zabi go toporem. Tego samego dnia Filomela przeczytaa wiadomo przesan przez siostr. Popieszya do pokojw suby, znalaza jedn komnat zamknit, wyamaa drzwi i zastaa w rodku Prokne bekocc niezrozumiale i krc po pokoju. - Ach, ebym tylko moga zemci si na Tereusie, ktry mnie okama i mwic, e nie yjesz, uwid mnie! - zawoaa przeraona Filomela. Prokne, pozbawiona jzyka, nie moga nic odpowiedzie, ale wybiega z pokoju, chwycia swego syna Itysa, zabia go, wypatroszya, po czym ugotowaa w miedzianym garnku, by poda go do zjedzenia Tereusowi. d. Kiedy Tereus uwiadomi sobie, jakie miso jad, chwyci za topr, ktrym zabi Dryasa, i zacz ciga siostry. Ucieky z paacu. Dogoni je i jeszcze chwila, a popeniby podwjn zbrodni, gdyby bogowie nie zamienili wszystkich trojga w ptaki. Prokne zostaa j#skk, Filomela sowikiem, Tereus za dudkiem. Fokijczycy opowiadaj, e adna jaskka nie mie uwi gniazda w Daulis lub okolicy, aden sowik tam nie piewa ze strachu przed Tereusem. Jaskka pozbawiona jzyka lata wkoo popiskujc - ciga j za dudek krzyczc: "Pu? Pu?" ("Dokd? Dokd?"). Sowik natomiast udaje si do Aten, gdzie bez przerwy opakuje Itysa, ktrego mier nieumylnie spowodowa, i piewa: "Ity! Ity!"2 e. Niektrzy natomiast utrzymuj, e Tereus zosta zamieniony w jastrzbia.3 1. Apollodoros, I11.14.8; Tukidydes, II.29; Strabon, IX.3.13; Pauzaniasz,1.41.8. 2. Apollodoros, 111.14.8; Nonnos, Dionysiaka, IV.320; Pauzaniasz, I.5.4; I.41.8 oraz

X.4.6; Hyginus, Fabulae, 45; fragmenty Tereusa Sofoklesa; Eustatios o Odysei Homera, XIX.418; Owidiusz, Przemiany, V1.426-674; pierwszy mitograf watykaski, 45. 3. Hyginus, Fabulae, 45.

* l. Ten do niezwyky,romans zosta, jak si zdaje, wymylony, by wytumaczy szereg tracko-pelazgijskich malowide ciennych, ktre najedcy fokijscy znaleli w wityni Daulis ("krzaczastej"), w istocie ilustrujcych rozmaite lokalne metody wieszczenia. Z. Odcicie jzyka Prokne stanowi myln interpretacj sceny przedstawiajcej wieszczk w transie wywoanym przez ucie lici laurowych. Twarz jej wykrzywiona jest w ekstazie, a nie w blu, to za, co potraktowano jako odcity jzyk, jest w istocie liciem laurowym, ktry podaje jej kapan tumaczcy niezrozumiay bekot wieszczki. Wplatanie motywu z liter we wzr szaty

46.2- 47.c

153

lubnej jest mylnym tumaczeniem innej sceny, tej mianowicie, kiedy kapanka rzuca pk wieszczych witek na biae ptno, podobnie jak to czynili opisani przez Tacyta (Germania, X) Celtowie lub przedstawieni przez Herodota (IV.67) Scytowie. Witki ukadaj si w ksztat liter, ktre ona nastpnie odczytuje. Tak zwane zjedzenie Itysa przez Tereusa jest rwnie myln interpretacj sceny, w ktrej kapanka wierzby szuka omenw we wntrznociach dziecka = zoonego za krla w ofierze. Obraz Tereusa w wyroczni przedstawia prawdopodobnie Tereusa #e na skrze baraniej, w wityni, w ehwili kiedy zapada w wieszczy sen (zob. 51g). Grecy na pewno ;# odczytaliby t scen waciwie. Zabjstwo Dryasa byo zapewne w rzeczywistoci scen przed'# stawiajc kapana pod dbem odczytujcego na mod Druidw omeny z pozycji zwok czowieka, ktry upad umierajc. Przemienienie Prokne w jaskk zaczerpnite zostao ze sceny przedstawiajcej kapank w szacie z pir, wieszczc z lotu jaskki. Przemienienie Filomeli #r sowika i Tereusa w dudka jest bodaje wynikiem podobnych bdnych interpretacji. Imi Tereus, oznaczajce, ,stranika'', dowodzi, e na obrazie z dudkiem przedstawiony by wieszczek. 3. Dalsze dwie sceny wyobraay prawdopodobnie wieszczcego herosa o wowym ogonie, ktremu skadano krwawe ofiary, i modego mczyzn zasigajcego porady pszczelej wyroczni. S to Erechteus i Butes (zob. 47.1 ). Ten ostatni syn w staroytnoci jako pszczelarz i by bratem Prokne i Filomeli. Matk ich bya Zeuksippe, "ta, ktra zaprzga konie", niewtpliwie kobylot gowa Demeter. 4. Wszyscy mitografowie z wyjtkiem Hyginusa ka Prokne zamieni si w sowika, Filomeli za w jaskk. Musi to by nieudolna prba poprawienia bdu jakiego wczeniejszego poety dowodzcego, e Tereus odci jzyk Filomeli, a nie Prokne. Dudek jest ptakiem krlewskim, poniewa ma czubek z pir, i szczeglnie pasuje do opowieci o Tereusie albowiem gniazda tego !# ptaka wydzielaj osawion wo. Wedug Koranu dudek powtarza Salomonowi wieszcze tajemnice.

5. Daulis, zwana pniej Fokid, miecia, jak si zdaje, orodek kultu ptakw. Fokos, eponimiczny zaoyciel #Zowego pastwa, zwany by synem Ornytiona ("ptaka ksiycowego"zob. 43.1 ). Hyginus opowiada, e Tereus zosta jastrzbiem, krlewskim ptakiem Egiptu, Tracji i pnocno-zachodniej Europy.

47 ERECHTEUSIEUMOLPOS a. Krl Pandion zmar przedwczenie z rozpaczy, dowiedziawszy si o losie Prokne, Filomeli i Itysa. Jego synowie bliniacy podzielili si dziedzictwem: Erechteus zosta krlem Aten, Butes za kapanem Ateny i Posejdona.l # b. ona Erechteusa, Praksytea, urodzia czterech synw, w tym jego nastpc, Kekropsa, oraz siedem crek: Protogoni, Pandor, Proknis, on Kefalosa, Kreuz, Orejtyj, Chtoni, ktra polubia swego stryja Butesa, i najmodsz, Otioni.z c. Ot Posejdon kocha si tajemnie w Chione, crce Orejtyi i Boreasza. Urodzia mu ona syna Eumolposa, ale wrzucia go do morza bojc si gziiewu Boreasza. Posejdon strzeg Eumolposa i wyrzuci go na brzegi Etiopii, gdzie wychowa si w domu Bentesikyme, jego siostry przyrodniej, crki bogini morza Amfitryty. Gdy Eumolpos by ju penoletni, Bentesiky#'re oenia go

154

47.c-47.1

z jedn ze swych crek. On jednak kocha si w innej, wic Bentesikyme wygnaa go do Tracji, gdzie spiskowa przeciw swemu patronowi, krlowi Tegyriosowi, i musia szuka schronienia w Eleuzis. Tutaj si ustatkowa i zosta kapanem misteriw Demeter i Persefony, w ktre nastpnie wtajemniczy Heraklesa, uczc go rwnoczenie gry na lirze i piewu. Eumolpos znakomicie gra na lirze; zdoby rwnie nagrod w konkursie fletowym podczas igrzysk pogrzebowych Peliasa. Jego eleuzyjskie wspkapanki byy crkami Keleosa. Eumolpos syn z pobonoci i dziki niej uzyska w kocu przebaczenie od umierajcego krla Tegyriosa, ktry pozostawi mu w spadku tron tracki.3 d. Po wybuchu wojny midzy Atenami i Eleuzis Eumolpos sprowadzi siln armi Trakw na pomoc obywatelom Eleuzis, dajc dla siebie w imi swego ojca, Posejdona, tronu attyckiego. Ateczycy bardzo si przestraszyli, a gdy Erechteus zasiggn rady wyroczni, usysza, e po to, by zwyciy, musi zoy Atenie w ofierze sw najmodsz crk, Otioni. Otionia bez oporu pozwolia si zaprowadzi na otarz. Obie jej starsze siostry, Protogonia i Pandora, popeniy samobjstwo, poniewa niegdy luboway, e jeli jedna z nich zginie mierci gwatown, pozostae pjd w jej lady.4 e. W bitwie, ktra potem nastpia, Ion poprowadzi Ateczykw do zwycistwa, Erechteus za zabi uciekajcego Eumolposa. Posejdon baga swego brata Zeusa, by go pomei, ten za speni jego prob natychmiast#, rac Erechteusa piorunem. Niektrzy jednak twierdz, e Posejdon zabi go

trjzbem pod Makraj, gdzie ziemia si otworzya, by go przyj do swego wntrza. f. Na mocy zawartego wwczas pokoju Eleuzyjczycy podporzdkowali si Ateczykom we wszystkich sprawach poza misteriami. Stanowisko kapana po Eumolposie obj jego modszy syn Keryks, ktrego potomkowie nadal jeszcze posiadaj wielkie dziedziczne przywileje w Eleuzis.5 g. Ion panowa po Erechteusie, dla upamitnienia za dobrowolnie zoonej ofiary z trzech crek do dzi wylewane s na ich cze bezwinne libacje.s 1. Owidiusz, Przemiany, VI.675 i nast.; Apollodoros,111.15.1. 2. Owidiusz, loc. cit.; Suidas pod hasem "Parthenoi"; Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 46. 3. Plutarch, O wygnaniu, 17; Apollodoros, 11.5.12; Teokryt, Sielanki, XXIV. 110; Hyginus, Fabulae, 273; Pauzaniasz,1.38.3. 4. Apollodoros,111.15.4; Hyginus, Fabulae, 46; Suidas, loc. cit. 5. Pauzaniasz, VI1.1.2 oraz I. 38.3; Eurypides, lon, 277 i nast. 6. Scholia do Edypa w Kolonie Sofoklesa,100.

l. Mit o Erechteusie i Eumolposie wie si z podbojem Eleuzis przez Ateny i tracko-libijskim pochodzeniem misteriw eleuzyjskich: Opowie ta obejmuje rwnie ateski kult orgiastycz-

47.I - 48.d

155

nej nimfy-pszczoy letniego przesilenia, poniewa Butes wie si w greckim micie z kultem pszczoy na grze Eryks (zob. 154d), a jego brat-bliniak Erechteus ("ten, ktry pieszy nad wrzoswiskiem", to bardziej prawdopodobne znaczenie ni "burzcy") jest mem, pracowitej bogini", czyli krlowej pszczoy. Imi krla Tegyriosa z Tracji, ktrego krlestwo odziedziczy wnuk Erechteusa, jest jeszcze jednym powizaniem z pszczo; oznacza ono "dach na ulu". Ateny syny z miodu. 2. Trzy szlachetne crki Erechteusa, podobnie jak trzy crki jego przodka Kekropsa, s pelazgijskimi potrjnymi boginiami, na cze ktrych odbyway si libacje przy okazji rnych uroczystoci. Otionia ("z klapkami na uszy"), ktr podobno wybrano na ofiar dla Ateny, jest niewtpliwie sam bogini-sow Aten, Protogonia stworzycielk Eurynome (zob. I. I ), a Pandora bogini ziemi Re (zob. 39.8). Przy przejciu od matriarchatu do patriarchatu niektre kapanki Ateny zostay by moe zoone w ofierze Posejdonowi (zob.121.3). 3. Trjzb Posejdona i grom Zeusa byy pocztkowo jedn i t sam broni, witym labrys, czyli podwjnym toporem, ale zostay zrnicowane, gdy Posejdon zosta bogiem morza, a Zeus zastrzeg sobie wyczne prawo do piorunu (zob. 7.7). 4. Butes, zaliczany do Argonautw (zob.148.1), nie nalea waciwie do rodziny Erechteidw, ale jego potomkowie, Buteidzi z Aten, utorowali sobie drog do towarzystwa ateskiego i w VI w. zajli ju stanowiska kapanw Ateny Polias i Posejdona Erechteusa - byo to poczenie helleskiego Posejdona ze staroytnym herosem pelazgijskim - jako dziedziczne w rodzinie (Pauzaniasz, 1.26.6) i odpowiednio, jak si zdaje, zmienili mit, podobnie jak zmienili mit o Tezeuszu (zob. 95. 3). Poczyli attyckiego Butesa ze swym przodkiem, trackim synem Boreasza, ktry skolonizowa Naksos i podczas najazdu na Tesali zgwaci Koronis (zob. 50.5), lapick

ksiniczk (Diodor z Sycylii, V.50).

48 BOREASZ a. Orejtyja, crka Erechteusa, krla Aten, i jego ony Praksytei, taczya pewnego dnia nad rzek Ilissos, gdy Boreasz, syn Astrajosa i Eos, brat Wiatrw Poudniowego i Zachodniego, porwa j, unis na ska w pobliu rzeki Ergines i tam zgwaci pod oson ciemnych chmur.l b. Boreasz od dawna kocha si w Orejtyi i raz po raz prosi o jej rk, ale Erechteus zwodzi go obietnicami. W kocu Boreasz uwaajc, e ju i tak zbyt wiele czasu straci na gadanie, uciek si do waciwego mu gwatownego postpku. Niektrzy jednak twierdz, e Orejtyja niosa koszyk w dorocznej procesji Tesmoforiw, ktra serpentyn wchodzi na Akropol, do wityni Ateny Polias, i wtedy wanie Boreasz schowa j pod swe brunatne skrzyda i porwa, niedostrzeony przez otaczajce j tumy. c. Zabra Orejtyj do trackiego miasta Kikonw, gdzie zostaa jego on i urodzia mu blinita: Kalaisa i Zetesa, ktrym po dojciu do wieku mskiego urosy skrzyda, oraz dwie crki, a mianowicie Chione, ktra urodzia Posejdonowi Eumolposa, i Kleopatr, on krla Fineusa, ofiar harpii.z d. Boreasz zamiast ng mia ogony wowe, a mieszka w siedmiu jarach

156

48.d-48.4

jaskini na grze Hajmos, gdzie Ares mia stajnie dla swoich koni, ale przebywa rwnie nad rzek Strymon.3 e. Pewnego razu, przybrawszy posta ogiera o ciemnej grzywie, Boreasz pokry dwanacie spord trzech tysicy koby nalecych do Erichtoniosa, syna Dardanosa, ktre pasy si na moczarach w pobliu rzeki Skamander. Ze zwizku tego przyszo na wiat dwanacie rebit, ktre potrafiy pdzi po kosach zboa, nie amic ich, i po grzbietach fal, nie tonc.4 f. Ateczycy uwaaj Boreasza za swego szwagra i kiedy pewnego razu wysucha ich prb i zniszczy flot Kserksesa, wystawili mu wityni na brzegach rzeki Ilissos.5 1. Apollodoros,111.15.1-2; Apoloniusz z Rodos,1.212 i nast. 2.Owidiusz, Przemiany, V1.677 i nast.; scholia do Odysei, XIV.533; Apollodoros, III.15.3 3. Pauzaniasz, V.19.1; Kallimach, Hymn do Artemidy,114, i Hymn do Delos, 26 i 63-65. 4. Homer, Iliada, XX.219 i nast. 5. Herodot, VII.189.

l. Boreasz o wowym ogonie, Wiatr Pnocny, by jednym z wciele demiurga Ofiona, ktry taczy z Eurynome, czyli Orejtyj, bogini stwoFzenia, i j zapodni (zob. la). W tym samym jednak stosunku, w ktrym Ofion pozostawa do Eurynome lub Boreasz do Orejtyi, by rwnie Erechteus do pierwotnej Ateny. Atena Polias za ("patronka miasta"), dla ktrej taczya Orejtyja, moga by Aten Polias - Aten-rebiciem, bogini lokalnego kultu konia i kochank Boreasza-Erechteusa, ktry w ten sposb zosta szwagrem Aieczykw. Kult Boreasza pochodzi, jak si zdaje, z Libii. Naley pamita, e gdy Hermes zakocha si w Herse, poprzedniczce Orejtyi, nioscej wity koszyk w podobnej procesji na Akropol, zgwaci j nie wywoujc oburzenia Ateny. Tesmoforie, jak si zdaje, byy pocztkowo orgiastycznym witem, podczas ktrego kapanki prostytuoway si publicznie po to, by zboe obrodzio (zob. 24.1 ). W koszach znajdoway si przedmioty o fallicznym ksztacie (zob. 25.4). 2. Pierwotna teoria, e dzieci s reinkarnacj zmarych przodkw, ktrzy przedostaj si do ona kobiety dziki nagym podmuchom wiatru, przetrwaa dugi czas w erotycznym kulcie bogini-kobyy, autorytet Homera za by dostatecznie waki, by jeszcze owieceni Rzymianie wierzyli, podobnie jak Pliniusz, e hiszpaskie klacze mog zosta zapodnione, gdy obracaj si zadem do wiatru (Pliniusz, Historia naturalna, IV.35 oraz VIlI.67). Warro i Kolumella wspominaj o tym samym zjawisku, a Laktancjusz przy kocu III w. przytacza jako analogi zapodnienie Matki Boej przez Ducha witego. 3. Boreasz dmie w zimie z pasma grskiego Hajmos i ze Strymonu, na wiosn za, gdy wszystko kwitnie, moe si wydawa, e to ten wanie wiatr zapodni ca ziemi attyck. Poniewa jednak wiatr ten nie moe d w odwrotnym kierunku, mit o zgwaceniu Orejtyi jest chyba take reminiscencj rozpowszechnienia ateskiego kultu Wiatru Pnocnego w Tracji. Z Tracji czy te bezporednio z Aten kult ten dotar do Troady, gdzie wacicielem trzech tysicy klaczy by Erichtonios, synonim Erechteusa (zob.158g). Dwanacie rebic suyo jako zaprzg dla trzech rydwanw cignitych przez cztery konie, po jednym rydwanie dla kadej z corocznych triad: Wiosny, Lata, Jesieni. Gra Hajmos bya kryjwk potwora Tyfona (zob. 36e). 4. Sokrates, nie majc zrozumienia dla istoty mitu, mylnie interpretuje zgwacenie Orejtyi sugerujc, e ksiniczk tego imienia bawic si na stromych skaach w pobliu Ilissos lub #:

48.4-49.2

157

Areopagu przypadkowo zrzuci ze skay podmuch wiatru i zgina (Platon, Fajdros, VI.229b). Kult Boreasza zosta pniej wskrzeszony w Atenach na pamitk zniszczenia przez niego floty perskiej (Herodot, VII.189). Wspar on rwnie Megalopolitaczykw przeciw Spartanom zyskujc tym doroczne ofiary (Pauzaniasz, VIII.36.3).

49 ALOPE a. Krl Arkadu, Kerkion, syn Hefajstosa, mia pikn crk Alope, ktr uwid Posejdon. Alope w tajemnicy przed ojcem urodzia syna i kazaa

piastunce porzuci go na jakiej grze. Pewien pasterz znalaz dziecko karmione przez klacz i zabra je do swego szaasu. Bogate szaty niemowlcia zwrciy powszechn uwag. Inny pasterz chcia wzi chopca na wychowanie, ale da rwnie bogatej szaty wiadczcej o krlewskim pochodzeniu dziecka. Obaj pasterze si pokcili i doszoby do zabjstwa, gdyby towarzysze nie zaprowadzili ich przed krla Kerkiona. ftozkaza on przynie szat, o ktr toczy si spr, i pozna, e zrobiona jest z sukni jego crki. Przeraona piastunka przyznaa si do wszystkiego. Kerkion kaza uwizi Alope, a syna jej porzuci na grze. Dzieckiem ponownie zaopiekowaa si klacz, drugi za pasterz, ktry je odnalaz, wiedzc ju o krlewskim pochodzeniu dziecka, zabra je do swej chaty i nazwa Hippotoosem.l b: Po zamordowaniu Kerkiona Tezeusz ofiarowa tron arkadyjski Hippotoosowi. Alope zmara w wizieniu i zostaa pochowana przy drodze prowadzcej z Eleuzis do Megary, w pobliu stadionu Kerkiona. Posejdon jednak przemieni jej zwoki w zdrj zwany Alope.2 1. Hyginus, Fabulae, 38 i 187. 2. Pauzaniasz,1.39.3; Arystofanes, Ptaki, 533; Hyginus, Fabulae,187

l. Schemat tego mitu jest dobrze znany (zob. 43c; 68d; 105a i in.) z t tylko rnic, e Hippotoos porzucony jest dwukrotnie i e za pierwszym razem dochodzi do bjki midzy pasterzami. Ta anomalia jest zapewne wynikiem mylnego odczytania sekwencji obrazw przedstawiajcych odnalezienie krlewskich bliniakw przez pasterzy i tyche samych bliniakw bijcych si ze sob po dojciu do wieku mskiego - jak to byo w przypadku Peliasa i Neleusa (zob. 68f), Projtosa i Akrizjosa (zob. 73a) oraz Eteoklesa i Polinejkesa (zob.106b). 2. Alope jest bogini ksiyca w postaci liszki, ktrej imieniem nazwane zostao miasto Alope w Tesalu (Ferykydes cytowany przez Stefana z Bizancjum pod hasem "Alope"). Liszka bya rwnie godem Mesenii (zob: 89. 8i 146. 6). Mitograf prawdopodobnie myli si twierdzc, e szat zrobiono z sukni Alope, musiay to by powijaki z tkaniny zaopatrzonej w znaki klanu i rodziny (zob.10.1 i 60.2).

158

50.a - 50.e 50 ASKLEPIOS

a. Koronis, crka Flegyasa, krla Lapitw, brata Iksjona, mieszkaa na brzegu tesalskiego jeziora Beobeis, w ktrym zazwyczaj mya nogi.l b. Apollo zosta jej kochankiem. Gdy wybiera si w swoich sprawach do Delf, pozostawia przy Koronis kruka o nienobiaych pirach. Koronis jednak od dawna kochaa si potajemnie w Arkadyjczyku Ischysie, synu Elatosa, teraz za dopucia go do swego oa, mimo e bya ju w ciy od

Apollina. Zdenerwowany kruk nie zdy nawet wyruszy do Delf, by donie o skandalu i otrzyma pochwa za sw czujno, a ju Apollo odgad, e Koronis nie dochowaa mu wiernoci. Rzuci wic kltw na kruka za to, e nie wyku oczu Ischysowi, kiedy ten zbliy si do Koronis. Oboony kltw kruk sczernia i odtd wszystkie kruki s czarne.2 c. Gdy Apollo poskary si siostrze Artemidzie i opowiedzia jej o doznanej zniewadze, bogini pomcia go rac Koronis pkiem strza. Apollo patrzc na zwoki poczu wyrzuty sumienia, ale nie mg przywrci jej ycia. Dusza Koronis uleciaa do Tartaru, zwoki leay na stosie namaszczone pachnidami i zanim Apollo oprzytomnia, zapalono ogie. Wezwa wwczas Hermessa, ktry przy wietle pomieni wyci ywe jeszcze dziecko z ona Koronis.3 By to chopak; Apollo da mu na imi Asklepios i zanis do jaskini centaura Chejrona, ktry nauczy go sztuki leczenia i polowania. Niektrzy utrzymuj, e Ischys, zwany rwnie Chylosem, zosta raony piorunem przez Zeusa, inni natomiast twierdz, e zabi go sam Apollo.4 d. Epidauryjczycy natomiast opowiadaj zupenie inn histori. Twierdz mianowicie, e ojciec Koronis, Flegyas, ktry zaoy miasto tego samego imienia, skupi przy sobie najlepszych wojownikw Grecji i yjc z grabiey wybra si do Epidauros na przeszpiegi, pragn bowiem si dowiedzie, jak wyglda ten kraj i czy zamieszkujcy go lud jest silny. Nie wiedzia, e towarzyszca mu crka Koronis jest w ciy od Apollina. W sanktuariuxn Apollina w pobliu Epidauros wspomagana przez Artemid i Mojry urodzia syna, ktrego natychmiast porzucia na grze Tittion, syncej obecnie z leczniczych waciwoci rosncych na niej zi. Miejscowy pasterz Arestanas zauway nagle, e znik gdzie jego pies i brak jednej kozy. Wybra si wic na poszukiwania i odnalaz zwierzta karmice na zmian niemowl. Mia ju podnie dziecko, ale powstrzymaa go otaczajca je wielka jasno. Nie chcc wtrca si do boskich tajemnic, zawrci nabonie, pozostawiajc Asklepiosa pod opiek jego ojca, Apollina.5 e. Zdaniem Epidauryjczykw Asklepios nauczy si sztuki leczenia od Apollina i Chejrona. Tak wietnym zosta lekarzem i tak umiejtnie dobiera lekarstwa, e czczony jest jako twrca medycyny. Nie tylko leczy chorych.

50.e- 50.i

159

Atena daa mu ponadto dwie ampuki krwi Gorgony Meduzy: krew pobrana z y po lewej stronie ciaa Meduzy wskrzeszaa zmarych, krew pobrana z y po stronie prawej miaa moc natychmiastowego niszczenia. Inni utrzymuj, e Atena i Asklepios podzielili si krwi: on posugiwa si ni dla ratowania ycia, ona natomiast niszczya ycie i wszczynaa wojny. Atena podarowaa uprzednio Erichtoniosowi dwie krople tej krwi: jedn kropl, by zabijaa, drug za, by leczya. Umocowaa za obie ampuki na jego wowym ciele za pomoc zotych tasiemek.s f. Asklepios wskrzesi midzy innymi Likurga, Kapaneusa i Tyndareusa. Nie wiadomo, w ktrym wypadku Hades poskary si Zeusowi, e kradn mu poddanych - czy byo to po wskrzeszeniu Tyndareusa, Hippolitosa, Glaukosa lub Oriona, tyle tylko wiadomo, e Asklepiosa oskarono o pobieranie apwek w zocie, po czym zarwno on, jak i jego pacjenci zostali raeni miertelnie piorunem Zeusa.' g. Zeus przywrci jednak pniej ycie Asklepiosowi speniajc w ten

sposb niedyskretne proroctwo Ewippe, crki Chejrona, ktra przepowiedziaa, e Asklepios zostanie bogiem; umrze i ponownie bdzie bstwemdwukrotnie w ten sposb speniajc swj los. Wizerunek Asklepiosa dziercego uzdrawia# ce o wga umieci Zeus wrd gwiazd s h. Messeczycy utrzymuj, e Asklepios urodzi si w Trikka w Mesenii. Arkadyjczycy natomiast, e przyszed na wiat w Telpuzie. Zdaniem Tesalijczykw jego miejscem u#-odzenia jest Trikka w Tesalii. Spartanie nazywaj go Agnitasem, poniewa wyrzebili jego wizexunek z pnia wierzby, mieszkacy Sykionu za czcz go w postaci wa jadcego wozem zaprzonym w muy. W Sykionie trzyma w lewej rce szyszk sosny pistacjowej, ale w Epidauros rka jego spoczywa na gowie wa; w obu wypadkach w prawej rce dziery bero.9 i. Asklepios by ojcem promiennej Hygiei oraz Podalejriosa i Machaona, lekarzy, ktrzy towarzyszyli Grekom podczas oblenia Troi. Latynowie zwali go Eskulapem, Kreteczycy za twierdz, e to on, a nie Poliejdos przywrci ycie Glaukosowi, synowi Minosa, posugujc si pewnym zielem, ktre wskaza mu w grobie w.l# 1. Strabon, IX.5.21 i XIV.1.40. 2. Pauzaniasz,11.26.5; Pindar, Odypytyjskie,111.25 i nast.; Apollodoros, III.10.3. 3. Pindar, Ody pytyjskie, 111.8 i nast.; Pauzaniasz, loc. cit.; Fyginus, Fabulae, 202; Owidiusz, Frzemiany, II.612 i nast. 4. Apollodoros, III.10.3; Hyginus, loc. cit. i Astronomia, I1.40. 5. Pauzaniasz, IX.36.1 i I1.26.4; Inscriptiones Graecae, IV.1.28. 6. Diodor z Sycylu, V.74.6; Apollodoros, III.10.3; Tacjan, Orgdzie do Grekw; Eurypides, lon, 999 i nast. 7. Apollodoros, II1.10.3-4; Lukian, O taricu, 45; Hyginus, Fabulae, 49; Eratostenes cytowany przez Hygiusa, Astronomia,11.14; Pindar, Ody pytyjskie, III.55 i nast. oraz schoIia.

160

50.1- 50.5

8. Germanicus Caesar, O fenomenach Aratosa, 77 i nast.; Owidiusz, Przemiany, 642 i nast. ; Hyginus, loc. cit. 9. Pauzaniasz,11.26.6; VII1.25.6;111.14.7 i II 10.3; Strabon, XIV.1.39. 10. Homer, Iliada, II.732; Hyginus, Astronomia, II.14.

1. Mit ten wie si z problemami religijnymi pnocnej Grecj, Attyki i Peloponezu, likwidacj w imi Apollina przedhelleskiego kultu medycznego, ktremu przewodziy kapanki ksiyca w wyroczniach lokalnych herosw wcielonych w we, wrony lub kruki. Spotykamy wrd nich takie imiona jak Foroneus, ktrego mona utosami z celtyckim bogiem-krukiem Branem lub Vronem (zob. 57.1), Erichtonios o wowym ogonie (zob. 25.2) i Kronos (zob. 7.1 ) -to

imi jest odmian imienia Koronos ("wrona" lub "kruk") przysugujcego dwm ostatnim krlom Lapitw (zob. 78a). "Asklepios" ("nieustannie agodny") by to prawdopodobnie komplimentarny tytu nadawany wszystkim herosom-lekarzom w nadziei, e w ten sposb zyska si ich przychylno. 2. Patronki tego kultu, bogini Ateny, nie uwaano pocztkowo za dziewic; zmary heros by zarwno jej synem, jak i kochankiem. Atena otrzymaa tytu "Koronis" ze wzgldu na sw wieszcz wron lub kruka i "Hygieja" w zwizku z tym, e leczya chorych. Stosowar#ym przez ni uniwersalnym lekarstiuem bya jemioa, iksias, sowo, z ktrym cile wi si imiona Ischys ("sia", "moc") i Iksjon ("silny tubylec") (zob. 63.1). ,Wschodnioeuropejska jemioa, czyli loranthus, pasoytuje na dbie, a nie na topoli lub jaboni, jak zachodnia odmiana tej roliny. "Aesculapius", aciska forma Asklepiosa, oznacza prawdopodobnie "to, co zwisa z jadalnego dbu", czyli jemio. By moe jest to tytu wczeniejszy. Jemio uwaano za genitalia dbu, a Druidowie cinajc j obrzdowo za pomoc zotego sierpa dokonywali obrzdowej kastracji (zob. 7.1). Lepki sok owocw jemioy uchodzi za sperm dbu, pyn posiadajcy wielkie wasnoci regeneracyjne. Sir James Frazer w Zotej galzi zwrci uwag na to, e Eneasz zwiedzi wiat podziemny z jemio w rce i dziki temu mg w kadej chwili wrci na powierzchni. Jemioa bya prawdopodobnie "pewnym zielem", dziki ktremu Glaukos powsta3 z grobu. Ischys, Asklepios, Iksjon i Poliejdos s w istocie t sam postaci mityczn, personifikacjami mocy leczniczej znajdujcej si w odcitych genitaliach zoonego w ofierze herosa-dbu. "Chylos", jako jedno z imion Ischysa, oznacza "sok roliny lub jagody". 3. Obdarowanie Asklepiosa i Erichtoniosa przez Aten krwi Gorgony wiadczyoby, e obrzdy lecznicze w tym kulcie byy tajemnic strzeon przez kapanki i dociekanie jej grozio mierci; a wic gowa Gorgony jest oficjalnym ostrzeeniem dla wcibskich (zob. 73.5). Prawdopodobnie jednak rozdawano w takich wypadkach krew powiconego krla-dbu lub zastpujcego go dziecka oraz sok jemioy. 4. Mitograiowie Apollina przypisali jego siostrze Artemidzie zabjstwo Ischysa; i w rzeczy samej pierwotnie bya to ta sama bogini jako Atena, ku czci ktrej gin krl dbu. Oni te kazali Zeusowi razi piorunem zarwno Ischysa, jak i Asklepiosa. Istotnie, wszyscy krlowie dbu ginli cinani podr#jnym toporem, ktry z czasem sta si urzdowym symbolem piorunu, ciaa ich za palono zazwyczaj na stosie. 5. Apollo przekl kruka; spali na stsie Koronis za jej nielegalny zwizek miosny z Ischysem i uzna Asklepiosa za swego syna. Potem wraz z Chejronem uczy go sztuki leczenia. Innymi sowy odwieczni wrogowie Lapitw, centaury, magnezyjscy sojusznicy helleskich kapanw Apollina, pomogy im przej tesalsk wyroczni kruka wraz z herosem i wszystkimi rekwizytami, przepdzajc kolegium kapanek ksiyca i likwidujc kult bogini. Apollo zachowa skradzionego kruka lub wron jako symbol wieszczenia, ale jegb kapani doszli do wniosku, e tumaczenie snw jest prostszym i bardziej skutecznym sposobem gtawiania diagnozy chorb pacjentw ni

50.5-51.b

161

wrenie z enigmatycznego krakania ptaka. W tym samym czasie ustaje sakralne uywanie jemioy w Arkadii, Messenu, Tesalu i Atenach. Ischys zostaje synem sosny (Elatos ), a nie dbu, st#d szyszka pistacjowa w rce Asklepiosa na posgu w Sykionie. Bya jeszcze inna ksiniczka Lapitw, imieniem Koronis, ktr zgwaci Butes, protoplasta ateskich Buteidw (zob. 47.4). 6. Asklepios w postaci wa - podobnie jak Erichtonios, ktremu Atena rwnie przyznaa moc wskrzeszania zmarych za pomoc krwi Gorgony - dowodzi, e by on wieszczym herosem, ale w jego wityni w Epidauros (Pauzaniasz, II.28.1) trzymano kilka oswojonych ww jako symbol odrodzenia, poniewa we zrzucaj skr co roku (zob. 160.11). Suk, karmicielk

Asklepiosa, kiedy pasterz powita go jako nowo narodzonego krla, bya zapewne Hekate lub Hekabe (zob. 31.3; 38.7;134.1;168n i 1). Fakt, e zawsze obok niego na malowidach figuruje suka, tumaczy prawdopodobnie relacj o Chejronie, ktry uczy go polowania. Drug jego karmicielk musiaa by Atena-koza, w ktrej egidzie skry si Erichtonios (zob. 25.2). Istotnie, jeli Asklepios mia brata bliniaka - podobnie jak Peliasa karmia kobya, Neleusa za suka (zob. 68d) - by nim zapewne Erichtonios. 7. Atena, odrodzona jako wierna dziewicza crka olimpijskiego Zeusa, musiaa pj za przykadem Apollina i rzuci kltw na kruka, bdcego z ni uprzednio w zayych stosunkach (zob.25e). 8. Wierzba zostaa wyposaona w potn ksiycow moc magiczn (zob. 28. 5; 44.1 i 116 4. Gorzkie lekarstwo sporzdzane z jej kory nadal jest uywane przeciw reumatyzmowi, dolegliwoci szczeglnie dokuczajcej Spartanom zamieszkujcym bagniste doliny. Gazie tej szczeglnej odmiany wierzby, z ktr zwizany by spartaski Asklepios, a mianowicie agnus castus, rozkadano na kach matron podczas ateskich Tesmoforiw, wita podnoci (zob. 48.1), rzekomo dla przepdzania ww (Arrian, Historia zwierzt, IX.26), w istocie za, by zachci duchy w postaci ww. Widocznie kapani Asklepiosa specjalizowali si w leczeniu bezpodnoci.

51 WYROCZNIE a. Wiele znajdowao si wyroczni w Grecji i Wielkiej Grecji, lecz najstarsza jest wyrocznia Zeusa Dodoskiego. W czasach zamierzchych dwa czarne gobie wyleciay egipskich 'leb: jeden uda si do libijskiego Ammona, drugi za do Dodony, i kady z nicli zamieszka na dbie nazwanym wyroczni Zeusa. W Dodonie kapanki Zeusa wsuchiway si w gruchanie gobi, szum lici dbowych lub oskot naczy mosinych zawieszonych na gaziach. Zeus mia ponadto synn wyroczni w Olimpii, gdzie kapani jego udzielali odpowiedzi na pytania po obejrzeniu wntzznoci powiconej ofiary.l b. Wyrocznia delficka naleaa pierwotnie do Matki Zi#mi, ktra mianowaa Dafnis sw prorokini. Dafnis, zasiadszy na trjnogu, wdychaa wieszcze dymy, podobnie jak dotd postpuj kapanki pytyjskie. Niektrzy utrzyxnuj, e Matka Ziemia odstpia pniej swe prawa tytance Fojbe lub Temidzie, ta za musiaa je przekaza Apollinowi, ktry wybudowa sobie sanktuarium z gazi lauru przywiezionych z Tempe. Inni natomiast twierdz,

162 51.b-51.j e Apollo zagrabi Matce Ziemi wyroczni, zgadziwszy uprzednio Pytona, i e jego hyperborejscy kapani, Pegasos i Agyjeus, ustanowili tam jego kult. c. W Delfach opowiadano, e pierwsze sanktuarium zrobione byo z wosku pszczelego i pir, drugie ze splecionych odyg paproci, trzecie z gazek lauru,

czwarte zbudowa Hefajstos z brzu, umieszczajc na dachu zocone piewajce ptaki, ale pewnego dnia wzystko pochona ziemia, pite za, z kamienia ciosanego, spalio si w roku pidziesitej smej olimpiady (w 489 r. przed Chr.) i na tym miejscu zbudowano obecn wityni.2 d. Apollo mia jeszcze szereg innych wyroczni, na przykad wyroczni w Lykajon i na Akropolu w Argos; w obu zasiaday kapanki. W beockim Ismenion natomiast proroctwa wygaszali kapani po obejrzeniu wntrznoci. W Klaros, w pobliu Kolofonu, wieszczek Apollina pije wod z tajemnego rda i wygasza proroctwa wierszowane, w Telmessos natomiast i innych ! miejscowociach tumaczy si sny.3 e. Kapanki Demeter w Patraj wr chorym z lustra spuszczonego na sznurze do studhi. W Faraj chorzy szukajcy porady u Hermesa otrzymuj za miedziaka wieszcze odpowiedzi w pierwszych przypadkowo zasyszanych sowach, gdy opuszczaj plac targowy.4 f. Wyrocznia Hery w pobliu Pagaj otoczona jest szacunkiem. W Ajgejrze, w Achai, czyli w "miejscu czarnych topoli", gdzie kapanki pij krew byka, bdc dla wszystkich innych miertelnikw zabjcz trucizn, nadal jeszcze zasigaj porad u Matki Ziemi.5 g. Istniej jeszcze poza tym liczne wyrocznie herosw, wyrocznia Heraklasa w achajskiej Burze, gdzie odpowiedzi udziela si po rzuceniu czterech kostek do grys, oraz wiele wyroczni Asklepiosa, do ktrych przybywaj tumnie chorzy poszukujcy porady i leczenia - przepisuje im si kuracje na podstawie snw, ktre przyniy si po pocie.' Wyrocznie tebaskiego Amfiaraosa i mallijskiego Amfilochosa, oraz najbardziej niezawodna z istniejcych wyrocznia Mopsosa trzymaj si procedury asklepijskiej.s h. Ponadto istnieje wyrocznia Pazyfae w lakoskich Talamaj, bdca pod opiek krlw Sparty, w ktrej odpowiedzi udziela si rwnie na podstawie snw.9 i. W niektrych wyroczniach uzyskanie porady jest o wiele trudniejsze ni w innych. W Lebadei, na przykad, w wyroczni Trofoniosa, syna Argonauty Erginosa, petent musi przez wiele dni oczyszcza si mieszkajc w budynku powiconym Dobrej Tyche (Fortunie) i pewnemu Dobremu Geniuszowi, kpic si jedynie w rzece Herkyna i skadajc ofiary Trofoniosowi, jego piastunce Demeter Europie i innym bstwom. ywi si tam powicanym misem, szczeglnie misem tryka zoonego w ofierze cieniom Agamedesa, brata Trofoniosa, ktry mu pomg wybudowa wityni Apollina w Delfach. j: Kiedy petent jest wreszcie godzien zasignicia porady, dwch trzynas-

163 toletnich chopcw prowadzi go do rzeki. Kpie si go i namaszcza. Nastpnie pije on ze rda zwanego Wod Letejsk, co pomoe mu zapomnie o przeszoci, oraz z innego pobliskiego rda, zwanego Wod Pamici, dziki czemu zapamita to, co widzia i sysza. W chopskich trzewikach i lnianej tunice, przybrany wstkami jak ofiarne zwierz, podchodzi do wieszczej jamy. Przypomina ona olbrzymi garniec do pieczenia chleba i ma osiem jardw gbokoci. Schodzc po drabinie odnajduje na dnie otwr, przez

ktry opuszcza nogi trzymajc w kadej rce placki z jczmienia zmieszanego z miodem. Nage szarpnicie za kostki i oto co go wciga jak w wir rwcej rzeki. W ciemnoci dostaje cios w ciemi, ju mu si zdaje, e umiera, a wtedy niewidzialny gos odsania mu przyszo oraz wiele zagadkowych tajemnic. Gdy gos milknie, petent traci przytomno i wiadomo, po czym z powrotem zostaje wypchnity nogami do przodu na dno jamy, ale odebrano mu ju placki jczmienne. Usadowiony na tak zwanym Krzele Pamici; ma powtrzy wszystko, co usysza. Wreszcie, wci jeszcze oszoomiony, powraca do domu Dobrego Geniusza, gdzie odzyskuje przytomno i zdolno miechu. k. Niewidzialnym mwc jest jeden z Dobrych Geniuszw ze zotego wieku Kronosa, ktrzy zstpili z ksiyca, by zapiekowa si wyroczniami i obrzdami wtajemniczenia. Oni to wszdzie oczyszczaj, strzeg i zbawiaj ludzi. Dobry Geniusz doradza duchowi Trofoniosa, ktry przybra posta wa, i w zamian za placki jczmienne przynoszone ptzez petenta udziela proroczych rad.lo 1.Herodot, II.55 i VIII.134; Dionizjos z Halikarnasu,1.15; Homer, Odyseja, IV.328; Ajschylos, Prometeusz w qkowach, 832; Suidas pod hasem "Dodona"; Sofokles, Krl Edyp, 900. 2. Ajschylos, Bagalnice,1-19; Pauzaniasz, X.5. 3-5. 3.Pauzaniasz, II.24.1; Plutarch, ywot Pyrrusa, 31; Herodot, VIII.134 i 1.78; Tacyt, Roczniki,11.54. 4. Pauzaniasz, VII.21.5 i 22.2. 5. Strabon, V111.6.22; Pliniusz, Historia naturalna, XXVIII.41; Apollodoros, I.9.27. 6. Pauzaniasz, VI1.25.6. 7. Ibid., II.27.2. 8. Ibid.,1.34.2; Herodot, VIII.134. 9. Plutarch, Kleomenes, 7; Pauzaniasz, I11.26.1. 10. Pauzaniasz, IX.39.1-5; Plutarch, O duchu opiekuriczym Sokratesa, XXII, i O twarzy widniejcej na ksigycu, XXX.

I. dlVszystkie przepowiednie pocztkowo wygaszaa Bogini Ziemia, ktrej wadza bya tak wielka, e patriarchalni najedcy, zagarniajc jej sanktuaria, mianowali kapanw lub zatrzymywali dawne kapanki przechodzce abecnie na ich sub. W ten sposb Zeus w Dodonie i Ammon w oazie Siwwa przejli kult wieszczego dbu powieonego Du aIbo Dione (zob. 7.1 ), podobnie jak postpi hebrajski Jehowa, przejmujc wieszcz akacj Isztar (I Ksiga Kronik,

164

51.1- 51.6

XIV.15), i Apollo, ktry zagarn sanktuaria w Delfach i Argos. W Argos prorokini miaa pen swobod, w Delfach midzy prorokini a petentem poredniczy kapan tumaczc w heksametrach jej bezadne wypowiedzi, w Dodonie zarwno kapanki gobia, jak i kapanki Zeusa wygaszay proroctwa. 2. Sanktuarium Matki Ziemi w Delfach zaoone zostao przez Kreteczykw, ktrzy pozostawili Hellenom w spadku swoj wit muzyk, obrzdy, tace i kalendarz. Kreteskiemu beru

bogini, labrys, czyli podwjnemu toporowi, zawdzicza sw nazw kapaska kongregacja Labrydw w Delfach, ktra przetrwaa do czasw klasycznych. witynia z wosku pszczelego i pir odnosi si do bogini w postaci pszczoy (zob. 7.3; 18.3 i 47.1) i gobia (zob. lb i 62a). witynia z paproci jest reminiscencj magiczych waciwoci przypisywanych nasieniu paproci podczas letniego i zimowego przesilenia (James Frazer powica tej sprawie wiele stronic w Zotej gazi). Sanktuarium laurowe stanowi reminiscencj ucia licia laurowego przez prorokini i jej towarzyszki podczas orgu - Dafnis to skrcona forma Dafojne (zob. 21. 6 i 46.2). witynia z brzu pochonita przez ziemi jest by moe tematem jedynie czwartej czci pieni delfickiej, ktra podobnie jak London Bridge Is Broken Down opowiada o poszczeglnych niewaciwych materiaach stosowanych kolejno przy budowie wityni, ale moe rwnie odnosi si do podziemnego tholos, grobu herosa, ktry wcieli si w pytona. Tholos, dom duchw w ksztacie ula pszczelego, jest jak si zdaje, pochodzenia afrykaskiego i d Grecji dotar przez Palestyn. Wiedma z Endor urzdowaa w podobnym sanktuarium, a duch Adama prorokowa w Hebronie. Filostratos powouje si na zote ptaki w ywocie Apoloniusza z Tiany (VI.11) i opowiada o nich, e byy to krtogowy podobne do syren. Pindar natomiast nazywa je sowikami (fragment cytowany przez Atenajosa, 290e). Nie wiadomo, czy ptaki przedstawiay wieszcze sowiki, czy te krtogowy suce za miosne talizmany (zob.152a) oraz do zaklnania deszczu (Marinos o Proklosie, 28). 3. Badanie wntrznoci byo, jak si zdaje, indoeuropejsk metod wieszczbiarsk. Przewidywanie przyszoci przez rzucanie czterech kostek miao chyba rdo alfabetyczne, poniewa na czterech bokach kostki znajdoway si podobno znaki, a nie liczby. Najprostsz pstaci, do ktrej mona sprowadzi alfabet grecki, jest dwanacie spgosek i cztery goski (podobnie jak w wieszczym irlandzkim Ogham zwanym "O'Sullivana"). W czasach klasycznych na kostkach oznaczone byy jedynie liczby:1, 3, 4 i 6, znaczenie za wszelkich moliwych kombinacji zostao skodyfikowane. Przepowiadanie przyszoci na podstawie snw jest powszechnie stosowane. 4. Kapani Apollina domagali si od kapanek pytyjskich w Delfach zachowania dziewictwa, uwaano je bowiem za oblubienice Apollina. Od czasu haniebnego uwiedzenia jednej z kapanek przez petenta musiay one przy skadaniu lubw mie co najmniej lat pidziesit, chocia nadal zachoway strj narzeczonej. Krew byka uchodzia za potn trucizn ze wzgldu na sw moc magiczn (zob.155a). Krew otiarnych witych bykw, uywan niekiedy do powicenia caego plemienia, jak na przykad w biblijnej Ksidze Wyjcia (24.8), mieszano obficie z wod, zanim skropiono ni pola, ktre miaa uyni. Kapanki Ziemi mogy jednak pi kady pyn, ktry pia Matka Ziemia. 5. Hera, Pazyfae i Ino byy to tytuy potrjnej bogini, a wspzaleno jej trzech postaci symbolizowa trjng, na ktrym zasiadaa kapanka. 6. Procedura w wyroczni Trofoniosa - ktr Pauzaniasz zwiedza osobicie - jest reminiscencj zejcia Eneasza z jemio w rce do Tartaru, gdzie zasign rady swego ojca, Anchizesa, oraz wczeniejszego zwrcenia si Odyseusza o porad do Tejrezjaza. Dowodzi ona rwnie, e mity te zwizane s ze wspln form obrzdw wtajemniczenia, w ktrych nowicjusz przeywa pozorn mier, otrzymuje mistyczne pouczenia od rzekomego ducha, po czym przychodzi ponownie na wiat w nowym klanie lub tajnym stowarzyszeniu. Plutarch wspomina, e Trofoniadzi - mistagogowie w ciemnej pieczarze - nale do przedolimpijskiego wieku Kronosa, i susznie dopatruje si zwizku midzy nimi i Daktylami idaejskimi, ktrzy urzdzali misteria-samotrackie.

51.7-52.2 165 7. Czarna topola powicona bya bogini mierci w Pagaj, Persefona za miaa gaj czarnych topoli na dalekim zachodzie (Pauzaniasz, X,30.3; zob.170.1). 8. Amfilochos i Mopsos zabili si wzajemnie, ale dusze ich zgodnie zaoyy wspln

wyroczni (zob.169e).

52 ALFABET a. Pi samogosek pierwszego alfabetu oraz spgoski B i Twynalazy Trzy Mojry, lub, jak twierdz inni, Io, siostra Foroneusa. Palamedes, syn Naupliosa, wynalaz pozostae jedenacie spgosek, a Hermes sprowadzi te dwiki do znakw pisarskich, posugujc si klinami, poniewa urawie lec w klinach. By to alfabet pelazgijski, ktry Kadmos przywiz z powrotem do Beocji i ktry pelazgijczyk Ewander z Arkadii wprowadzi w Italii, tam za matka jego Karmenta ustalia pitnacie znanych nam znakw pisarskich alfabetu aciskiego. b. Inne spgoski doda nastpnie do alfabetu greckiego Simonides z Samos i Epicharm z Sycylii, dwie za samogoski - dugie Oi krtkie E- dodali kapani Apollina, dziki czemu obecnie jego wita lira posiada po jednej samogosce na kad ze swych siedmiu strun. c. Alfa jest pierwsz z osiemnastu liter, poniewa alpheznaczy "zaszczyt", alphainein za - "wynajdywa", a take dlatego; e Alfejos jest najznaczniejsz z rzek. Kadmos zmieniajc kolejno liter zachowa jednak miejsce litery alfa, albowiem aleph w jzyku fenickim znaczy "w", a Beocja jest krain wow.l Hyginus, Fabulae, 277; Izydor z Sewilli, Origines, VIII.2.84; Filostratos, Heroika, X.3; Pliniusz, Historia naturalna, VI1.57; scholia do Iliady Homera, XIX.593; Plutarch, Symposiaka IX.3.

l. Alfabet grecki by uproszzeniem hieroglifw kreteskich. Uczeni w zaadzie zgadzaj si obecnie, e alfabet pisany powsta w Egipcie w XVIII w. przed Chr. na skutek wpyww kreteskich. Odpowiada to tradycji zachowanej u Arystydesa i przekazanej przez Pliniusza, e Egipcjanin imieniem Menos ("ksiyc") wynalaz alfabet "na pitnacie lat przed panowaniem Foroneusa, krla Argos". 2. Istniej jednak dowody, e zanim wprowadzono w Grecji zmodyfikowany alfabet fenicki, istnia ju tam jaki alfabet przechowywany jako tajemnica religijna przez kapanki bogini ksiyca lo albo kapanki Trzech Mojr. Alfabet ten miaby cise zwizki z kalendarzem, a w takim razie litery nie byy znakami pisarskimi, lecz gazkami poszczeglnych drzew odpowiadajcych kolejnoci miesicy w roku.

11) 21) 31)

41. l1 .1 rI.A.1.a

.1

.1

.1

.1

3. Staroytny alfabet irlandzki, podobnie jak ten, ktrego uywali wymieniani przez Cezara galijscy druidzi, by moe pocztkowo nie by pisany, a wszystkie jego litery bray swe nazwy od drzew. Alfabet ten zwany by Beth-luis-nion ("brzoza-jesion grski-jesion") od pierwszych trzech spgosek. Jego kanon wiadczcy o frygijskim pochodzeniu odpowiada alfabetom pelazgijskiemu i aciskiemu, posiada mianowicie trzynacie spgosek i pi samogosek. Kolejno pocztkowa, bdca prawdopodobnie kolejnoci uywan przez Hermesa, bya nastpujca: A, B, L, N, O, F, S, H, U, D, T, C, E, M, G, Ng lub Gn, R, I. Mdrcy irlandzcy przeksztacili go w jzyk guchoniemych, na palcach pokazujc poszczeglne litery lub symbole sowne. Kada spgoska przedstawiaa miesic zoony z dwudziestu omiu dni w roku trzynastomiesicznym, rozpoczynajcym si w dwa dni po zimowym przesileniu, a mianowicie: 1.24grudnia B brzoza lub dzika oliwka 2.21stycznia L dziki jesion 3.18lutego N jesion 4.18marca F olcha lub dere 5.15kwietnia S wierzba; SS (Z) tarnina 6.13maja H gg lub dzika grusza 7.10czerwca D db lub drzewo terpentynowe 8. 8lipca T jemioa lub db kolczasty 9. 5sierpnia C orzech; CC(Q) jabko,jarzbina lub pigwa 10. 2wrzenia M winna latorol 11.30wrzenia G bluszcz 12.28padziernika Ng albo Gn trzecina lub kalina 13.25listopada R bez aptekarski lub mirt 4. Okoo roku 400 przed Chr. w wyniku rewolucji religijnej porzdek zosta zmieniony wraz z nowym systemem kalendarzowym i przedstawia si nastpujco: B, L, F, S, N, H, D, T, C, Q, M, G, Ng, Z, R. Alfabet ten zwizany jest z Heraklesem Ogmiosem, czyli "Tarcz soneczn Ogma", podobnie jak poprzedni - z Foroneusem (zob.132.3). 5. Kada samogoska reprezentowaa kwartalny termin w roku: O (kolcolist zachodni)wiosenne zrwnanie dnia z noc; U (wrzos) - letnie przesilenie; E (topola) - jesienne zrwnanie; A (joda lub palma) - drzewo narodzin ora drzewo mierci, I (cis) reprezentoway wsplnie zimowe przesilenie. Ta kolejno drzew zawarta jest w micie greckim i aciskim, w sakralnej tradycji caej Europy oraz mutatis mutandis Syrii i Azji Mniejszej. Bogini Karmenta (zob. 86.2i 132.6) wynalaza B i T oraz samogoski, poniewa kada z tych kalendarzowych spgosek wprowadzaa jedno jej procze; rok za by podzielony midzy witego krla i jego bliniaka-zastpc. 6. urawie byy ptakami Hermesa (zob. 17.3 i 36.2), patrona poetw, dopki Apollo nie uzurpowa jego wadzy. Do najdawniejszych alfabetw zalicza si alfabet klinowy. Palamedes (,odwieczna roztropno") - ze swyni witym urawiem (Marcjalis, Epigramaty, XIII.75) by karyjskim odpowiednikiem egipskiego boga Tota, wynalazcy liter, wystpujcego z podobnym do urawia ibisem. Hermes za by wczesnym helleskim odpowiednikiem Tota (zob.162s). Przyjto za fakt historyczny, bynajmniej nie mit, e Simonides i Epicharm dodali nowe litery do alfabetu, chocia nadal niezbyt jasne s powody, dla ktrych to uczynili. Dwa spord ich dodatkw, ksi i psi byy niepotrzebne, usunicie za spgoski przydechowej (H) i digamma (F) zuboyo kanon. 7. Mona dowie, e nazwy liter zachowane w irlandzkim Beth-luis-nion, ktre, jak gosi tradycja, pochodziy z Grecji i dotary do Irlandu przez Hiszpani (zob.132. 5), byy staroytnym

greckim zaklciem ku czci arkadyjskiej Biaej Bogini Alfito, zdegradowanym w czasach klasycznych do roli dziecinnego odliczania. Kadmejska kolejno liter utrwalona w powszechnie przyjtym abecadle zostaa, jak si zdaje, celowo wprowadzona przez fenickich kupcw, ktrzy

52.7-53.c

167

posugiwali si alfabetem w handlu, lecz nie chcieli obrazi bogini ujawniajc prawdziw kolejno liter. Ten skomplikowany i wany problem omwiony jest szczegowo w White Goddess (rozdz. 1-15 i 21). 8. Kapani Apollina dodali prawdopodobnie do jego liry goski wspomniane przez Demetriosa, aleksandryjskiego filozofa z pierwszego wieku przed Chr., ktry pisze w swej pracy O stylu: "Kapani egipscy w hymnach do bogw wypiewuj po kolei siedem gosek; dwiki te brzmi w uszach suchaczy jak muzyka liry i fletu, a wraenie jest bardzo wielkie... ale lepiej moe nie rozwodzi si nad tym wiadczyoby to o posugiwaniu si goskami w leczeniu muzyk w sanktuariach Apollina.

53 DAKTYLOWIE a. Niektrzy twierdz, e rodzc Zeusa Rea przycisna palce do ziemi, by uly sobie, i wtedy na wiat przyszli Daktylowie. Piciu Daktylw pci eskiej powstao z jej rki Iewej, piciu Daktylw pci mskiej z prawej. Powszechnie utrzymuje si jednak, e Daktylowie mieszkali na grze Ida na dugo przed urodzinami Zeusa, a niektrzy opowiadaj, e nimfa Anchiale urodzia ich w jaskini diktejskiej w pobliu Oaksos. Mscy Daktylowie byli kowalami i pierwsi odkryli elazo w pobliskiej grze Berekyntos. Siostry ich, ktre osiedliy si w Samotrace, wzbudzay wielki podziw swymi magicznymi zaklciami i wtajemniczyy Orfeusza w misteria bogini. Imiona ich s otoczone cile strzeon tajemnic.l b. Inni natomiast twierdz, e mscy Daktylowie byli kuretami, ktrzy strzegli kolebki Zeusa na Krecie, nastpnie przybyli do Elidy i wznieli wityni, by przebaga Kronosa. Imiona ich brzmiay: Herakles, Pajonios, Epimedes, Jazjos i Akesidas. Herakles sprowadziwszy dzik oliwk od Hyperborejczykw do Olimpu urzdzi dla swych modszych braci wycigi i w ten sposb zapocztkowa Igrzyska Olimpijskie. Opowiada si rwnie, e ukoronowa zwycizc Pajoniosa gazk oliwn i e potem spali na posaniach zrobionych z zielonych lici. W rzeczywistoci jednak dzik oliwk nie koronowano zwycizcy a do sidmej olimpiady, kiedy to wyrocznia delficka kazaa Ifitosowi zastpi ni gazk jaboni, ktra do tej pory bya nagrod wrczan. zwycizcy.2 c. Akmon, Damnameneus i Kelmis s tytuami trzech najstarszych Daktylw. Niektrzy twierdz, e Kelmis zamieniony zosta w elaz za to, e

obrazi Re.3 #.Diodor z Sycylii, V.64; Sofokles, Gusi satyrowie, cyt. przez Strabona, X.3.22; Apoloniusz z Rodos, I. 509 i 1130.

168

53.1- 53.5 2. Pauzaniasz, V.7.4; Flegon Tralles, Fragmenta historica Graeca, III.604 3. Scholia do Apoloniusza z Rodos,1.11.29; Owidiusz, Przemiany, IV.281.

1. Daktylowie s personifikacj palcw, bieg olimpijski Heraklesa za jest bajk dla dzieci ilustrowan bbnieniem palcami, z pominiciem kciuka, po stole, w ktrej zawsze wygrywa palec wskazujcy. Tajna tradycja orficka oparta bya na kalendarzowej sekwencji drzew magicznych. W jzyku znakw na kade drzewo przypada jeden staw palca i jedna litera orfickiegd kalendarza-alfabetu, frygijskiego bodaje pochodzenia (zob. 52.3). Dzika oliwka odpowiada grnemu stawowi kciuka, uchodzcego za siedlisko mskoci i noszcego dlatego nazw Heraklesa. Podobno z ciaa tego Heraklesa wyrastay licie (Palajfatos, 37). System ten przetrwa w zachodnioeuropejskich ludowych nazwach palcw, na przykad palec serdeczny odpowiada Epimedesowi, palec rodkowy - Jazjosowi. Reminiscencj tego systemu s rwnie nazwy palcw stosowane w chiromancji: palec wskazujcy powicony jest Jowiszowi, czyli Zeusowi, ktry wygra bieg, may palec, Merkury lub Hermes, jest palcem magicznym. W caej pierwotnej Europie metalurg`ii towarzyszyy zaklcia, a kowale nazywali palce prawej rki Daktylami, lew pozostawiajc czarownicom. 2. Opowie o Akmonie, Damnameneusie i Kelmisie, ktrych imiona maj zwizek z metalurgi, jest rwnie bajk dla dzieci, ilustrowan uderzeniami palca wskazujcego po kciuku, podobnie jak mot uderza w kowado, po czym wsuwa si midzy nie koniec palca rodkowego, jak gdyby to by kawa rozpalonego elaza. elazo dotaro na Kret przez Frygi z poudniowego wybrzea Morza Czarnego. Kelmis, jako personifikacja odlewanego elaza, nie cieszy si przychylnoci patronki kowali, wielkiej bogini Rei, ktrej upadek rozpocz si z chwil zastosowania procesu odlewania elaza i pojawienia si Dorw z elazn broni. Za rudy ziemne uznawaa ona jedynie zoto, srebro, mied, ow i cyn, cho kawaki elaza z meteorytw byy bardzo cenione ze wzgldu na swe cudowne pochodzenie i by moe jeden taki kawaek spad na gr Berekintos. W wykopaliskach w Fajstos odnaleziono nie obrobiony kawa takiego elaza obok glinianego wizerunku przykucnitej bogini, muszli morskich i miseczek ofiarnych. Wczesne elazo egipskie pochodzi z meteorytw i zawiera wysoki procent niklu, wobec czego niemal zupenie nie rdzewieje. Nazwa rodkowego palca, digitus impudicus, pochodzi od.obrazy wyrzdzonej Herze przez Kelmisa. 3. Igrzyska Olimpijskie zapocztkowa bieg dziewczt walczcych o przywilej zostania kapank bogini ksiyca Hery (Pauzaniasz, V.16.2), a poniewa bieg ten odbywa si w miesicu Partenios, "dziewicy", by prawdopodobnie wydarzeniem dorocznym. Gdy Zeus polubi Herto znaczy gdy Achajowie wprowadzili w Grecji now form instytucji witego krla (zob.12. 7)ustanowiono drugi bieg, dla modych mczyzn wspzawodniczcych o niebezpieczny przywilej zostania maonkiem kapanki, socem jej ksiyca i w ten sposb krlem Elidy. W podobny sposb kaza Antajos zmaga si zalotnikom swej crki w biegu o jej rk (Pindar, Odypytyjskie, IX), idc za przykadem Ikariosa (zob.160d) i Danaosa (zob. 60m).

4. Odtd Igrzyska odbyway si co cztery lata, a nie co roku, przy czym bieg dziewczt urzdzano podczas osobnego wita, bd to na dwa tygodnie przed waciwymi Igrzyskami Olimpijskimi, bd te w dwa tygodnie pniej. Cze boska oddawana zwycizcy biegu jeszcze w czasach klasycznych jest reminiscencj godnoci witego krla, przypadajcej zwycizcy, ktry zostawa# maonkiem nowej kapanki. Uwieczny oliwk Heraklesa lub Zeusa, witany jako "Krl Herakles", obsypany limi jak Jack O'Green, prowadzi on orszak taneczny w pochodzie zwycizcw i jad ofiarne miso byka w sali Rady. 5. Pierwotna nagroda, jabko lub gazka jaboni, bya zapowiedzi niemiertelnoci, kiedy zwycizca gin z rki swego nastpcy. Chocia Plutarch wspomina (Rozmowy biesiadne, V.2), e w pierwotnych Igrzyskach Oimpijskich jedyn konkurencj by bieg, odbywa si tam rwnie

53.5 - 54.b

169

pojedynek koczcy si dopiero wtedy, gdy jeden z uczestnikw gin. Mitologiczn wersj tej walki zawiera opowie o zapasach Zeusa z Kronosem o Elid (Pauzaniasz, V.7), a wic o walce podczas letniego przesilenia midzy krlem i jego bliniakiem-zastpc. Wynik by z gry do przewidzenia, bliniak-zastpca bowiem zjawia si uzbrojony w dzid. 6. Jeden ze scholiastw Pindara (Odyolimpijskie, III.33) dowodzi, e w Elidzie nowy rok liczy i od ostatniej peni ksiyca przed zimowym przesileniem, drugi za nowy rok rozpoczyna si w dniu letniego przesilenia. Prawdopodobnie dlatego nowy Zeus-Herakles, to znaczy zwycizca biegu, zabija podczas zimowego przesilenia bliniaka-zastpc starego roku, Kronosa-Ifiklesa. Dlatego Heraklesowi przypisuje si ustanowienie Igrzysk i nadanie nazwy wzgrzu, na ktrym znajdowa si grb Kronosa, w porze roku, kiedy szczyt mokry by od obfitego niegu (Pindar, Ody olimpijskie X.49). 7. W dawnych czasach obrzucano Zeusa-Heraklesa limi dbowymi, tu za przed mierci z rki bliniaka-zastpcy podczas letniego przesilenia wrczano mu gazk jaboni; podczas przesilenia zimowego otrzymywa gazk krlewskiej dzikiej oliwki. Zastpienie gazki oliwnej jaboni, a wic drzewem odpdzajcym ze duchy, oznaczao likwidacj tych miertelnych zmaga i przeksztacenie pojedynczego roku podzielonego na dwie poowy w jeden Wielki Rok. Zaczyna si on w poowie zimy, gdy zbieno czasu sonecznego i ksiycowego sprzyjaa zalubinom ksiyca i soca. Rok w dzieli si na dwie Olimpiady nastpujce po sobie w odstpach czteroletnich. Krl i jego bliniak-zastpca rzdzili jeden po drugim lub rwnoczenie. Co prawda w czasach klasycznych soneczny wycig rydwanw - w mitologii znajdujcy swj wyraz w zmaganiach Pelopsa z Ojnomaosem o rk Dejdamei (zob.109.3) - sta si najwaniejszym wydarzeniem Igrzysk, nadal jednak uwaano za nieszczliwy omen obrzucanie limi zwycizcy biegu. Pitagoras doradza przyjacioom by brali udzia w tej konkurenji, ale odradza im zwycistwo. W zwycistwa zjadany w sali Rady by oczywicie zastpc krla, podobnie jak podczas ateskich Bufonii (zob. 21.13). 8. Olimpia nie jest terenem mykeskim i dlatego nie wydaje si prawdopodobne, by przedachajskie mity zostay zapoyczone z Krety; prawdopodobnie s pochodzenia pelazgijskiego.

54 TELCHINOWIE

a. Dziewiciu Telchinw, synw Morza, o psich gowach i #rkach podobnych do odny wia, pochodzi z Rodos, gdzie aoyli miasta Kamejros, Jalysos i Lindos. Stamtd wyemigrowali na Kret i byli pierwszymi jej mieszkacami. Rea powierzya ich opiece niemowl Posejdona, oni za wykuli mu trjzb, ale znacznie wczeniej zrobili dla Kronosa zbaty sierp, ktrym skastrowa swego ojca Uranosa. Oni pierwsi rzebili wizerunki bogw. b. iemniej jednak Zeus postanowi, e zgin podczas potopu, poniewa zakcali pogod wywoujc magiczne mgy i niszczc plony siark oraz wod stygijsk. 05strzeeni przez Artemid, uciekli wszyscy za morze. Niektrzy udali si do Beocji, gdzie w Teumessos zbudowali wityni Ateny, inni do Sykionu, jeszcze inni do Licji i wreszcie niektrzy lo Orchomenos, gdzie przybrawszy posta psw myliwskich rozszarpali Akteona. Podczas potopu

170

54.b - 55.a

z woli Zeusa zginli Telchinowie teumessjascy, Apollo za, wcielony w wilka, zgadzi Telchinw licyjskich, chocia prbowali go przebaga budujc now wityni. Nie ma ich ju rwnie w Orchomenos. Kr pogoski, e niektrzy przebywaj jeszcze w Sykionie.l 1. Eustatios o Homerze, s. 771-772; Owidiusz, Przemiany, VII.365-367; Diodor z Sycylii,111.55.2-3; Strabon, XIV.2.7; Kallimach, Hymn do Delos, 31; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, IV. 37 7.

I. Dziewiciu Telchinw byo dziemi Morza. Wystpowali jako psy myliwskie Artemidy, wywoywali mgy magiczne i zbudowali miasta Kamejros, Jalysos i Lindos, nazwane wedug imion trzech Danaid (zob. 60d). Wynikaoby z tego, e byli pierwotnie emanacjami Danae, bogini ksiyca, kad z jej trzech postaci w triadzie (zob. 60.2). "Telchin" wywodzili gramatycy greccy od sowa thelgein, "zaczarowa", poniewa jednak kobieta, pies i ryba w podobny sposb czyy si w obrazach tyrreskiej Skylli - czujcej si rwnie swojsko na Krecie (zob. 91.2)i rzebionych gowicach tyrreskich statkw, sowo to moe by rwnie odmian "tyrrben"lub "tyrsen". Libijczycy mylili goski 1 i r, nastpna spgoska za jest czym porednim midzy spgosk przydechow i syczc. Prawdopodobnie nddaway im cze matriarchalne ludy Grecji, Krety i Libii oraz Wysp Egejskich, ktre patriarchalni Hellenowie przeladowali, wchonli lub zmusili do emigracji na zachd. By moe pochodzili z Afryki Wschodniej. 2. Magiczne mgy wywoywano za pomoc czarw wierzbowych. Woda stygijska (zob. 31.4) bya rzekomo tak bardzo wita, e najdrobniejsza jej kropla wywoywaa mier, o ile nie pito jej z kubka sporzdzonego z koskiego kopyta, co dowodzi, e zostaa powicona arkadyjskiej bogini o gowie kobyy. Podobno Aleksandra Wielkiego otruto wod stygijsk (Pauzaniasz, VIII.18.2). To, e posugiwali si ni Telchinowie, wiadczyoby, e wadali poblisk gr Nonakris ("dziewi szczytw"), bdc przez pewien czas gwnym orodkiem religijnym Grecji. Nawet bogowie olimpijscy skadali swe najsolenniejsze przysigi klnc si na Styks.

55 EMPUZY a. Oblene demony, dzieci Hekate, zwane Empuzami, maj ole zady i nosz brzowe buciki lub te, jak twierdz inni, maj jedn nog osa i jedn z brzu. Strasz zazwyczaj podrnikw, ale mona ich przepdzi wyzwiskami; gdy je usysz, uciekaj z krzykiem. Empuzy przybieraj posta suk, krw lub piknych dziewic: W tym ostatnim wcieleniu przesypiaj si z mczyznami w nocy lub podczas dziennej drzemki i wysysaj z nich wszystkie siy ywotne, powodujc w ten sposb mier swych kochankw.1 1. Arystofanes, aby, 288 i nast.; Parlament niewieci, 1056 i 1094; Pap,yri Magici Graeci, IV.2334; Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, IV.25; Suidas pod hasem "Empusae".

55.1- 56.b

171

l. Empuzy ("wdzierajce si si") s to aroczne, uwodzce demony kobiece. Koncepcja ta dotara prawdopodobnie do Grecji z Palestyny, gdzie nazyway si Lilim ("dzieci Lilith"). Utrzymywano, e maj ole zady, poniewa osio by symbolem oblenoci i okruciestwa. Lilith ("sowa pomykwka") bya kanaanick Hekate i jeszcze w redniowieczu ydzi robili chronice przed ni amulety. Hekate, prawdziwa wadczyni Tartaru (zob. 31f), nosia sanday z brzuzote sanday byy atrybutem Afrodyty - crki jej za, Empuzy, poszy za jej przykadem. Potrafiy zamienia si w pikne dziewice, krowy, a nawet suki, poniewa suka Hekate, nalec do triady ksiycowej, bya t sam bogini co Afrodyta lub krowiooka Hera.

56 IO a. Io, crka boga rzecznego Inachosa, bya kapank argiwskiej Hery. Zeus, ktrego uroczya Iynks, crka Pana i Echo, zakocha si w lo, a gdy Hera oskarya go o zdrad maesk i za kar zamienia Io w krtogowa, skama: "Nigdy nie dotknem Io". Przemieni j potem w bia krow, ktr Hera uwaaa za swoj wasno i oddaa na przechowanie Argosowi Panoptesowi Wszechwidzcemu, nakazujc, by potajemnie uwiza zwierz do drzewa oliwkowego w Nemei. Zeus jednak posa Hermesa, by zabra Io z powrotem, i sam j zaprowadzi do Nemei czy te, jak twierdz inni, do Myken, ukryty pod postaci dzicioa. Hermes by co prawda najsprytniejszym zodziejem na wiecie, wiedzia jednak, e nie uda mu si wykra Io pod

czujnym spojrzeniem stu oczu Argosa. Ukoysa go wic do snu gr na flecie, zabi gazem, uci mu gow, po czym wyzwoli Io. Hera umiecia oczy Argosa w ogonie pawia, by na zawsze przypominay o haniebnej zbrodni, i wysaa gza, by ku Io i pdzi j po caym wiecie. b. Io udaa si wpierw do Dodony, po czym dotara do morza, ktre od jej imienia zwie si Joskim, lecz nastpnie zawrcia i ruszya na pnoc ku grze Hajmos. Przebywszy delt Dunaju, w lad za socem okrya Morze Czarne, przekroczya Bosfor Krymski i dotara do rde rzeki Hybristes na Kaukazie, gdzie wci jeszcze przebywa przykuty do skay Prometeusz. Do Europy wrcia przez Kolchid, krain Chalybw i Bosfor Tracki. Nastpnie pogalopowaa przez Azj Mniejsz do Tarsu i Joppy, stamtd do Medii, Baktrii oraz Indii i przebiegajc z poudnia na zachd Arabi, przez Bosfor Indyjski (cienina Bab-el-Mandeb) dotara do Etiopii, a stamtd do rde Nilu, gdzie Pigmejowie tocz nieustann wojn z urawiami, powdrowaa z biegiem rzeki i wreszcie znalaza spokj w Egipcie. Tutaj Zeus przywrci jej ludzk posta, po zalubieniu za Telegonosa urodzia Epafosa,- by on synem Zeusa, ktry dotkn jej nie bez skutkw - i stworzya kul# Izydy, takim bowiem imieniem nazwaa Demeter. Epafos, bdcy podobno boskim bykiem

172

56.b- 56.1

Apisem, panowa w Egipcie i mia crk Libi, ktra Posejdonowi urodzia Agenora i Belosa.l c. Niektrzy jednak wierz, e Io urodzia Epafosa w eubejskiej jaskini noszcej nazw Boosaule, po czym umara poksana przez gza, i e jako krowa zmieniaa si z biaej na fioletowoczerwon i z fioletowoczerwonej na czarn.2 d. Inni opowiadaj zupenie odmienn histori. Twierdz mianowicie, e Inachos, syn Japeta, panowa w Argos, zaoy miasto Jopolis - Io bowiem jest imieniem, pod ktrym czczono niegdy ksiyc w Argos - nazwa sw crk Io ku czci ksiyca. Zeus Pikos, krl zachodu, wysa swych sucych, by porwali Io, i j zgwaci, gdy tylko dotara do jego paacu. Io urodzia mu crk imieniem Libia, po czym ucieka do Egiptu. Stwierdziwszy jednak, e panuje tutaj Hermes, syn Zeusa, ruszya dalej, na gr Silpion w Syru, i tam umara z rozpaczy i wstydu. Inachos wysa w lad za ni jej braci i krewnych, zapowiadajc im, by nie wracali z pustymi rkami. Zabrali ze sob Triptolemosa jako przewodnika i stukali do wszystkich drzwi w Syrii woajc :, ,Niech dusza Io znajdzie spoczynek! " Wreszcie dotarli na gr Silpion, gdzie krowa" -widmo przemwia do nich sowami: "Tu oto jestem, Io. Doszli do wniosku, e Io # zostaa pochowana w tym miejscu, i dlatego zaoyli drugie Jopolis, zwane obecnie Antiochi. Ku czci Io Jopolitanie co roku stukaj do drzwi swych domw powtarzajc te sowa, Argiwowie za obchodz po niej doroczn aob.3 Kallimach, Optakach, Fragmenty,100; Apollodoros, II.1.3; Hyginus, Fabulae,145: Suidas pod hasem "Io" ; Lukian, Rozmowy bogw, 3; Moschos, Id,#lla, II.59; Herodot, I.1 i 11.41; Homer, Iliada,111.6; Ajschylos, Prometeusz skowany, 705 i nast., oraz Bagalnice, 547 i nast.; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 382; Tzetzes, O Likofronie,

835 i nast. Strabon, X.1.3 ; Stefan z Bizancjum pod hasem "Argura" ; Suidas pod hasem "Isis". Jan Malalas, Kroniki wiata, II s. 28, wyd. Dindorff.

1. Mit ten zawiera szereg wtkw. Argiwowie czcili ksiyc w postaci krowy, poniewa nowy rogaty ksiyc uchodzi za rdo wszelkiej wody, a wic i pokarmu dla byda. Trzy barwy - biaa dla nowiu, czerwona dla ksiyca niwnego* i czarna dla ksiyca ubywajcego - przedstawiay trzy okres# ycia bogini ksiyca - dziewicy, nimfy i staruchy (zob. 90.3). lo zmieniaa barwy, podobnie jak zmienia si ksiyc, ale mitografowie kolor czerwony zastpili fioletowym, poniewa ion po grecku znaczy fioek. Uwaano, e dzicioy stukajc w pie wypukuj deszcz, Io za bya ksiycem przynoszcym deszcz. Pasterzom najpotrzebniejszy by deszcz pnym latem, gdy gzy napastuj bydo i doprowadzaj je do szau. W Afryce plemiona murzyskie posiadajce trzody wci jeszcze pdz je z jednego pastwiska na drugie, gdy gzy atakuj bydo. Argiwskie kapanki Io wykonyway, jak si zdaje, doroczny taniec jawek, w ktrym odgryway role zwierzt oszalaych od uksze gzw, a rwnoczenie mczyni-dzicioy pukali do drzwi ' Pelnia ksiyca w okresie jesiennego przesilenia (22 lub 23 wrzenia), wschodzcego przez kilka nocy z rzdu o tej samej godzinie, za kadym jednake razem dalej na pnoc nad wschodnim widnokrgiem (pnyp. tum.).

56.1- 57.a

173

dbowyfh woajc: "Io! lo!", wzywajc deszcz, by przynis ulg mczcym si tanecznicom. Takie jest bodaje rdo mitu o kobietach z wyspy, Kos zamienionych w krowy (zob. 137s). Mieszkacy argiwskich kolonii, zaoonych w Eubei, na Bosforze, nad Morzem Czarnym, w Syrii, Egipcie, zabrali ze sob swe tace, ktrymi zaklinali deszcz. Krtogw, pierwotny ptak orgiastyczny bogini ksiyca, wije swe gniazda na wierzbach i dlatego jest zwizany z magi wodn (zob.152. 2). 2. Legenda wymylona w celu wytumaczenia rozprzestrzeiania si na wschd obrzdu oraz podobiestwa midzy kultem lo w Grecji, Izydy w Egipcie, Asztarte w Syrii i Kali w Indiach rozpada si na dwie nie powizane ze sob historie: jedna o witej krowie wdrujcej przez niebiosa, strzeonej przez gwiazdy - istnieje pokrewna irlandzka legenda o "Green Stripper"druga o kapance ksiyca, ktr przywdcy najedcw helleskich, noszcy imi Zeusa, zgwacili ku oburzeniu miejscowej ludnoci. Wobec tego Hera, jako ona Zeusa, musi by zazdrosna o lo, chocia Io bya tylko jednym z imion krowiookiej Hery. Reminiscencj aoby Demeter opakujcej Persefon jest argiwskie wito aoby po Io, poniewa Io zostaa w micie zidentyiikowana z Demeter. Ponadto co trzy lata obchodzono misteria Demeter w Keleaj ("woanie") niedaleko Koryntu, miejscowoci zaoonej podobno przez krla Eleuzis, jednego z braci Keleosa ("dzicioa"). Hermesa zw synem Zeusa Pikosa ("dzicioa") - Arystofanes w Ptakach (480) oskara Zeusa o kradzie bera dzicioa - podobnie Pan rzekomo mia by synem Hermesa i nimiy Dryope ("dzicio"), Faun za, aciski Pan, synem Pikosa ("dzicioa"), ktrego Kirke zamienia w dzicioa za to, e wzgardzi jej mioci (Owidiusz, Przemiany, XIV.6). Na kreteskim grobie Fauna widniao epitafium: "Tu ley dzicio, ktry rwnie by Zeusem" (Suidas pod hasem "Pikos"). Wszyscy trzej s pasterskimi bogami sprowadzajcymi deszcz. Libia oznacza deszcz, a deszcze zimowe przybywaj do Grecji z Libii.

3. Przedstawienie Zeusa jako ojca Epafosa, ktry zosta protoplast Libii, Agenora, Belosa, Ajgyptosa i Danaosa dowodzioby, e achajscy wyznawcy Zeusa rocili sobie prawo do zwierzchniej wadzy nad morskimi ludami poudniowo-wschodniego wiata rdziemnomorskiego. 4. Mit o Pigmejach i urawiach dotyczy, jak si zdaje, hodowcw byda, mczyzn wysokiego wzrostu, ktrzy wtargnli do doliny Grnego Nilu z Somali i przepdzili miejscowych Pigmejw na poudnie. Nazywano ich "urawiami", poniewa, podobnie jak i w naszych czasach, potrafili sta przez dugi czas na jednej nodze, trzymajc drug nog za kostk w przeciwnej rce i opierajc si na wczni. 57 FORONEUS a: Pierwszym czowiekiem, ktry zaoy i zaludni miasto targowe, by Foroneus, brat Io, syn boga rzecznego Inachosa i nimfy Melu. Nazw tego miasta, Foronikon, zmieniono pniej na Argos. Foroneus by rwnie tym, ktry znalaz zastosowanie dla ognia wykradzionego przez Prometeusza. Polubi nimf Kerdo, by wadc caego Peloponezu i zapocztkowa kult Hery. Po jego mierci synowie, Pelazgos, Jazos i Agenor, podzielili si Peloponezem, natomiast syn jego Kar zaoy miasto Megar.' 1.Hyginus, Fabulae, 143 i 274; Apollodoros, II.1.1; Pauzaniasz, I.39.4-6; II.15.5 i IV.40.5.

174

57.1- 58.c

l. Imi Foroneusa, ktre Grecy tumacz jako "przynoszcy cen" w tym znaczeniu, e wynalaz rynki targowe, znaczy prawdopodobnie Fearinos ("pochodzcy ze witu roku", czyli z wiosny). Wariantami tego imienia s Bran, Barn, Bergn, Vron, Efron, Gwern, Fearn i Brennus. W charakterze ducha olchy patronujcej czwartemu miesicowi witego roku (zob. 28.1 i 5; 52. 3 i I70. 8), czyli miesicowi, w ktrym obehodzono wiosenne wito ognia, przedstawiany by jako syn Inachosa, poniewa olchy rosn nad rzekami. Matka jego jest nimf jesionu Meli, poniewa jesion, drzewo zajmujce w tej serii miejsce wczeniejsze, mia podobno "przyciga pioruny". Drzewa, w ktre uderzy piorun, byy pierwszymi rdami ognia dla czowieka pierwotnego. Jako wieszczy heros Foroneus ma rwnie zwizek z krukiem (zob. 50.1). Odkrycie przez Foroneusa zastosowania ognia da si wytumaczy tym, e w staroytnoci kowale i garncarze stawiali wyej wgiel drzewny z olchy, wydzielajcy wicej ciepa anieli wgle z innych drzew. Kerdo ("zysk" lub "kunszt") jest jednym z tytuw Demeter. Nosia ona ten tytu jako asica lub jako liszka, oba bowiem zwierzta uwaano za prorocze. "Foroneus" oznacza bodaje tytu Kronosa, z ktrym rwnie wi si kruk i olcha (zob. 6.2), i dlatego by on tytanem sidmego dnia. Podzia Peloponezu midzy synw Foroneusa przypomina podzia krestwa Kronosa midzy Zeusa, Posejdona i HacIesa, by moe przedstawia on jednak przedachajski podzia Peloponezu. 2. Kar jest rwnoznaczne z Q're lub Karios, albo z wielkim bogiem Ker, ktrego tytu zosta prawdopodobnie zapoyczony od jego ksiycowej matki Artemis Karia, czyli Karyatis.

58 EUROPA I KADMOS a. Agenor, syn Libu i Posejdona, brat bliniaczy Belosa, opuci Egipt, by osiedli si w krainie Kanaan, gdzie polubi Telefass, inaczej zwan Argiope, ktra urodzia mu Kadmosa, Fojniksa, Kiliksa, Tazosa, Fineusa i jedyn crk Europ.1 b. Zeus zakocha si w Europie, wobec czego posa Hermesa, by popdzi trzod Agenora wzdu wybrzea, w okolic Tyru, gdzie Europa spacerowaa zazwyczaj ze swymi towarzyszkami. On sam przyczy si do stada pod postaci nienobiaego byka z wielkim podgardlem i maymi rogami, podobnymi do drogocennych kamieni. Midzy rogami przebiegaa jedna czarna kreska. Europa zwrcia uwag na pikne zwierz; gdy za stwierdzia, e byk jest agodny jak baranek, przezwyciya strach i zacza si z nim bawi wkadajc mu kwiaty do pyska i zawieszajc wianki na jego rogach. W kocu wdrapaa si na jego grzbiet i pozwolia mu powoli zanie si na skraj morza. Nagle byk popyn, ona za z przeraeniem ogldaa si na oddalajcy si brzeg. Jedn rk trzymaa si prawego rogu, w drugiej wci jeszcze miaa koszyk z kwiatami.2 c. Wyszedszy na brzeg w pobliu kreteskiej Gortyny zamieni si Zeus w ora i zgwaci Europ w zagajniku wierzbowym nad strumieniem. Inni mwi, e stao si to pod wiecznie zielonym platanem. Europa urodzia mu trzech synw: Minosa, Radamantysa i Sarpedona.3

58.d- 58.g

175

d. Agenor posa swych trzech synw na poszukiwanie siostry zakazujc im wraca bez niej. Wyruszyli natychmiast na morze, ale nie wiedzc, w jakim kierunku uda si byk, kady z nich popyn w inn stron. Fojniks na zachd, za Libi, do miejsca, w ktrym obecnie znajduje si Kartagina, i tu nada swe inii Punijczykom, ale po mierci Agenora wrci do ziemi Kanaan, zwanej odtd ku jego czci Fenicj, i spodzi z Alfesiboj Adonisa.4 Kiliks uda si do kraju Hypachejczykw, ktry przyj jego imi i zwie si Cylicj, Fineus zas przyby do Tynii, pwyspu oddzielajcego morze Marmara od Morza Czarnego, gdzie pniej nkay go harpie. Tazos i jego ludzie ruszyli wpierw ku Olimpii, powicili tam Heraklesowi Tyryjskiemu posg z brzu wysokoci dziesiciu okci, na ktrym przedstawiony jest z pak i ukiem, ale potem skolonizowali wysp Tazos i eksploatowali tamtejsze bogate kopalnie zota. Wszystko to odbyo. si na pi pokole przed przyjciem na wiat w Grecji Heraklesa, syna Amfitriona.6 e. Kadmos poeglowa z Telefass na Rodos; gdzie powici brzowy kocio Atenie z Lindos, wybudowa wityni Posejdonowi i ustanowi

dziedziczny urzd kapana opiekujcego si tym sanktuarium. Nastpnie . zawdrowa do Tery, gdzie wybudowa podobn wityni,w kocu za dotar do krainy trackich Edoczykw, ktrzy zgotowali mu gocinne przyjcie. Tutaj niespodziewanie zmara Telefassa i po jej pogrzebie Kadmos ze swymi towarzyszami wyruszy na piechot do wyroczni w Delfach. Zapyta, gdzie ma szuka Europy, Pytia za poradzia mu, by zrezygnowa z poszukiwa, poszed w trop za krow i wybudowa miasto w tym miejscu, w ktrym zwierz opadnie z si. f. Ruszy wic Kadmos drog prowadzc z Delf do Fokidy i wtedy to spotka kilku pasterzy w subie krla Pelagona, ktrzy sprzedali mu krow majc na obu bokah biae znami peni ksiyca. Popdzi zwierz na wschd przez Beocj nie dajc mu ani chwili spoczynku a wreszcie krowa pada w miejscu, w ktrym teraz stoj Teby. Tam wystawi posg Ateny nazywajc go jej fenickim imieniem Onga.' g. Przestrzegszy swych towarzyszy, e krowa musi by niezwocznie zoona Atenie w ofierze, wysa ich Kadmos po wod oczyszczaln ze rda Aresa, zwanego obecnie rdem Kastalskim, ale nie wiedzia, e rda tego strzee wielki w. W ten zabi prawie wszystkich ludzi Kadmosa, on za pomci ich rozbijajc wowi eb gazem. Gdy tylko zoy ofiar Atenie, zjawia si bogini, pochwalia go i kazaa mu posia zby wa. Usucha jej rozkazu i z zbw natychmiast wyroli uzbrojeni Spartanie, czyli Zasiani Ludzie, potrzsajc orem. Kadmos cisn midzy nich kamie, co wywoao bjk, jeden bowiem zacz drugiego oskara o to, e rzuci ten kamie. r Bjka bya tak zacita, e w kocu tylko piciu pozostao przy yciu: Echion, Chtonios, Peloros, Hyperenor i Udajos. Caa pitka jak jeden m ofiarowaa swe usugi Kadmosowi, Ares jednak da, by w zosta pomszczony, i sd

176

58.g- 58.4

bogw skaza Kadmosa na sub paszczynian u Aresa przez jeden Wielki Rok.s 1. Apollodoros, III.1.1; Hyginus, FabWae, 178 i 19; Pauzaniasz, V.25.7; Apoloniusz z Rodos,11.178. 2. Owidiusz, Przemiany,11.836 i nast.; Moschos, Sielanki, I1.37-62. 3. Monety z Gortyny; Teofrast, Historia rolin,1.9.5; Hyginus, Fabuale,178. 4. Hyginus, loc. cit..; Apollodoros, III.1.1 i 14.4. 5. Herodot, VII. 91. 6. Pauzaniasz, X.25.7; Herodot, IV.47 i II.44. 7. Pauzaniasz, IX.12.1-2. 8. Hyginus, Fabulae,178; Apollodoros, III.4.1-2.

l. Istnieje wiele mylcych wersji powyszej genealogu. Tazos pojawia si raz jako syn Posejdona, to znw jako syn Kiliksa (Apollodoros, III.1.1) lub Titiosa (Pindar, Odypytyjskie,

IV.46). Agenor jest fenickim herosem Chnas, ktry w biblijnej Ksidze Rodzaju wystpuje jako , ,Kanaan". Wiele obyczajw kanaanickich wskazuje na jego wschodnioafrykaskie pochodzenie; Kanaanici mogli przyby do Dolnego Egiptu z Ugandy. Rozproszenie synw Agenora jest bodaje upamitnieniem migracji Kanaanitw na zachd na pocztku drugiego tysiclecia przed Chr. pod naciskiem aryjskich i semickich najedcw. 2. Opowie o synach Inachosa i o tym, jak szukali ksiycowej jawki lo (zob. 56 d), wpyna na histori synw Agenora i ich wyprawy w poszukiwaniu Europy. Fojniks jest msk form Fojnissy ("czerwonej" lub "krwawej"), tytuu nadawanego ksiycowi jako Bogini mierci w yciu. Europa, "o szerokiej twarzy", to synonim peni ksiyca, tytu bogini ksiyca Demeter w Lebadei i Asztarte w Sydonie. Jeli jednak sowo to odczyta nie jako eur-ope, lecz eu-rope (analogia z euboia), rpoe ono rwnie oznacza "dobra dla wierzb", czyli "obfitujca w wod". Wierzba patronuje pitemu miesicowi witego roku (zob. 52.3) i zwizana jest z czarami (zob. 28.5) oraz obrzdami podnoci w caej Europie, szczeglnie w wigili wita majowego przypadajcego w tym miesicu. Libia, Telefassa, Argiope i Alfesiboja s rwnie tytuami bogini ksiyca. 3. Porwanie Europy przez Zeusa, bdce reminiscencj dawnej okupacji Krety przez Hellenw, zostao wydedukowane z przedhelleskich obrazw przedstawiajcych kapank ksiyca triumfalnie dosiadajc pokonanego przez ni byka sonecznego. Scena ta zachowaa si na omiu odlewanych plakietach z niebieskiego szka znalezionych w mykeskim miecie Midea. Przedstawiaa, jak si zdaje, fragment obrzdu podnoci, w czasie ktrego niesiono w procesji girland majow Europy (Atenajos, s. 678a-b). Uwiedzenie Europy przez Zeusa w postaci ora przypomina uwiedzenie przez niego Hery w przebraniu kukuki (zob. 12a), poniewa Hera (wedug Hesychiosa) nosia tytu "Europii". Na Krecie i w Koryncie Europa miaa imi Hellotis przypominajce sowo helike ("wierzba"). Helle (zob. 43.1 i 70. 8) i Helena s jedn i t sam bosk postaci. Kallimach w Epitalamlum dla Heleny wspomina, e platan by rwnie powicony Helenie. Jego wito wynikaa z piciopalczastych lici przedstawiajcych do bogini (zob. 53a) i z dorocznego zrzucania kory. Platan zosta jednak zapoyczony przez Apollina, podobnie jak bg Eszmun zapoyczy emblemat otwartej doni od Tanit (Neith) (zob. 21.3). 4. Historia Europy moe by rwnie reminiscencj wyprawy Hellenw z Krety na Fenicj. Jan Malalas nie mg przecie wymyli "Zego Wieczoru" w Tyrze piszc: "Tauros (byk), krl Krety, napad na 7#r po bitwie morskiej w czasie nieobecnoci Agenora i jego synw. Zdobyli miasto tego samego wieczora i zabrali wielu jecw, midzy nimi rwnie Europ. Wydarzenie to

58.4-.59.b

177

upamitnia do naszych czasw corocznie obchodzony w 1j,rze ## Zy Wieczr"." (Kronika wiata, II. s. 30, wyd. Dindorff).Herodot (I. 2) potwierdza sowa Malalasa (zob.160.1). 5.1j,xyjski Herakles, ktrego Tezeusz czci w Olimpii, by rwnie bogiem Melkartem, mae za plemi mwice semickim jzykiem wyemigrowao, jak si zdaje z rwniny syryjskiej do Kadmei w Karii - Kadmos jest sowem semickim i znaczy "wschodni" - skd udao si do Beocji pod koniec drugiego tysiclecia, zdobyo Teby i rzdzio w kraju. Mit o Zasianych Ludziach i subie Kadmosa u Aresa nasuwa na myl przypuszczenie, e Kadmejczycy umocniIi sw wadz w Beocji dziki pomyInej interwencji podczas wojny domowej midzy plemionami pelazgijskimi uwaajcymi si za autochtonw. Przyjli ni miejscow zasad osiemdziesicioletniego panowania witego krla. Kadmos zabi wa w tym samym znaczeniu, w jakim Apollo zabi Pytona w Delfach (zob. 21.12). Imiona Zasianych Ludzi - Echion ("mija"), Udajos ("pochodzcy z ziemi"), Chtonios ("z gIeby"), Hyperenor ("czowiek, ktry si wspina") i Peloros ("w")charakteryzuj poszczeglnych herosw. "Peloros" jednak nasuwa przypuszczenie, e wszyscy Pelazgowie, a nie tylko Tebaczycy, uwaali, e s w ten sposb urodzeni. Ich wspln uczt byy

Peloria (zob.1. 2). niwa z zasianych zbw smoczych zebra Jazon prawdopodobnie w Jolkos lub w Koryncie, a nie w Kolchidzie (zob.152.3). 6. Troja i Antiochia rwnie miay by zaoone w miejscach wybranych przez wite krowy (zob. 158h i 56d). Nie wydaje si jednak prawdopodobne, by praktyki te byy stosowane dosownie, naley raczej przypuszcza, e wybran krow puszczano swobodnie w okrelonym miejscu i tam, gdzie si pooya, budowano wityni bogini ksiyca. Krowy nie odznaczaj si wybitnymi talentami strategicznymi i handlowymi.

59 KADMOS I HARMONIA

a. Gdy Kadmos odsuy osiem lat paszczyzny u Aresa, odbywajc w ten sposb pokut za zabicie wa kastalskiego, Atena przydzielia mu Beocj. Przy pomocy swych Zasianych Ludzi wybudowa tebaski Akropl, nazwany na jego cze Kadmej, i kiedy zosta wtajemniczony w misteria, ktrych Zeus nauczy Jazjona, polubi Harmoni, crk Afrodyty i Aresa. Niektrzy twierdz, e daa mu j Atena, gdy odwiedzi Samotrak.l b. Byo to pierwsze wesele miertelnikw, na ktre przybyli Olimpijczycy. W domu Kadmoa, ktry sta tam, gdzie obecnie znajduje si rynek tebaski, ustawiono dla nich dwanacie zotych tronw. Wszyscy bogowie przynieli prezenty. Afrodyta podarowaa Harmonii synny zoty naszyjnik zrobiony przez Hefajstosa, niegdy dar zakochanego Zeusa dla siostry Kadmosa, Europy. Osobie noszcej go naszyjnik dawa urod, ktrej nikt nie mg si oprze.z Atena ofiarowaa Harmonii zot szat, nadajc bosk godno, i komplet fletw, Hermes podarowa jej lir, Kadmos jeszcze jedn wspania szat, Elektra za, matka Jazjona, nauczya j rytuau Wielkiej Bogini. Demeter zapewnia Harmonii obfite zbiory jczmienia, oddajc si podczas uroczystoci Jazjonowi na trzykrotnie oranym polu. Tebaczycy wci jesz-

I2# Mity #crti#

59.b- 59.1 cze pokazuj miejsce, w ktrym muzy pieway i gray na flecie; Apollo za popisywa si na lirze.3 c. Na staro, hcc przebaga Aresa, ktry wci jezcze nie wybaczy mu cakowicie zabicia wa, Kadmos abdykowa na rec wego wnuka Penteusa; syna jego crki Agawe i Echiona, jednego z Zasianych Ludzi, po czym osiad skrom#ie w miecie. Dionizos jednak przepowiedzia po zamordowa# niu Penteusa przez matk, e Kadmos i Harmonia, jadc w woie zaprzo# ym w jawki, bd panowali nad barbarzyskimi hordami. Barbarycy i,

oznajmi, spldruj wiele miast greckich i w kocu zupi wityni Apollina, po czym zostan przykadnie ukarani. Ares ocali Kadmosa i Harmoni przemieniajc ich w we, i od tej chwili bd wiedli wiecznie szczliwy ywot na Wyspach Bogosawionych.4 d. Kadmo i Harmonia wyemigrowali wic do krainy Enchelejzykw, ktrzy, napadnici przez Iliryjczykw, zgodnie z rad Dionizosa wybrali ich na swych wadcw. Agawe bya w tym czasie on Likotersesa, krla Ilirii. Na jego dworze schronia si po zabjstwie Penteusa. Dowiedziawszy si, e rodzice jej dowodz wojskami Enchelejczykw; zabia rwnie Likotersesa i oddaa krlestwo Kadmosowi.5 e. Na staro, gdy proroctwo spenio si do koca, Kadmos i Harmonia stali si wami o nakrapianej niebiesko skrze, a Zeus posa ich na Wyspy Bogosawionych. Niektrzy jednak twierdz, e Ares przemieni ich w lwy. Ciaa ich pochowano w Ilirii, gdzie Kadmos wybudowa miasto Butoe. Jego nastpc by Illyrius, syn, ktry mu si urodzi na staro.6 Pauzaniasz, IX.5.1; Diodor z Sycylii, V.48; Apollodoros, II1.4.2. Diodor z Sycylii, V.49 i IV.65; Pindar, Ody pytyjskie, III.94; Pauzanias# IX.12.3; Ferekydes cytowany przez Apollodrosa,111.4.2. Diodor z Sycylii, V.49; Pauzaniasz, IX.12.3. Hyginus, Fabulae, 6; Apollodoros, II1.4.2; Eurypides, Bachantki, 43,1350 i nast: Hygius, Fabulae,184 i 240. Owidiusz, Przemiany, IV.567-602; Apollodoros, III.5.4; Ptolomeusz Hefajstionos, I; Apoloniusz z Rdos, IV:517.

l. Maestwo Kadmosa i Harmonii w obecnoci dwunatu bstw olimpijskich ma sw paralel w maetwie Peleua i Tetydy (zob. 81.1), jest, jak si zdaje, reminiscencj u2naiiia najedcw kadmejskich z Teb przez wszystkich Hellenw, kiedy poparli ich Ateezycy i gdy zostali dokadnie wtajemniczeni w misteria santotrackie. Zaoenie Butoe przez Kadmosa ma zwizek z roszczeniami Iliryjczykw domagajcych si uznania ih za Grekw i pozwolenia na udzia w Igrzyskach Olimpijskich. Kadmos mia widoznie wyroczni w Iliru, jeli przedstawiano go tam jako wa, lwy za, w ktre podobno przemienioo jego i Harmoni, byy zapewe heraldycznymi wspornikami anikoniczego wizerunku Wielkie# Bogti - podobnie jak na synn#j Lwiej Bramie w Mykenach. Mitograf sugeruje, e zamiast go gadzi, pozwolono mu pd koniec panowania wyemigrowa wraz z koloni (zob.117.5).

60.a - 60.f 60

179

BELOS I DANAIDY a. Krl Belos, ktry panowa w Chemmis, w Tebaidzie, by synem Libii

i Posejdona oraz bratem bliniaczym Agenora. ona jego, Anchinoe, crka Nilosa, urodzia mu bliniaki, Ajgyptosa i Danaosa, oraz trzeciego syna, Kefeusa.l b. Ajgyptos otrzyma krlestwo Arabii, ale podbi rwnie krain Melampodw i nazwa j Egiptem. Pidziesiciu synw urodzio mu si z rnych matek: Libijek, Arabek, Fenicjanek i tym podobnych. Danaos wysany, by panowa w Libii, mia pidziesit crek zwanych Danaidami, rwnie pochodzcych od rnych matek: najad, hamadriad, egipskich ksiniczek z Elefantis i Memfis, Etiopek i tym podobnych. c. Po mierci Belosa bracia-bliniacy pokcili si o spadek, Ajgyptos za zaproponowa, by si pogodzili i na znak zgody wydali pidziesit ksiniczek za pidziesiciu ksit. Danaos, podejrzewajc podstp, nie chcia na to przysta, a gdy wyrocznia potwierdzia jego obawy oznajmiajc, e Ajgyptos pragzi zamordowa wszystkie Danaidy, zacz przygotowania do ucieczki z Libii.2 d. Przy pomocy Ateny wybudowa okrt dla siebie i swoich crek - pierwszy okrt o dwch dziobach, jaki kiedykolwiek wyruszy w morze - po czym wszyscy razem popynli do Grecji, zatrzymujc si po drodze na wyspie Rodos, gdzie Danaos powici Atenie wizerunek w wityni wystawionej ku jej czci przez Danaidy. Trzy z nich zmary podczas pobytu na wyspie; ich imionami nazwano miasta Lindos, Jalysos i Kamejros.3 e. Z Rodos popynli na Peloponez i wyldowali w pobliu Lerny, gdzie Danaos oznajmi, e z boskiej woli ma zosta krlem miasta Argos. Krl Argiww, Gelanor, wymia oczywicie te roszczenia, ale jego poddani zebrali si tego jeszcze wieczora, by spraw omwi. Gelanor zachowaby niewtpliwie tron mimo owiadczenia Danaosa utrzymujcego, e cieszy si poparciem Ateny, gdyby Argiwowie nie odoyli decyzji do witu, kiedy z gr zeszed wilk, napad stado na pastwisku w pobliu murw miasta i zabi byka przewodnika. Obywatele Argos dopatrzyli si w tym omenu, e Danaos zdobdzie tron przemoc, jeli stawi mu opr. Wyperswadowali wic Gelanorowi, by ustpi z dobrej woli. f. Danaos przekonany, e wilk by Apollinem w przebraniu, powici mu synne sanktuarium Wilczego Apollina w Argos i zosta tak potnym wadc, e wszyscy Pelazgowie w Grecji przybrali nazw Danaw. Wybudowa rwnie cytadel w Argos, a crki jego wprowadziy pochodzce z Egiptu misteria Demeter, zwane Tesmoforiami, i wtajemniczyy w nie pelazgijskie

180 60.f- 60.k kobiety. Ale od inwazji doryckiej nikt poza Arkadyjczykami nie urzdza na Peloponezie Tesmoforiw.4 g. Kiedy Danaos przyby do Argolidy, od dawna ju panowaa tu dotkliwa posucha, poniewa Posejdon rogniewany decyzj Inachosa, ktry krain odda pod opiek Herze, wysuszy wszystkie rzeki i strumienie. Wysa wic Danaos swe crki na poszukiwanie wody, nakazujc im, by wszelkimi sposobami staray si przebaga Posejdona. Jedna z nich, Amymone, cigajc ani w lesie zakcia sen picego satyra. Ten zerwa si i usiowa j

zgwaci, ale Posejdon, ktrego wezwaa na pomoc, razi go swym trjzbem. Satyr uciekajc unikn ciosu, trjzb za utkwi w skale. Posejdon sam przespa si z Amymone, zadowolon, e w tak przyjemny sposb moe wykona polecenie ojca. Dowiedziawszy si o cehz jej wdrwki, wskaza Posejdon na trjzb i kaza jej wyrwa go ze skay. 2 trzech dziur, ktre pozostay po zbach, trysny trzy strumienie wody. Z tego rda, zwanego ' obecnie Amymone, wypywa rzeka Lerna, nigdy nie wysychajca, nawet w peni lata.5 h. Nad brzegiem rzeki, pod platanem, Echidne urodzia potwora Hydr. Potwr zamieszka nad jeziorem Lerna, do ktrego przybywaj zabjcy, by dokona obrzdu oczyszczenia. Std przysowie angielskie: "A Lerna of evils."s i. Ajgyptos wysa teraz swych synw do Argos zabraniajc im wraca, dopki nie ukarz Danaosa i caej jego rodziny. Po przybyciu na mejsce prosili Danaosa, by cofn decyzj i pozwoli im oeni si z jego crkamiktre zreszt zamierzali zamordowa w noc polubn. Gdy nadal odmawia przyzwolenia, przystpili do oblegania Argos. W cytadeli Argiww nie byo studni i chocia pniej Danaidzi wynaleli sztuk kopania studzien i wybudowali w miecie kilka, w tym cztery wite, w owym czasie miasto byo bez wody. Rozumiejc, e pragnienie wkrtce zmusi go do kapitualcji, Danaos obieca, e zrobi wszystko, czego zadaj synowie Ajgyptosa, jeli tylko przerw oblenie. j. Rozpoczy si przygotowania do masowego lubu, Danaos za wyznaczy pary, w niektrych wypadkach kierujc si tym, e panny mode i narzeczeni mieli matki tej samej rangi, w innych podobiestwem imion - tak wic Kleite, Stenele i Chryzippe polubiy Kleitosa, Stenelosa i Chryzipposa - ale w wikszoci przypadkw wycigano po prostu losy z hemu.e k -W czasie uczty weselnej Danaos rozda potajemnie swym crkom ostre szpilki nakazujc, by ukryy je we w#osach. O pnocy kada przeszya szpilk serce swego maonka. 'I#lko jeden si uratowa. Hypermnestra, za porad Artemidy, oszczdzia ycie Linkeusa, poniewa oszczdzi jej dziewictwo, i pomoga mu potem w ucieczce do oddalonego o dwanacie kilometrw miasta Linkeja. Hypermnestra bagaa, by dotarszy bezpiecznie na miejsce rozpali ognisko, obiecujc, e odpowie ogniskiem zapalonym w cytadeli.

181 60.k - 60.o Argiwowie nadal co roku rozpalaj ogniska dla upamitnienia tej umowy. 0 wicie Danaos dowiedzia si o nieposuszestwie Hypermnestry. Stana przed s dem i grozia jej kara mierci, jednak sdziowie argiwscy j uniewinnili. W stawia przeto omnik Afrodycie Zwyciskiej w wityni Wilczego Apolli y a take pow pcia sanktuarium Artefnidzie Przekonywajcej.9 , Lernie a ciaa ich 1. Gowy zamordowanych mczyzn pochowano w , o rzebane ze wszystkimi honorami pod murami Argos. Chocia za zosta aidy w ' Jeziorze Lernejskim zgod Zeusa Atena i Hermes oczycili Dan ie wody w dzbanach pod

sdziowie zmaryh skazali je na wieczne nosz ziurawionych jak sita.lo m. Linkeus i Hypermnestra zeszli si ponownie, Danaos za ostanowi jak najpr dze w da za m pozostae crki i rankiem w dniu oczyszczenia d ia w wycigu weselnym zaczyzwoa zalotnikw, ktrym zaproponowa u z najcym si od ulicy noszcej teraz nazw Afeta. Zwycizca mia prawo pierwszestwa w wyborze ony, nastpnie w kolejnoi, w jakiej docierali do bierali s ord pozostaych crek. Stawio si niewielu, nie znalazo celu, wy p y , si dosy mczyzn, ktrzy zaryzykowalib maestwo z mordercz ni ale po spokojnej nocy polubnej w nowym wycigu nie brako j g uczestnikw. Potomkowie tych maestw zaliczaj si do Danaw. Ar iwowie nadal wic ten bieg w tak zwanych Igrzyskach Hymenejskich L ke b potem Danaoa i zasiad po nim na tronie. Zabi y szwagierki, by pomci zabjstwo braci, gdyby tylk Argiwowie do tego dopucili.ll . Tymczasem Ajgyptos przyby do Grecji, gdy si jednak dowiedzia o losie swych synw, uciek do Aroe i tam zmar. Pochowano go w Patraj, w sanktuarium Serapisa.12 o. Syn Am mone i Posejdona, synny eglarz Nauplios, odkry sztuk nawi ac i wedu Wielkiej Niedwiedzicy i zaoy miasto Nauplia, zasiedla#c je egipsk #og, ktra wypyna z jego dziadkiem. By protoplast Naupliosa Niszczyciela ktr wabi wrogie okrty do miertelnej zasadzki ,y rozpalajc na brzegu ognie w niewaciwych miejscach. 1. Herodot,11.91; Eurypides cytowany przez Apollodorosa, II.1.4. 2. Apollodoros, II.1.5; Hyginus, Fabulae,168; Eustatius o Homerze, s. 37. 3. H yginus, loc, cit.; Apollodoros, I1.1.4; Herodot, II.234; Diodor z Sycylii, V.#8.1; Strabon, XIV.2.8. 4. Pauzaniasz, II.38.4; Eurypides cytowany przez Strabona, VIII.6.9; Strabon, loc. cit.; Herodot, II.171; Plutarch, O zoliwoci Herodota,13.

5. Hyginus, FabWae,169; Apollodoros, II.1.4. 6. Pauzaniasz, II.37.1 i 4; Strabon, VII1.6.8. 7. Hyginus, Fabulae,168; Apollodoros, II.1.5; Strabon, VII1.6.9. 8. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae,170. 9. Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz II.25.4;19.6 i 21.1. nus FabWae,168;Owidiusz, 10. Apollodoros5 loc. cit.; Lukian, Dialogi morskie, VI; Hygi , Heroidy, XIV; Horacy, Ody, I11.11.30.

182 60.1- 60.5 11. Pindar, Ody pytyjskie, IX.117 i nast.; Pauzaniasz,111.12.2; Hyginus, Fabulae,170; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, X.497. 12. Pauzaniusz, V11.21.6. 13. Apoloniusz z Rodos, I.136-138 ; Teon o Fenomenach Aratosa, 2 7 ; Pauzaniasz, IV.35.2.

l. Mit ten upamitnia przybycie kolonistw helladyckich z Palestyny do Grecji, przez Rodos, i wprowadzenie przez nich rolnictwa na Peloponezie. Podobno byli midzy nimi emigranci z Libii i Etiopii, co zreszt wydaje si wcale prawdopodobne (zob. 6. l i 8.2). Belos jest Baalem ze Starego Testamentu i Belem z Apokryfw. * Przyj imi sumeryjSkiej bogini ksiyca Belili, ktr usun. 2. Trzy Danaidy, znane rwnie jako Telchinki, czyli "czarodziejki", ktre day nazw trzem g#vnym miastom wyspy;Rodos, byy potrjn bogini ksiyca Danae (zob. 54.1 i 73.4). ; Imiona Linda, Kamejra i Jalysa to, jak si zdaje, znieksztacone formy sowa linodeousa ("wica za pomoc nici lnianej"), katameridzousa ("wydzielajca") i ialemistria ("kobieta opakujca"). S to waciwie popularne Trzy Mojry; czyli Kloto, Lachezis i Atropos (zob.10.1); miay pono te same funkcje. Klasyczna teoria nici#lnianej gosia, e bogini przywizywaa istotom ludzkim starannie odmierzon ni lnian, ktr co roku odwijaa, a przychodzia pora, kiedy naleao j uci, by w ten sposb odda dusz czowieka mierci. Pocztkwo jednak przewizywaa paczce niemowl lnianymi powijakami, na ktrych wyhaftowane byy znaki I klanu i rodziny, wyznaczajc w ten sposb dziecku miejsce w spoZeczestwie. 3. Sumeryjskie imi Danae brzmiao Dam-kina. Hebrajczycy zwali j Din (Ksiga Rodzaju, XXIV) posugujc si rwnie imieniem Dan w rodzaju mskim. Kolegium kapanek ksiyca skadao si zazwyczaj z pidziesiciu kobiet; ich obowizkiem byo nawadnianie ziemi przez zaklinanie deszczu, irygacje i kopanie tudzien. Std uczeni dopatruj si zwizku midzy imieniem Danaid i greckim sowem danos, "wysuszony", i danos, "dar", przy czym w pierwszym sowie "a" czasem jest dugie, a czasem krtkie. Bliniacze pokrewiestwo Agenora i Belosa, ! podobnie jak Danaosa i Ajgyptosa, wkazuje na istnienie w Argolidzie systemu krlewskiego, w ktrym kady wspkrl polubia arcykapank i panowa prze pidziesit miesicy ksiycowych, czyli poow Wielkiego Roku. Arcykapank zostawaa kobieta, ktra zaja pierwsze miejsce w biegu (std Igrzyska Olimpijskie) urzdzanym na przemian, raz po upywie pidziesiciu, a raz czterdziestu dziewiciu miesicy Wielkiego Roku (zob. 53.4). W biegach

; noworocznych w Olimpii (zob. 53.3), Sparcie (zob. 160d), Jerozolimie (Hooke, Origin of Early Semitic Ritual, 1935, s. 53) i Babilonie (Langdon, Epic of Creation, w. 57 i 58), podobnie jak w Argos, w nagrod zdobywano stanowisko witego krla. Krl Soca musia si wykaza chyoci. 4. Hydra (zob. 34.3 i 60h) zgadzona przez Heraklesa bya prawdopodobnie personifikacj kolegium kapanek dostarczajcych wody (zob. 124.2-4), mit za o Danaidach jest bodaje wspomnieniem dwukrotnie podejmowanych przez Hellenw prb zagarnicia sanktuarium, przy czym pierwsza zawioda haniebnie. Po drugiej udanej prbie helleski przywdca polubi arcykapank, kapanki wody za odda jako ony swym wodzom plemiennym. "Ulica zwana Afeta" bya zapewne punktem startowym biegu dziewczt o urzd arcykapanki, ale na nie# odbywa si rwnie bieg mczyzn o urzd witego krla (zob. 53.3 i 160d). Linkeus, bdcy rwnie tytuem krlewskim w Mesenii (zob. 74.1), znaczy "pochodzcy od rysia" - karakala, gatunku Iwa znanego z bystrego wzroku. 5. "Ajgyptos" i "Danaos" byy to zapewne dawne tytuy tebaskich wspkrlw; poniewa

" Tak nazywa Graves - wg podziau przyjtego w Biblii protestanckiej - deuterokanoniczne czci Ksigi Daniela, gdzie mowa jest o boku Belu (Daniel, XIV). (Przyp. red.)

60.5-61:1

183

za istnia rozpowszechniony zwyaj grzebania gowy wtego krla w pobliu miasta, by strzega je przed najazdem (zob.146.2), rzekome gowy synw Ajgyptosa pochowane w pobliu Lerny byy prawdopodobnie gowami kolejnych witych krlw. Egipcjan zwano Melampodami ("o czarnych stopach"), poniewa w czasie siewu brnli w czarnym mule Nilu. 6. Pniejsze monogamiczne spoeczestwo widziao w Danaidach z wiecznie przeciekajcymi dzbanami symbol kary za matkobjstwo. Na obrazie jednak z ktrego wydekukowana zostaa opowie, wykonyway one potrzebne zaklcia, skrapiay ziemi wod, by za pomoc magii sympatycznej wywoa deszcze (zob. 41.5 i 68.1). Przez wiele jeszcze stuleci po zniesieniu kolegiw Danaid, sito i przeciekajcy dzban pozostay oznak mdrej kobiety. Filostratos pisze (ywot Apoloniusza z Tiany, VI.11) o "kobietach z sitami w rkach, ktre kr udajc, e lecz bydo nalece do pasterzy". ' ;7: flgniska Hypermnestry i Linkeusa byy #apewne stosami rozpalnymi podezas argiwskich obxzdw wiosennych dla ucczenia zwycistwasoca. W Argos wity krl gx.n zapew#e od dugiej igy, ktr wbijano mu w serce: stosunkowo miosierny koniec. 8. Tesmoforie ("nalene ofiary") byy orgiami rolniczymi w Atenach (zob. 48b), podczas ktrych obnszon w ksyku odite genitalia witeg krla lub jego zastpcy: W czasach bardziej cywilizowanych a#tpio je bochnami o fallicznym kztaeie i ywymi wami. Apllo Lykis moe oznacza "ApolIia wietlistego", wersja bardziej prawdpodobna i "Wilzy Apoll", ale obie kone#pcje czyo wyeie wilkw przy peni ksiyca.

61

LAMIA a. Belos mia pikn crk Lami, ktra panowaa w Libii. Zeus, wdzicny za aski, ktrymi go obdarya, nagrodzi j przedziwnym darem wyjmowania i wkadania powrotem ozu. LTrodzia mu kilkoro dzieci; ale wszystkie, z wyjtkiem Skylli, abia Hera w przystpie zazdroi. Lamia z kolei zemcia si zabijajc dzieci innych ludzi i postpowaa tak okrutnie, e tv#arz jej zamienia si w #osmarn mask. b Pryzya si pniej do Empu i podobnie jak one uwodia modych mczyzn i wysysaa ich krew we nie.l 1. Diodor z Sycylii, XX.41; Suidas pod hasem "Lamia"; Plutaxch, O ciekawoci, 2; cholia do Pokoju Arystofanesa, 757; Strabon,1.11.8; Eustatios o Homerze, s.1714; Arystoteles, Etyka, VII.5.

* 1. Lamia bya libijsk Neith, bogini mioci i bitwy, zwan rwnie Anath i Aten (zob. 8.1; 25.2 i 61.1), ktrej kult zlikwidwali Achajowie. Podobnie jak Alfito z Arkadii, staa si postrachem dzieci (zob. 52. 7). Imi jej Lamia wydaje si zblione do Lamyros ("aroczny"), pochodzcego od laims ("przeyk", "gardziel"); c, gdy mowa o kobiecie, odpowiada okreleniu "wszeteczna". Brzydka jej twarz jest profilaktyczn-ma#k Gorgony noszon przez kapanki podczas misteriw (zob. 33:3), ktryh integraln cz staowio zabijanie dzieci. Usuwalne

184

61.1- 62.c

,iczy t.amii s prawdopodnbnu# reminiscenej cibrazu przedstawiajcego bogini, w chwili kiedy c,fiarowuje herosowi jedno c,ko, dziki czemu uzyska im mistyezny wzrok (zob. 73.8). Empuzy byy inkubami (zob. 55.I).

fi2 I.El7A a. Niektrzy utrzymuj, e Nemezis skrya si do wody przed zakochanym Zeusem i zostaa ryb. ciga j pod postaci bobra (?), prujc fale. Wyskoczya na brzeg i przemieniaa si to w jedno, to w drugie dzikie zwierz, lecz nie moga mu umkn, poniewa zapoycza ksztaty nd coraz to bardziej drapienego i szybkiego zwierzcia. W kocu wzbia si w powietrze jakn dzika

g, on za zosta abdziem i triumfalnie j dopdzi w Ramnus w Attyce. Zrezygnowana Nemezis ot.rzsna pira i przybya do Sparty, gdzie L.eda, ona krla 'I#ndareusa, znalaza po pewnym czasie w bagnie jajko koloru hiacynta. Zabraa je do dnmu i sehowaa w skrzyni. Z jaja tego wylga si Helena trojaska.' lnni jednak twierdz, e jajo spado z ksiyca, podobnie jak jajn, ktre w staroytnych czasach wpado do rzeki Eufrates, po czym, gdy ryby wycigny je na brzeg, gobie za wysiedziay, pko wydajc na wiat syryjsk bog:ni mioci.= b. Jeszez# inni twierdz, e Zeus udajc abdzia ciganego przez ora skry si na onie Nemezis i j zgwaci. We waciwym czasie zoya ona jajo, ktre Hermes wrzuci midzy uda Ledy, gdy siedziaa na stoku z rozehylonymi kolanami. Tak wic Leda urodzia Helen, Zeus za umieci wizerunek abdzia i Ora na niebie, by upamitni swj podstp.# c. Najezciej jednak spotykana relacja gosi, #e Zeus pod postaci abdzia tnwarzyszy Ledzie nad brzegiem rzeki Eurotas, po czym zoya ona jajo, z ktrego wylga si Helena, Kastor i Pnlideukes. W kocu zost.aa deifiknwana jako bogini Nemezis.# Tyndareus, m Ledy, rwnie przespa si z ni tej nncy i chocia niektrzy opowiadaj, e wszyscy troje byli dziemi Zeusaa take Klitajmestra, ktra wraz z Helen wylga si z drugiego jaja - inni uwaaj, e jedynie Helena bya crk Zeusa, Kastnr i Polideukes za synami Tyndareusa.5.Teszeze inni utrzymuj, e Kastor i Klitajmestra byli dzietni Tyndareusa, natomiast Helena i Polidcukes - dziemi Zeusa.g 1.Atenaji,s, eytujc C,vpria Homera, s. :i:i4b; Apcillodoros, III.10. 7; Safona, Fragmenty, 105; Pauzaniasz, I.33.7; Eratnstenes, Katasterismoi, 25. '?. Atenajos, 5? i nast.; Plutareh, Symposiaka, I1.:i.3; Hyginus, Fabulae,197. 3: tlyginus, Astronomia, II.8. 4. I.aktahejusz, I.21; Hyginus, Fabulae, 77; pierwszy mitiigraf watykaski, 7R i '?04.

62.1- 63.a 185 5. Homer, Odyseja, XI.299; Illada, III.426; Eurypides, Helena, 254,1497 i 1680. 6. Pindar, Odynemejskie, X.80; Apollodoros, III.10.6-7.

l. Nemezis bya bogini ksiyca jako nimfa (zob. 32.2) i w najdawniejszej wersji mitu o miosnym pocigu cigaa witego krla, gdy wraz z porami roku zamienia si w zajca, ryb, pszczo i mysz - lub zajca, ryb, ptaka i ziarno zboa - i w kocu go poeraa. Po zwycistwie systemu patriarchalnego odwrcia si kolejno pocigu: bogini uciekaa teraz przed Zeusem, podobnie jak w angielskiej balladzie Coal-black Smith ("O czarnym jak wgiel kowalu") (zob. 89.2). cigajc ryb przemieniaa si w wydr lub bobra. Imi Kastora ("bbr") jest wyran ' reminiscencj tego mitu, natomiast imi Polideukesa ("wiele sodkiego wina") stanowi reminiscencj charakteru wita, podczas ktrego odbywa si pocig. 2. Lada jest podobno licyjskim (czyli kreteskim) sowem oznaczajcym"kobiet", Leda za bya bogini Leto, czyli Lat, ktra na Delos urodzia Artemid i Apollina (zob.14.2). Jajo koloru

. hiacynta przypomina czerwone jak krew jajo wielkanocne druidw, zwane glain, ktrego co rok poszukuje si na brzegu morza. W micie celtyckim skadaa je bogini majca posta wa morskiego. Opowie o tym, e zostao wrzucone midzy uda Ledy, wywodzi si by moe z obrazu bogini siedzcej na stoku porodowym z gow Apollina wystajc z jej ona. 3. Helen(a), Helle, lub Selene s lokalnymi odmianami bogini ksiyca (zob. 43.10; 70.8 i 159.1), ktrej identyczno z syryjsk bogini opisan przez Lukiana podkrela Hyginus. # Relacja Hyginusa jest jednak popltana: wedug niego bogini sama zoya jajo wiata po spkowaniu z wem Ofionem i wysiadywaa je na wodach przybierajc posta gobia. Sama za wyonia si z prni (zob. la). Helena miaa dwie witynie w pobliu Sparty, jedn w Terapnaj na terenie mykeskim, drug za w Dendra, zwizan z kultem drzew, podobnie jak jej sanktuarium rodyjskie (zob. 88.10) Polluks wspomina (X.191) spartaskie wito Helenoforiw, zblione do Tesmoforiw Ateny w Atenach (zob. 48b). W czasie tego wita pewne przedmioty, ktrych wzgldy przyzwoitoci nie pozwalaj wymieni, byy obnoszone w specjalnym koszyku zwanym helene. Taki wanie koszyk niesie sama Helena na paskorzebach, na ktrych wystpuje w towarzystwie Dioskurw. Przedmioty te mogy by emblematami fallicznymi, bya ona bowiem bogini orgiastyczn. 4. Zeus podstpem zdoby Nemezis, bogini peloponezyjskiego kultu abdzia, odwoujc si do jej litoci, podobnie jak oszuka Her kreteskiego kultu kukuki (zob.12a). Mit ten nawizuje prawdopodobnie do pojawienia si w kreteskich albo pelazgijskich miastach helleskich t wojownikw, ktrzy na samym wstpie zoyli hod Wielkiej Bogini i obdarowali jej kapanki posusznymi maonkami, ale w kocu odebrali jej przemoc najwysz i suwerenn wadz,

63 IKSJON a. Iksjon, syn Flegyasa, krl Lapitw, zgodzi si polubi Di, crk Ejoneusa, obiecujc bogate dary lubne i zapraszajc Ejoneusa na uczt. #. Przed paacem zastawi jedak puapk w postaci jamy, w ktrej pono ognisko z wgla drzewnego. Ejoneus, nie podejrzewajc podstpu, wpad do dou i spon.

186

63.b- 63.3

b. Wszyscy pomniejsi bogowie uwaali to za ohydny postpek i nie chcieli zezwoli na oczyszczenie Iksjona, lecz Zeus, ktry potrafi si podobnie zachowywa, gdy by zakochany, nie tylko oczyci Iksjona, lecz nawet zaprosi do swego stou. c. Iksjon nie okaza wdzicznoci; wrcz przeeiwnie, zamierza uwie Her, ktra, jak si domyla, chtnie zemciaby si na Zeusie za jego czste wiaroomstwa. Zeus jednak, odgadnwszy zamiary swego gocia; ulepi chmur na ksztat Hery, Iksjo za, zbyt pijany, by zauway oszustwo, uy sobie do woli. Zeus zaskoczy go na gorcym uczynku i kaza Hermesowi bie nierniosiernie uwodziciela tak dugo, a zacznie woa: "Dobroczycy zasu-

guj na szacunek", po czym poleci przywiza go do poncego koa, ktre bez przerwy toczyo si po niebie. d. Faszywa Hera, zwana pniej Nefele, urodzia Iksjonowi nielubne dziecko, Centaura, ktry po doroniciu mia podobno spodzi z magnezyjskimi kobyami centaurw; najsynniejszym z nich by uczony Chejron.l 1. Scholia do Apoloniuza z Rodos, II1.62; Hyginus, Fabulae, 33 i 62; Pindar, Ody pytyjskie,11.33-89, oraz scholia; Lukian, Dialogi bogw, 6; scholia do Fenirjanek Eurypidesa,1185.

l. Imi Iksjona, utworzone z ischys ("sia") i io("ksiyc") (zob. 51.2), przywodzi rwnie na myl iksias ("jemio"). Jako krl dbu o genitaliach z jemioy (zob. 50.2), predstawiajcy boga grzmotu, zalubia obrzdowo zaklinajc deszcze bogini ksiyca. Nastpnie by biczowan## by krew i sperma uyniy ziemi (zob.116. 4). Potem cinano mu gow toporem, a ciao # rozpostartymi ramionami przybijano do drzewa i pieczono. W kocu krewni zjadali go ceremonialnie. Eion jest homeryckim epitetem rzeki, ale ojciec Du zwany jest Dejoneus, co znaczy "niszczycie", podobnie jak Ejoneus. 2. Bogini ksiyca w kulcie dbu znana bya jako Dia ("niebiaska"), jest to tytu dodnskiej bogini dbu (zob. 51.1 ), a wic ony Zeusa, Hery. Starowieccy krlowie nazywali siebie Zeusami (zob. 43.2; 45.2; 68.1 i 156.4) i polubiali Di z Chmury Deszczowej oczywieie wywouj niezadowolenie kapanw olimpijskich, ktrzy opacznie tumaczyli brzdowy obraz rozpitego na drzewie krla Lapitw jako upamitnienie kary za bezbono i wymylili anegdot o chmurze. Na jednym z luster etruskich Iksjon zosta przedstawiony jako posta rozpita na kole poncym, z hub u swych stp; w innym miejscu zwizany jest tym samym "piciokrotnym wzem", ktrym irlandzki heros Curoi zwiza Cuchulaina - przegity do tyu w obrczy (Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, VII.12), z przegubami, nogami i karkiem zwizanymi razem, jak Ozyrys w Ksidze Umarych. Postawa ta przypomina ponce koa puszczane po stoku gry podczas europejskich obrzdw letniego przesilenia na znak, e soce stano w zenicie i odtd zacznie schodzi niej a do zimowego przesilenia. Jama Iksjona nie jest metafor. witemu krlowi potrzebne byy zastpcze ofiary, czy to jecy wzici do niewoli w bitwie, czy te, gdy tych zabrako, podrni schwytani w zasadzk. Mit jest rwnie reminiscencj ukadu midzy Hellenami Zeusa i Lapitami, Flegijczykami oraz centaurami. Ukad ten zosta zamany na skutek obrzdowego mordowania helleskich podrnikw i brania do niewoli ich kokfiet. Hellenowie zadali, by ich przeproszono oficjalnie, i otrzymali zadouczynienie. 3. Konie byy powicone ksiycowi, tace na drewnianym kniku za majce na eelu sprowadzenie deszczu stay si prawdopodobnie rdem legendy o centaurach, p-ludziaeh

63.3- 64.c i p-koniach. Najstarszy grecki wizerunek centaura, przedstawiajcy dwch ludzi od pasa poczonych z korpusem koskim, znajduje si na gemmie pochodzcej z Herajon w Argos. Tacz stojc jeden naprzeciw drugiego. Podobn par mamy na kreteskiej pieczci ozdobnej. Motyw ten najwidoczniej zosta importowany z ldu, poniewa na Krecie nie istnia lokalny kult konia. W sztuce archaicznej rwnie satyrw przedstawiano w postaci lajkonikw, ale pniej wystpowali jako kozy. Centaur by zapewne wieszczym herosem z ogonem wa i dlatego wanie powizano z nim opowie o Boreaszu spkujcym z kobyami (zob. 48e).

64 ENDYMION a. Endymion, -przystojny syn Zeusa i nimfy Kalike, by z pochodzenia Eolijczykiem, chocia urodzi si w Karii. Pozbawi Klimenosa tronu Elidy. ona jego, znana pod rnymi imionami, midzy innymi Ifianassy, Hyperippe, Chromii i Neis, urodzia mu czterech synw. By rwnie ojcem pidziesiciu crek spodzonych z Selene, ktra kochaa si w nim bez pamici.l b. Selene pierwszy raz zobaczya go pewnej cichej nocy, gdy spa w jaskini na karyjskiej grze Latmos. Pooya si przy nim i czule caowaa jego zamknite oczy. Pniej, jak opowiadaj niektrzy, powrci do jaskini i zapad w sen bez marze sennych. W tym nie, z ktrego dotd si nie obudzi, pogry si albo dlatego, e sam tego pragn, nienawidzc myli o zbliajcej si staroci, albo dlatego, e Zeus podejrzewa go o miostk z Her, a moe te poniewa Selene stwierdzia, e woli caowa zamknite powieki ni by przedmiotem jego zbyt podnej namitnoci. W kadym razie nie postarza si ani o jeden dzie i zachowa na swych licach modzieczy rumieniec. Inni natomiast twierdz, e zosta pochowany w Olimpii, gdzie jego czterej synowie urzdzili bieg q opuszczony tron. Bieg wygra Epejos.2 c. Jeden z pokonanych synw, Ajtolos, bra nastpnie udzia w wycigach rydwanw podczas igrzysk pogrzebowych ku czci Azana, syna Arkasa. Byy to pierwsze tego rodzaju uroczystoci obchodzone w Grecji. Poniewa widzowie nie wiedzieli, e powinni sta z dala od toru, rydwan Ajtolosa przypadkowo najecha na Apisa, syna Foroneusa, i zrani go miertelnie. Salmoneus, obecny na wycigach, zesa Ajtolosa na drugi brzeg Przesmyku Korynckiego, gdzie zabi on Dorosa i jego braci, po czym podbi kraj nazwany od jego imienia Etoli.3 1. Apollodoros,1.7.5=6; Pauzaniasz, V.8.1 i 1.2 2. Apollodoros,1.7.6; scholia do Sielanek Teokryta, III.49; Cycero, lbskulanki,1.38; Pauzaniasz, V.1. 3. 3. Pauzaniasz, VIII.4.2-3 i V.1.6; Apollodoros;1.7.6; Strabon, VIII.3.33.

188

64.1- 65.1

1. Mit ten jest upamitnieniem najazdu na Elid jednego z wodzw eolskich, ktry nastpnie pogodzi si z koniecznoci polubienia przedstawicielki pelazgiskiej bogini ksiyca Herywszystkie imiona on Endymiona s tytuami ksiyca - stojcej na czele kolegium pidziesiei-u kapanek wody (zob. 60.3). Po zakoczeniu panowania zosta we waciwym czasie zoony w ofierze i otrzyma kaplic herosa w Olimpu. Nazwa Pizy, miasta, do ktrego naleaa Olimpia, oznaczaa podobno w jzyku lidyjskim (albo kreteskim) "prywatne miejsce odpoczynku", a mianowicie Ksiyc (Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, X.179). 2. Imi Endymion, pochodzce od czasownika enduein (aciskie inducere), odnosi si do

uwiedzenia krla przez Ksiyc, uwaany za jedn z Empuz (zob. 55a), staroytni jednak odnosili je do somnum ei inductum, "sen na niego sprowadzony". 3. Ajtolos, podobnie jak Pelops, okra w rydwanie stadion olimpijski jako uosobienie soca (zob. 69.1), przypadkowe za zabicie Apisa zostao prawdopodobnie wydedukowane z obrazu przedstawiajcego doroczn katastrof rydwanu, w ktrej gin zastpca krla (zob. 71.1 i 109. 4). Bieg wygrany przez Epejosa ("nastpc") jest jednak wydarzeniem wczeniejszym (zob. 53.3). Istnienie sanktuarium Endymiona na grze Latmos w Karu dowodzioby, e osiedlia si tu eolska kolonia z Elidy. Jego obrzdowe zalubiny z Her, podobnie j ak zalubiny Iksjona, musiay obrazi kapanw Zeusa (zob. 63.2). 4. Apis jest imieniem wasnym utworzonym od apios, homeryckiego przymiotnika oznaczajcego zazwyczaj "odlegy", w zastosowaniu jednak do Peloponezu (Ajschylos, Bagalnice, 262) odnosi si do "gruszy" (zob. 74. 6).

65 PIGMALION I GALATEA a. Pigmalion, syn Belosa, zakocha si w Afrodycie, a poniewa nie chciaa mu si odda, wyrzebi z koci soniowej jej posg i pooy go na swoim ku bagajc j o lito. Afrodyta wcielia si w ten posg oywiajc go jako Galate, ktra urodzia Pigmalionowi Pafosa i Metarme. Pafos, nastpca Pigmaliona, by ojcem Kinyrasa, ktry zaoy cypryjskie miasto Pafos i wybudowa tam synn wityni Afrodyty.l 1. Apollodoros, 111.14.3; Owidiusz, Przemiany, X.243 i izast.; Arnobiusz, Przeciw narodom, VI. 22.

l. Pigmalion, onaty z kapank Afrodyty na Pafos, trzyma w ku, jak si zdaje, biay posg kultowy bogini (zob. I Ksiga Samuela, XIX.3), by zachowa w ten sposb tron cypryjski. Jeli nastpc Pigmaliona zosta faktycznie syn, ktrego urodzia mu kapanka, wwczas by on pierwszym krlem, ktry narzuci Cypryjczykom system patrylinearny. Bardziej jednak prawdopodobne, e tak samo jak wnuk jego Kinyras (zob.18.5) nie chcia odda wizerunku bogini po upywie omioletniego panowania i przeduy swe maestwo z inn kap#ank Afrodytyformalnie swoj crk, poniewa bya dziedziczk tronu - nazwan Metarme ("zmiana") dla upamitnienia nowego zwyczaju.

66.a - 66.e 189

66 AJAKOS a. Bg rzeczny Asopos, ktrego jedni nazywaj synem Okeanosa i Tetydy, inni Posejdona i Pero, jeszcze inni za Zeusa i Eurynome, polubi Metope, crk rzeki Ladon, z ktr mia dwch synw i dwanacie lub dwadziecia crek.1 b. Niektre crki w rozmaitych okolicznociach porwali i zgwacili Zeus, ' Posejdon i Apollo, a gdy z kolei znika najmodsza, Ajgina, siostra bliniacza Teby, jeda z ofiar Zeusa, Asopos wyruszy na poszukiwanie. W Koryncie si dowiedzia, e 'to znowu Zeus jest winowajc. Pospieszy wic jego ladami, by si zemci, i askoczy go w lesie, gdy trzyma Ajgin w swych objciach. Zeus, nie majc przy sobie broni, skry si tchrzliwie w krzakach i przemieni w gaz czekajc, a Asopos sobie pjdzie, po czym wrci na Olimp i z bezpiecznego ukrycia zacz razi Asoposa gromami. Od tego casu Asopos porusza si powoli na skutek odniesionych wwczas ran, a na dnie rzeki nadal jeszcze mona znale kawaki spalonego wgla.2 c. Pozbywszy si ojca Ajginy, Zeus potajemnie uprowadzi j na wysp zwan wwczas Ojnone lub Ojnopia i tam posiad w postaci ora lub pomienia, kupidyny za kryy nad ich oem, podajc dary miosne.3 Po pewnym czasie Hera si dowiedziaa, e Ajgina urodzia Zeusowi syna imieniem #jakos. Rozgniewa#a, postanowia zgadzi mieszkacw Ojnone, wyspy, na ktrej Ajakos krlowa. Do jednej z rzek wprowadzia wa, ktry skala wod i zoy tysic jaj. ftoje wy rozpezy si po polach, zawdroway do wszystkich rzek i potokw. Wysp, przemianowan przez Ajakosa na Egin, otoczyy gste mroki, zapanowaa duszna spiekota, a poudniowy wiatr przynoszcy choroby wia bez przerwy co najmniej przez cztery miesice. Pastwiska i pola zniszczya susza. Zapanowa gd. Mieszkacw wyspy drczyo pragnienie, a gdy skoczyy si zapasy wina, czogali si do najbli; szego strumienia, gdzie umierali napiwszy si zatrutej wody. d. Na prno zwracali si z probami do Zeusa. Wyczerpani bagalnicy i ich zwierzta ofiarne ginli przed jego otarzami i przy yciu nie pozostaa ju # prawie ani jedna istota ciepokrwista.4 e. Pewnego dnia na modlitwy Ajakosa odpowiedziay grzmoty i byskawice. Zachcony pomylnym znakiem, zwrci si do Zeusa z baganiem, by przywrci dostatek opustoszaemu krajowi, ofiarujc mu tylu mieszkacw, ile mrwek nioso ziarna zboa na pobliskim dbie. Drzewo to, ktre wyroso z dodoskiego odzia, powicone byo Zeusowi, zadrao wic w odpowie, dzi na modlitwy Ajakosa, a szeroko rozpostarte gazie zaszumiay, chocia nie byo wiatru. Ajakos, przeraony, nie uciek jednak, ale ponownie ucaowa pie drzewa i ziemi u jego stp. Tej nocy zobaczy we nie deszcz mrwek

190

66.e-

spadajcych ze witego dbu na ziemi i powstajcych jako ludzie. Po obudzeniu si postanowi zapomnie o tej zudzie sennej, lecz wtem syn jego Telamon wywoa go na dwr i wskaza na zbliajcy si tum. Ajakos rozpozna widziane we nie twarze. Skoczya si plaga wy, a z nieba popyny nieprzerwane strumienie deszczu. f. Skadajc dzikczynienia Zeusowi podzieli Ajakos opustoszae miasto midzy nowych poddanych, ktrych nazwa Myrmidonami, czyli "mrwkami". Ich potomkowie nadal jeszcze odznaczaj si skrztnoci, cierpliwoci i wytrzymaoci mrwek. Myrmidoni towarzyszyli potem na wygnaniu Peleusowi i u boku Achillesa i Patroklosa walczyli pod Troj.5 g. Inni natomiast utrzymuj, e Myrmidoni, sojusznicy Achillesa, imi swe zawdziczaj krlowi Myrmidonowi, ktrego crk Eurymeduz uwid Zeus przemieniony w mrwk - dlatego te mrwki uwaano w Tesalii za wite. Inni jeszcze wspominaj o nimfie imieniem Myrmeks, ktra przechwalaa si, e wynaleziony przez Aten pug jest jej wasnym dzieem, i wwczas zostaa za kar przemieniona w mrwk.s h. Ajakos, ktry polubi Endeis z Megary, syn z pobonoci i cieszy si tak wielkim szacunkiem, e ludzie nie marzyli o niczym wicej, jak tylko by mc nasyci oczy jego widokiem. Najszlachetniejsi herosi Sparty i Aten pragnli walczy pod jego rozkazami, chocia z Eginy zrobi wysp najtrudniej dostpn z wszystkich Wysp Egejskich, otaczajc j zatopionymi gazami i niebezpiecznymi rafami, by uchroni j od piratw.' Kiedy Pelops zabi krla Stymfalosa, czy te, jak twierdz inni, kiedy Ateczycy zamordowali Androgeusa i ca Grecj nawiedzia za kar susza, wyrocznia delficka poradzia Grekom: "Procie Ajakosa, by modli si za was ! " Wszystkie miasta wysay wwczas heroldw do Ajakosa, ktry w szatach kapana Zeusa wstpi na gr Panhellenios, najwyszy szczyt wyspy. Zoy ofiary bogom i modli si o ustanie suszy. Na jego mody odpowiedzia gony grzmot, chmury przesoniy niebo i wcieke strumienie deszczu zaczy smaga ca greck krain. Powici wic sanktuariumna Panhellenios Zeusowi, a chmura pojawiajca si na szczycie tej gry bya odtd niezawodn zapowiedzi deszczu.s i. Apollo i Posejdon zabrali ze sob Ajakosa, gdy budowali mury Troi, wiedzc, e jeli pomoe im w tej pracy miertelnik, miasto bdzie niezwycione, a mieszkacy bd mogli rzuci wyzwanie bogom. Ledwie skoczyli budow, trzy we o szarych oczach prboway wpezn na mury. Dwa wybray cz ukoczon przez bogw, ale spady i zginy, trzeci z okrzykiem ruszy na odcinek Ajakosa i przedar si do celu. Apollo wyprorokowa wwczas, e Troja raz jeszcze padnie i e synowie Ajakosa zarwno w pierwszym, jak i w czwartym pokoleniu bd wrd zdobywcw. Sprawdzio si to w osobach Telamona i Ajasa.9 j. Ajakos, Minos i Radamantys byli tymi trzema synami Zeusa, ktrym

66.j - 66.2

191

najbardziej pragn oszczdzi ciaru staroci. Mojry nie chciay si jednak na to zgodzi, Zeus za, ustpujc im askawie, da w ten sposb dobry przykad innym Olimpijczykom.lo k. Ajakos zosta po mierci jednym z trzech sdziw w Tartarze, gdzie ustanawia prawa dla cieni i nawet wzywany jest do rozstrzygania sporw

midzy bogami. Niektrzy dodaj, e przechowuje klucze od Tartaru, pobiera myto i kontroluje duchy sprowadzone przez Hermesa bez zezwolenia Atrapos:ll 1. Apollodoros, III.12.6; Diodor z Sycylii, IV.?2. 2. #iodor z Sycylii, loc. cit.; Pindar, Ody istmijskie, VIII.17 i nast.; Kallimach, Hym do Delos, 78; Apollodoros, loc. cit.; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, VII.215. 3. Apollodoros, II1.12.6; Pindar, loc. cit.; scholia do Illady Homera, I.7; Pindar, Ody nemejskie, VIII. 6; Owidiusz, Przemiany, V1.113. 4. Hyginus, Fabulae, 52; Owidiusz, Przemiany, V11.520 i nast. 5. Owidiusz, Przemiany, VII.614 i nast.; Hyginus, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz,11.29.2; Strabon, VIII.6.16; IX.5.9. 6. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I1.7 i IV.402 ; Klemens z Aleksandru, Wezwanie do pogan,11.39.6. 7. Apollodoros, III.12.6; Pindar, Ody nemejskie, VIII. 8 i nast.; Pauzaniasz, II.29.5. 8. Diodor z Sycylii, IV.61.1; Klemens z Aleksandrii, Stromateis, V1.3.28, Pauzaniasz, II.30.4; Teofrast, Znaki pogody,1.24. 9. Pindar, Ody olimpijskie, VII1.30 i nast., oraz scholia. 10. Owidiusz, Przemiany, IX.426 i nast. 11.Ibid, X111.25 ; Pindar, Ody istmijskie, V111.24 ; Apollodoros, III.12. 6 ; Lukian, Dialogi umarych, XX.1; Charon, 2; Podr do Hadesu, IV.

1. Crki Asoposa, uwiedzione przez Apollina i Posejdona, miay w przyszoei wej w skad kolegiw kapanek ksiyca w dolinie rzeki Asopos, w pnocno-wschodniej czci Peloponezu, gdzie Eolwie zagarnli yzne pola. Porwanie Ajginy jest prawdopodobnie reminiscencj pniejzego podboju przez Achajw Fliuntu, miasta u ujcia Asopos, oraz daremnej proby o pomoc wojskw mieszkacw tego miasta, skierowanej do ich ssiadw z Iioryntu. Eurynome i Tetyda (zob. la i d), imiona matki Asoposa, byy staroytnymi tytuami bogii ksiyca, natomiast "Pero" wskazuje na pera, skrzan torb (zob. 36.1 ), a zatem na egid Ateny z kolej skry - podobnie jak Ajgina". 2. Mit Ajakosa odnosi si do podboju Eginy przez ftyjotyjskich Myrmidonw ktrych emblematem plemiennym bya mrwka. Wyspa ta uprzednio znajdowaa si we wadzy Pelazgw, wyzawcw kultu kozy, zatrucie za rzek przez Her jet upamitnieniem ich wrogiego stosunku do najedcw. Wedug Strabona, ktry zawsze stara si racjonalnie wyjania mity, ale rzadko siga dostatecznie daleko, gleb Eginy pokrywaa warstwa kamieni, Egineci za nazywali siebie Myrmidonami; poniewa, podobnie jak mrwki musieli kopa, zanim przystpowali do uprawy swych pl, i poniewa byli troglodytami (Strabon, VIII.6.16). Tesalska legenda o Myrmeks jest jednak zwyczajnym mitem tumaczcym genealogi. Myrmidonowie ftyjotyjscy uwaali si za autochtonw, podobnie jak autochtoniczne s mrwki, i tak dalece posuszni byli prawom ustanowionym przez kapank, Iirlow Mrwk, e helleski przedstawiciel Zeusa, ktry j polubi, sam musia zosta hoorow mrwk. Jeli Myrmeks to faktycznie tytri

192

66.2- 67.d

bogini-matki pnoenej Grecji, moga ona zaiste uwaa si za wynalazczyni puga, poniewa rolnictwo zostao wprowadzone przez imigrantw z Azji Mniejszej, zanim Hellenowie dotarli do Aten. # 3. Ftyjotyjscy kolonici Eginy pomieszali pniej swe mity z mitami achajskich najedcw z Fliuntu nad rzek Asopos. Poniewa za ci mieszkacy Fliuntu zachowali wierno wieszczemu dbowi z Dodony (zob. 51a), mrwki przedstawiono jako spadajce z drzewa, a nie wychodzce z ziemi. 4. W pierwotnej wersji mitu Ajakos sprowadza deszcz nie modlitwami do Zeusa, lecz magicznymi zabiegami przypominajcymi te, ktre stosowa Salmoneus (zob. 68.1). Penienie przez niego funkcji prawodawczych w Tartarze, podobnie jak to byo udziaem Minosa i Radamantysa, wiadczy o tym, e w innych czciach Grecji przyjte zostay prawa Eginy. Chodzio w tym wypadku raczej o prawo handlowe, a nie kryminalne, sdzc z tego, e w czasach klasycznych talent egiski uznany zosta za standardow miar wagi metali szlachetnych. By on pochodzenia kreteskiego i way 50 funtw angielskich.

67 SYZYF a. Syzyf, syn Eola, polubi Plejad Merope, cork Atlasa, ktra urodzia mu Glaukosa, Ornytiona oraz Sinona,l i otrzyma pikn trzod na Przesmyku Korynckim. b. Ssiadem jego by Autolikos, syn Chione ; jego brata bliniaczego spodzi Apollo, chocia Autolikos twierdzi, e ojcem jest Hermes.2 c. Autolikos w by mistrzem w zodziejskim rzemiole, poniewa Hermes da mu moc zamieniania kadej ukradzionej sztuki byda rogatego na nierogate, czarnego na biae i odwrotnie. Chocia wic Syzyf widzia, jak trzody jego szczuplej z dnia na dzie, natomiast Autolikosowi byda przybywa, nie od razu potrafi dowie mu kradziey. Pewnego dnia wypali kadej sztuce byda na spodzie kopyta litery SS czy te, jak twierdz inni, sowa: "Ukradzione przez Autolikosa." W nocy Autolikos zabra si, jak zwykle, do dziea, ale o wicie odcinite na drodze lady kopyt byy dla Syzyfa dostatecznym dowodem, by wezwa ssiadw na wiadkw kradziey. Uda si do obory Autolikosa, rozpozna uprowadzone bydo po znakach na kopytach i pozostawiwszy ssiadom dowiedzenxe winy zodziejowi; szybko obszed dom, wdar si do rodka przez gwne w#jcie i podczas gdy tamci si spierali, on uwid Antiklej, crk Autolikosa, on argiwskiego Laertesa. Urodzia mu ona Odyseusza, a sposb, w jaki zosta poczty, dostatecznie tumaczy jego spryt i przezwisko "Hypsipylon".3 d. Syzyf zaoy miasto Efyra, zwane pniej Koryntem, i osadzi tam ludzi, ktrzy powstali z grzybw. By moe prawdziwa jest inna wersja, goszea, e wadz krlewsk podarowaa mu Medea. Wspczeni uwaali go za najgor-

10. Apollo z kithar

67.d-67.i 193 szego otra na wiecie przyznajc mu tylko, e przyczyni si do rozwoju handlu i eglugi w Koryncie.4 e. Kiedy Salmoneus po mierci Eola zagarn tron tesalski, Syzyf, bdcy prawowitym nastpc tronu, zwrci si po rad do wyroczni delfickiej, ta za daa mu nastpujc odpowied: "Zosta ojcem dzieci swojej siostrzenicy, one ciebie pomszcz!". Wwczas uwid Tyro, crk Salmoneusa, ktra dowiedziawszy si przypadkowo, e uczyni to nie z mioci, lecz nienawici do jej ojca, zabia obu synw. Syzyf stan wwczas na rynku w Larissie (pokaza zwoki zabitych, faszywie oskary Salmoneusa o kazirodztwo i morderstwo) i spowodowa, e Salmoneus zosta wygnany z Tesalii.5 f. Po uwiedzeniu Ajginy przez Zeusa ojciec jej, bg rzeczny Asopos, przyby do Koryntu w poszukiwaniu crki. Syzyf wiedzia dokadnie, jaki los spotka Ajgin, ale nie chcia powiedzie ani sowa, dopki Asopos nie obieca, e zaopatrzy cytadel korynck w nowe wieczne rdo. Ten speni wic obietnic, otwierajc rdo Pejrene za wityni Afrodyty, tam gdzie obecnie stoj jej posg w zbroi, wizerunek Soca i Erosa ucznika. Dopiero wtedy powiedzia mu Syzyf wszystko, co wiedzia s g. Zeus, ktry o may wos nie pad ofiarzemsty Asoposa, kaza swemu bratu Hadesowi zabra Syzyfa do Tartaru i wymierz za zdradzenie boskich tajemnic. Syzyf jednak nie da si zastraszy. Podstpem zaku Hadesa w kajdany, namwiwszy go, by mu pokaza, jak si ich uywa, i szybko je zatrzasn. Przez kilka dni Hades by winiem w domu Syzyfa. `JLytworzya si nieznona sytuacja, nikt bowiem nie mg umrze, nawet ludzie cici lub powiartowani, a wreszcie Ares, ktrego interesy zostay zagroone, przyby popiesznie, uwolni Hadesa i odda Syzyfa w jego szpony. h. Syzyf mia jednak w zapasie jeszcze jedn sztuczk. Zanim zstpi do Tartaru, nakaza swej onie Merope, by nie pochowaa jego zwok, i natychmiast po przybyciu do paacu Hadesa uda si do Persefony tumaczc, e jako osoba nie pochowana, nie ma prawa tu przebywa i e trzeba byo go zostawi na drugim brzegu Styksu. "Pozwl mi wrci do grnego wiata - prosika wyprawi pogrzeb i zemszcz si za okazane lekcewaenie. Moja obecno tutaj jest zupenie sprzeczna z przepisami. Wrc za trzy dni." Persefona daa si zwie i wyrazia zgod; ledwie jednak Syzyf wrci na wiato dzienne, a ju zama dan jej obietnic. W kocu trzeba byo wezwa Hermesa, by sprowadzi Syzyfa si do Podziemi.# i. Niektrzy twierdz, e karierze Syzyfa pooy kres Tezeusz, chocia

zazwyczaj nie figuruje to w spisie jego czyn#v; w kadym razie czy to za krzywd wyrzdzon Salmoneusowi, czy te dlatego, e zdradzi tajemnice Zeusa, czy wreszcie dlatego, e zawsze y z grabiey i podstpem zabija podrnikw, Syzyf ponis zasuon kar.s,Sdziowie umarych wybrali wielki gaz - tej samej wielkoci co gaz, w ktrym zamieni si Zeus uciekajc przed Asoposem - i kazali mu toczy go pod gr do samego szczytu, po czym

13# Mity #c<l<ie

194

67.i - 67.2

spuci po przeciwnym stoku. Nigdy jednak nie udao mu si tej pracy wykona. Gdy ju by blisko szczytu, strca go ciar utrapionego gazu, sam za kamie toczy si z powrotem do podna gry, musia wic zaczyna wszystko od pocztku, chocia cay by oblany potem, a nad jego gow unosi si tuman kurzu.9 j. Merope zawstydzona, e jest jedyn Plejad, ktrej maonek przebywa w podziemiach, i to jako przestpca, opucia swe gwiezdne siostry na nocnym niebie i odtd junigdy jej nie widziano. Podobnie jak pooenie grobu Neleusa na Przesmyku Korynckim jest tajemnic, ktrej Syzyf nie chcia zdradzi nawet Nestorowi, tak te ukrywaj Koryntianie wiadomo o miejscu, w ktrym #ochowano Syzyfa.lo 1. Apollodoros, I.9.3; Pauzaniasz, I1.4.3; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,11.79. Z. Hyginus, Fabulae, 200. 3. Polyajnos, VI.52; Hyginus, Fabulae, 201; Suidas pod hasem "Syzyf"; Sofokles, Ajaks,190; scholia do Filokteta Sofoklesa, 417. 4. Apollodoros, I.9.3; Owidiusz, Przemiany, VII.393; Eumelos cytowany przez Pauzaniasza,11.3.8; Homer, Iliada, V1.153; scholia do AcharnejczykwArystofanesa, 390; scholia do Ajaksa Sofoklesa,190; Tzetzes, O Likofronie, 980; Owidiusz, Heroidy, X11.203; Horacy, Satyry, I1.17.12. 5. Hyginus, Fabulae, 60. 6. Pauzaniasz,11.5.1. 7. Teognis, 712 i nast.; Eustatios o Iliadzie Homera, s. 487, 631 i 1702. 8. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V1.616; Scholia do Tebaidy Stacjusza, 11.380; Hyginus, Fabulae, 38. 9. Scholia do IliadyHomera,1.180; Pauzaniasz, X.31.3; Owidiusz, Przemiany, IV.459; Homer, Odyseja, XI. 593-60'0. 10. Owidiusz, Fasti, IV.175-176; Eumelos cytowany przez Pauzaniasza,11.2.2.

l. Grecy co prawda uwaali, e "Sisyphos" oznacza "bardzo mdry", lecz u Hesychiosa imi to brzmi "Sesephos" i uwaa si je za greck odmian imienia Tesupa, hetyckiego boga soca, postaci identycznej z Atabyriosem, bogiem soca z ftodos (zob. 42.4 i 93.1), ktrego witym zwierzciem by byk. Odnaleziono statuetki z brzu i paskorzeby z XIV w. przed Chr., przedstawiajce wspomnianego byka z berem i dwoma dyskami po bokach oraz koniczyn na

biodrze. W mitach greckich czsto spotykamy opisy napadw na znaczone trzody boga soca: napadali na nie towarzysze Odyseusza (zob.170u), napada Alkioneus i jego rwienik Herakles (z<#b. 132d i w). Ale stosowanie przez Autolikosa magu przy kradziey dokonywanej u Syzyfa przypomina opowie o Jakubie i Labanie (Ksiga Rodzaju, XXIX i XXX). Jakub, podobnie jak Autolikos, mia dar zmieniania koloru byda i w ten sposb uszczupli trzody Labana. Prawdopodobnie Hetyci poredniczyli midzy Koryntem a Kanaanem w stosunkach kulturalnych, ktrych istnienia dowodz mity o Nizosie (zob. 91.1), Edypie (zob. 105.1 i 7), Alkatoosie (zob. .110.2) i Melikertesie (zob. 70.2). 2. "Utrapiony gaz" Syzyfa by pocztkowo tarcz soneczn, gra za, po ktrej go toczy, sklepieniem niebieskim - obraz do znany. Istnienie korynckiego kultu soca jest dobrze udokumentowane; podobno Helios i Afrodyta po kolei wadali Akropolem i mieli tam wspln wityni (Pauzaniasz, II.4.7). Co wicej, w Tartarze Syzyf stale wystpuje obok Iksjona, a koo

67.2- 68.a 195 a#niste Iksjona jest symbolem soca. Tym tumaczy si pochodzenie mieszkacw Efyry z #'zybw: grzyby mianowicie byy obrzdow hubk koa ognistego Iksjona (zob. 63,2), a bg s#oca domaga si ofiar ludzkich na pocztek swego roku. Uwiedzenie Antiklei zostao prawdopodobnie wydedukowane z obrazu przedstawiajcego zalubiny Heliosa i Afrodyty. Wrogi stosunek mitografa do Syzyfa jest echem niechci, j ak Hellenowie ywili wobec tworzenia strategicznych osad iehelleskich na wskim przesmyku dzielcym Peloponez od Attyki. E Oszukanie Hadesa odnosi si zapewne do odmowy witego krla, ktry nie abdykowa po zakoczeniu swego panowania (zob.170. I ). Znaki na byku-socu oznaczayby, e udao mu si panowa przez dwa Wielkie Lata, o czym wiadcz bero i tarcza soneczna, raz uzyska zgod potrjnej bogini, co zostao wyraone przez koniczyn. Przydomek Odyseusza, Hypsipylon, jest tnsk form Hypsipyle, prawdopodobnie tytuu bogini ksiyca (zob.106.3). 3. Syzyf i Neleus zostali prawdopodobnie pochowani w strategicznych punktach Przesmyku, jako magiczna ochrona przed najazdem (zob.101.3 i 14,6.2). W relacji Hyginusa o zemcie Syzyfa na Salmoneusie jest luka; zastpiem j akapitem (punkt e, wyej), ktry nadaje sens opowieci. 4. Pejrene, rdo w cytadeli Koryntu, przy ktrym Bellerofont poi Pegaza (zob. 75c), nigdy nie zawodzio (Pauzaniasz,11.5.1; Strabon, VIII.6.21). Nazw Pejrene nosia rwnie studnia za bram miasta na drodze z rynku do Lechejonu, gdzie Pejrene ("z oziny") - ktr mitografowie nazywaj crk Acheloosa albo Ojbalosa (Pauzaniasz, loc. cit.), bd te Asoposa i Merope (#Diodor z Sycylu, IV.72) - zostaa podobno zamieniona w rdo, gdy opakiwaa swego syna Kenchriasa ("ctkowanego wa"), zabitego nieumylnie przez Artemid. Rozpalony do czerwonoci "brz koryncki" zanurzano w tym wanie rdle, by otrzyma swj charakterystyczny kolor (Pauzaniasz, II.3.3). 5. Jedna z siedmiu Plejad znika w czasach klasycznych i trzeba byo wytumaczy jej nieobecno (zob. 41.6). . 6. Pozostaje pytanie: czy litery SS byy faktycznie monogramem Syzyfa? Obraz ilustrujcy mit przedstawia go prawdopodobnie w chwili badania ladw ukradzionych owiec i byda, ktre, jako "parzystokopytne", oznaczano () W najstarszym pimie greckim znak ten reprezentowa litery SS i mg rwnie by rozumiany jako oznaczenie uzupeniajcych si powek miesica ksiycowego oraz wszystkiego, co z tego wynikao - a wic przybywania i ubywania, wzrostu i upadku, bogosawiestwa i kltwy. Zwierzta "parzystokopytne" byy ju z urodzenia powicone ksiycowi - s one ofiarami nakazanymi na obchody nowiu ksiyca

w biblijnej Ksidze Kapaskiej - wobec tego SS odnosioby si raczej do Ksiyca-Selene alias Afrodyty ni do Syzyfa, ktry jako krl soca zarzdza jedvnie jej trzodami (zob. 42. I ). Figur przedstawiajc peni ksiyca (w odrnieniu od przedstawiajcego zwyczajn tarcz soneczn) oznaczona bya po obu bokach wita krowa Nrowadzca Kadmosa do miejsca, w ktrym powstay Teby (zob. 58f).

68 SALMONEUSITYRO a. Salmoneus, syn lub wnuk Eola i Enarete, panowa przez pewien czas w Tesalii, po czym poprowadzi eolsk koloni do wschodnich granic Elidy, gdzie wybudowa miasto Salmonia w pobliu rda rzeki Enipeus,l dopywu Alfejosu. Salmoneusa nienawidzili poddani i tak wielka bya jego krlewska arogancja, e przenis ofiary Zeusa na swe wasne otarze oznajmiajc, e

196

68.a - 68.f

sam jest Zeusem. Jedc po ulicach Salmonii naladowa grzmot Zeusa, wlokc za rydwanem brzowe koty obcignite skr, i rozrzuca ponce agwie dbowe parzc przechodniw, a nieszczni obywatele mieli wierzy, e to Zeusowe byskawice. Pewnego piknego dnia Zeus ukara Salmoneusa rac go prawdziwym piorunem, ktry spali nie tylko krla, jego rydwan i wszystko, co mia przy sobie, ale i cae miasto.2 b. Alkidike, ona Salmoneusa, zmara na wiele lat przed tymi wypadkami wydajc na wiat pikn crk imieniem l#ro. Dziewczynk wychowywaa macocha, Sidero, obchodzc si z ni bardzo okrutnie, poniewa z winy Tyro rodzin wygnano z Tesalii, gdy zabia dwch synw, ktrych urodzia swemu wystpnemu wujowi Syzyfowi. Teraz z kolei zakochaa #si w bogu rzecznym Enipeusie i dzie po dniu nawiedzaa jego brzegi paczc nad sw samotnoci. Uczucia jej bawiy boga rzecznego i nawet mu pochlebiay, ale nie odpowiada na jej wyznania. c. Posejdon postanowi wykorzysta t mieszn sytuacj. Przebra si za Enipeusa i zaprosi Tyro, by wraz z nim udaa si do miejsca, w ktrym rzeka wpada do Alfejosu. Gdy znaleli si na miejscu, pogry j w magicznym nie, a ciemna fala wzniosa si jak gra, zawijajc grzyw, by osoni jego niecny postpek. Obudziwszy si, Tyro od razu zrozumiaa, e pada ofiar gwatu, i przerazia si przejrzawszy oszustwo. Posejdon jednak j wymia, kaza wraca do domu i nie mwi nikomu o tym, co j spotkao. W nagrod, powiedzia, bdzie miaa pikne blinita, ktrych ojciec jest kim lepszym ni zwyczajny boek rzeczny.3 d. l#ro udao si zachowa tajemnic do chwili przyjcia na wiat zapowiedzianych bliniakw, ale wtedy, nie chcc wzbudzi gniewu Sidero, porzucia je na jakiej grze. Przechodzcy tamtdy koniuch zabra dzieci ze

sob do domu, ale przedtem jeszcze jego klacz kopna starszego z braci w twarz. ona pastucha wychowaa chopcw; okaleczonego oddaa do karmienia klaczy i nazwaa Peliasem, drugiego za, ktremu daa na imi Neleus, powierzya suce, po ktrej odziedziczy sw okrutn natur. Inni natomiast twierdz, e blinita znaleziono w drewnianej skrzyni pyncej w d rzeki Enipeus. Gdy tylko Pelias i Neleus odkryli imi swej matki i dowiedzieli si, jak brzydko z ni postpiono, wyruszyli, by j pomci. Sidero skrya si w wityni Hery, Pelias jednak j powal#, gdy kurczowo trzymaa si rogw otarza. Tak oto po raz pierwszy obrazi bogini, ktr mia jeszcze w przyszoci wiele razy obraa.' e. l#ro polubia potem swego wuja Kreteusa, zaoyciela Jolkos, ktremu urodzia Ajzona, ojca Jazona Argonauty; adoptowa on rwnie Peliasa i Neleusa.5 f. Po mierci Kreteusa bracia pobili si midzy sob. Pelias zagarn tron Jolkos, skaza na wygnanie Neleusa, Ajzona za uwizi w paacu. Neleus poprowadzi wnukw Kreteusa, Melamposa i Biasa, wraz z mieszan kompa-

68.f- 68.3 197 ni Achajw, Ftyjotw i Eolijczykw do krainy Messene. Wypdzi Leleganw z Pylos i tak wielkiej sawy przysporzy miastu, e obecnie uwaany jest ,y za jego zao ciela. Polubi Chloris ale wsz stkie dwanacioro dzieci z te o maestwa, z wyjtkiem Nestora, zabi pniej Herakles. l. Apollodoros,1.7.3; Hyginus, Astronomia, I1.20; Strabon, VIII. 3.32. 2. Diodor z Sycylu, IV.68.1; Apollodoros,1.9.7; Hyginus, Fabulae, 61. 3. Apollodoros, I.9.8.; Homer, Odyseja, XI.235 i nast.; Lukian, Dialogi morskie,13. 4. Apollodoros, loc. cit.; Eustatios o Odysei Homera, XI.253; Sofokles, l#ro, cyt. przez Arystotelesa, Poetyka, XV1.1454. 5. Pauzaniasz, IV.2.3; Apollodoros, I.9.11; Hyginus, FabWae,12. 6. Hezjod, Teogonia, 996 ; scholia do Alkestis Eurypidesa, 255 ; Diodor z Sycylii, IV. 68. 6 ; Pauzaniasz, IV.2.3; 36.1 i X.29.3; Homer, Iliada, XI.682.

1. Antigonos z Karystos (Opowie o rzeczach cudownych, 15) zapisuje, e w Krannon przechowywano wz brzowy, za pomoc ktrego sprowadzano deszcz. W czasie suszy ludzie cignIi ten wz po nierwnym gruncie, by trzs si i dzwoni, a take (wida to na monetach krannoskich) by rozlewaa si woda z umieszczonych na wozie dzbanw. Tak wic magiczne zabiegi Salmoneusa majce na celu sprowadzenie burzy byy rozpowszechnionym obrzdem religijnym, podobnie jak grzechotanie kamykami w suchej tykwie, stukanie do dbowych drzwi,

podrzucanie kamieni w skrzyni, taczenie, bicie w tarcze albo krcenie warkotek. Antigonosa zaczto uwaa za zbrodniarza dopiero wtedy, gdy centralna wadza Achajw zabronia odgrywania roli Zeusa (zob. 45.2). Sita Danaid (zob. 60.6) i argiwski taniec krowy (zob. 56.1) zdaj si wiadczy o tym, e zaklinanie deszczu byo pierwotnie prerogatyw kobiet - jak nadal jeszcze u niektrych pierwotnych plemion afrykaskich, na przykad u Hererw i Damarw - ale z czasem przeszo w rce witego krla, kiedy krlowa pozwolia mu wystpowa w roli swego zastpcy (zob.136. 4). 2. Tyro bya bogini-matk Tyryjczykw i Tyrrhenw, albo Tyrsenw, i by moe rwnie Tiryntian. Imi jej jest prawdopodobnie przedhelleskie, lecz jzyk grecki zawdzicza mu sowo tyrsis ("miasto otoczone murami"), jak te i pojcie tyranii. Krzywdy doznane od Sidero przypominaj stosunek Dirke do Antiope mit bardzo podobny (zob. 76a), i by moe pocztkowo kojarzyy si z okresem, kiedy Tyryjczykw uciskali ich ssiedzi Sydoczycy. Woda rzeczna podobno posiada waciwoci za#adniania kpicych si w niej oblubienic - kpiel naleaa rwnie do obrzdw oczyszczajcych po menstruacji lub porodzie i jest rzecz prawdopodobn, e Enipeus, tak samo jak Skamander (zob. 137.3), bywa wzywany, by odbiera dziewiczo. Anegdota o uwiedzeniu Tyro przez Posejdona ma na celu wytumaczenie nazwy "synw Enipeusa" nadawanej niekiedy potomkom Salmoneusa - rzeka bowiem bya ich pierwotnym domem. Czasami za nazywano ich "synami Posejdona" ze wzgldu na ich saw jako ludzi morza. Poprzednie uwiedzenie 'I#ro przez Syzyfa wiadczyoby o tym, e koryncki kult soca zosta przeniesiony do Salmonii. Antiope przez swe maestwo bya rwnie spowinowacona z Syzyfem (zob. 76b). 3. Skrzynia, w ktrej Tyro porzucia blinita na rzece Enipeus, musiaa by zrobiona z olchy, podobnie jak skrzynia, w ktrej Rea Sylwia porzucia Romulusa i Remusa na Z#brze. Spr Peliasa z Neleusem, Eteoklesa z Polinejkesem, Akrizjosa z Projtosem, Atreusa z Tyestesem i innych podobnych par krlewskich jest prawdopodobnie reminiscencj zaamania si systemu w ktrym krl i jego zastpca panowali na przemian przez czterdzieci dziewi lub pidziesit miesicy (zob. 69.1; 73a i 106b).

198

68.4-69.c

4. Rogi otarza, ktrych trzymaa si Sidero, przytwierdzano zazwyczaj do kultowego posgu bogini-krowy Hery, Asztarte, Io, Izydy lub Hator. Pelias by bodaje achajskim najedc, ktry si zreorganizowa kult eolskiej bogini w poudniowej Tesalii. W Palestynie o#tarze zaopatrzone w rogi, na przykad otarz, ktrego kurczowo trzyma si Joab (1 Ksiga Krlewska 11.28 itd.), przetrway detronizacj ksiycowej krowy i jej zotego cielca.

69 ALKESTIS a. O rk Alkestis, najpikniejszej z crek Peliasa, starao si wielu krlw i ksit. Obawiajc si, e odmowa moe wywoa kopoty politycznej natury, i rwnoczenie nie mogc zadowoli wicej ni jedneg pretendenta, Pelias zapowiedzia, e odda Alkestis temu, ktry zaprzgnie dzika i lwa do

swego rydwanu i przejedzie tor wycigowy. Kiedy dowiedzia si o tym Admetos, krl Feraj, wezwa Apollina, ktrego Zeus odda mu na jeden rok #r## jako pasterza, i zapyta: - Czy obchodziem si z tob z szacunkiem nalenym twojej boskoci? - Zaiste - odpowiedzia Apollo. - Ja za okazaem wdziczno powodujc, e wszystkie twoje owce rodziy bliniacze jagziita. - Wobec tego prosz ci o ostatni przysug - cign Admetos. - Pom mi zdoby Alkestis umoliwiajc spenienie warunkw Peliasa. - Uczyni to chtnie - odpowiedzia Apollo. Herakles przyszed mu z pomoc oswoiwszy dzikie zwierzta, i oto Admetos powozi rydwanem zaprzonym w dzik par po torze wycigowym w Jolkos.l b. Nie wiadomo, dlaczego Admetos nie zoy tradycyjnych ofiar Artemidzie przed polubieniem Alkestis, w kadym razie bogini nie zwlekaa z kar. Kiedy Admetos podniecony winem, namaszczony wonnymi olejkami i uwieczony kwiatami wkroczy owej nocy do maeskiej komnaty, cofn si przeraony. Na jego ou maeskim oczekiwaa go nie pikna oblubienica, lecz kbowisko syczcych wy. Admetos wybieg wzywajc Apollina, ktry askawie wstawi si za nim u Artemidy. Natychmiast zoono zaniedbane ofiary, wszystko odbyo si jak naley i Apollo uzyska nawet od Artemidy obietnic, e gdy nadejdzie dzie mierci Admetosa, zostanie on oszczdzony pod warunkiem, e jeden z czonkw rodziny dobrowolnie, z mioci, odda za niego ycie. c. Fatalny dzie nadszed wczeniej, ni Admetos si spodziewa. Pewnego ranka przylecia do paacu Hermes wzywajc go, by uda si do Tartaru. Cay dwr by zakopotany, Apollo uzyska dla Admetosa troch czasu upijajc Trzy Parki i w ten sposb opniajc zowieszcze przecicie nici ywota.

69.c-69.3

199

Admetos popieszy do swoich starych rodzicw, obj staruszkw za kolana i po kolei baga, by podarowali mu dogasajcy ogarek ich ywota. Oboje stanowczo odmwili twierdzc, e ycie sprawia im jeszcze wiele przyjemnoci i e jak kady inny czowiek powinien zadowoli si losem, ktry mu przypad. d. Wwczas Alkestis z mioci do Admetosa zaya trucizny i duch jej zstpi do Tartaru; Persefona jednak uwaaa, e le si dzieje, kiedy ona umiera za ma, i zawoaa: "Wracaj na ziemi!"2 e. Niektrzy podaj inn wersj. Twierdz mianowicie, e Hades osobicie przyby po Admetosa, a gdy ten uciek, Alkestis dobrowolnie zgodzia si aj jego miejsce. Jednak niespodziewanie zjawi si Herak#es z now pak z dzikiej oliwki i j uratowa.3

1. Hyginus, Fabulae, 50; Apollodoros, III.10.4; Kallimach, Hymn do Apollina, 47-54; scholia do Alkestis Eurypidesa, 2; Fulgencjusz, I.27. 2. Apollodoros,1.9.15. 3. Eurypides, Alkestis.

1. Wprzgnicie lwa i dzika do jednego rydwanu stanowi wtek mitu tebaskiego (zob.106a), ktrego pierwotne znaczenie jest rwnie niejasne. Lew i dzik byy zwierzcymi symbolami pierwszej i drugiej poowy witego roku - stale wystpuj, bami zwrceni ku sobie, na etruskich wazach - a wyrocznia prawdopodobnie proponowaa pokojowe zaatwienie tradycyjnej rywalizacji midzy witym krlem i jego zastpc. Chodzio mianowicie o to, by podzielili krlestwo na dwie poowy i rzdzili rwnoczenie, tak jak w kocu uoyli si Projtos i Akrizjos w Argos (zob. 73a), a nie eby zachowali je w caoci i rzdzili na przemian, jak to zrobili Eteokles i Polinejkes w Tebach (zob.106b). Okrenie toru w rydwanie dowodzio krlewskoci (zob. 64.3). 2. Artemida sprzeciwiaa si monogamicznym maestwom, poniewa naleaa do przedhelleskiego kultu, w ktrym kobiety kojarzyy si rozpustnie z mczyznami nie nalecymi do ich klanu. Hellenowie starali si wic przebaga j ofiarami weselnymi i procesjami z pochodniami, w ktrych obnoszono dziewiczy gg. Patriarchalny obyczaj sati (ofiarowanie si wdowy na stosie pogrzebowym ma), potwierdzony tutaj i w mitach o Ewadne (zob. 106.1) i Poliksenie (zob. 168k), wywodzi si z indoeuropejskiego zwyczaju zabraniajcego wdowom powtrnie wychodzi za m. Z chwil gdy zakaz ten przesta by cile przestrzegany, sati stao si mniej atrakcyjne (zob. 74a). 3. W pierwszej wersji mitu Persefona nie przyjmuje ofiary Alkestis. Persefona reprezentuje matriarchalny punkt widzenia. W drugiej wersji - ofiary zakazuje Herakles i on zostaje wykonawc woli Zeusa, to znaczy etyki patriarchalnej, na tej podstawie, e w swoir# czasie przeama bramy pieka i ocali Tezeusza (zob. 103d). Dzika oliwka suya w Grecji do przepdzania zych mocy (zob. 119.2), podobnie jak brzoza w Italii i pnocnej Europie (zob. 52.3).

200

70.a - 70.e 70 ATAMAS

a. Atamas, syn Eola, brat Syzyfa i Salmoneusa, panowa w Beocji. Na rozkaz Hery polubi Nefele, widmo stworzone przez Zeusa na podobiestwo swej maonki, kiedy chcia oszuka Iksjona, krla Lapitw, ktry kry niepocieszony po Olimpie. Nefele urodzia Atamasowi dwch synw, Friksosa i Leukona, oraz crk Helle. Atamas jednak z trudem znosi pogard Nefele i gdy zakocha si w Ino, crce Kadmosa, sprowadzi j w tajemnicy do swego paacu u stp gry Lafystion, gdzie urodzia mu Learchosa i Melikertesa. b. Dowiedziawszy si od suby paacowej o rywalce, rozgziiewana Nefele ruszya na Olimp i poskarya si Herze, e zostaa obraona. Hera stana po jej stronie i lubowaa: "Wieczna moja zemsta spadnie na Atamasa i jego rd." c. Nefele wrcia na gr Lafystion, publicznie powtrzya lub Hery i zadaa mierci Atamasa. Mieszkacy Beocji bardziej jednak bali si Atamasa ni Hery i nie chcieli usucha Nefele, kobiety za przywizane byy

do Ino, ktra teraz je namwia, by wysuszyy ziarno siewne w tajemnicy przed mami, tak aby zboe nie obrodzio. Ino przewidziaa, e kiedy nadejdzie pora kiekowania, a nie ukae si ani jedno dbo, Atamas pole ludzi do wyroczni delfickiej, by apytali o przyczyn. Przedtem ju przekupia posacw Atamasa, by przynieli faszyw odpowied, a mianowicie, e . urodzaj wrci, jeli syn Nefele, Friksos, zostanie zoony w ofierze Zeusowi na grze Lafystion. d. Friksos by przystojnym modziecem, w ktrym kochaa si jego ciotka Biadike, ona Kreteusa. Kiedy pozosta guchy na jej zaloty, oskarya go, e usiowa j zgwaci. Beotowie, ktrzy dali wiar opowieci Biadike, pochwalili mdry wybr Apollina i domagali si, by Friksos odda ycie i odkupi swe grzechy. Atamas, paczc gono, zaprowadzi Friksosa na szczyt gry i ju mia podci mu gardo, gdy Herakles, ktry przypadkowo znalaz si w pobliu, wyrwa mu z rki kamienny n ofiarny i zawoa: "Mj ojciec Zeus gardzi ofiarami ludzkimi ! '' Friksos jednak zginby mimo wstawiennictwa, gdyby nie nage pojawienie si zotego skrzydlatego barana, ktrego Hermes przysa na polecenie Hery, a niektrzy mwi, e samego Zeusa. - Sid na moim grzbiecie! - zawoa baran i Friksos posucha. - We mnie ze sob! - bagaa Helle. - Nie pozostawiaj mnie na ace ojca! e. Friksos posadzi j za sob i baran polecia na wschd, ku Kolchidzie, gdzie Helios trzyma w stajniach swe konie. Helle jednak bardzo szybko dostaa zawrotu gowy, stracia rwnowag i spada do cieniny midzy Europ i Azj, ktra obecnie ku jej zci zwie si Hellespontem. Friksos natomiast dotar szczliwie do Kolchidy, zoy tam barana w ofierze

70.e- 70.j 201 Zeusowi Zbawcy, a o zotym runie tego barana gono byo w nastpnym pokoleniu, kiedy Argonauci po nie wyruszyli. f. Przeraeni cudem na grze Lafystion posacy Atamasa wyznali, e Ino przekupia ich kac przywie faszyw odpowied z Delf. Teraz wyszy na jaw knowania Ino i Biadike. Nefele ponownie zadaa, by Atamas odda ycie, i na gowie jego umieszczono ofiarn wstk, ktr nosi Friksos. Jedynie ponowna interwencja Heraklesa uratowaa mu ycie. g. Hera jednak za bya na Atamasa nie tylko ze wzgldu na Nefele, lecz rwnie dlatego, e pomaga Ino ukxywa modziutkiego Dionizosa, nielubnego syna Zeusa i jej siostry Semele, przebywajcego w paacu w przebraniu dziewczynki. Do rowadzia wic Atamasa do obdu, a ten chwyci uk i z okrzykiem: "Spjrzcie, biay jele! Cofnijcie si, trafi go strza!", wycelowa w Learchosa, po czym rozszarpa drce jeszcze ciao. h. Ino chwycia Melikertesa, swego modszego syna, i ucieka. Nie uniknaby jednak zemsty Atamasa, gdyby nie dzieci Dionizos, ktre go na pewien

czas olepio, Atamas za zamiast Ino zacz chosta koz. Ino ucieka na Ska Moluryjsk, skd skoczya do morza i utona. Skaa ta cieszya si pniej z saw, poniewa dziki Skiron zrzuca z niej obcych przybyszw. Zeus jednak pamitajc o tym, e Ino zaopiekowaa si Dionizosem, nie zesa jej ducha do Tartaru, lecz zamieni j w bogini Leukote. Rwnie syna jej Melikertesa deifikowa jako boga Palajmona i odesa go na grzbiecie delfina na Przesmyk# Koryncki. Do dzi jeszcze odbywaj si co cztery lata Igrzyska Istmijskie ustanowione ku j#go czci przez Syzyfa. i. Atamas wygnany z Beocji i bezdzietny, poniewa Leukon, jedyny syn, ktry mu pozosta, zachorowa i zmar, zwrci si do wyroczni delfickiej, by powiedziaa, gdzie ma si osiedli. Odpowied wyroczni brzmiaa: "Tam gdzie dzikie zwierzta dadz ci posiek." Wdrujc bez celu na pnoc, nie majc co je i pi, spotka sfor wilkw poexajcych owce na opuszczonej dolinie tesalskiej. Wilki na jego widok ucieky, on za i jego wygodniali towarzysze zjedli porzucone miso. Przypomnia sobie wwczas sowa wyroczni i zaadoptowawszy swych korynckich bratankw w dz-ugim pokoleniu, Haliartosa i Korone, zaoy miasto, ktre nazwa Alos, czy to dla upamitnienia swych wdrwek, zy te swej suki Alos; kraj za nazwa Atamani. Potem polubi Temisto i zaoy now rodzin.l j. Jest jeszcze inna wersja tej opowieci. Nie ma w niej wzmtanki o lubie Atamasa z Nefele, jest natomiast mowa o tym, e pewnego dnia, po przyjciu na wiat Learchosa i Melikertesa, ona Atamasa, Ino, wybraa si na polowanie i nie wrcia. Zobaczywszy lady krwi na podartej tunice, Atamas doszed do wniosku, e zostaa rozszarpana przez dzikie zwierzta. W istocie jednak napadnita przez ry ia ulega nagemu szaowi bachicznemu. Udusia rysia, rozszarpaa go zba i i ubrana w same tylko skry wyruszya w dug wdrwk po grze Parnas. Kiedy skoczya si aoba, Atamas polubi Temisto, ktra w rok potem urodzia mu blinita. Wtedy wanie dowiedzia si z przeraeniem, e Ino yje. Natychmiast po ni posa, zamkn w pokojach dziecinnych, a Temisto powiedzia: "Mamy liczn piastunk, niewolnic, ktr przywiozem z ostatniej wyprawy na gr Kitajron." Suce wkrtce wyprowadziy Temisto z bdu. Posza wwczas do pokojw dziecinnych udajc, e nie wie, kim jest Ino. "Prosz ci, piastunko - powiedziaa do niej - przygotuj dwie biae szaty dla moich synw i dwie szaty aobne dla dzieci mojej nieszczsnej poprzedniczki, Ino. Jutro je wo." k. Nastpnego dnia Temisto kazaa stranikom wama si do krlewskich pokojw dziecinnych i zabi blinita ubrane w stroje aobne, oszczdzi natomiast dwoje pozostaych. Ino jednak, domylajc si zamiarw Temisto, biae szaty daa swoim dzieciom, natomiast stroje aobne dzieciom rywalki. Tak oto zginy blinita Temisto, Atamas za oszala, kiedy si o tym dowiedzia. Strza zabi Learchosa wziwszy go za jelenia, ale Ino#ucieka z Melikertesem, skoczya do wody i zostaa niemiertelna. 1. Inni jeszcze twierdz, e Friksos i Helle byli dziemi, ktre Nefele urodzia Iksjonowi. Pewnego dnia chodzili po lesie, gdy wtem nadbiega ich matka ogarnita bachicznym szaem prowadzc za rogi zotego barana. - Spjrzcie - bekotaa - oto syn waszej kuzynki Teofane. Miaa zbyt wielu zalotnikw i Posejdon za kar zamieni j w owc, a siebie w tryka i sparzy si z ni na wyspie Krumissa. - A co si stao z zalotnikami, matko? - zapytaa maa Helle.

- Przemienili si w wilki - odpowiedziaa Ino - i przez ca noc wyj za Teofane. Wicej ju pyta nie zadawajcie, tylko sidcie na grzbiecie tej owcy i ruszajcie do krlestwa Kolchidy, gdzie panuje syn Ajetesa, Helios. Kiedy staniecie na miejscu, zcie owc w ofierze Aresowi. m. Friksos wykona dziwne polecenie matki i zawiesi zote runo w wityni Aresa na Kolchidzie, tam za strzeg go smok. Wiele lat pniej syn jego Presbon lub Kyt#soros, ktry przyby na Kolchid z Orchomenos, uratowa Atamasa w chwili, gdy miano go zoy w ofierze za grzechy.2

1. Pauzaniasz,1.44.11; IX.34. 4-5 i 23.3; Apollodoros, I.7.3 i 111.4.3; Hyginus, Fabulae, 2 i 4; Astronomia, II.20; fragmenty Atamasa Sofoklesa; Nonnus, Dionysiaka, X.1 i nast.; scholia do Iliady Homera, VI1.86; Eustatios o tym samym; Owidiusz, Przemiany, IV.480-541; Etymologicum magnum, 70.8; Stefan z Bizancjum pod hasem "Athamania". 2. Hyginus, Fabulae, I.3.5 i 88; fragment lno Eurypidesa; Herodot, VI1.197; Pauzaniasz, IX.34.35.

70.1- 70. 7

203

I. W micie tym imi Atamasa powizane jest z Atamani, miastem, ktre podobno zaoy w puszczy tesalskiej. Wydaje si bardziej prawdopodobne, e powstao ono z poczenia ath ("wysoki") i amaein (" zboe") - czyli: "krl powicony niwiarzowi na grze", a mianowicie bogini niwnego ksiyca. Konflikt midzy onami rywalkami, Ino i Nefele, by prawdopodobnie konfliktem midzy wczesnymi joskimi osadnikami w Beocji, ktrzy przyjli kult bogini zboa Ino, i eolskimi najedcami pasterskimi. Wyglda na to, e kapanki wysuszywszy zboe siewne udaremniy prb przeksztacenia rolniczych obrzdw joskiej bogini Ino w obrzdy eolskiego boga gromu i jego ony Nefele. 2. Mit o Atamasie i Friksosie jest reminiscencj skadanej co roku na grskim szczycie ofiary z krla albo jego zastpcy, pocztkowo chopca w owczym runie, potem barana. Odbywao si to podczas noworocznych obrzdw zaklinania deszczu, ktre pasterze celebrowali w dniu wiosennego przesilenia. Ofiary z barana dla Zeusa na szczycie gry Pelion w pobliu Lafystion skadano w kwietniu, kiedy to wedug kolejnoci Zodiaku Baran zblia si do zenitu. Najwaniejsza osoba z tego rejonu wspinaa si na szczyt gry ubrana w biae skry owcze (Dikearchos, II.8), obrzd za przetrwa w pozorowanej ofierze starego czowieka w czarnej masce owcy (zob.148.10) i jego zmartwychwstania. Szaty aobne dla dzieci skazanych na mier dowodzily, e ofiara nosia czarne runo, kapan za i widzowie biae. Mio Biadike do Friksosa przypomina opowie o Jzefie i onie Putyfara, rwziolegym micie kanaanickim. Bardzo podobna jest te historia Antei i Bellerofonta (zob. 75a), Kreteis i Peleusa (zob. 81g), Fedry i Hippolitosa (zob. l Ola-g) oraz Filonome i Tenesa (zob.161g). 3. Twierdzenie, e Nefele ("chmura") bya darem Hery dla Atamasa i e zostaa stworzona jako wizerunek bogini, skania do przypuszczenia, e w pierwotnej wersji Atamas, krl eolski, sam przedstawia boga gromu, podobnie jak jego poprzednik Iksjon (zob. 63.1 ) i brat Salmoneus (zob. 68. I ), oraz e po lubie z Temisto (ktra w Eurypidesowej wersji mitu jest rywalk Ino) odgrywaa ona rol ony boga gromu.

4. Ino bya Leukote, "Bia Bogini", i dowioda swej identycznoci z potrjn muz buszujc po grze Parnas. Imi jej ("ta, ktra czyni czowieka krzepkim") sugeruje ityfalliczne orgie i szybkie ronicie zboa. Rokrocznie przed zimowymi siewami skadano jej w krwawej ofierze chopcw. Zeusowi przypisuje si deifikacj Ino w nagrod za opiek nad Dionizosem, Atamas za ma ku jej czci imi rolnicze, innymi sowy, joscy rolnicy zaatwili korzystnie swe spory religijne z pasterzami eolskimi. 5. Mit ten jest jednak mieszanin rozmaitych wczesnych elementw kultowych. Obrzdowy kult Zagreusa, ktry zosta Dionizosem Jagniciem (zob. 30.3), przychodzi na myl, gdy oszalay Atamas uwaa Ino za koz. Przypomina si obrzdowy kult Akteona, gdy Learchosa bierze za jelenia, zabija go i rozszarpuje (zob. 22.1). Melikertes, modszy syn Ino, jest kanaanickim "Heraklesem Melkartem" ("obroc miasta"), czyli Molochem, ktry jako nowo narodzony krl soneczny przybywa na grzbiecie delfina do Przesmyku i ktrego mier po czteroletnim panowaniu obchodzono na istmijskich igrzyskach pogrzebowych. Melikertesowi skadano dzieci w ofierze na wyspie Tenedos i przypuszczalnie w Koryncie (zob.156.2), podobnie jak Molochowi w Jerozolimie (Ksiga Kapaska, XVIII. 21 i 1 Ksiga Krlewska, XI.7). 6. Dopiero kiedy Zeus zosta bogiem jasnego nieba i uzurpowa sobie soneczne atrybuty bogini, runo stao si ziote. Pierwszy mitograf watykaski powiada, e byo to,runo, w ktrym Zeus wstpowa do nieba" - ale wtedy gdy sprowadza burze, runo miao kolor czarny (Simonides Fragmenty, 21 ). 7. W jednej wersji mitu (Hippiasz, Fragmenty,12) Ino nosi imi Gorgopis ("majca ponure oblicze") - by to tytu Ateny. Dziki Skiron za zrzucajcy podrnikw ze skay imi swe zawdzicza biaemu parasolowi - bardziej waciwe byoby tu okrelenie "paraluna" - noszonemu w procesji Ateny. Skaa Moluryjska bya widocznie miejscem, z ktrego ku czci bogini ksiyca Ateny lub Ino wrzucano do morza krla albo jego zastpc, parasol za mia osabi upadek (o#b. 89.6; 92.3; 98.3 i 98. 7).

204

70.8- 71.b

8. Zaionicie Helle jest paralel do losu Ino. Obie s boginiami ksiyca i mit ma dwuznaczny charakter; pr#edstawia on conocne zachodzene ksiyca i rwnoczenie rezygnacj z kultu ksiycowego Helle na rzecz kultu sonecznego Zeusa. Obie s rwnie boginiami morskimi; imieniem Helle nazwano poczenie dwch mrz. Ino-Leukotea ukazuje si Odyseuszowi jako mewa i ratuje go przed utoniciem (zob.170y). 9. Bardziej prawdopodobne wydaje si tumaczenie, e plemi Atamasa wyemigrowao # z beockich gr Lafystion i Atamania na tesalskie gry Lafystios i Atamania, a nie odwrotnie. Atamas mia silne powizania z Koryntem, krlestwem swego brata Syzyfa, i podobno zaoy miasto Akrefia na wschd od jeziora Kopais, gdzie znajdowao si "Pole Atamasa" (Stefan z Bizancjum pod hasem "Akrefia"; Pauzaniasz, IX.24.1). Kilku jego synom przypisuje si rwnie zaoenie miast beockich. Wiarygodna jest wersja przedstawiajca go jako krla Orchomens i syna Minyasa, co dawaoby mu wadz nad Rwnin Kopajsk i gr Lafystion (scholia do Apoloniusza z Rodos, I.230; Hellanikos o Apoloniuszu z Rodos, III.265) i czyo go z Koryntem przeciw interweniujcym miastom Atenom i Tebom, jak to zostao odnotowane w cyklu heraklejskim (zob.121d). Sza Nefele na grze pizypomina obd crek Minyasa, ktre podobno ogarn sza bachiczny na grze Lafystion (scholia do Aleksandry Likofrona,1237), co stao si rdem wita Agrionii w Orchomenos.

71 KLACZE GLAUKOSA .a. Glaukos, syn Syzyfa i Merope, ojciec Bellerofonta, mieszka w Potniaj w pobliu Teb. Zlekceway nakazy Afrodyty i nie pozwala rozmnaa si swym kobyom. Myla, e dziki temu bd bardziej rcze od innych koni na wycigach rydwanw, stanowicych gwny przedmiot jego zainteresowa. Afrodyta si rozzocia i poskarya Zeusowi, e Glaukos do tego stopnia si rozzuchwali, i karmi swe kobyy misem ludzkim. Kiedy Zeus pozwoli jej wymierzy Glaukosowi tak kar, jak bdzie uwaaa za waciw, napoia noc konie u powiconego jej rda i pozwolia im si pa rosncymi na brzegu zioami zwanymi hippomanes. Zrobia to tu przed igrzyskami pogrzebowymi ku czci Peliasa, urzdzonymi przez Jazona na morskim brzegtx w Jolkos. Ledwie zaprzg Glaukos kobyy do rydt#vanu, natychmiast poniosy, przewrciy rydwan, jego za, zapltanego w lejce, wloky przez cay stadion, po czyn; poary go ywcem.l Niektrzy jednak utrzymuj, e zdarzyo si to w Potniaj, a nie w Jolkos, jeszcze inni za, e Glaukos skoczy do morza z aoci po Melikertesie, ynu Atamasa, lub te e Glaukos jest imieniem nadanym Melikertesowi po mierci.2 b. Duch Glaukosa zwany Taraksippos, zyli "Postrach Koni", nadal straszy na Przesmyku Korynckim, gdzie Glaukos uczy si u swego ojca Syzyfa sztuki powoenia rydwanem, i zabawia si poszeniem koni podczas Igrzysk Istmijskich, powodujc wiele miertelnych wypa#kw. Innym jeszcze postrachem koni jest duch# Myrtilosa, ktrego zabi Pelops. Straszy on na stadionie w Olimpii, u wonice rydwanw skadaj mu ofiary, by unikn mierci.3

'

71.1- 72.b

205

1. Homer, Iliada, V1.154; Apollodoros, I1.3.1; Pauzaniasz, V1.20.9; Hyginus, FabWae, 250 i 273; Owidiusz, Ibid, 557; scholia do Orestesa Eurypidesa, 318, i do Fenicjanek, 1131; Elian, Natura zwierzt, XV.25. 2. Strabon, IX.2.24; Atenajos, VII.s. 296-297; 3. Pauzaniasz, VI.20.8.

l. Mity o Likurgu (zob. 27e) i Diomedesie (zob.130b) dowodziyby, e przedhelleski wity krl po zakoczeniu panowania by rozszarpywany na kawaki przez kobiety przebrane za klacze. W czasach helleskich obrzd ten zastpiono wleczeniem na mier krla przywizanego do ogonw czwrki koni zaprzonej do rydwanu, jak si to dzieje w micie o Hippolitosie (zob. lOlg), Lajosie (zob.105d), Ojnomausie (zob.109j), Abderosie (zob.130.1),Hektorze (zob.163.4) i innych. Podczas noworocznych obrzdw w Babilonie, kiedy uwaano, e bg soca Marduk wcielony w krla walczy w piekle z potworem morskim Tiamat (zob. 73. 3), wypuszczano na ulice rydwan zaprzony w czwrk nieokieznanych koni symbolizujcych chaos panujcy na wiecie w okresie bezkrlewia. Do lejc przywizywano prawdopodobnie kuk przedstawiajc wonic.

Jeli obrzd babiloski wywodzi si z tego samego rda co obrzd grecki; to krla podczas jednodniowego zgonu zastpowa, zarwno na tronie, jak i w ku, chopiec-interrex, ktrego o wicie dnia nastpnego wleczono za rydwanem - podobnie jak w micie o Faetonie (zob. 42.2) i Hippolitosie (zob.101.9), po czym krl wraca na tron. 2. Mit o Glaukosie jest niezwyky. Glaukos nie tylko pada ofiar katastrofy rydwanu, lecz ponadto znstaje poarty przez konie. Zlekcewaenie Afrodyty i uniemoliwienie klaczom wydawania na wiat potomstwa wskazywaoby na patriarchaln prb zakazania erotycznych uroczystoci ku czci Potniaj "potnych", a mianowicie triady ksiycowej. 3. Taraksippos by prawdopodobnie archaicznym posgiem krlewskim zaznaczajcym pierwszy zakrt toru wycigowego. Statua odwracaa uwag koni nie obznajmionych ze stadionem w chwili, gdy wonica usiowa skrci drog i wej na wewntrzny tor. Byo to jednak rwnie miejsce, w ktrym inscenizowano katastrof rydwanu starego krla lub interrexa przez wyjcie lonw z osi k (zob.109j). 4. Glaukos ("szarozielony") by zapewne w jednym znaczeniu przedstawicielem minojskim wysanym na Przesmyk (zob. 90. 7) z dorocznymi edyktami, w innym natomiast Melikertesem (Melkart, "stranik miasta"). By to fenicki tytu krla Koryntu pojawiajcego si teoretycznie co roku jako nowo narodzony krl; przybywa na grzbiecie delfina (zob. ?0. 5 i 87. 2), po zakoczeniu panowania za zrzucano go do morza.

72 MELAMPOS a. Melampos Minyjski, wnuk Kreteusa, zamieszkiwa Pylos w Messenii i by pierwszym miertelnikiem, ktry otrzyma dar wieszczenia, pierwszym, ktry praktykowa sztuk leczenia, pierwszym, ktry wybudowa wityni Dionizosowi w Grecji, i pierwszym, ktry miesza wino z wod.l b. Jego ukochany brat Bias zakocha si w kuzynce Pero. l#lu jednak

206 72.b- 72.e zalotnikw ubiegao si o jej rk, e Neleus, ojciec Pero, obieca j temu, ktry wypdzi trzody krla Fylakosa z Fylake. Poza synem jedynakiem, Ifiklosem, niczego Fylakos tak nie ceni jak swe trzody. Strzeg ich osobicie ; majc u boku psa, ktry nigdy nie spa i nie dopuszcza do siebie nikogo. c. Ot Melampos rozumia jzyk ptakw, uszy jego bowiem liza wdziczny miot modych wy uratowanych przeze od mierci z rk suby; rodzicw wy Melampos nabonie pochowa. Ponadto Apollo, ktrego spotkapewnego dnia nad brzegami Alfejosu, nauczy go prorokowania z wntrznoci zwierzt ofiarnych.2 Tak wic doszo do jego wiadomoci, e kady, kto sprbuje ukra trzod, otrzyma j w prezencie, ale przedtem musi odsiedzie

w wizieniu dokadnie jeden rok. Poruszony rozpacz Biasa, postanowi Melampos wybra si pn noc do obory Fylakosa, ledwie jednak dotkn jakiej krowy, pies ugryz go w nog, a obudzony Fylakos zerwa si ze somy i zaprowadzi go do wizienia. Tego wanie spodziewa si# Melampos. d. Wieczorem w przeddzie upywu terminu kary Melampos usysza rozmow dwch kornikw na kocu belki wpuszczonej w cian nad jego gow. Jeden z kornikw pyta zmczonym gosem: - Bracie, ile jeszcze dni gryzienia mamy przed sob? Drugi robak z paszcz pen trocin odpowiedzia: - Robimy dobre postpy. Belka pknie jutro o wicie, jeli nie bdziemy marnowali czasu na prne rozmowy. Melampos natychmiast zawoa: - Fylakosie, Fylakosie, bagam ci, przenie mnie do innej celi! Fylakos, miejc si co prawda z powodw, jakie przedstawi Melampos, prob speni. A gdy w zapowiedzianym czasie belka spada zabijajc jedn z kobiet pomagajcych wynosi ko, Fylakos zdumia si umiejtnoci przewidywania Melamposa. - Dam ci wolno i trzod - powiedzia - jeli wyleczysz mi syna Ifiklosa z impotencji. e. Melampos zgodzi si na ten warunek. Zacz od ofiarowania Apollinowi dwch bykw, po czym spali udce z tuszczem pozostawiajc miso przy otarzu. Wtedy nadleciay dwa spy i jeden powiedzia do drugiego: - Kilka lat chyba upyno od czasu naszej ostatniej bytnoci. Byo to wtedy, gdy Fylakos waaszy tryki, a my zbieralimy nalen nam da. - Pamitam to doskonale - odpowiedzia drugi sp. - Ifiklos by jeszcze dzieckiem i przestraszy si na widok ojca zbliajcego si z okrwawionym noem. Ba si widocznie, e i jego skastruje. Wrzasn z caej siy. Fylakos wbi n w wite drzewo gruszy, ktre tam oto stoi, sam za pobieg uspokoi Ifiklosa, ktry ze strachu sta si impotentem. Spjrz, Fylakos zapomnia wyj n! Wci jeszcze tkwi w tym samym miejscu w drzewie, ale obrs kor i tylko koniec trzonka jeszcze jest widoczny. - W takim razie po to, by wyleczy Ifiklosa - rzek pierwszy sp - trzeba

72.e- 72.i

207

wycign n, zeskroba rdz pozosta po krwi tryka, wymiesza j z wod i poi ni Ifiklosa przez dziesi dni. - Masz racj - odrzek drugi sp. - Kt poza nami miaby do sprytu, by przepisa takie leczenie? f. Tak wic Melampos mg teraz wyleczy Ifiklosa; ktry te wkrtce spodzi syna imieniem Podarkes. Melampos zada trzody, a potem Pero, i nie tknwszy jej odda swemu bratu, wdzicznemu Biasowi.3 g. Projtos, syn Abasa, pospou z Akrizjosem krlujcy w Argolidzie, polubi Steneboj, ktra urodzia mu trzy crki, Lizyppe, Ifinoe i Ifianassniektrzy jednak zw dwie modsze Hipponoe i Kyrianass. Czy to dlatego, e obraziy Dionizosa albo Her, zbyt swobodnie sobie poczynajc w sprawach miosnych, czy te dlatego, e ukrady zoto z jej wizerunku w Tirynsie, ojcowskiej stolicy, zostay ukarane z boskiego nakazu obdem i kryy oszalae po grach jak krowy poksane przez gzy, zachowujc si bardzo nieprzyzwoicie i napastujc podrnikw.4

h. Melampos, dowiedziawszy si o tym, przyby do Tirynsu i zaproponowa, e je wyleczy pod warunkiem, e Projtos da mu w nagrod jedn trzeci swego krlestwa. - Cena zbyt wysoka - ostro odci Projtos, Melampos wic si wycofa. Obd rozprzestrzeni si na kobiety argiwskie. Wiele z nich pozabijao swe dzieci, opucio domy i w szale poszo za trzema crkami Projtosa. adna droga nie bya bezpieczna, a owce i bydo giny straszliwie, poniewa dzikie niewiasty rozszarpyway je na kawaki i poeray na surowo. Widzc, co si dzieje, Projtos pospiesznie wezwa Melamposa owiadczajc, e przyjmuje warunki. - O, nie - odpowiedzia Melampos - choroba si rozprzestrzenia, wzrosy wic i moje wymagania! Jedn trzeci krlestwa masz da mnie, drug za memu bratu Biasowi, a wwczas wycign ci z opresji. Jeli odmwisz, ani jedna kobieta argiwska nie pozostanie w domu. Kiedy Projtos wyrazi zgod, Melampos mu poradzi: - Obiecaj dwadziecia czerwonych wow Heliosowi, a ja ci poucz, co masz powiedzie, i wszystko bdzie dobrze. i. Projtos obieca Heliosowi dwadziecia wow pod warunkiem, e jego crki oraz ich towarzyszki zostan wyleczone, Helios za, ktry wszystko widzi, obieca natychmiast Artemidzie, e poda jej imiona krlw, ktrzy nie zoyli ofiar, pod warunkiem, e nakoni Her, by zdja kltw z niewiast argiwskich. Artemida, ktra niedawno na prob Hery zadrczya na mier nimf Kallisto, zaatwia spraw bez trudu. Tak si preprowadza interesy w niebie i na ziemi: rka rk myje. j. A wtedy Melampos, wspomagany przez Biasa i dobran kompani krzepkich modziecw, spdzi tum rozhukanych niewiast z gr do Sykionu, gdzie opuci je obd, po czyzn dokona obrzdu oczyszczenia kpic je

208

72.j- 72.4

w witym rdle. Nie odnalazszy wrd hooty crek Projtosa, Melampos i Bias ponownie ruszyli w drog i zastali je w Lusoj, w Arkadii, gdzie schx'oniy si w grocie nad rzek Styks. Lizyppe i Ifianassa odzyskay zmysy i zostay oczyszczone, ale Ifinoe zmara w drodze. k. Melampos polubi Lizyppe, Bias (ktrego ona, Pero, zmara niedawno) Ifianass, Projtos za nagrodzi ich obu zgodnie z umow. Niektrzy jednak utrzymuj, e prawdziwym imieniem Projtosa byo Anaksagoras.5 1. Apollodoros,11.2.3; Atenajos, II.s.45. 2. Apollodoros,1.9.11. 3. Homer, Odyseja, XI.28I-297, oraz scholia; Apollodoros, I.9.12. 4.Hezjod, Katalog kobiet; Apollodoros, II.4.1; Diodor z Sycylii, IV.68; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V1.48. 5.Apollodoros, 11.2.1-2; Bakchylides, Epinikia, X. 40-112; Herodot, IX.34; Diodor z Sycylu, IV.68; Pauzaniasz, II.18.4; IV.36.3; V.5.5 i VIII.18.3; scholia do d nemejskich Pindara,IX.13.

l. Czarownicy powszechnie utrzymywali, e ich uszy lizay we, uchodzce za wcielenie duchw wieszczych herosw (The Language of Animals J.R. Frazera, "Archeological Review", 1.1888), i e dziki temu rozumieli jzyk ptakw i owadw (zob.105g i 158p). Z wikszym bodaj uporem ni inni bronili kapani Apollina tego rda swego daru #vieszczenia. 2. Sabo Ifiklosa jest bardziej realnej ni mitycznej natury; rdza na nou do kastrowania moe by waciwym, psychologicznym lekiem na impotencj wywoan przez strach i zgodna jest z zasadami magu sympatycznej. Apollodoros opisuje drzewo, w ktre wbito n, jako db, ale bya to raczej powicona Biaej Bogini Peloponezu (zob. 74. 6) dzika grusza owocujca w maju; miesicu przymusowej powcigliwoci. Fylakos obrazi bogini ranic drzewo. Twierdzenie czarownika, e metod leczenia zdradziy mu spy - ptaki te odgryway powan rol w wieszczeniu - wzmacniao wiar w jej skuteczno. Imi Pero tumaczono "zraniona" lub "upoledzona". Jest to aluzja do saboci Ifiklosa, stanowicej gwny punkt opowieci; bardziej to prawdopodobne ni podawane niekiedy znaczenie "torba skrzana" - aluzja do jej wadzy nad wiatrami (zob. 36.1). 3. Wynikaoby z tego, e Melampos, przywdca Eolw z Pylos, odebra cz Argolidy kanaanickim osiedlecom, ktrzy nazywali siebie Synami Abasa (semicki wyraz oznaczajcy "ojca"), a mianowicie boga Melkarta (zob. 70.5), i ustanowili podwjne krlestwo. Zdobycie trzody Fylakosa ("stranika") z psem, ktry nie sypia, przypomina dziesit prac Heraklesa. Mit ten w podobny zreszt sposb oparty jest na helleskim obyczaju kupowania narzeczonej za kradzione bydo (zob.132.1). 4. "Projtos" jest prawdopodobnie jednym z imion demiurga Ofiona (zob. la). Matkjego crki bya Steneboja, bogini ksiyca jako krowa, czyli Io, ktra oszalaa w podobny sposb (zob. 56a). Oba imiona s tytuami tej samej bogini w jej postaci niszczycielskiej jako Lamu (zob. 61.1 ) i jako Hippolity, ktrej dzikie klacze rozszarpay witego krla po zakoczeniu panowania (zob. 71a). Natomiast orgi, podczas ktrej kapanki ksiyca przebieray si za klacze, naley odrni od taca gza majcego sprowadzi deszcz, wtedy bowiem przebieray si za jawki (zob. 56.1), a take od jesiennych igr kultu koza, kiedy rozszarpyway dzieci i zwierzta pod wpywem miodu, wina lub piwa z bluszczu (zob. 27.2). Upamitnione w mitycznej postaci zdobycie przez Eolw sanktuarium bogini w Lusoj pooyo kres orgiom dzikich klaczy. Zgwacenie Demeter

72.4 - 73.c

209

przez Posejdona (zob.16.5) jest reminiscencj tego samego wydarzenia. Libacje ku czci bogini wa w arkadyjskim sanktuarium midzy Sykionem i Lusoj tumacz by moe opowie o mierci Ifinoe. 5. Oficjalne uznanie ekstatycznego kultu wina Dionizosa w Delfach, Koryncie, Sparcie i Atenach, ktre nastpio po wielu stuleciach, miao na celu odcignicie ludzi od dawniejszych, bardziej prymitywnych obrzdw i, jak si zdaje, pooyo kres kanibalizmowi i morderstwu rytualnemu, z wyjtkiem bardziej dzikich czci Grecji. W Patraj w Achai, na przykad, Artemis Tridaria ("trzykrotnie przydzielajca los") wymagaa podczas dorocznych orgu niwnych ofiar z chopcw i dziewczt, przy czym gowy ich wieczono bluszczem i kosami zboa. Zwyczajowi temu, majcemu na celu przebaganie jej za zbeszczeszczenie wityni przez dwoje kochankw, Melanipposa i Komajto, kapank Artemidy, pooyo kres przywiezienie przez Eurypylosa (zob. 160x) z Troi (Pauzaniasz, V11.19.1-3) skrzyni z wizerunkiem Dionizosa. 6. Melampodes ("czarne stopy") to pospolita klasyczna nazwa Egipcjan (zob. 60a), a opowieci o tym, jak Melampos rozumia jzyk ptakw i owadw, s prawdopodobnie pochodzenia

afrykaskiego, a nie eolskiego.

73 PERSEUSZ a. Abas, krl Argolidy i wnuk Danaosa, cieszy si tak wielk saw wojownika, e po jego mierci wystarczyo pokaza nalec ongi do niego tarcz, by zmusi do ucieczki buntownikw powstajcych przeciw domowi krlewskiemu. Polubi Aglaj i jej synom bliniakom, Projtosowi i Akrizjosowi, zostawi w spadku krlestwo nakazujc, by rzdzili na przemian. Spory ich, zapocztkowane jeszcze w onie matki, zaostrzyy si, gdy Projtos uwid crk Akrizjosa, Danae, i z trudem uszed z yciem.l Poniewa po zakoczeniu okresu swego panowania Akrizjos nie chcia ustpi z tronu, Projtos uciek na dwr Jobatesa, krla Licji, ktrego crk Steneboj lub Antej polubi, by w kocu powrci na czele armu licyjskiej, wspierajcej jego roszczenia do tronu. Stoczono krwaw bitw, kiedy jednak adna ze stron nie zdobya przewagi, Projtos i Akrizjos, aczkolwiek niechtnie, zgodzili si podzieli krlestwo. Akrizjosowi przypado Argos i okolice, Projtos mia zosta panem Tirynsu, Herajonu (obecnie stanowicego cz Myken), Midei i wybrzea Argolidy.2 b. Siedmiu potnych cyklopw zwanych Gasterocheirami, poniewa trudnili si murark, towarzyszyo Projtosowi, gdy wyruszy z Licji, i umocnio . Tiryns silnymi murami uywajc gazw tak wielkich, e najmniejszego z nich nie ruszyby z miejsca zaprzg muw.3 c. Akrizjos, ktry polubi Aganippe, nie mia synw, lecz tylko jedn crk, Danae, i t uwid mu Projtos. Kiedy zapyta w;7roczni, co zrobi, by urodzi mu si mski potomek, usysza w odpowiedzi: "Nie bdziesz mia synw.

14# Mity #ed#i#

210

73.c- 73.g

a wnuk twj musi ci zabi." Pragnc unikn tego losu Akrizjos uwizi Danae w lochu o drzwiach z brzu, strzeonym przez ze psy, jednake mimo tych rodkw ostronoci Zeus nawiedzi j w postaci zotego deszczu i urodzia mu syna imieniem Perseusz. Akrizjos, dowiedziawszy si o stanie Danae, nie chcia uwierzy, e ojcem dziecka jest Zeus, i podejrzewa, e to brat jego nawiza z ni ponownie intymny stosunek. Nie miejc jednak zabi wasnej crki, zamkn j wraz z Perseuszem, bdcym jeszcze niemowlciem, w drewnianej skrzyni, ktr puci na morze. Fale uniosy skrzyni ku wyspie Serifos, tam za pewien rybak imieniem Diktys schwyta j w sie,

wycign na brzeg, rozbi i znalaz w rodku Danae i Perseusza jeszcze ywych. Zabra ich do swego brata, krla Polidektesa, i ten wychowa Perseusza w swoim domu.4 d. Mino kilka lat i Perseusz, dorsszy do wieku mskiego, broni Danae przed Polidektesem, ktry, wspierany przez poddanych, chcia j zmusi do maestwa. Polidektes zebra swych przyjaci i udajc, e ma zamiar stara si o rk Hippodamei, crki Pelopsa, poprosi ich, by kady ofiarowa po jednym koniu w dowd mioci. - Serifos jest tylko ma wysp - powiedzia - nie chciabym jednak wypa marnie przy bogatych zalotnikach z kontynentu. Pomoesz mi, szlachetny Perseuszu? - Niestety - odpowiedzia Perseusz - nie mam konia ani zota, by go kupi. Jeli jednak zamierzasz polubi Hippodamej, a nie moj matk, postaram si przynie ci taki prezent, jakiego tylko zapragniesz. - I dodapochopnie:Nawet gow Gorgony Meduzy, jeli zajdzie potrzeba. e. - Bardziej ucieszyaby mnie ni najlepszy ko na wiecie - odpowiedzia natychiiast Polidektes.5 Ot Gorgona Meduza miaa we zamiast wosw, olbrzymie zby, jzyk wywieszony i twarz tak brzydk, e kady, kto na ni spojrza, kamienia z przeraenia. f. Atena podsuchaa rozmow w Serifos i jako zaprzysigy wrg Meduzy, ktra jej przecie swj straszliwy wygld zawdzicaa, towarzyszya Perseuszowi w #ego wyprawie. Zaprowadzia go najpierw do miasta Dejkterion na Samos, gdzie wystawione s wizerunki wszystkich trzech Gorgon, i w ten sposb nauczya go odrnia Meduz od jej niemiertelnych sistr, Steno i Euryale. Potem ostrzega, by nigdy nie spojrza prosto w oczy Meduzie, ale patrza tylko na jej odbicie, i podarowaa mu w tym celu doskonale wypolerowan tarcz. g. Hermes rwnie pomg Perseuszowi, ofiarujc mu diamentowy sierp, ktrym mia uci gow Meduzie. Perseuszowi jednak potrzebne byy jeszcze skrzydlate sar#day, magiczna torba, w ktrej mgby schowa odcit gow, i ciemny hem-niewidka nalecy do Hadesa. Wszystkie te przedmioty znajdoway si w pieczy nirnf stygijskich i od nich mia je zabra Perseusz. Ale

73.g- 73.k

211

miejsce pobytu nimf znay jedynie siostry Gorgon, trzy podobne abdziom Graje, majce jedno wsplne oko i jeden zb. Odnalaz wic Perseusz Graje na ich tronach u stp gry Atlas. Ukryty za ich plecami, porwa oko i zb w chwili, gdy jedna siostra przekazywaa je drugiej, i owiadczy, e dopty nie odda im upu, dopki nie wyjawi miejsca pobytu nimf stygijskich.s h. Od nimf otrzyma Perseusz sanday, torb i hem, po czym polecia na zachd do kraju Hiperborejczykw, gdzie zasta Gorgony pice wrd przemoknitych od deszczu ludzi i dzikich zwierzt zamienionych przez Meduz w kamienie. Utkwi oczy w odbiciu Meduzy w tarczy, Atena poprowadzia jego rk i jednym zamachem sierpa uci Meduzie gow. Wtedy, ku jego zdumieniu, z jej zwok wyskoczy skrzydlaty ko Pegaz i rycerz Chryzaor ze zotym mieczem w rce. Perseusz nie wiedzia, e spodzi ich Posejdon z Meduz w jednej ze wity Ateny, ale postanowi, e nie zrazi ich do siebie. Pospiesznie woy gow Meduzy do torby i uciek, a chocia Steno i Euryale,

obudzone przez swych nowych siostrzecw, zerway si i ruszyy za nim w pocig, hem-niewidka pozwoli mu bezpiecznie umkn na poudnie.' i. Po zachodzie soca zatrzyma si Perseusz w pobliu paacu tytana Atlasa i ukara go za brak gocinnoci pokazujc mu gow Meduzy; na jej widok Atlas zamieni si w gr. Nastpnego dnia Perseusz zawrci na wschd i polecia nad Pustyni Libijsk. Hermes pomaga mu dwiga cik gow. Po drodze wrzuci oko i zb Graj do jeziora Tryton. Kilka kropli krwi Gorgony spado na piasek pustyni i wylgy si z nich kbowiska jadowitych wy, z ktrych jeden zabi pniej Argonaut Mopsosa.s j. Perseusz zatrzyma si, by co zje, w egipskim Chemmis, gdzie dotd jest czczony, po czym polecia dalej. Okrajc brzeg Filistii w drodze na pnoc dostrzeg nag kobiet przykut acuchami do skay morskiej i,od razu w niej si zakocha. Bya to Andromeda, crka Kasjopei i Kefeusa, etiopskiego krla Joppy.9 Kasjopea przechwalaa si, e zarwno ona, jak i jej crka Andromeda pikniejsze s od nereid, one za, obraone, poskaryy si swemu protektorowi, Posejdonowi. Posejdon zesa potop i morskiego potwora pci eskiej, by spustoszy Filisti, a gdy Kefeus zasign rady wyroczni Ammona, usysza, e jedynym ratunkiem moe by zoenie Andromedy potworowi w ofierze. Wwczas to zmusili go poddani, by acuchami przyku do skay na poarcie potworowi nag Andromed, ktra nie miaa na sobie nic poza kilkoma klejnotami. k. Kiedy Perseusz lecia ku Andromedzie, dostrzeg przeraonych Kefeusa i Kasjope przygldajcych si crce z pobliskiego brzegu. Wyldowa koo nich, by zasign pospiesznej rady. Otrzymawszy obietnic, e jeli ocali Andromed, zostanie ona jego on i powrci z nim do Grecji, Perseusz wzbi si ponownie w powietrze, chwyci sierp i dajc morderczego nura uci gow zbliajcego si potwora, ktrego zmyli jego cie na falach morskich. Przedtem jednak wycign z torby gow Gorgony na wypadek, gdyby

212

73.k- 73.q

potwr si obejrza, i teraz pooy j twarz do ziemi na podcice z lici i morskich wodorostw (natychmiast zamieniy si w korale), sam za zmy krew ze swych rk. Nastpnie wznis trzy otarze i zoy w ofierze Hermesowi ciel, Atenie krow, a Zeusowi byka.lo 1. Kefeus i Kasjopea uznali go, co prawda niechtnie, za swego zicia i ulegajc naleganiom Andromedy natychmiast urzdzili lub, ale uroczystoci przerwa brutalnie Agenor, brat-bliniak krla Belosa, wkraczajc na czele uzbrojonych kompanw i dajc rki Andromedy. Niewtpliwie wezwaa go Kasjopea, poniewa zarwno ona, jak i Kefeus natychmiast zamali obietnic dan Perseuszowi, owiadczaj, e ich do.tego zmuszono i e Agenor ma pierwszestwo. _ - Perseusz musi zgin! - woaa wcieka Kasjopea. m. W walce, ktra si wywizaa, Perseusz pooy wielu #rzeciwnikw, mieli oni jednak tak wielk przewag liczebn, e musia chwyci gow Gorgony i zamieni pozostaych dwustu w kamienie.ll n. Posejdon umieci wizerunki Kefeusa r Kasjopei wrd gvi#iad, przy czym Kasjope ukarano za wiaroomstwo w ten sposb, e zostaa uwiziona w koszyku odwracajcym si w pewnych porach roku dnem do gry, co j naraao na pomiewisko. Atena umiecia potem wizerunek Andromedy

w bardziej zaszczytnej konstelacji, poniewa uparcie obstawaa przy tym, e wyjdzie za m za Perseusza mimo wiaroomstwa swych rodzicw. Wpobliu Joppy dotd pokazuj lady po acuchach, a skamieniae koci potwora wystawione byy w samym miecie a do czasu, gdy Marcus Aemilius Scaurus zabra je do Rzymu, kiedy peni funkcj edyla.'z o. Perseusz popiesznie wrci wraz z Andromed do Serifos, gdzie si dowiedzia, e Danae i Diktys ukryli si w wityni przed Polidektesem, ktry oczywicie nie nua w ogle zamiaru oeni si z Hippodamej. Uda si wic natychmiast do paacu, gdzie Polidektes ucztowa ze swymi kompanami, i owiadczy, e przywiz obiecany prezent. Powitany gradem obelg, wyj gow Gorgony, sam przy tym odwracajc oczy, i zamieni wszystkich w gazy. W Serifos dotd pokazuj uoone w koo kamienie. Potem Perseusz podarowa gow Meduzy Atenie, ona za umiecia j na swej egidzie. Hermes nimfom stygijskim odda na przechowanie sanday, torb i hem.13 p. Perseusz osadzi Diktysa na tronie Serifos, po czym poeglowa do Argos w towarzystwie swej matki, ony i grona cyklopw. Akrizjos, dowiedziawszy si o tym, uciek do pelazgijskiej Larissy: Tak si jednak zoyo, e Perseusz, zaproszony tam na igrzyska pogrzebowe, ktre krl Teutamides urzdzi dla uczczenia swego zmarego ojca, bra udzia w picioboju. Kiedy doszo do rzutu dyskiem, wiatr i wola bogw zniosy dysk Perseusza z toru, tak e trafi miertelnie Akrizjosa w nog#.14 q. Wielce zasmucony Perseusz pochowa swego dziadka w wieczcej miejscowy Akropol wityni Ateny, potem za, wstydzc si panowa w Ar-

73.q - 73.t

213

gos, uda si do Tirynsu, gdzie po Projtosie rzdzi syn jego Megapentes. Zamieni si z nim krlestwami i Megapentes uda si do Argos, Perseusz za panowa w Tirynsie i z czasem odzyska dwie czci dawnego krlestwa Projtosa. r. Perseusz umocni Mide i zaoy Mykeny, ktre nazwa tak, poniewa gdy by spragniony, wyrs tam z ziemi gryb (mykos) i wytrysn ze strumie wody. Cyklopi wybudowali mury obu miast.15 s. Inni znowu podaj zupenie odmienn wersj caej sprawy. Twierdz mianowicie, e Polidektesowi udao si polubi Danae i e wychowa Perseusza w wityni Ateny. W kilka lat pniej Akrizjos si dowiedzia, e Danae i Perseusz ocaleli, i poeglowa do Serifos postanawiajc, e tym razem wasnorcznie zgadzi wnuka. Polidektes zabra gos w tej sprawie i zmusi obu do zoenia uroczystej przysigi, e ju nigdy jeden drugiego nie bdzie prbowa zabi. Zerwaa si jednak burza i okrt Akrizjosa nie mg wyruszy z portu, tymczasem za Polidektes zmar. Podczas igrzysk pogrzebowych Perseusz rzuci dyskiem i nieumylnie trafi Akrizjosa w gow tak, e zabi go na miejscu. Potem wrci statkiem do Argos, by obj tron, ale Projtos ju go zagarn. Zamieni wic Projtosa w l#amie i odtd panowa nad ca Argolid do chwili, kiedy zamordowa go Megapentes mszczc swego ojca.ls t. Ci sami ludzie opowiadaj, e Gorgona Meduza bya pikn crk Forkysa, ktra obrazia Aten i przewodzia w bitwie Libijczykom nad jeziora.Tritonis. Perseuszowi, ktry na czele armii przyby z Argos, pomoga Atena zamordowa Meduz. Noc uci jej gow i pochowa j pod kopcem

usypanym z ziemi na rynku w Argos. Kopiec ten znajduje si w pobliu grobu crki Perseusza, Gorgofony, znanej jako pierwsza wdowa, ktra powtrnie wysza za m.l' 1. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.286; scholia do Orestesa Eurypidesa, 965; Apollodoros, II.2.1 i 4.7. 2. Homer, Iliada, VI.160; Apollodoros, II.2.1.; Pauzaniasz, II.16.2. 3. Pauzaniasz, II.25.7; Strabon, VII1.6.11. 4. Hyginus, Fabulae, 63; Apollodoros, II.4.1.; Horacy, Ody, III.16.1. 5. Apollodoros,11.4.2. 6. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Astronomia,11.12. 7. Pindar, Odypytyjskie, X.31; Owidiusz, Przemiany, IV.780; Apollodoros,11.4.3. 8. Eurypides, Elektra, 459-463; Hyginus, Astronomia, II.12; Apoloniusz z Rodos, IV.1513 i nast. 9. Herodot, 11.91; Tzetzes, O Likofronie, 836; Strabon, 1.2.35; Pliniusz, Historia naturalna, V1.35. 10. Apollodoros, II.4.3; Hyginus, Fabulae, 64; Owidiusz, Przemiany, IV.740 i nast. 11. Hyginus, loc. cit.; Owidiusz, Przemiany, V.1-235; Apollodoros, loc. cit. 12. Hyginus, Astronomia, 11.9-10 i 12; Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, III.9.2; Pliniusz, Historia naturalna, 9.4. 13. Strabon, X.5.10; Apollodoros, II.4.3.

214

73.1- 73.5

14. Scholia do Orestesa Eurypidesa, 953; Apollodoros,11.4.4. 15. Klemens Aleksandryjski, Orgdzie do Grekw,111.45; Apollodoros,11.4.4-5. 16. Owidiusz, Przemiany, V.236-241; Hyginus, Fabulae, 63 i 244. 17. Pauzaniasz, II. 21. 6-8.

1. Mit o Akrizjosie i Projtosie jest reminiscencj zaoenia podwjnego krlestwa argiwskiego. Odtd krl nie umiera podczas kadego letniego przesilenia, ustpujc tronu na reszt roku swemu bliniakowi-zastpcy, lecz kady z nich panowa na przemian przez czterdzieci dziewi lub pidziesit miesicy, czyli przez poow Wielkiego Roku (zob.106.1 ). Widocznie krlestwo podzielono pniej na dwie poowy i dwaj krlowie rzdzili rwnoczenie przez cay Wielki Rok. W mitach celtyckich i palestyskich, jak te w mitach greckich i aciskich, dominuje wczeniejsza teoria o jasnym duchu roku przybywajcego i jego nastpcy bliniaczym, ciemnym duchu roku ubywajcego. 2. Dwie takie pary bliniakw wystpuj w Ksidze Rodzaju: Ezaw i Jakub (Ksiga Rodzaju, XXIV.24-26), Farez (zob.159.4) i Zarah (Ksiga Rodzaju, XXXVIII.27-30). Kady z nich walczy o pierwszestwo w onie matki, podobnie jak Akrizjos i Projtos. W prostszym micie palestyskim o dziejach Mota i Alejna bliniaki spieraj si o kobiet, jak to czyni Akrizjos i Projtos, i ich odpowiednicy w micie celtyckim, na przykad Gwyn i Gwythur w Mabinogion, do koca wiata pojedynkuj si co roku w przeddzie Dnia Majowego o rk Creiddylado, crki Llyra (Kordelia, crka krla Lira). Kobieta ta jest w kadym przypadku kapank ksiyca, polubienie jej za oznacza otrzymanie wadzy krlewskiej.

3. Wybudowanie Tirynsu i Argos przez siedmiu Gasterocheirw ("miechy z rkami") oraz mier Akrizjosa wywodz si prawdopodobnie z obrazu przedstawiajcego miasto otoczone murami. Siedem tarcz sonecznych, kada o trzech ramionach, lecz bez gw (zob. 23.2), znajduje si nad miastem, sma za, skrzydlata tarcza soneczna zabija witego krla trafiajc go w wit stop. Oznaczaoby t, e co roku siedmiu zastpcw umiera za krla, ktrego nastpnie skada si w ofierze na rozkaz kapanki; jego nastpca, Perseusz, stoi obok. 4. Mit o Danae, Perseuszu i skrzyni posiada, jak si zdaje, zwizki z mitem o Izydzie, Ozyrysie, Secie i dzieciciu Horusie. W najwczeniejszej wersji Projtos jest ojcem Perseusza, argiwskiego Ozyrysa, Danae jest jego siostr-on, Iyd, Perseusz - dzieciciem Horusem, Akrizjos za zazdrosnym Setem, ktry zabija swego brata bliniaka, Ozyrysa, po czym pada ofiar zemsty Horusa. Skrzynia jest odzi z drzewa akacjowego, w ktrej Izyda i Horus pywali po delcie Nilu w poszukiwaniu zwok Ozyrysa. Podobna opowie wystpuje w jednej z wersji mitu o Semele (zob. 27. 6) i o ftojo (zob.160. 7), natomiast Danae uwiziona i rodzca syna w spiowym lochu jest postaci z popularnego obrazu noworocznego (zob. 43.2). Zapodnienie Danae przez Zeusa w postaci zotego deszczu musi odnosi si do obrzdowych zalubin soca i ksiyca. Z maestwa tego przychodzi na wiat krl nowego roku. Mona t opowie odCzyta rwnie jako alegori pastersk : dla pasterza greckiego "woda jest zotem", Zeus za zsya burzliwe deszcze na ziemi - Danae. Nazwa Deikterion oznacza, e gowa Gorgony zostaa w tym miejscu pokazana Perseuszowi. 5. Spory dynastyczne w Argos komplikowao istnienie argiwskiej kolonu w Karii - element ten pojawia si zarwno w tym micie, jak i w micie o Bellerofoncie (zob. 75b). Upadek Knossos okoo roku 1400 przed Chr. spowodowa, e chwilowo marynarka karyjska naleaa do najsilniejszych na Morzu rdziemnym. Mity o Perseuszu i Bellerofoncie s cile powizane. Perseusz zabi potwora Meduz dziki skrzydlatym sandaom, Bellerofontowi pomg zgadzi koszmarn Chimer skrzydlaty ko, ktrego wydaa na wiat cita Meduza. Oba wyczyny s upamitnieniem uzurpacji wadzy bogini ksiyca przez najedcw helleskich i oba stanowi tre malowida wazowego powiconego klaczy o gowie Gorgony. Klacz ta jest rwnie bogini

73.5 - 73.9

215

ksiyca, ktrej symbolem kalendarzowym bya Chimera (zob. 75.2). Gowa Gorgony stanowi mask profilaktyczn, ktr nakaday kapanki, by odstraszy niewtajemniczonych (zob. 33.3), Hellenowie za maski te zrywali. 6. W drugiej i prostszej wersji mitu Perseusz walczy z krlow libijsk. Ucina jej gow, by j potem zakopa na rynku w Argos. Jest to zapewne reminiscencja podboju Libu przez Argiww, likwidacji systemu matriarchainego i pogwacenia misteriw bogini Neith (zob. 8.1 ). Zakopanie gowy na rynku wiadczyoby o tym, e umieszczono tam wite szcztki w skrzyni zaopatrzonej w profilaktyczn mask dla odstraszenia municypalnych grabarzy. By moe w rodku znajdowaa si para prosit, podobnie jak w Mabinogion, gdzie krl Lud chowa je w kamiennej skrzyni w oksfordzkim Carfax jako talizman majcy chroni cae krlestwo Brytanii; chocia prosiaki w tym kontekcie mog by eufemizmem zastpujcym sowo dzieci. 7. Historia Andromedy zostaa prawdopodobnie wydedukowana z palestyskiego obrazu przedstawiajcego syna-boga, Marduka, lub jego poprzednika, Bela, na biaym koniu, gdy zabija potwora morskiego Tiamat. Mit ten wchodzi rwnie w skad hebrajskiej mitologu: Izajasz wspomina, e Jehowa (Marduk) mieczem porba Rahab (Ksiga Izajasza, LI.9), a wedug Ksigi Hioba (X.13 i XXV1.12) Rahab bya morzem. Na tym samym obrazie naga Andromeda, w samych tylko klejnotach, przykuta do skay jest Afrodyt lub Isztar albo Asztarte, rozpustn bogini morza, "wadczyni ludzi". Ale nie czeka ona na ratunek: Marduk przyku j osobicie po zabiciu jej emanacji, wa morskiego Tiamat, by zapobiec dalszym jej wybrykom. W babiloskim eposie

o stworzeniu wiata ona to wanie zesaa potop. Asztarte jako bogini morza miaa witynie na caym wybrzeu palestyskim, w Troi za bya Hezjone, "Krlow Azji", ktr podobno Herakles uratowa od innego potwora morskiego (zob.137.2). 8. Grecka kolonia zaoona widocznie pod koniec drugiego tysiclecia przed Chr. w Chemmis utosamiaa Perseusza z bogiem Chem, ktrego hieroglifem by skszydlaty ptak i tarcza soneczna. Herodot podkrela zwizki midzy Danae, matk Perseusza, i libijsk inwazj Danaw na Argos. Mit o Perseuszu i grzybie jest bardz## ciekawy. We wstpie do niniejszego poprawionego wydania wspomniano o teorii goszcej, i by to trujcy grzyb Dionizosa, a Perseusz zosta na jego kult nawrcony. 9. Druga, prostsza wersja mitu sugeruje, e wyprawa Perseusza do Grai, zdobycie oka, zba, torby, sierpa i hemu ciemnoci oraz pocig Gorgon za nim po ciciu Meduzy nie maj nic wspl# go z jego sporem Akrizjosem. W White Goddess (rozdz.13) postuluj, e te baniowe elementy s faszyw interpretacj zupenie innego obrazu przedstawiajcego Hermesa noszcego przyjte powszechnie skrzydlate sanday i hem, ktremu trzy Parki wrczaj oko magiczne (zob. 61.I). Oko to symbolizuje dar przenikliwoci. Hermes moe dziki temu opanowa wynaleziony przez Parki alfabet drzew. Daj mu rwnie wieszczy zb, podobny temu, ktrym posuguje si Fionn w legendzie irlandzkiej, sierp do cinania aliabetycznych gazi w zagajniku, torb ze skry urawia, w ktrej moe te gazie schowa, i mask Gorgony, by odstraszy ciekawskich. Hermes leci przez niebo do Tartessos, gdzie znajdowa si wity gaj Gorgon (zob. 132.2), eskortowany, a nie cigany przez triad bogi w maskach Gorgon. Na.ziemi natomiast widzimy bogini trzymajc zwierciado, w ktrym odbija si twarz Gorgony, podkrelajc w ten sposb tajemnic otaczajc nauk Hermesa (zob. 52. 7). Powizanie Hermesa z Grajami, nimfami stygijskimi i z hemem-niewidk dowodzi, e to on wanie jest przedmiotem obrazu. Pomieszano go z Perseuszem by moe dlatego, e Hermes, jako posaniec mierci, mia rwnie tytu "Pterseus", "niszczyciel".

216

74.a - 74.e 74 BLINITA-RYWALE

a. Kiedy po piciu pokoleniach wymara mska linia rodu Polikaona; Meseczycy wezwali Perieresa, syna Eola, by zosta ich krlem, on za polubi crk Perseusza, Gorgofon. Przeya go i bya pierwsz wdow, ktra powtrnie wysza za m, a #jej nowym mem zosta Spartaczyk Ojbalos.l Dotd zwyczaj wymaga, by ona po mierci ma popeniaa samobjstwo. Tak wanie postpia Polidora, crka Meleagra, ktrej m pierwszy wyskoczy na brzeg, gdy flota grecka dotara do brzegw Troi. Posza w jej lady Marpessa i Kleopatra oraz Euadne, crka Fylakosa, ktra rzucia si na gtos pogrzebowy, kiedy m jej zgin pod Tebami.z b. Gorgofona urodzia Perieresowi dwch synw, Afareusa i Leukipposa, Ojbalosowi za Tyndareusa i Ikariosa.3 Tyndareus wstpi na tron spartaski po swym ojcu, Ikarios natomiast zosta wspkrlem. Obu ich jednak wygna Hippokoon i jego dwunastu synw, chocia niektrzy utrzymuj, e Ikarios (ktry potem zosta teciem Odyseusza) stan po stronie Hippokoona. Z#ndareus schroni si w Etolii, u krla Testiosa, i polubi jego crk Led, ktra

urodzia mu Kastora i Klitajmestr, rodzc rwnoczenie Zeusowi Helen i Polideukesa.4 Tyndareus #doptowa Polideukesa i odzyska tron spartaski. By jednym z tych, ktrych wskrzesi Asklepios. W Sparcie dotd pokazuj j ego grobowiec. 5 c. W tym czasie jego brat przyrodni, Afareus, zdy zasi na tronie messeskim po Perieresie, Leukippos za, od ktrego imienia, jak twierdz Messeczycy, nazwane zostao miasto Leuktra - rzdzi wraz z nim majc miejszy zakres wadzy. Afareus polubi sw siostr przyrodni Arene, ktra urodzia mu Idasa i Linkeusa, chocia Idas by w istocie synem Posejdona.6 Ot Leukippidy, crki Leukipposa, a mianowicie Fojbe, kapanka Ateny, i Hilaejra, kapanka Artemidy, byy zarczone ze swoimi kuzynami Idasem i Linkeusem, lecz Kastor i Polideukes, znani powszechnie jako Dioskurowie, porwali je i urodziy im one synw, co wywoa zacit zawi midzy dwiema parami bliniakw.7 d. Dioskurowie, nierozczni w kadej przygodzie, stali si chlub Sparty. Kastor wsawi si jako onierz i poskromiciel koni, Polideukes za jako najlepszy bkser swoich czasw. Obaj otrzymali nagrody na Igrzyskach Olimpijskich. Kuzynowie ich i rywale byli nie mniej do siebie przywizani. Idas silniejszy by od Linkeusa, ale Linkeus mia tak bystry wzrok, e widzia w ciemnoci i potrafi odnale ukryte skarby.s e. Tak si wic zoyo, e Euenos, syn Aresa, polubi Alkippe, ktra urodzia mu Marpess. Pragnc, by zachowaa dziewictwo, zapraszawszystkich po kolei zalotnikw, by stawali z nim do wycigw rydwanami. Zwyciz-

74.e-74.i 217 ca mia otrzyma rk Marpessy, pokonany paci gow. Wkrtce na cianach domu Euenosa wisiao wiele gw, Apollo za, ktry zakocha si w Marpessie, owiadczy, e brzydzi si tym barbarzyskim zwyczajem, i e wkrtce pooy mu kres wzywajc Euenosa, by z nim wspzawodniczy w wycigu. Idas jednak rwnie upodoba sobie Marpess i wyprosi od swego ojca Posejdona uskrzydlony rydwan.9 Zanim Apollo zacz dziaa, Idas pojecha do Etolu i porwa Marpess z krgu taczcych. Euenos ruszy w pocig, ale nie mg dopdzi Idasa i tak si tym przej, e zabi swe konie, sam za utopi si w rzece Likormas, ktra odtd nosi nazw Euenos.lo f. Gdy Idas dotar do Messene, Apollo sprbowa odebra mu Marpess. Stoczyli pojedynek, lecz Zeus ich rozdzieli i orzek, e Marpessa sama dokona wyboru. Obawiajc si, e Apollo porzuci j na staro, jak to ju uczyni ze swoimi licznymi kochankami, wybraa Idasa.ll g. Idas i Linkeus naleeli do myliwych kaledoskich i popynli na okrcie "Argo" do Kolchidy. Pewnego dnia po mierci Afareusa zawarli ukad z Dioskurami i wsplnie wybrali si na grabienie byda w Arkadii. Napad si powid, a Idas wycign los, b# rozdzieli tup pomidzy czterech uczestni-

kw. Powiartowa krow i orzek, e poowa upu powinna przypa temu, ' ktry pierwszy zje swoj cz, pozostaa za nastpnemu zwycizcy w tych zawodach. Zanim jeszcze inni zasiedli do zawodw, Idas pokn swoj porcj, po czym pomg Linkeusowi pokn je#,o porcj. Po chwili nie pozostao ju ani ksa i obaj popdzili bydo do Messene. Dioskurowie zaczekali, a Polideukes, powolniejszy z braci, dokoczy jedzenia, po czym pomaszerowali do Messene i przed obywatelami miasta zoyli protest stwierdzajc, e Linkeus korzysta z pomocy Idasa, Idas za nie czeka, by zawodnicy si przygotowali, i w ten sposb obaj naruszyli warunki umowy. Tak si zoyo, e Idasa i Linkeusa wtedy nie byo, poniewa wybrali si na gr Tajgetos, by zoy ofiary Posejdonowi. Dioskurowie zagarnli wic sporne bydo i inne upy, po czym ukryli wszystko we wntrzu sprchniaego dbu, czekajc na powrt swoich rywali. Linkeus jednak dostrzeg ich ze szczytu Tajgetosu, Idas za zbieg po stoku gry, rzuei wczni w drzewo i przeszy Kastora. Polideukes popieszy pomci brata, ale Idas wyrwa rzebiony nagrobek z grobu Afareusa i rzuci nim w Polideukesa. Polideukes, ciko ranny, zdy jeszczc zabi wczni Linkeusa i w tej chwili Zeus wstawi si za swym synem i zabi Idasa piorunem.12 h. Meseczycy jednak utrzymuj, e Kastor zabi Linkeusa, Idas za, uniesiony alem, przerwa walk, by pochowa brata. Wwczas zbliy si Kastor i w bezczelny sposb zburzy wiey nagrobek, twierdzc, e Linkeus na nie zasuy. "Twj brat walczy jak kobieta! " - krzykn urgliwie. Idas si odwrci i przeszy mieczem Kastora, ale Polideukes natychmiast go omci.13 i. Niektrzy mwi, e to Linkeus miertelnie zrani Kastora w bitwie

218

74.i - 74.o

stoczonej pod Afidnaj, inni, e Kastor zgin, kiedy Idas i Linkeus napadli na Spart, jeszcze inni, e obaj Dioskurowie przeyli bitw, a Kastor zosta zabity dopiero pniej przez Meleagra i Polinejkesa.14 j. Co do jednego przynajmniej zgadzaj si wszyscy, a mianowicie, e Polideukes y najduej z obu par blinit i e po ustawieniu trofeum obok spartaskiej bieni dla uczczenia swego zwycistwa nad Linkeusem modli si do Zeusa tymi sowami: "Ojcze, nie pozwl, bym przey mego drogiego brata!" Poniewa jednak tak ju byo przeznaczone, e tylko jeden syn Ledy umrze, i poniewa Tyndareus, ojciec Kastora, by miertelnikiem, Polideukes jako syn Zeusa zosta we waciwym czasie uniesiony do nieba. Odmwi jednak niemiertelnoci nie mogc jej dzieli z Kastorem, a wwczas Zeus pozwoli im obu spdza na przemian jeden dzie na ziemi i jeden pod ziemi, w pobliu Terapnaj. Nagradzajc ich mio bratersk umieci ich wizerunek midzy gwiazdami.15 k. Po #deifikacji Dioskurw Tyndareus wezwa Menelaosa do Sparty i odstpi mu swe krlestwo, a poniewa rd Afareusa pozosta bez nastpcy, Nestor obj tron caej Mesenii poza t czci kraju, w ktrej panowali synowie Asklepiosa. ls 1. Spartanie dotd pokazuj dom, w ktrym mieszkali Dioskurowie. Nalea on pniej do niejakiego Formiona, ktrego odwiedzili pewnej nocy udajc podrnikw z Kyrene. Zapytali go, czy ich przyjmie, i poprosili, by pozwoli im przenocowa w ich dawnym pokoju. Formion odpowiedzia, e chtnie

podejmie ich w kadej innej czci domu, lecz niestety pokj, o ktrym wspomnieli, zajmuje teraz jego crka. Nastpnego ranka dziewczyna znika z wszystkimi swoimi rzeczami, pokj by pusty i pozostay w nim tylko wizerunki Dioskurw oraz kilka kawakw drzewa benzoesowego na stole.1' m. Posejdon uczyni Kastora i Polideukesa ratownikami mazynarzy-rozbitkw i da im moc zsyania sprzyjajcych wiatrw. Z wdzicznoci za ofiar z biaych jagnit zoon na dziobie statku zjawiaj si popiesznie, przemierzajc niebo, a za nimi cignie sznur wrbli.le n. Dioskurowie walczyli z flot spartask pod Ajgospotamoj i zwycizcy uczcili ich zawieszajc dwie zote gwiazdy w Delfach, ale gwiazdy spady i zniky wkrtce po nieszczsnej bitwie o Leuktr.ls o. Podczas drugiej wojny messeskiej para Messeczykw podszya si pod Dioskurw i wzbudzia ich gniew. Armia spartaska obchodzia wanie wito pbogw, kiedy do obozu wpado bez tchu dwch oszczepnikw w biaych tunikach, purpurowych paszczach i jajowatych czapkach. Sparta--. nie padli na ziemi, by odda im cze, a dwaj modziecy udajcy Dioskurw, Gonippos i Panormos, zabili wielu spord zebranych. Dlatego po bitwie przy Niedwiedzim Gaju Dioskurowie usiedli na dzikiej gruszy i ukradli tarcz nalec do zwyciskiego dowdcy meseskiego, Aristomenesa, uniemoliwiajc mu ciganie ustpujcych Spartan i w ten sposb ratujc wielu

74.o - 74.p

219

Spartanom ycie. Kiedy Aristomenes prbowa noc napa na Spart, zawrciy go widma Dioskurw i ich siostry Heleny. Pniej Kastor i Polideukes wybaczyli Messeczykom, ktrzy zoyli im ofiary, gdy Epaminondas zaoy nowe miasto Messene.2o p. Dioskurowie przewodnicz na Igrzyskach Olimpijskich, a poniewa wynaleli taniec wojenny i wojenn muzyk, s patronami wszystkich bardw, ktrzy piewaj o dawnych bitwach. W sanktuariach Hilaejry i Fojbe w Sparcie obie kapanki nadal nazywane s Leukippidami, jajo za, z ktrego wylgy si blinita Ledy, jest zawieszone pod puapem.21 Spartanie przedstawiaj Dioskurw za pomoc dwch drewnianych belek poczonych dwiema belkami poprzecznymi. Wspkrlowie spartascy zawsze zabieraj je ze sob wyruszajc do walki, a gdy po raz pierwszy armi spartask dowodzi jeden tylko krl, postanowiono, by jedna belka pozostaa w Sparcie. Zdaniem tych, ktrzy widzieli Dioskurw, istniaa midzy nimi tylko jedna rnica, a mianowicie, e na twarzy Polideukesa pozostay blizny po boksowaniu. Ubieraj si w podobny sposb, kady ma gwiazd na swym hemie w ksztacie skorupki jajka, kady ma oszczep i biaego konia. Niektrzy mwi, e konie te otrzymali od Posejdona, inni, e tesalski rumak Polideukesa by prezentem od Hermesa.22 1. Pauzaniasz, IV.2.2 i III.1.4; Apollodoros, I.9.5. 2. Kypria cyt. przez Pauzaniasza, IV.2.5; Pauzaniasz, II1.1.4. 3. Apollodoros, I.9.5; Pauzaniasz, loc. cit. 4. Pauzaniasz, loc. cit.; Apollodoros, I11,10.5-7. 5. Panyasis cyt. przez Apollodorosa,111.10.3; Pauzaniasz, III.17.4.

6. Pauzaniasz, III.26.3 i IV.2.3; Apollodoros, III.10.3. 7. Apollodoros,111.11.2; Hyginus, Fabulae, 80. 8. Apollodoros, loc. cit. i III.10.3; Homer, Odyseja, X1.300; Pauzaniasz, IV.2.4; Hyginus, Fabulae,14; Palaifatos, Opowieci niewiarygodne, X. 9. Hyginus, Fabulae, 242; Apollodoros, I.7.8; Plutarch, Opowieci paralelne, 40; scholiasta i Eustatios o Iliadzie Homera, IX.557. 10. Plutarch, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit. 11. Apollodoros, I. 7. 9. 12. Apollodoros,1.8.2; I.9.16 i III.11.2; Teokryt, Sielanki, XXl1.137 i nast.; Pindar, Ody nemejskie, X.55 i nast. 13. Hyginus, Fabulae, 80. 14. Owidiusz, Fasti, V.699 i nast.; Hyginus, Astronomia,11.22; Teokryt, loc. cit.; scholia do Odysei Homera, X1.300. 15. Pauzaniasz, 111.14.7; Apollodoros, II1.11.2; Pindar, Ody nemejskie, X.55 i nast.; Lukian, Rozmowy bogw, 26; Hyginus, loc. cit. 16. Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, IV.3.1. 17. Pauzaniasz, III.16.3. 18. Hyginus, Astronomia, II.22; Eurypides, Helena,1503; Hymn HomeryckidoDioskurw, 7 i nast. 19. Cycero, O wieszczeniu, I.34.75 i II.32.68. 20. Pauzaniasz, IV.27.1; IV.16.2 i V.27.3.

220

74.1- 74.4

21. Pindar, Odynemejskie, X.49; Cycero, Okrasomwstwie, I1.8.86; Teokryt, Sielanki, XXl1.215-220; Pauzaniasz, I11.16.1-2. 22. Plutarch, O mioci braterskiej, I; Herodot, V.75; Lukian, Rozmowy bogw, 26; Hyginus, Astronomia, II.22; Ptolemeusz Hefajstionos, VIII, cyt. przez Focjusza, s. 490.

* l. Po to, by przyzna witemu krlowi pierwszestwo przed jego zastpc, przedstawiano go zazwyczaj jako syna boga urodzonego przez matk, z ktr nastpnie m jej mia drugiego miertelnego syna, bliniaka. Tak wic Herakles jest synem Zeusa i Alkmeny, ale jego brat-bliniak Ifikles jest synem jej ma Amfitriona. Podobn histori opowiadaj o lakoskich Dioskurach i o ich rywalach Idasie i Linkeusie z Mesenii. Idealna harmonia panujca midzy brami blinitami oznacza nowy etap rozwoju wadzy krlewskiej, kiedy to zastpca wystpuje jako wezyl- i szef sztabu (zob. 94.1 ), nominalnie posiadajc mniejsz wadz ni wity krl. Kastor wobec tego, a nie Polideukes, jest autorytetem w sprawach wojennych - nawet Heraklesa uczy sztuki wojennej identyfikujc si w ten sposb z Ifiklesem - Linkeus za, a nie Idas, obdarzony jest niezwyk zdolnoci widzenia. Dopki jednak nie powsta system podwjnej wadzy

krlewskiej, nastpca nie uchodzi za niemiertelnego, nie mia te zapewnionej takiej pomiertnej pozycji, jak mia jego brat-bliniak. 2. Spartanie czsto prowadzili wojny z Meseczykami i w czasach klasycznych mieli dostateczn przewag militarn i wpyw na wyroczni delfick, by narzuci swych bliniaczych herosw reszcie Grecji, motywujc to tym, e ciesz si wikszymi wzgldami Zeusa ni kada inna para blinit. W istocie te krlestwo spartaskie przetrwao wszystkich rywali. W innym bowiem wypadku konstelaja Blinit upamitniaaby Heraklesa i Ifiklesa lub Idasa i Linkeusa, albo # Akrizjosa i Projtosa - zamiast Kastora i Polideukesa, ktrzy nie byli nawet jedynymi herosami posiadajcymi przywilej dosiadania biaych koni: kawalerzyst by kady heros zasugujcy na wito herosa. Te wanie obchody o zachodzie soca, kiedy potomkowie herosa zjadali caego wou, tumacz aroczno przypisywan Lepreusowi (zob.138h) i Heraklesowi (zob.143a) oraz w danym wypadku Idasowi, Linkeusowi oraz ich rywalom. 3. Maestwo z Leukippidami dawao spartaskim wspkrlom rang krlewsk. Przedstawiano je jako kapanki Ateny i Artemidy, nadawano im ksiycowe imiona, jako e istotnie byy przedstawicielkami bogini ksiyca, i dlatego te na malowidach wazowych Dioskurowie czsto towarzysz rydwanowi Selene. wity krl, jako duch przybywajcego roku, polubia oczywicie wiosenn i letni bogini ksiyca, Artemid, natomiast jego zastpca, jako duch ubywajcego roku, polubia Aten, ktra zostaa jesienn i zimow bogini ksiyca. Mitograf sugeruje, e Spartanie pokonali Meseczykw i e ich wodzowie przemoc polubili dziedziczki Areny, jednego z gwnych miast Mesenii, gdzie czczono Matk o Gowie Klaczy; w ten sposb uzyskali prawo do okolicznych terytoriw. 4. Podobnie byo z Marpess. Widocznie Meseczycy dokonali najazdu na Etolw w dolinie rzeki Euenos, gdzie czczona bya matka-locha, i uprowadzili dziedziczk Marpess ("pozywajc" lub "poerajc"). Opr stawili im Spartanie, czciciele Apollina, ktrzy zazdrocili im zwycistwa. Spr zosta nastpnie przekazany wadzy centralnej w Mykenach, ta za popara Meseczykw. Natomiast wycig rydwanw Euenosa z Idasem przypomina mityczne wycigi Pelopsa i Ojnomaosa (zob. 109j) oraz Heraklesa i Kyknosa (zob.143e-g). We wszystkich tych wypadkach jest wzmianka o czaszkach rywali krla. Obraz, z ktrego wydedukowano te opowieci, przedstawia zapewne starego krla wybierajcego si rvdwanem na przejadk, ktra zrzdzeniem losu koczya si katastrof (zob. 71.1) po zoeniu w ofierze siedmiu dorocznych zastpcw bogini (zob. 42.2). Konie jego skadane s w ofierze przed intronizacj

74.4 - 75.a

221

nowego krla (zob. 29.1 i 81.4 ). Utopienie si Euenosa zostao prawdopodobnie bdnie odczytane: obraz przedstawia Idasa w momencie rytualnego oczyszczenia przed lubem, a potem odjedajcego triumfalnie w rydwanie krlowej. Te pelazgijskie obrzdy weselne zostay w opowieci poczone z helleskim zwyczajem zalubiania przez porwanie. Fatalna wyprawa po bydo moe by reminiscencj historycznego sporu midzy Meseczykami i Spartanami o podzia upu po wsplnej wyprawie na Arkadi (zob.17.1). 5. Opis odwiedzin Kastora i Polideukesa w domu Formiona nie jest rzetelny. Autor opowiada o innym kawale zrobionym gupim Spartanom przez osoby udajce ich narodowych herosw. Kyrene, gdzie czczono Dioskurw, dostarczao benzoesu, rodzaju asafoetidy, cenionego jako przyprawa ze wzgldu na silny zapach i ostry smak. Dwaj kyrescy kupcy byli prawdopodobnie tymi, za ktrych si podawali, i kiedy odjedali z crk Formiona, pozostawili swj towar jako wynagrodzenie. Formion postanowi nazwa to cudem. 6. Dzika grusza bya powicona ksiycowi dziki biaym kwiatom, a najstarszy wizerunek bogini mierci Hery w Herajonie w Mykenach zosta sporzdzony z drzewa gruszy. Plutarch

(Problemy greckie, 51) i Elian (Varia historia, III.39) wspominaj, e gruszka bya owocem otoczonym szczegl czci w Argos i Tirynsie, dlatego te Peloponez nazywano Apia, "z drzewa gruszy" (zob. 64.4). Atena, bdca rwnie bogini mierci, miaa przydomek Onke ("grusza") w swym sanktuarium w sadzie grusz w B:ocji. Dioskurowie zasiedli wanie na gruszy, by dowie, e s prawdziwymi herosami, co wicej, grusza owocuje pod koniec maja (zob. 72.2), kiedy soce jest pod znakiem Blinit i kiedy we wschodniej czci Morza rdziemnego rozpoczyna si sezon eglugi. Wrble, cignce w lad za Dioskurami przybywajcymi w odpowiedzi na modlitwy eglarzy, nale do bogini morza Afrodyty. Ksutos ("wrbel"), ojciec Eola (zob. 43.1 ), by przodkiem Dioskurw, ktrzy czcili Afrodyt. 7. W Hymnie Homeryckim do Dioskurw (7 i nast.) nie jest jasno powiedziane, czy za Kastorem i Polideukesem cign wrble, czy te przybywaj oni na "skrzydach wrbli", by pomc eglarzom w potrzebie, ale na lustrach etruskich widzimy niekiedy uskrzydlonych Dioskurw. Ich symbol w Sparcie, dokana, przedstawia dwie kolumny wspierajce kaplic; inny symbol skada si z dwch amfor, wok kadej z nich wi si w, we bowiem byy wcieleniami Dioskurw, gdy przybywali, by spoy straw umieszczon w amforach. 8. Gorgofona zlekcewaya indoeuropejski zwyczaj sati wychodzc ponownie za m (zob. 69.2; 74a i 106.1).

75 BELLEROFONT a. Bellerofont, syn Glaukosa i wnuk Syzyfa, zabi najpierw niejakiego Bellerosa - temu zawdzicza swj przydomek Bellerofontes, w skrcie Bellerofont - nastpnie swego brata, ktrego zazwyczaj nazywaj Deliadesem,' po czym, popadszy w nieask, spowity w chmur, opuci Korynt. Uciek do Projtosa, krla Tirynsu, bagajc go o schronienie, ale (tak ju zrzdzi los niepomylny) Anteja, ona Projtosa, zwana niekiedy Steneboj, z miejsca si w nim zakochaa. Kiedy odtrci jej zaloty, oskarya go, e usiowa j uwie, a Projtos uwierzy w t bajk i wpad w gniew. Nie mia zamordowa bagalnika obawiajc si zemsty Furu, posa go wic do ojca Antei, Jobatesa,

222

75.a - 75.e

krla Licji, z zapiecztowanym listem nastpujcej treci: "Prosz zgadzi oddawc tego listu; chcia zgwaci moj on, a twoj crk." b. Jobates, ktry rwnie wzdraga si przed skrzywdzeniem krlewskiego gocia, poprosi Bellerofonta, by odda mu przysug i zgadzi Chimajr, potwora pci eskiej, ziejcego ogniem, o gowie lwa, korpusie kozy i ogonie wa. - Jest to - tumaczy - crka Echidne, ulubione zwierztko domowe mego nieprzyjaciela, krla Karii. Bellerofont najpierw zapyta o rad wieszczka Poliejdosa, ten za powiedzia, by schwyta i ujarzmi skrzydlatego konia Pegaza, ulubieca muz z gry Helikon. Pegaz ofiarowa im rdo Hippokrene, ktre stworzy uderzajc

o ziemi kopytem w ksztacie ksiyca.z c. Pegaza nie byo na Helikonie. Bellerofont odnalaz go pijcego wod z innego rda Pejrene, na Akropolu korynckim. Narzuci mu na eb zot uzd, dar bardzo na czasie, ktry otrzyma od Ateny. Niektrzy jednak opowiadaj, e Atena podarowaa Bellerofontowi okieznanego ju Pegaza, jeszcze inni, e zrobi to Posejdon, ktry w istocie by ojcem Bellerofonta. Tak czy inaczej, Bellerofont pokona Chimajr przelatujc nad i na Pegazie, rac j strzaami i nastpnie wpychajc jej w paszcz kawa oowiu, ktry umieci na kocu oszczepu. Gorcy oddech Chimajry roztopi ow, ktry spyn po jej gardzieli i spali wntrznoci.3 d. Jobates jednak bynajmniej nie wynagrodzi Bellerofonta za jego miay wyczyn, lecz natychmiast wysa go przeciw wojowniczym Solymom i ich sojusznikom, Amazonkom. Bellerofont pokona jednych i drugich lecc wysoko poza zasigiem ich strza i zrzucajc na nich due gazy. Nastpnie na licyjskiej rwninie Ksantos pobi band karyjskich piratw, ktrym przewodzi niejaki Chejmarros, wojownik zawzity i dumny, pywajcy na okrcie, ktrego dzib zdobia gowa lwa, ster za wizerunek wa. Ale i wtedy Jobates nie okaza wdzicznoci, lecz poleci stray paacowej urzdzi zasadzk na powracajcego Bellerofonta. Zsiad wic Bellerofont z konia i modli si do Posejdona, by w lad za nim zesa powd na rwnin Ksantos. Posejdon wysucha proby i zesa wielkie fale powoli toczce si w lad za Bellerofontem zbliajcym si pieszo do paacu Jobatea, a poniewa nikt nie mg nakoni go do cofnicia si, kobiety ksantyjskie uniosy spdnice do pasa i nadbiegy ofiarujc si wszystkie razem i kada z osobna, jeli tylko ust#i. Bellerofont by modziecem tak skromnym, e zawrci i uciek, a w lad za nim cofny si fale. e. Jobates by ju teraz przekonany, e Projtos pomyli si oskarajc Bellerofonta o zakusy na cnot Antei, pokaza mu wic list i zada, by dokadnie opowiedzia przebieg wydarzenia. Dowiedziawszy si prawdy baga Bellerofonta, by mu wybaczy, odda mu sw crk Filonoe za on i uczyni go nastpc tronu licyjskiego. Pochwali rwnie pomysowo

75.e-75.3

223

niewiast ksantyjskich i nakaza, by w przyszoci wszyscy ksantyjczycy wywodzili swj rd od matek, a nie od ojcw. f. U szczytu powodzenia zarozumialstwo ponioso Bellerofonta : ruszy na Olimp, jakby by niemiertelnym, ale giez zesany przez Zeusa poksa Pegaza pod ogonem, skrzydlaty rumak si sposzy i zrzuci Bellerofonta, ktry niesawnie run na ziemi. Pegaz dotar na Olimp i Zeus uywa go teraz jako zwierzcia jucznego do noszenia piorunw. Bellerofont za, ktry wpad w ciernie, wdrowa po ziemi okulay, lepy i wyklty, unikajc ludzi, a wreszcie zabraa go mier.4 1. Apollodoros I.9.3; Homer, Iliada, V1.155. 2.Homer, Iliada, V1.160; Eustatios, komentarz do tego samego tekstu; Apollodoros, 11.3.1; Antoninus I.iberalis. 9: Homer Iliada XV1.328 i nast. 3.Hezjod, Teogonia, 319 i nast.; Apollodoros, II. 3.2; Pindar, Ody olimpijskie, XIII.63

i nast.; Pauzaniasz, II.4.1; Hyginus, Fabulae,157; scholia do Iliady Homera, V1.155; Tzetzes, O Likofronie 17. 4.Pindar, Ody olimpijskie, X111.87--90; Ody istmijskie, V11.44; Apollodoros, Ioc. cit.; Plutarch, O cnotach iewiast, 9; Homer, Iliada, V1.155-203 i XV1.328; Owidiusz, Przemiany, IX.646; Tzetzes, O Likofronie, 838.

1. Prba uwiedzenia Bellerofonta przez Antej ma szereg greckich paralel (zob. 70.2) niezalenie od palestyskie_j paraleli w historii Jzefa i ony Putyfara oraz egipskiej paraleli w Opowieci o dwch braciach. Pochodzenie mitu jest niejasne. 2. Chimajra, crka Echidne, ktrej wizerunek znajduje si na hetyckim budynku w Karkemisz, bya symbolem trjdzielneg witego roku Wielkiej Bogini - lew oznacza wiosn, kozalato, a w - zim. Uszkodzona plakieta szklana odnaleziona w Dendra w pobliu Myken przedstawia herosa zmagajcego si z lwem, za ktrym wida co przypominajcego eb kozy; ogon jest dugi i wowy. Poniewa plakieta pochodzi z czasw, kiedy bogini piastowaa jeszcze wadz najwysz, obraz ten - ktrego odpowiednikiem jest etruski fresk w Tarkwinu, chocia heros siedzi tu na koniu, podobnie jak Bellerofont - musi by odczytany jako koronacyjna walka krla przeciw osobom przebranym za zwierzta (zob. 81.2i 123. I) przedstawiajce rozmaite pory roku. Po achajskiej rewolucji religijnej, ktra podporzdkowaa bogini Her Zeusowi, obraz sta si dwuznaczny, mg rwnie by odczytany jako reminiscencja likwidacji karyjskiego kalendarza przez najedcw helleskich. 3. Bellerofont ujarzmiajcy za pomoc uzdy otrzymanej od Ateny Pegaza, konia ksiycowego, uywanego przy zak?inaniu deszczu, wskazuje bodaje na to, e kandydat na stanowisko witego krla otrzymywa od Potrjnej Muzy ("bogini grskiej") lub od jej przedstawicielki zadanie zdobycia dzikiego konia, tak wic Herakles ujedzi Ariona ("istot ksiycow wysoko wyniesion"), kiedy podbi Elid (zob.138g). Sdzc z prymitywnych praktyk duskich i irlandzkich, miso konia zjada zwykle obrzdowo krl po swym symbolicznym ponownym przyjciu na wiat z bogini grskiej o gowie klaczy. Ale i ta cz mitu jest wieloznaczna; mona j rwnie odczyta jako reminiscencj zagarnicia sanktuariw bogini grskiej w Askre na grze Helikon i w Koryncie przez helleskich najedcw. Podobne wydarzenie upamitnione jest w opowieci o zgwaceniu przez Posejdona arkadyjskiej Demeter o gowie klaczy (zob.16f) z ktr spodzi tego ksiycowego konia, Ariona, i Meduzy, z ktr spodzi Pegaza (zob. 73h). 'I#ymtumaczy si niespodziewane pojawienie si Posejdona w historu Bellerofonta. Opowie o upokorzeniu

224

75.3 - 76.a

Bellerofonta przez Zeusa jest moraln anegdot opowiedzian dla odstraszenia od buntu przeciw wierze olimpijskiej. Bellerofont dziercy strzay i szybujcy przez niebo jest identyczny ze swym dziadkiem Syzyfem albo Tesupem (zob. 67.1 ), herosem sonecznym, ktrego kult zosta wyparty przez kult sonecznego Zeusa ; dlatego te spotyka go podobnie aosny koniec, przypomiajcy los Faetona, syna Heliosa (zob. 42.2). 4. Solymowie, wrogowie Bellerofonta, byli potomkami Salmy. Poniewa wszystkie miasta i przyldki, ktxych nazwy zaczynay si od sylaby salm, leay na wschodzie, bya ona prawdopodobnie bogi.ni wiosennego przesilenia, ale wkrtce zostaa postaci rodzaju mskiego, jako bg soca Solyma albo Selim, Salomon lub Ab-Salom, od ktrego imienia wywodzi si nazwa Jerozolimy. Amazonki byy wojowniczymi kapankami bogini ksiyca (zob.100.1). 5. Ucieczka Bellerofonta przed kobietami ksantyjskimi moga by wydedukowana z qbrazu

przedstawiajcego dzikie kobiety odurzone tak zwanym hippomanes - zielem lub luzqwat wydzielin gonicej si klaczy albo bon wycit z czoa nowo narodzonego rebicia - cigajce witeg krla nad brzegiem morza po zakoczeniu jego panowania. Spdnice miay podwinite, podobnie jak w erotycznym kulcie egipskiego Apisa (Diodor z Sycylii, I.85), by w chwili gdy go rozszarpi, tryskajca krew zapodnia ich ona. Poniewa Ksantos ("ty") jest imieniem jednego z koni Achillesa i jednego z koni Hektora oraz konia, ktrego Posejdon podarowa Peleusowi, kobiety te by moe chodziy w obrzdowych maskach koskich z tymi jak ksiyc grzywami, podobnymi do masek palominos; przecie dzikie klacze poary Glaukosa, ojca Bellerofonta, na brzegu morza w pobliu Koryntu (zob. 71.1 ). Ten przeksztacony mit zachowa jednak element pierwotny: zblianie si nagich kobiet z klanu wodza, z ktrymi nie wolno mu utrzymywa stosunkw, zmusza go do ucieczki i ukrycia twarzy. Irlandzka legenda opowiada o takim samym podstpie uytym przeciw Cuchulainowi, kiedy nie mona byo w inny sposb pohamowa jego wciekoci. Opowie o ksantyjskim matrylinearnym wywodzeniu rodu zostaa zrelacjonowana zupenie opacznie. Hellenowie przecie potrafili narzuci patrylinearn lini wszystkim Karyjczykom z wyjtkiem konserwatywnych Ksantyjczykw. 6. Imi Chejmarrosa pochodzi od chimaros lub chimajra ("koza"). Jaki euhemerysta podkreli w opowieci o Bellerofoncie jego wojownicz natur i wprowadzi do niej statek przyozdobiony gow Iwa i wowym sterem, by wytumaczy ziejc ogniem Chimajr. Gra Chimajra ("kola") bya to rwnie nazwa czynnego wulkanu w pobliu Faselis w Licji (Pliniusz, Historia naturalna, II.106 i V.27), co tumaczy ognisty oddech.

76 ANTIOPE a. Opowiadaj, e uwiedziona przez Zeusa Antiope, crka Nykteusa TebaL czyka, ucieka do krla Sykionu, ktry zgodzi si j polubi. Stao si to przyczyn wojny, w ktrej zgin Nykteus. Z kolei Likos, wuj Antiope, pokona Sykioczykw w krwawej bitwie i przywiz Antiope, ju jako wdow, z powrotem do Teb. W przydronym lasku urodzia bliniakw Amfiona i Zetosa, ktrych Likos porzuci natychmiast na grze Kitajron, nad Antiope za przez wiele lat zncaa si jej ciotka Dirke. W kocu udao si Antiope uciec z wizienia, gdzie zostaa umieszczona, do chaty, w ktrej mieszkali Amfion i Zetos uratowani w swoim czasie przez pasterza. Synowie

76.a - 76.c

225

nie poznali Antiope i mylc, e jest zbieg niewolnic, nie chcieli udzieli jej schronienia. Wtedy to nadbiega Dirke ogarnita bachicznym szaem, schwycia Antiope i powloka j za sob. - Chopcy - zawoa pasterz - strzecie si teraz Furii! - Dlaczego? - zapytali. - Poniewa odmwilicie schronienia waszej matce, ktr uprowadzia i zamorduje jej okrutna ciotka. Bliniacy natychmiast ruszyli w pocig, uratowali Antiope, Dirke za

przywizali do rogw dzikiego byka, ktry szybko si z ni rozprawi.l b. Inni natomiast utrzymuj, e ojcem Antiope by boek rzeczny Asopos i e pewnej nocy krl Sykionu uwid j przebrany za jej ma Likosa. Likos rozwid si wwczas z Antiope i polubi Dirke. Zeus mg teraz bez przeszkd zaleca si do samotnej Antiope i spodzi z ni dziecko. Dirke, podejrzewajc, e ojcem jest Likos, wrzucia Antiope do ciemnego lochu. Uratowa j stamtd Zeus w sam por, by urodzia na grze Kitajron Amfiona i Zetosa. Bliniacy wychow;##ali si wrd pasterzy, u ktrych schronia si Antiope, a kiedy byli ju na tyle doroli, by zrozumie krzywd wyrzdzon ich matce, Antiope nakonia ich, by j pomcili. Odnaleli Dirke wdrujc w bachicznym szale po stokach gry Kitajron, przywizali j za wosy do rogw dzikiego byka, po czym martw rzucili na ziemi. W tym miejscu trysno rdo zwane pniej strumieniem Dirke. Dionizos pomci jednak zabjstwo swej czcicielki. Ukara Antiope obdem, kac jej wdrowa po caej Grecji, a wreszcie Fokos, wnuk Syzyfa, wyleczy j i polubi w Fokidzie. c. Amfion i Zetos przybyli do Teb, wypdzili krla Lajosa i wybudowali dolne miasto; grne wybudowa ju wczeniej Kadmos. Zetos czsto drwi z uczucia, jakim darzy Amfion lir otrzyman od Hermesa. - Odrywa ci od poytecznej roboty - mawia. Kiedy jednak zostali murarzami, kamienie Amfiona poruszay si w takt dwikw jego liry i posusznie ustawiay si na waciwym miejscu, podczas gdy Zetos musia pracowa z caej siy i pozostawa w tyle za bratem. Bliniacy wsplnie panowali w Tebach, gdzie Zetos polubi Tebe, od ktrej sw obecn nazw otrzymao miasto zwane przedtem Kadmej, Amfion za oeni si z Niobe. Wszystkie jednak dzieci Niobe, poza dwojgiem, zabili Apollo i Artemida, poniewa obrazia ich matk Leto. Amfiona, ktry prbowa zemci si na kapanach delfickich, zabi i ukara w Tartarze Apollo.z Amfion i Zetos pochowani s we wsplnym grobie w Tebach. Grb ten jest szczeglnie pilnie strzeony, gdy soce znajduje si pod znakiem Byka, wtedy bowiem mieszkacy fokidzkiej Titorei prbuj ukra ziemi z kopca i przesypa j na grb Fokosa i Antiope. Wyrocznia niegdy orzeka, e w ten sposb mog kosztem Teb wikszy urodzajno caej Fokidy.3

15# Mity #edcie

226

76.1- 77.a

1.Hyginus, Fabulae, 8; Apollodoros,111.5.5; Pauzaniasz,11.6.2; Eurypides, Antiope, fragmenty; Apoloniusz z Rodos, IV.1090 i scholia. 2.Homer, Odyseja, X1.260; Hyginus, Fabulae, 7; Pauzaniasz, V1.20.8; IX.5.3 i 17.4; Horacy, Listy,1.18.41; Apoloniusz z Rodos, I.735-741. 3. Pauzaniasz, IX.17.3.

l. Obie wersje mitu o Dirke wiadcz, jak swobodnie poczynali sobie mitografowie pragnc dostosowa sw opowie do gwnych elementw tradycji literackiej, w danym wypadku wywodzcej si prawdopodobnie z szeregu witych obrazw. Radosna Antiope wyaniajca si z lochu i kroczca za ni Dirke o gronej minie przypominaj doroczne pojawienie si Kory w towarzystwie Hekate (zob. 24k). Nazwana jest ona w tym kontekcie Antiope ("stajca twarz w twarz"), poniewa twarz ma zwrcon ku niebu, a nie pochylon ku Podziemiom, i "crk nocy" - Nykteis, a nie Nykteus - poniewa wyania si z ciemnoci. "Wdrwki po grach" Dirke i Antiope mylnie wytumaczono sobie jako orgi bachiczn. By to niewtpliwie erotyczny taniec gza, podczas ktrego zachowyway si one jak ksiycowe jawki w czasie rui (zob. 56.1 ). Imi Dirke ("podwjna") oznacza rogaty ksiyc, obraz za, z ktrego wydedukowano mit, przedstawia j nie przywizan za kar do rogw byka, lecz polubiajc obrzdowo byka-krla (zob. 88. 7). Drugie znaczenie moe by ukryte w sowie dirke, "szczelina" - czyli znajdujc si "w podnieceniu erotycznym". Strumie Dirkejski, podobnie jak Hippokrene, mia podobno ksztat ksiyca. Synowie Antiope to znani nam ju krlewscy bliniacy urodzeni przez bogini ksiyca: s to jej wity krl i jego zastpca. 2. Trjstrunna lira Amfiona, za pomoc ktrej wznosi mury dolnych Teb - skoro zatrudnia go Hermes, lira moga mie tylko trzy struny - zrobiona zostaa ku czci potrjnej bogini panujcej w powietrzu, na ziemi i w podziemiach. Grano na niej zapewne podczas budowy miasta dla ochrony fundamentw, bram i wie. Imi Amfiona ("urodzony w dwch krajach") upamitnia fakt, e by on obywatelem zarwno Sykionu, jak i Teb.

77 NIOBE a. Niobe, siostra Pelopsa, polubia krla tebaskiego Amfiona i urodzia mu siedmiu synw i siedem crek. Tak nieumiarkowanie pysznia si swym licznym potomstwem, e pewnego dnia sam Leto zlekcewaya za to, e ma jedynie dwoje dzieci, Apollina i Artemid. Mante, crka Tejrezjasza, obdarzo-# na darem wieszczenia, syszc pochopnie wypowiedziane sowa poradzia Tebankom, by natychmiast przebagay Leto i jej dzieci, palc kadzido i wieczc wosy gazkami lauru. Dym kadzida unosi si ju w powietrzu, kiedy pojawia si Niobe ze swym orszakiem, wystrojona we wspania szat frygijsk, z rozpuszczonymi wosami. Przerwaa ofiary i z wciekoci zapytaa, dlaczego Leto, kobieta niewiadomego pochodzenia, matka pozba= wionej kobiecoci crki i zniewieciaego syna, ma by stawiana wyej od niej, wnuczki Zeusa i Atlasa, postrachu Frygijczykw, wadczyni z krlewskiego

77.a - 77.1

227

domu Kadmosa. Los lub nieszczcie mog porwa dwoje lub troje spord jej dzieci, czy mimo to nie pozostanie jednak matk liczniejszej gromadki dzieci?

b. Przeraone Tebanki zaniechay ofiary, usiujc przebaga Leto modlitwami odmawianymi szeptem, lecz byo ju za pno. Leto wysaa Apollina i Artemid uzbrojonych w uki i strzay, by ukarali pych Niobe. Apollo odnalaz chopcw, gdy polowali na grze Kitajron. Jednego po drugim zabi ze swego uku, oszczdzajc jedynie Amyklasa, ktry roztropnie odmwi modlitw bagaln do Leto. Artemida zastaa dziewczta przy koowrotku i pkiem strza zgadzia je wszystkie z wyjtkiem Meliboi, ktra,postpia podobnie jak Amyklas. Dwoje ocalonych popiesznie wybudowao wityni dla Leto, niemniej jednak twarz Meliboi zbielaa od strachu, i gdy w kilka lat pniej wychodzia za m za Neleusa, wci jeszcze nazywano j Chloris. Niektrzy natomiast utrzymuj, e ani jedno dziecko Niobe nie uratowao si i e pniej Apollo zabi rwnie jej ma, Amfiona. c. Przez dziewi dni i dziewie nc;.y opakiwaa Niobe swoich zmarych i nie byo nikogo, kto by ich pochowa, poniewa Zeus stan po stronie Leto i wszystkich Tebaczykw zamieni w kamienie. Dziesitego dnia sami Olimpijczycy zgodzili si askawie urzdzi pogrzeb. Niobe ucieka za morze, na gr Sipylos, gdzie mieszka jej ojciec Tantal, Zeus za zlitowa si i zamieni j w posg, ktry nadal jeszcze wczesnym latem pacze rzsistymi zami.l d. Wszyscy mczyni nosili aob po Amfionie, opakujc wyganicie jego rodu, ale nikt poza jej bratem Pelopsem nie aowa Niobe.2 1. Hyginus, Fabulae, 9 i 10; Apollodoros, III.5.6; Homer, Iliada, XXIV.612 i nast.; Owidiusz, Przemiany, VI.146-312; Pauzaniasz, V.16.3; VIII.2.5 i I.21.5; Sofokles, Elektra,150-152. 2. Owidiusz, Przemiany, V1.401-404.

l. Wedug Homera Niobe miaa dwanacioro dzieci, Hezjod (jak wynika z uwag rnych scholiastw) uwaa, e byo ich dwadziecioro, Herodot, e czworo, Safo za utrzymywaa, e osiemnacioro. Liczba podawana przez Owidiusza i Apollodorosa, najbardziej zreszt uzasadniona, mwi o siedmiu synach i siedmiu crkach. Poniewa Niobe w tebaskiej wersji mitu bya wnuczk tytana Atlasa, w argiwskiej za crk lub matk Foroneusa (zob. 57a), ktrego rwnie przedstawiano jako tytana (Apollodoros, II.1.1, i scholia do Orestesa Eurypidesa, 932), i Pelazgosa, a take moga uwaa si za pierwsz mierteln kobiet zgwacon przez Zeusa (Diodor z Sycylu, IV.9.14; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, II.22.6), mit mg odnosi si do zwycistwa Olimpijczykw nad siedmioma tytanami i tytankami. W takim wypadku byby upamitnieniem wyparcia systemu kalendarzowego dominujcego w Grecji pelazgijskiej, Palestynie, Syru i pnocno-wschodniej Europie. Kalendarz ten oparto na miesicu podzielonym na cztery siedmiodniowe tygodnie, kady za dzie mia patrona w jednej z siedmiu planet (zob.1.3 i 43 4). Amfion i jego dwanacioro dzieci w Homerowej wersji mitu (Iliada, XXIV.603-617) reprezentuj

228

77.1- 78.b

przypuszczalnie trzynacie miesicy tego kalendarza. Gra Sipylos bya prawdopodobnie ostatnim siedliskiem kultu tytanw w Azji Mniejszej, podobnie jak w Grecji Teby. Posg Niobe jest

turni przypominajc swym ksztatem posta ludzk, a gdy promienie soneczne zim padaj na pokz-ywajc j czap niegu, mona odnie wraenie, e posta pacze. Podobiestwo wzmaga jeszcze wyrzebiona w skale na tej samej grze hetycka bogini-matka pochodzca prawdopodobnie z koca XV w. przed Chr. "Niobe" znaczy by moe "niena" - litera b odpowiada tu v w aciskim nivis lub ph w greckim nipha. Hyginus nazywa jedn z crek Niobe imieniem Chiade; sowo to nie ma adnego znaczenia w greckim, chyba e jest znieksztacon form chionos niphades, "patkw nienych". 2. Parteniusz (Opowieci miosne, 33) podaje inn wersj kary wymierzonej Niobe. Za spraw Leto ojciec Niobe zapaa do swej crki mioci kazirodcz, a gdy go odtrcia, spali jej dzieci; ma jej rozszarpa dzik, ona sama za skoczya ze skay. Opowie ta, potwierdzona przez scholiast Fenicjanek Eurypidesa (159), powstaa pod wpywem mitw o Kinyrasie, Smyrnie i Adonisie (zob.18h) oraz zwyczajupalenia dzieci w ofierze bogowi Molochowi (zob. 70:5i 156.2).

78 KAJNIS I KAJNEUS a. Razu pewnego Posejdon przespa si z nimf Kajnis, crk Elatosa Magnezyjczyka, lub te, jak twierdz inni, z crk Koronosa Lapity, po czym zapyta, czego by sobie yczya w prezencie. - Przemie mnie - odpowiedziaa - w niezwycionego wojownika. Nie chc ju by duej kobiet. Posejdon speni yczenie Kajnis, zmieni jej pe i w ten sposb zostaa Kajneusem. Prowadzia wojny z takim powodzeniem, e w niedugim czasie Lapici wybrali j na swego krla. Urodzia nawet syna Koronosa, ktrego wiele lat pniej zabi Herakles podczas walki z Ajgimiosem Doryjczykiem. Kajneus, zachwycony swym nowym stanem, ustawi na rodku rynku, gdzie zbiera#i si ludzie, dzid, kaza jej skada ofiary jako bogu i zabroni oddawania czci jakiemukolwiek innemu bstwu. b. Gdy Zeus dowiedzia si o zarozumiaoci Kajneusa, namwi centaurw do zbrodni. Podczas wesela Pejritoosa napady one niespodziewanie na Kajnis, ale bez trudu zabia piciu lub szeciu z nich nie ponoszc najmniejszej rany, poniewa bro odbijaa si od jej zaczarowanej skry nie czynic Kajnis adnej krzywdy. Pozostae jednak centaury tuky j po gowie sosnowymi polanami, a wbiy j pod ziemi, po czym uoyy na niej stos drzewa. Kajneus zmar uduszony. Po chwili ze stosu wylecia ptak o skrzydach rudawo upierzonych, a obecny przy tym wieszczek Mopsos rozpozna w nim dusz Kajnis; kiedy przyszli j pochowa, ujrzeli znowu zwoki kobiety.l

78.1- 79.a

229

1. Apollodoros,1.9.16; II.7.7 i Epitome, I.22; Apoloniusz z Rodos, I.57-64 oraz scholia; Hyginus, Fabulae, 14; Papirusy z Oxyrhynchos, XIII s. 133 i nast.; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, VI.448; Owidiusz, Przemiany, XII.458-531; scholia do Iliady Homera,1.264.

l. Mit zawiera trzy oddzielne wtki. Pierwszy - to zwyczaj, ktry przetrwa jeszcze w Albanii; dziewczta w strojach mskich przyczaj si do oddziaw wyruszajcych na bj, a nieprzyjaciel ze zdumieniem odkrywa ich pe dopiero wtedy, gdy gxn w bitwie. Drugi - to niepogodzenie si Lapitw z wadz zwierzchni Hellenw ; dzida ustawiona jako obiekt kultu bya najprawdopodobniej maikiem ku czci nowej bogini ksiyca, Kajnis lub Elate ("jody"), ktrej witym drcewem bya joda. Lapici zostali nastpnie pokonani przez Eolw z Jolkos, ktrzy przy pomocy sojusznikw, centaurw, poddali ich swemu bogu Posejdonowi, ale nie wtrcali si do prawa plemiennego. Kobieta-wdz klanu musiaa tylko, podobnie jak w Argos, zakada sztuczn brod by potwierdzi swe prawo do wystpowania w charakterze administratora i dowdcy. W ten sposb Kajnis zostaa Kajneusem, Elate za nieco pniej Elatosem. Podobn zmian pci proklamuje wci jeszcze Krlowa Poudnia, wspwadczyni krlestwa Lozi w dolinie Zambezi, gdy wkracza do sali Rady: "Przemieniona jest w mczyzn" - ale czyni to dlatego, poniewa jedna kobieta w ktrym z poprzednich pokole uzurpowaa tron patriarchalny. Trzeci wtek odnosi si do obrzdu utrwalonego na dzbanie oliwnym zdobionym czarnymi figurami (zob. 9. I ), na ktrym widzimy nagich mczyzn tukcych po gowie wizerunek Matki-Ziemi, widocznie po to, by wypucia Kor, ducha Nowego Roku; "Kajnis" znaczy "nowa". 2. Odmiana rudo upierzonych ptakw wylatujcych z posgu zalena jest od pory roku, w ktrym dopenia si obrzdu. Na wiosn moe to by kukuka (zob.12.1 ). 79 EftIGONE a. Ojneus by co prawda pierwszym miertelnikiem, ktremu Dionizos podarowa winn latorol, ale Ikarios wyprzedzi go w robieniu wiha. Dzban prbnego napoju ofiarowa pasterzom w maratoskich lasach w pobliu gry Pentelikos, ci jednak ie zmieszali wina z wod, jak to pniej doradza Ojnopion, i tak si popili, e wszystko dwoio im si w oczach. Przekonani, e to czary, zabili Ikariosa. Pies Ikariosa, Majra, widzia, jak pochowali jego pana pod sosn, po czym przyprowadzi na miejsce crk Ikariosa, Erigone, uchwyciwszy zbami skraj jej szaty, i wykopa zwoki. Zrozpaczona Erigone powiesia si na sonie wznoszc przy tym mody, by crki ateskie dopty dzieliy jej los, dopki Ikarios nie zostanie pomszczony. #lko bogowie j usyszeli; pasterze uciekli za morze. Wiele dziewczt ateskich powiesio si na sosnach, a wreszcie wyrocznia delficka wyjania, e to Erigone zadaa ofiary ich ycia. Odszukano winnych pasterzy i natychmiast ich powieszono, po czym ustanowiono wito winobrania, w czasie ktrego ofiarowano libacje Ikariosowi i Erigone, dziewczta za hutay si stojc na deszczukach przywizanych sznurami do gazi drzew ; w ten sposb wynaleziono hutawki. Na gaziach zawieszano rwnie maski, ktre obraca wiatr.

230

79.b- 80.a

b. Wizerunek psa Majry umieszczony zosta na niebie jako mniejsza konstelacja Psa. Dlatego niektrzy utosamiaj Ikariosa z Boetesem, Erigone za z konstelacj Panny.l 1.Scholia do Iliady Homera, XXII.29; Nonnos, Dionysiaka, XLVII.34-245; Hyginus, FabWae, 130, i Astronomia, II.4; Apollodoros, I.8.1 i I11.14.7; Atenajos, XIV.10; Festus pod hasem "Oscillantes"; Statius, Tebaida, X.1.644-647; Serwiusz o Georgikach Wergiliusza,11.388-389.

1. Imieniem Majra nazywano Hekub lub Hekab, on Priama, po tym jak zostaa zamieniona w psa (zob.168.1 ), a poniewa Hekuba bya waciwie trjgow bogini mierci Hekate (zob. 31. 7), libacje ku czci Erigone i Ikariosa prawdopodobnie dla niej przeznaczono. Dolina, w ktrej odbyway si te obrzdy, nosi obecnie nazw "Dionizos". Sosna Erigone bya prawdopodobnie drzewem, pod ktrym zosta skastrowany, a nastpnie wykrwawi si na mier Attis Frygijczyk (Owidiusz, Fasti, IV.221 i nast.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, IX.116). Mit ten naley prawdopodobnie tumaczy w ten sposb, e gdy mniejsza konstelacja Psa znajdowaa si tu nad wschodnim horyzontem, pasterze maratoscy skadali jednego ze swego grona w dorocznej ofierze bogini zwanej Erigone. 2. "Ikarios" znaczy "z Morza Ikaryjskiego", czyli z Cyklad, skd przyby do Attyki kult Attisa. W pniejszym czasie kult ten zosta wyparty przez kult Dionizosa, opowie za o samobjstwach dziewczt by moe ma wytumaczy zwyczaj wieszania masek Dionizosa na sosnach porodku winnicy; poruszane wiatrem miay podobno uynia winne latorole, ku ktrym si zwracaiy. Dionizosa przedstawiano zazwyczaj jako dugowosego zniewieciaego modzieca, a jego maski mogy przypomina powieszone niewiasty. Jest jednak rzecz prawdopodobn, e dawniej zawieszano na drzewach owocowych kuky przedstawiajee bogini podnoci Ariadn lub Helen (zob. 88.l0i 98.5). Hutanie si dziewczt podczas wita winobrania miao zapewne pocztkowo charakter magiczny; przedstawiay one boginie-ptaki, a hutajc si zataczay pkole na cze ksiyca w nowiu. Obyczaj ten mg by przywieziony do Attyki z Krety, albowiem rieba z terakoty odnaleziona w Hagia Triada przedstawia grup dziewczt hutajcych si midzy dwiema kolumnami, na kadej za kolumnie siedzi ptak. 3. Imi Erigone tumaczy mitograf jako "dziecko ktni", w zwizku z kopotami, jakich przyczynia. Oznacza ono jednak niewtpliwie "obfite potonistwo" i jest nawizaniem do obfitych zbiorw sprowadzanych przez kuky.

80 DZIK KALIDOSKI a. Ojneus, krl Kalidonu w Etolii, polubi Altaj. Urodzia mu ona

najpierw Tokseusa, ktrego Ojneus zabi wasnorcznie za to, e nieobyczajnie skaka przez rw obronny miasta, nastpnie za Meleagra, ktry podobno by w rzeczywistoci synem Aresa. Kiedy Meleager liczy siedem dni, do sypialni Altai przybyy Mojry i zapowiedziay, e syn jej bdzie y dotd

80.a - 80.f

231

dopki nie sponie w domowym ognisku pewna ga. Altaja natychmiast wycigna ow ga z ognia, zgasia j polewajc wod z dzbana, po czym ukrya w skrzyni. b. Meleager wyrs na dzielnego, niezwycionego wojownika i najlepszego oszczepnika w Grecji, jak tego dowid na igrzyskach pogrzebowych ku czci Akastosa. yby nadal, gdyby nie postpek nierozwanego Ojneusa, ktry pewnego lata podczas dorocznych ofiar skadanych dwunastu bogom olimpijskim zapomnia o Artemidzie. Dowiedziawszy si o tym od Heliosa, posaa Artemida olbrzymiego dzika, by zabi bydo i robotnikw Ojneusa i stratowa jego plony. Ojneus za rozesa heroldw zapraszajc najodw#niejszych wojownikw greckich na polowanie na dzika, obiecujc skr i ky temu, ktry zwierz zabije. c. Wielu odpowiedziao na wezwanie, midzy innymi Kastor i Polideukes ze Sparty, Idas i Linkeus z Messeny, Tezeusz z Aten i Pejritoos z Larissy, Jazon z Jolkos i Admetos z Feraj, Nestor z Pylos, Peleus i Eurytion z Ftyi, Ifikles z Teb, Amfiaraos z Argos, Telamon z Salaminy, Kajneus z Magnezji i wreszcie Ankajos i Kefeus z Arkadii w towarzystwie swej rodaczki, dziewiczej, szybkonogiej Atalanty, jedynej crki Jazosa i Klimene.l Jazos marzy o mskim potomku i przyjcie na wiat Atalanty byo dla niego tak okrutnym rozczarowaniem, e porzuci j na Grze Partenijskiej w pobliu Kalidonu, gdzie wykarmia j niedwiedzica przysana przez Artemid. Atalanta wyrosa w klanie myliwych, ktrzy j odnaleli i wychowali, pozostaa jednak dziewic i zawsze nosia przy sobie bro. Pewnego razu zjawia si w Kifanta omdlewajc z pragnienia i wezwawszy Artemid uderzya w ska ostrzem swej dzidy - w miejscu tym zacz bi strumie. Nie pogodzia si jednak jak dotd ze swym ojcem.z d. Ojneus po krlewsku podejmowa myliwych przez dziewi dni i chocia Ankajos i Kefeus pocztkowo nie chcieli si zgodzi na polowanie w towarzystwie kobiety, Meleager oznajmi w imieniu Ojneusa, e jeli nie wycofaj swego sprzeciwu, w ogle odwoa polowanie. W istocie chodzio o to, e Meleager oeniony z Kleopatr, crk Idasa, zakocha si nagle w Atalancie i pragn si jej przypodoba. Jego wujowie, bracia Altai, od razu poczuli antypati do dziewczyny, przekonani, e jej obecno moe tylko sprowadzi kopoty, poniewa Meleager bez przerwy wzdycha gboko i powtarza: "Jake szczliwy bdzie ten, ktrego ona polubi! " Tak wic owy zaczy si pod zymi auspicjami; ju sama Artemida postaraa si o to. e. Amfiaraos i Atalanta uzbrojeni byli w uki i strzay. Inni mieli dzidy na niedwiedzie, oszczepy lub topory, a wszyscy tak bardzo pra#Zli# zdoby skr dzika, e zupenie zaniedbali dyscyplin. Na wniosek Meleagra towarzystwo posuwao si przez las, w ktrym byo legowisko dzika, lini wygit w ksztat pksiyca, zachowujc midzy sob odstp kilku krokw. f. Pierwsza przelana krew bya krwi ludzk. Kiedy Atalanta zaja miejsce

232

80.f- 80.j

na kocu prawego skrzyda, w pewnej odlegoci od reszty myliwych, dwa centaury, Hilajos i Rajakos, ktre przyczyy si do polujcych, postanowiy j zgwaci po kolei, pomagajc sobie nawzajem. W chwili gdy biegy ku niej, zastrzelia je oba i dalej ju polowaa u boku Meleagra. g. I oto dzik zosta wyposzony ze strumienia ukrytego wrd wierzb. Wyskoczy, zabi dwch myliwych, podci nogi trzeciemu, a modego Nestora, ktry potem walczy pod Troj, zapdzi na drzewo. Jazon i kilku innych nie trafili oszczepami dzika, jedynie Ifiklesowi udao si zadrasn mu opatk. Wwczas Telamon i Peleus ruszyli miao, uzbrojeni w dzidy; Telamon jednak potkn si o korzenie drzewa, a gdy Peleus pomaga mu wsta, dzik dostrzeg ich i zaatakowa. Atalanta w por wypucia strza, ktra wbia si dzikowi za uchem i zmusia go do popiesznej ucieczki. - C to za polowanie! - drwi Ankajos. - Spjrzcie na mnie! Rzuci toporem w nacierajcego dzika, ale nie zdy na czas - po chwili lea ju skastrowany, z wyprutymi wntrznociami. W zamieszaniu Peleus zabi Eurytiona ozczepem wymierzonym w dzika, ktrego Amfiaraos olepi strza. Potem skoczy Tezeusz, ale i jego dzida chybia celu. Rwnoczenie rzuci dzid Meleager przebijajc prawy bok dzika, a gdy ranne zwierz krcio si w kko, prbujc wyrwa oszczep, Meleager wbi mu sw myliwsk dzid pod lew opatk do samego serca. Wreszcie dzik pad martwy. Meleager natychmiast cign skr i podarowa j Atalancie, mwic: - Ty pierwsza zrania zwierz i gdybymy je pozostawili tobie, wkrtce padoby od twojej strzay. h. Wujowie poczuli si straszliwie obraeni. Najstarszy, Pleksippos, twierdzi, e Meleager sam zdoby skr i skoro nie chcia jej przyj, powinna bya przypa osobie najbardziej szacownej, a mianowicie jemu wanie, jako szwagrowi Ojneusa. Popar go jego modszy brat mwic, e pierwsz ran zada Ifikles, a nie Atalanta. Meleager, optany mioci, zabi ich obu. i. Altaja, widzc zwoki przyniesione do domu, rzucia kltwna Meleagra, co uniemoliwio mu obron miasta, gdy pozostali dwaj wujowie wypowiedzieli wojn i zabili licznych obrocw grodu. W kocu ona Meleagra, Kleopatra, namwia go, by chwyci za bro, i wtedy zabi obu wujw, mimo e wspiera ich ApolIo. Wwczas Furie pouczyy Altaj, by wyja ze skrzyni nie dopalon ga i wrzucia j do ognia. Meleager poczu nagle ogie we wntrznociach i nieprzyjaciel pokona go bez trudu. Altaja i KIeopatra powiesiy si. Artemida za przemienia w perliczki zanoszce si od krzyku siostry Meleagra, z wyjtkiem dwch, i zabraa je na sw wysp Leros, zamieszkan przez rozpustnikw.3 j. Jazos, uradowany zwycistwem Atalanty, uzna j wreszcie za swoj crk, Iecz gdy przybya do paacu, powita j sowami: - Crko moja, przygotuj si do zampjcia!

- 80.1

233

Nieprzyjemne to byy sowa, poniewa wyrocznia delficka ostrzegaa j przed maestwem. - Ojcze - odpowiedziaa - zgodz si pod jednym warunkiem. Zalotnik starajcy si o moj rk musi pokona mnie w biegu, jeli za tego nie dokona, pozwl, e go zabij. - Niechaj tak bdzie - rzek Jazos. k. Wielu nieszczsnych ksit zgino, poniewa Atalanta bya najszybsza z wszystkich miertelnikw, ale Melanion, syn Amfidamasa Arkadyjczyka, poprosi Afrodyt, by mu pomoga. Daa mu trzy zote jabka mwic: - Rzucajc w biegu jedno jabko po drugim, opnisz bieg Atalanty. Podstp si powid, Atalanta si zatrzymaa, by podnie jabka, i dotara do mety tu po Melanionie. 1. Wesele si odbyo, ale przestro#i wyroczni okazay si prawdziwe. Pewnego dnia, gdy przechodzi obok domeny kultowej Zeusa, Melanion nakoni Atalant, by wesza z nim do rodka i oddaa mu si w tym miejscu. Zeus, rozgniewany brakiem szacunku, przemieni ich oboje w Iwy - lwy bowiem nie parz si z lwami, lecz z lampartami - i w ten sposb uniemoliwi maonkom wsplne przyjemnoci. Taka oto bya kara Afrodyty po pierwsze za to, e Atalanta upieraa si przy swym dziewictwie, a po drugie, e nie okazaa wdzicznoci za zote jabka.4 Niektrzy jednak twierdz, e przedtem jeszcze Atalanta nie dochowaa wiernoci Melanionowi i urodzia Meleagrowi dziecko imieniem Partenopajos, ktre porzucia na tej samej grze, na ktrej zostaa wykarmiona przez niedwiedzic. Syn ten rwnie ocala; pokona potem Idasa w Jonii i wraz z siedmioma wojownikami ruszy przeciw Tebom. Inni natomiast utrzymuj, e ojcem Partenopajosa by Ares, a nie Meleager,5 e mem Atalanty nie by Melanion, lecz Hippomenes, i e bya ona crk Schojneusa, ktry panowa w beockim Onchestosie. Dodaj jezcze, e sprofanowali oni sanktuarium Kybele, a nie Zeusa, ta za przemienia ich w lwy i zaprzga do swego rydwanu.6 1. Elian, Varia historia, XIII.1; Kallimach, Hymn do Artemidy, 216. 2. Apollodorns, III.9.2. 3.Homer, Iliada, IX.52?-600; Apollodoros, I.8.2-3; Hyginus, FabWae,171,174 i 273; Owidiusz, Przemiany, VIII.270-545; Diodor z Sycylu, IV.48; Pauzaniasz, IV.2.5; VII1.4.7. i X.31.2; Kallimach, Hymn do Artemidy 220-224; Antoninus Liberalis, 2; Atenajos, XIV. 71. 4.Apollodoros, III.9.2; Hyginus, Fabulae, 185; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I11.113; pierwszy mitograf watykaski, 39. 5. Hyginus, Fabulae, 70,99 i 270; pierwszy mitograf watykaski,1?4. 6. Apollodoros, II1.9.2, cyt. Meleagra Eurypidesa; Owidiusz, Przemiany, X.565 i nast.; Tzetzes, Chiliades, XIII.453; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, VI.563; Hyginus, Fabulae,185.

234 80.1- 80.6 1. Lekarze greccy przypisywali prawolazowi lekarskiemu waciwoci lecznicze (althaja, od

althainein - "leczy"), a poniewa jest to pierwszy kwiat wiosenny, z ktrego pszczoy czerpi mid, posiada on to samo mityczne znaczenie, co kwiat bluszczu jako ostatni. owy kalidoskie s sag heroiczn, opart by moe na jakim synnym polowaniu na dziki i na etolskim sporze klanowym wywoanym przez to polowanie. Ale mier witego krla napadnitego przez dzikaktry ze wzgldu na swe zakrwawione ky powicony by ksiycowi - naley do staroytnego mitu (zob.18.3) i tumaczy wprowadzenie do opowieci herosw z rnych pastw greckich, ktrzy podzielili jego los. Dzik by emblematem przede wszystkim kalidoskim (zob. 106c) i zosta powicony Aresowi, rzekomemu ojcu Meleagra. 2. Skok Tokseusa przez rw ma swj odpowiednik w skoku Remusa przez mur Romulusa. wiadczyby o szeroko rozpowszechnionym zwyczaju skadania w ofierze ksicia z domu krlewskiego przy zakadaniu miasta (1 Ksiga Krlewska, XVI.34). Ga Meleagra przypomina szereg mitw celtyckich, w ktrych mier herosa nastpuje po zniszczeniu jakiego na przykad jabka, drzewa zy zwierzcia. 3. Artemid czczono jako meleagris, czyli "perliczk", na wyspie Leros i na ateskim Akr#polu. Kult ten jest pochodzenia wschodnioafrykaskiego, co wynikaoby z wyboru tej wanie szczeglnej odmiany perliczki - posiadajcej niebieskie korale w przeciwiestwie do woskiej perliczki numidyjskiego pochodzenia, ktra miaa korale czerwone. Dziwaczne gdakanie tej perliczki uwaano za znak aoby. Wyznawcom Artemidy i Izydy nie wolno byo je perliczek. Opini rozwizych zawdziczali Leryjczycy prawdopodobnie, tak jak Kreteczycy opini kamcw, swemu konserwatyzmowi religijnemu (zob.45.2). 4. Niedwiedzice powieone byy Artemidzie (zob. 22.4); zawody Atalanty z Melanionem zostay prawdopodobnie wydedukowane z obrazu przedstawiajcego krla, ktrego los zosta przesdzony, ze zotymi jabkami w rce (zob.32.1. i 53. 5), aaszczutego na mier przez bogini. Ssiedni obraz przedstawia zapewne Artemid wspart na dwch lwach, podobnie jak na bramie w Mykenach i na rnych mykeskich i kreteskich pieczciach. Druga wersja mitu jest bodaje starsza, chociaby ze wzgldu na Schojneusa, ojca Atalanty, ktrego imijest inn wersj "Schojnis", tytuu Afrodyty, oraz ze wzgldu na to, e nie figuruje w niej Zeus. 5. Ukaranie kochankw - mitografowie w tym wypadku mylnie powouj si na Pliniusza, bo przecie Pliniusz utrzymuje co wrcz przeciwnego, a mianowicie, e lwy karz surowo lwiee za parzenie si z lampartami (Historia naturalna, VIII.17) - jest problemem ciekawszym, ni przypuszcza James Frazer w swych komen2arzach do Apollodorosa. Upamitnia ono, jak si zdaje, stary egzogamiczny przepis zakazujcy czonkom tego samego totemicznego klanu zawierania maestw midzy sob. Nie mg te czonek klanu Iwa polubi czonka klanu lamparta nalecego do tej samej subfratrii, podobnie w Atenach nie mogy zawiera midzy sob maestw klany owcy i kozy (zob.97.3). 6. Ojneus nie by jedynym krlem helleskim, ktry powstrzyma si od skadania ofiar Artemidzie (zob.69b i 72i). Stawiaa ona znacznie surowsze wymagania ni inne bstwa olimpijskie, dajc jeszcze w czasach klasycznych caopalenia ywych zwierzt. Ojneus zapewne nie odmwiby jej tych ofiar, lecz arkadyjski i beocki zwyczaj nakazywa skadanie w ofierze samego krla lub jego nastpc jako jelenia Akteona (zob.22.1 ) i jest rzecz wielce prawdopodobn, e Ojneus nie chcia pozwoli na to, by go rozszarpano na kawaki.

81.a - 81.d 235

81

TELAMON I PELEUS a. Matk Telamona i Peleusa, dwch starszych synw Ajakosa, bya Endeis, crka Skirona. Najmodszy, Fokos, by synem nereidy Psamate, ktra przemieniaa si w fok, gdy bez powodzenia usiowaa umkn uciskom Ajakosa. Wszyscy mieszkali razem na wyspie Eginie.' b. Fokos by ulubiecem Ajakosa, a doskonao osignita przez niego w zawodach atletycznych wzbudzaa wielk zazdro w Telamonie i Peleusie. Dla witego spokoju stan wic na czele grupy emigrantw egiskich, ktrzy udawali si do Fokidy, gdzie inny Fokos, syn Ornytiona Koryntyjczyka, dokona ju kolonizacji okolic Titorei i Delf, a synowie jego z czasem rozszerzyli terytorium pastwa do obecnych jego granic. Pewnego dnia Ajakos wezwa Fokosa, by moe pragnc zapisa mu w spadku krlestwo na wyspie. Telamon jednak i Peleus, podburzeni przez matk, uknuli spisek, by zamordowa go po powrocie do ojczyzny. Wyzwali Fokosa na piciobj atletyczny i nie wiadomo, czy to Telamon go powali, jak gdyby przypadkiem trafiajc w gow Fokosa kamiennym dyskiem, czy te Peleus zabi go toporem. Sprawa nie zostaa definitywnie wyjaniona i do dzi jest przedmiotem sporu. Tak czy inaczej, jeden i drugi winni byli zbrodni bratobjstwa w rwnym stopniu i wsplnie ukryli zwoki w lesie, gdzie odnalaz je Ajakos. Fokos zosta pochowany w pobliu Ajakejon.2 c. Telamon zbieg na wysp Salamin, gdzie panowa krl Kychreus, i stamtd wysa do domu posaca zaprzeczajc, jakoby mia co wsplnego z zabjstwem brata. Ajakos odpowiedzia, e raz na zawsze zabrania mu postawi nog na Eginie, pozwoli mu jednak broni swej sprawy z morza. Nie majc zamiaru sta na koyszcym si pokadzie i krzycze ze statku stojcego na kotwicy za rafami, TElamon zawin pewnej nocy do tak zwanego obecnie Tajnego Portu i wysadzi na brzeg marynarzy, by wybudowali molo, ktre miao mu posuy za mwnic. Przed witem skoczyli robot. Molo to dotd jeszcze istnieje i mona je obejrze. Ajakos jednak nie przyj do wiadomoci wymownych argumentw Telamona, majcych udowodni, e mier Fokosa bya dzieem przypadku. Telamon powrci na Salamin, polubi Glauke, crk krla, i odziedziczy tron po Kychreusie.3 d. Kychreus w, syn Posejdona i Salamis, crki rzeki Asopos, zosta obrany krlem Salaminy, gdy zabi pewnego wa i w ten sposb pooy kres wyrzdzanym przeze spustoszeniom. Zostawi jednak modego wa tego samego gatunku, ktry zachowywa si nie najlepiej, a wreszcie przepdzi go Eurylochos, towarzysz Odyseusza. Demeter przyja potem wa do suby w Eleuzis. Niektrzy jednak tumacz, e to sam Kychreus, zwany "wem" ze wzgldu na okazywane okruciestwo, zosta wygnany przez Eurylochosa

236

#81.d-81.j

i uciek do Eleuzis, gdzie otrzyma pomniejsze stanowisko w sanktuarium Demeter. Zosta w kadym razie jednym z herosw-stranikw Salaminy,

Wyspy Wy. Tu go pochowano z twarz zwron ku zachodowi i tu pojawi si w postaci wa midzy greckimi okrtami po synnym zwycistwie pod Salamin. U grobu jego skadano ofiary, a gdy Ateczycy kcili si z Megaryjczykami o to, do kogo wyspa ma nalee, synny prawodawca Solon przypyn noc na wysp, by go przebaga.4 e. Po mierci swej ony Glauke polubi Telamon Periboj z Aten; wnuczk Pelopsa, ktra urodzia mu Wielkiego Ajasa. Potem oeni si z wzit do niewoli Hezjone, crk Laomedonta, ta za urodzia mu rwnie sawnego Teukrosa. 5 f. Peleus zbieg na dwr Aktora, krla Ftyi, ktrego przybrany syn Eurytion go nczyci. Aktor odda mu nastpnie za on sw crk Polimel i jedn trzeci krlestwa. Pewnego dnia, gdy Eurytion, ktry panowa nad inn trzeci czci krlestwa, zabra Peleusa na owy na Dzika Kalidoskiego, Peleus nieumylnie przeszy go oszczepem i uciek do Jolkos, gdzie ponownie zosta oczyszczony, tym razem przez Akastosa, syna Peliasa.6 g. Kreteis, ona Akastosa, usiowaa uwie Peleusa, a gdy nie chcia jej ulec, skamaa Polimeli mwic: - Chce ciebie porzuci i polubi moj crk Sterope. Polimela daa wiar zoliwej plotce i powiesia si. Kreteis nie do jednak byo wyrzdzonej krzywdy; paczc posza do Akastosa i oskarya Peleusa o zakusy na jej cnot. h. Nie chcc zabija czowieka, ktrego sam oczyci, Akastos wyzwa Peleusa na zawody owieckie na grze Pelion. W nagrod za cnot bogowie podarowali Peleusowi magiczny miecz wykuty przez Dedala, ktry posiadaczowi zapewnia zwycistwo w bitwie i powodzenie na owach. Wkrtce te wyrs przed Peleusem wysoki stos zabitej zwierzyny - jeleni, niedwiedzi i dzikw, kiedy jednak ruszy na dalsze owy, towarzysze Akastosa owiadczyli, e ubita zwierzyna naley do ich pana, i zaczli drwi z jego braku zrcznoci myliwskiej. - Nieche zabite zwierzta same rozstrzygn spraw! - powiedzia Peleus i wyj z torby ich jzyki ucite na dowd, e bez trudu zaj pierwsze miejsce w awodach.' i. Po uroczystym posiku, podczas ktrego okaza si niezrwnanym biesiadnikiem, uda i Peleus na spoczynek i natychmiast zasn. Wwczas Akastos odebra mu jego magiczny miecz, ukry go w krowim gnoju i uciek po kryjomu z towarzyszami. Peleus zbudziwszy si zobaczy, e jest sam, bez broni, otoczony dzikimi centaurami, ktre wanie miay ochot go zamordowa. Jednak ich krl Chejron nie tylko wystpi w jego obronie i uratowa mu# ycie, lecz ponadto odgad, gdzie ukryto miecz, i zwrci go Peleusowi.s j. Tymczasem Zeus za rad Temidy wybra Peleusa na maonka nereidy

81.j-81.o

23i

Tetydy, ktr sam chtnie by polubi, gdyby nie proroctwa Mojr zapowiadajce, e syn spodzony z Tetyd bdzie znacznie potniejszy od swego ojca. Zy by rwnie na Tetyd, poniewa majc na wzgldzie sw przybran matk Her, odtrcia jego zaloty. lubowa wtedy, e Tetyda nigdy nie polubi adnego z niemiertelnych. Hera natomiast, wdziczna Tetydzie, postanowia, e wyda j za najszlachetniejszego z miertelnikw. Zaprosia

wszystkich Olimpijczykw na wesele majce si odby podczas najbliszej peni ksiyca i rwnoczenie wysaa sw posank Iryd do jaskini krla Chejrona nakazujc, by Peleus si przygotowa.9 k. Ot Chejron przewidzia, e niemiertelna Tetyda pocztkowo bdzie niechtna temu zwizkowi. Peleus, postpujc zgodnie z jego radami, ukry si za krzewem rnobarwnego mirtu na brzeg#z tesalskiej wysepki, dokd Tetyda czsto przybywaa naga na grzbiecie delfina, by odby poudniow drzemk w pieczarze na wp osonitej tym krzakiem. Ledwie znalaza si w rodku, Peleus chwyci j w objcia. Walka toczya si bez sowa i bya zacita. Tetyda kolejno przemieniaa si w ogie, wod, lwa i walo, ale Peleus wiedzia, czego si ma spodziewa, i ani na chwil nie wypuszcza jej z ramion, nawet gdy zmienia si w olbrzymi mtw i bluzna na niego atramentem - std nazwa pobliskiego przyldka Sepias, powiconego obecnie nereidom. Poparzony, przemoczony i pokryty lepk sepi Peleus nie puszcza Tetydy i w kocu ulega jego amitnym uciskom.ll 1. lub ich odby si przed jaskini Chejrona na grze Pelion. Obecni byli Olimpijczycy, ktrzy zasiedli na dwunastu tronach. Sama Hera niosa lubn pochodni, a Zeus, pogodziwszy si wreszcie ze swym niepowodzeniem, wzi na siebie obowiki ojca panny modej. Mojry i muzy pieway, Ganimedes rozlewa nektar, pidziesit za nereid wykonao spiralny taniec na biaym piasku. Zaproszone na wesele tumy centaurw w wiankach z trawy wymachiway jodowymi oszczepami i przepowiaday oblubiecom szczliw przyszo.lz m. Chejron podarowa Peleusowi oszczep, Atena wypolerowaa drzewce sporzdzone z jesionu rosncego na szczycie gry Pellion, Hefajstos za wyku ostrze. Wsplnym darem bogw bya wspaniaa zota zbroja. Posejdon doda jeszcze par niemiertelnych rumakw, Baliosa i Ksantosa, spodzonych przez Wiatr Zachodni z harpi Podar#e:l# n. Bogini Eryda, nie zaproszona na uroczysto, postanowia skci boskich goci i kiedy #iera, Atena i Afrodyta rozmawiay ze sob przyjanie obejmujc si ramionami, potoczya im pod nogi zote jabko. Peleus podnis je i stan zakopotany, na jabku by bowiem napis: "Najpikniejszej", nie wiedzia wic, dla ktrej z bogi jest ono przeznaczone. Jabko to miao sta si protokatarktyczn przyczyn wojny trojaskiej.14 o. Niektrzy uwaaj, e ona Peleusa, Tetyda, bya crk Chejrona i zwyczajn miertelniczk; mwi te; e Chejron pragnc przysporzy zaszczytw Peleusowi rozpuci pogosk, i polubi on bogini, pani jego crki.15 p. Tymczasem Peleus, ktremu Chejron askawie przywrci fortun i ktry otrzyma teraz w posagu liczn trzod, posa kilka sztuk byda do Ftyi jako odszkodowanie za nieumylne zabjstwo Eurytiona. Mieszkacy Ftyi odmwili jednak przyjcia daru, a wtedy Peleus pozostawi bydo pasce si swobodnie na polu. Decyzja okazaa si szczliwa, poniewa rozjuszony wilk wysany przez Psamate, by pomci na Peleusie mier jej syna Fokosa, tak si obar bezpaskim bydem, e ledwie mg si czoga. Kiedy Peleus i Tetyda znaleli si oko w oko z wilkiem, bestia wykonaa ruch, jak gdyby chciaa si rzuci na Peleusa. Tetyda, wywiesiwszy jzyk, spojrzaa na zowrogo miotajc ognie i wilk zamieni si w kamie, ktry dotd pokazuj na drodze midzy Lokris i Fokid.ls q. Peleus wrci nastpnie do Jolkos, gdzie Zeus podarowa mu armi

mrwek przemienionych w wojownikw, i tak oto zasyn Peleus jako krl Myrmidonw. Zdoby w pojedynk miasto, zabi najpierw Akastosa, a potem skulon ze strachu Kreteis i wprowadzi swych Myrmidonw do miasta midzy kawakami jej powiartowanego ciaa.I' r. Tetyda po kolei wypalaa w ogniu miertelne czci swych szeciu synw zrodzonych z Peleusa, by uczyni ich niemiertelnymi, i jednego po drugim wysyaa na Olimp. Peleusowi jednak udao si wyrwa jej sidmego, gdy sprawia si ju z caym ciaem z wyjtkiem pity, ktr miaa rwnie uczyni niemierteln przez woenie do ognia i natarcie ambrozj. Nie zdoaa jednak podda jej do koca tym zabiegom i pit tylko czciowo osmali pomie. Rozgniewana Tetyda rozstaa si z Peleusem i powrcia do swego domu w morzu, nadajc synowi imi Achilles, poniewa nie dotkn jeszcze jej piersi wargami. Peleus sprawi Achillesowi now pit, wyjt ze szkieletu szybkonogiego olbrzyma Damysosa, ale to wanie miao sta si przyczyn jego zguby. ls s. Peleus by ju za stary, by ruszy pod Troj, podarowa wic Achillesowi prezenty, ktre otrzyma po lubie = zot zbroj, jesionow dzid i par rumakw. W kocu zosta wygnany z Ftyi przez synw Akastosa, ktrzy przestali si go ba, gdy dowiedzeli si o mierci Achillesa pod Troj. Tetyda kazaa mu przyby do pieczary przy krzewie mirtu, gdzie po raz pierwszy j posiad, i czeka, a zabierze go w gbiny morskie. Peleus uda si do pieczary ledzc uwanie przepywajce okrty w nadziei, e na jednym z nich wraca z Troi jego wnuk Neoptolemos.ls t. Neoptolemos tymczasem przysposabia w Molosji sw rozproszon flot, a gdy usysza o wygnaniu Peleusa, przebra si za trojaskiego jeca, wsiad na okrt odpywajcy do Jolkos, zabi synw Akastosa i zaj miasto. Peleus jednak, zniecierpliwiony, wsiad na statek pyncy do Molosji, ale burza

81.t-81.1 239 zapdzia okrt na wysp Ikos w pobliu Eubei. Tam umar i zosta pochowany tracc niemiertelno obiecan mu przez Tetyd.2o 1. Apollodoros, III.12.6; Pindar, Odynemejskie, V.13. 2. Plutarch, ywotysawnych mw, 25; Pauzaniasz, X.1.1 II.29.7; Apollodoros, loc. cit.; Alkmeoniscyt. przez scholiast AndromachyEurypidesa, 687; Tzetzes, O Likofronie,175; Diodor z Sycylu, IV.72. 3. Apollodoros,111.12.7; Pauzaniasz, II.29.7; Diodor z Sycylu, loc. cit. 4. Apollodoros, loc, cit.; Hezjod cyt. przez Strabona, IX.1.9; Stefan z Bizancjum pod hasem "Kychreios Pagos"; Eustatios o Opisaniu ziemi Dionizjosa, 507; Plutarch, Solon, 9; Likofron, Kasandra,110; Pauzaniasz, I.36.1. 5. Apollodoros, loc. cit.

6. Ibid., III.13.1-2; Diodor z Sycylu, loc. cit.; Tzetzes, O Likofronie,175; Eustatios o Iliadzie Homera, II. 648. 7. Pindar, Ody nemejskie, V.26 i nast. ; IV. 59 ; scholia do d nemejskich Pindara, IV. 54 i 59; Zenobiusz, Przysowia, V.20; Apollodoros, loc. cit. 8. Apollodoros, I11.13.3; Hezjod cyt. przez scholiast d nemejskich Pindara, IV.59. 9. Apoloniusz z Rodos, IV.790 i nast.; Pindar, Odyistmijskie, VII1.41 i nast. 10. Owidiusz, Przemiany, XI.221 i nast.; Sofokles, 7roilos, cyt. przez scholiast bd nemejskich Pindara,111.35; Apollodoros, III.13.5; Pindar, Ody nemejskie, IV.62; Pauzaniasz, V.18.1. 11. Tzetzes, O Likofronie,175 i 178; scholia do Apoloniusza z Rodos I.582; Herodot, VII.191# Filostratos, Heroika, XIX.1. 12. Eurypides, Ifigenia w AWidzie, 703 i nast.;1036 i nast.; Apoloniusz z Rodos,IV.790; Katullus, XLIV.305 i nast. 13. Apollodoros, III.13.5; Homer, Iliada, XVI.144; XVIII.84 i XV1.149; Kypria.cyt. przez scholiast IliadyHomera, XV1.140. 14. Hyginus, Fabulae, 92; Fulgencjusz III.7. 15. Apoloniusz z Rodos,1.558; scholia do Apoloniusza z Rodos, IV.816. 16. Antoninus Liberalis, Przemiany, 38; Tzetzes, O Likofronie,175 i 901. 17. Tzetzes, O Likofronie,175 ; Homer, Ihada, XXIV. 536 ; Pindar, Ody nemejskie,111.34 ; Apollodoros,111.13.7; scholia do Apoloniusza z Rodos, I.224. 18. Ptolemeusz Hefajstionos, IV, cyt. przez Focjusza, s. 487; Apollodoros, 111.13.6; Likofron, Kasandra,178 i nast.; scholia do Iliady Homera, XV1.37. 19. Homer, Iliada, XV111.434 i XVI.149; Euryp#des, Trojanki,1128, i scholia; Andromacha,1253 i nast. 20. Diktys Kreteczyk, V1.7-9; Stefan z Bizancjum pod hasem "lkos"; Antologia palatyriska, VII.2.9 i nast.

l. Mit o Ajakosie, Psamate ("piaszczysty brzeg") i Fokosie ("foka") wystpuje w folklorze wszystkich krajw europejskih. Bohater dostrzega zazwyczaj stado fok pyncych ku bezludnemu brzegowi podczas peni ksiyca, po czym zwierzta zrzucaj skr i okazuj si modymi kobietami. Chowa si za ska, podczas gdy one tacz nago na piasku porywa jedn skr zdobywajc w ten sposb wadz nad jej wacieielk, z ktr spodzi dziecko. Po pewnym czasie para si kci, ona odzyskuje skr i odpywa. Taniec pidziesiciu nereid podczas wesela Tetydy i jej powrt do morza po przyjciu na wiat Achillesa s fragmentami jednego i tego samego mitu, wywodzcego si bodaje z obrzdowego taca pidziesiciu kapanek foki ku czci ksiyca.

nnn

81.1- 81.6 Taniec ten poprzedza wybr witego krla przez arcykapank. W danym wypadku rzecz dzieje si na Eginie, lecz jak wynikaoby z walki stoczonej przez Peleusa w pobliu przyldka Sepias, podobny obrzd odbywa si w Magnezji, gdzie dopeniany by przez kolegium kapanek mtwy. Mtwa jest wanym elementem kreteskich dzie sztuki, wystpuje take na wzorcowych odwanikach ze skarbca krlewskiego w Knossos i na megalityeznych pomnikach w Karnak oraz w innych miejscowociach w Bretanii. Ma ona osiem macek, podobnie jak wity anemon Pellona ma osiem patkw; osiem jest liczb podnoci w mitach rdziemnomorskich. Peleus ("botnisty") sta si by moe tytuem witego krla po namaszezeniu go sepi, poniewa wymieniany jest jako syn Endeis, "opltujcej", synonimu mtwy. 2. owy Akastosa, bankiet i strata magicznego miecza przez Peleusa wynikaj, jak si zdaje, z bdnej interpretacji obrazu przedstawiajcego wstpn procedur przed ceremoni koronacji; koronacja oznaczaa maestwo z plemienn dziedziczk. Scena przedstawiaa zapewne obrzdow walk krla z mezyznami przebranymi za zwierzta i wyciganie krlewskiego miecza ze szezeliny w skale (potraktowanej omykowo przez mitografw jako kopiec krowiego ajna)podobnie jak w micie o Tezeuszu (zob. 95e) i krlu Arturze z Lyonesse. Natomiast dzida jesionowa ucita przez Chejrona na grze Pelion jest wezeniejszym od miecza symbolem suwerennej wadzy. 3. Przemiany Tetydy ka myle o demonstracji waciwoci bogini zwizanych z porami roku i ukazanych w sekweneji tacw (zob. 9d i 32b). Krzew mirtu, za ktrym pierwszy raz spotka si z ni Peleus, jako emblemat ostatniego miesica panowania jego poprzednika (zob. 52.3 i 109.4), jest miejscem ich spotkania, kiedy z kolei koezy si jego panowanie. Mit ten, jak si zdaje, upamitnia maestwo-sojusz, ktrego wiadkamibyli przedstawiciele dwunastu skonfederowanych plemion lub klanw, midzy ftyjskim ksiciem i kapank ksiyca w Jolkos w Tesalii. i 4. Autor staroangielskiego Seege or Battayle of Troy, przedstawiajc Peleusa jako "pezo* I wieka, pkonia", czerpa by moe swe wiadomoci z jakiego utraconego klasycznego rda; znaczyo to mianowicie, e Peleus zosta przyjty do ajakidzkiego klanu kultu konia. Tego rodzaju adopeja pocignaby= za sob ustanowienie wita konia poczonego z ofiarami, co r G% tumaczy prezent weselny w postaci Baliosa i Ksantsa bez rydwanu. Magnezyjskie centaury , i Tesalijezykw z Jolkos bodaje wiza sojusz egzogamiczny, std relacja seholiasty Apoloiusza z Rodos o tym, e ona Peleusa bya w istocie crk Chejrona. 5. Zakopotanie Peleusa, gdy spoglda na rzucone przez Eryd jabko, wiadezyoby o istnieniu obrazu bogini ksiyca w triadzie ofiarujcej witemu krlowi jabko niemiertelnoci (zob. 32.4; 53.5 i 159.3). Zabjstwo Akastosa i wkroczenie Peleusa do miasta midzy kawakami powiartowanego ciaa Kreteis moe by bdn interpretacj obrazu przedstawiajcego nowego # i d ma rzeecha rzez ulice miasta po obrzdowym powiartowaniu toporem krla, w chwil g y p ) p swego poprzednika. 6. Czste zabjstwa, przypadkowe i umylne, na skutek ktrych ksita musieli opuszeza kraj i poddawa si obrzdom oczyszezenia przez obcych krlw, ktrych crki potem polubiaj, s wymysem pniejszych mitografw. Nie ma powodu przypuszeza, by Peleus opuci Egin # lub Ftyj w nieasce. W czasach kiedy nastpstwo tronu przechodzio matrylinearnie, pretendenci #

do wadz krcilewskiej zawsze przybywali z zagranicy, a nowy krl przychodzi ponownie na = # k 1 kie o zamordowaniu swego poprzednika. Nastpni wiat w rodzinie r ews j p e zmienia swe imi i przynaleno plemienn, co miao zbie z tropu mciwego ducha zgadzonej osoby. Podobnie Telamon z Eginy uda si na Salamin, zosta wybrany na nowego krla, zabi starego krla, ktry zosta wieszezym herosem, po czym polubi arcykapank kolegium sowy. W bardziej cywilizowanych czasach, kiedy ten sam mniej wicej rytua by stosowany dla oczyszezania zwyczajnych ano za omnie o tym, e wadza krlewska pocigaa za sob zabjstwa. zbrodniarzy wol p Dawano wobec tego do zrozumienia, e Peleus, Telamon i inni zamieszani byli w przestpstwa lub skandale nie zwizane z ich w stpieniem na tron. Skandal bywa czsto wywoany faszywym ##,

81.6- 82.b

241

oskareniem o zakusy na cnot krlowej (zob. 75a i lOle). Zwizki Kychreusa z misteriami eleuzyjskimi i maestwo Telamona z atesk ksiniczk nabray znaczenia, kiedy w 620 r. przed Chr. Ateny i Megara toczyy spr o Salamin. Rozsdzali spraw Spartanie, atescy wysannicy za powodzeniem motywowali swe roszczenia zwizkami Telamona z Attyk (Plutarch, Solon, 8 i 9). 7. Zabicie Fokosa dyskiem, podobnie jak Akrizjosa (zob. 73p), jestbodaje mylnymtumaczeniem obrazu przedstawiajcego koniec panowania krla foki - leccy dysk jest tarcz soneczn. Z mitu wynika niedwuznacznie, e narzdziem ofiarnym by topr. Poza Achillesem wielu jeszcze herosw zgino od rany w pit, i to nie tylko w greckiej, lecz rwnie w egipskiej, celtyckiej, lidyjskiej, indyjskiej i norweskiej mitologii (zob. 90.ei 92.10). 8. Palenie synw Tetydy byo powszechnie praktykowane, a mianowicie jako doroczna ofiara chopcw w zastpstwie witego krla (zob. 24. I Oi 156.2). Przy kocu smego roku umiera sam krl (zob. 91.4 i 109.3). W indyjskiej Mahabharacieodpowiednikiem tegozwyczajujestopowie o tym, jak Bogini Gangesu Lopia swych siedmiu synw spodzonych przez boga Kriszn, ktry ratuje ostatniego, Biszm, a wtedy ona go porzuca. Podzia krlestwa Aktora na trzy czci ma sw paralel w micie o Projtosie (zob. 72h). wity krl nie dopuszcza do zoenia go w ofierze po zakoczeniu panowania; zamiast tego zachowuje cz swego krlestwa, przekazujc reszt nastpcom. Pniejsi krlowie domagali si doywotniego zachowania suwerennej wadzy. 9. mier Peleusa na Kos wiadczyaby o tym, e imi jego byo tam tytuem krlewskim, podobnie jak we Ftyi, Jolkos i na Salaminie. Peleus zosta krlem Myrmidonw, poniewa Ftyjczycy czcili sw bogini jako Myrmeks ("mrwka" - zob. 66.2). Opowie Antoninusa Liberalisa o Tetydzie i wilku zostaa prawdopodobnie wydedukowana z obrazu przedstawiajcego kapank wilczej Afrodyty (Pauzaniasz, II. 31.6) w masce Gorgony podczas skadania byda w ofierze.

82 ARISTAJOS

a. Hypseus, arcykrl Lapitw, syn najady Kreuzy i boga rzecznego Penejosa, polubi najad Chlidanope i mia z ni crk Kyrene. Kyrene gardzia przdzeniem, tkaniem i podobnymi zajciami gospodarskimi. Wolaa przez cay dzie i p nocy polowa na dzikie zwierzta na grze Pelion tumaczc, e trzody i stada jej ojca potrzebuj ochrony. Pewnego razu Apollo obserwowa j, gdy zmagaa si z potnym lwem. Wezwa krla Chejrona, centaura, by przypatrzy si walce (z ktrej Kyrene, jak zwykle, wysza zwycisko), zapyta go o jej imi i czy nie sdzi, e nadawaaby si na jego on. Chejron si rozemia. Wiedzia przecie, e Apollo nie tylko zna jej imi, lecz take, e postanowi j porwa ju wtedy, gdy zauway, jak strzega trzody Hypseusa nad rzek Penejos, lub te gdy otrzymaa od niego dwa psy myliwskie w nagrod za zwycistwo w biegu podczas igrzysk pogrzebowych ku czci Peliasa.l b. Chejron przepowiedzia nastpnie, e Apollo zabierze Kyrene za morze do najwspanialszych ogrodw Zeusa i zrobi j krlow wielkiego miasta,

16# Mity #ertie

242

82.b- 82.g

zebrawszy uprzednio mieszkacw wyspy pod gr wyrastajc na rwninie. Libia powita j w wielkim paacu, otrzyma wadz krlewsk, bdzie przychylna myliwym i rolnikom i tam urodzi Apollinowi syna. Hermes zastpi poon i zabierze syna nazwanego Arysteusem lub Aristajosem do zasiadajcych na tronie Godzin i do Matki Ziemi, nakazujc im karmi niemowl ambrozj i nektarem. Po dojciu do penoletnoci Aristajos zdobdzie tytuy "Niemiertelnego Zeusa", "Czystego Apollina" i "Stranika Trzd".2 . Zgodnie z proroctwem Apollo zabra Kyrene w swym zotym rydwanie na miejsce, gdzie obecnie jest miasto Kyrene. Afrodyta czekaa na nich, powitaa po przybyciu i niezwocznie uoya w zotej komnacie Libii. Tego wieczoru Apollo obieca Kyrene dugie ycie, podczas ktrego bdzie moga do woli oddawa si polowaniom, i zapewni rzdy nad yznym krajem. Potem zostawi j na pobliskiej grze pod opiek kilku nimf mirtowych, crek Hermesa. Tam Kyrene urodzia Aristajosa, a po drugich odwiedzinach Apollina - wieszczka Idmona. Jednake pewnej nocy przespaa si z Aresem i urodzia mu trackiego Diomedesa, waciciela klaczy poerajcych ludzi.3 d. Nimfy mirtowe przezway Aristajosa "Agreusem" i "Nomiosem", nauczyy go owarza mleko na ser, budowa ule dla pszcz i uszlachetnia dzik oliwk. Te poyteczne nauki przekaza Aristajos innym ludziom, ktrzy z wdzicznoci oddawali mu cze bosk. Z Libu popyn do Beocji, po czym Apollo zaprowadzi go do jaskini Chejrona, by ten wtajemniczy go w niektre misteria. e. Kiedy Aristajos doszed do penoletnoci, muzy oeniy go z Autonoe, ktra urodzia mu nieszczsnego Akteona i Makris, piastunk Dionizosa.

Nauczyy go rwnie sztuki leczenia i prorokowania i nakazay, by pilnowa ich trzd pascych si na Rwninie Atamantyjskiej we Ftyi, na grze Otrys i w dolinie rzeki Apidanos. Tu wanie udoskonali Aristajos sw sztuk owieck, ktrej nauczya go Kyrene.4 f. Pewnego dnia wybra si do wyroczni delfickiej, by zasign rady, i tam usysza, e powinien uda si na wysp Keos, gdzie zostanie przyjty z wielkimi honorami. Aristajos natychmiast wsiad na statek i dowiedzia si, e ponca Kanikua - Psia Gwiazda - wywoaa zaraz wrd mieszkacw wyspy mszczc w ten sposb Ikariosa, ktrego zabjcy ukrywali si wrd ludnoci. Aristajos zwoa lud, wznis wielki otarz na szczycie gry i zoy ofiary Zeusowi; rwnoczenie za przebaga Kaniku skazujc mordercw na mier. Zadowolony Zeus nakaza Wiatrom Etezyjskim, by o Itd chodziy ca Grecj i pobliskie wyspy przez czterdzieci dni, poczwszy od pojawienia si na niebie Psiej Gwiazdy. Tak oto wygasa zaraza, a wdziczni mieszkacy Keos nie tylko szczodrze wynagrodzili Aristajosa, lecz ponadto co roku skadaj ofiary przebagalne Psiej Gwiedzie przed jej pojawieniem si na niebie.5 g. Aristajos uda si nastpnie do Arkadii, po czym osiad w Tempe. Tu

82.g- 82.k jednak wyginy wszystkie jego pszczoy, poszed wic wielce stroskany ku pewnemu gbokiemu miejscu w rzece Penejos, wiedzia bowiem, e zastanie tam Kyxene z jej siostrami najadami. Ciotka jego, Aretuza, usyszaa pod wod bagalne woanie, wynurzya si, poznaa Aristajosa i zaprosia go do cudownego paacu najad na dnie rzeki. Najady umyy Aristajosa wod zaczerpnit u wiecznego rda i po ofiarnej uczcie Kyrene mu poradia: - Zwi mego kuzyna Proteusza i zmu go, by powiedzia, dlaczego zachoroway pszczoy. h. Proteusz ucina sobie wanie popoudniow drzemk w pieczarze na wyspie Faros, kryjc si przed Kaniku. Aristajos obezwadni go mimo przemian, jakim tamten poddawa swoj posta, i dowiedzia si, e choroba pszcz jest kar za mier Eurydyki. Bya to prawda; kiedy Aristajos uwid j na brzegu rzeki w pobliu Tempe, ucieka i zostaa poksana przez wa. i. Powrci wic Aristajos do paacu najad, gdzie Kyrene go pouczya, e ma wybudowa driadom, towarzyszkom Eurydyki, cztery otarze w lesie i zoy w ofierze cztery mode byczki i cztery jawki, nastpnie ofiarowa libacj z krwi, pozostawi zabite zwierzta na miejscu i wrci rankiem po dziewiciu dniach przynoszc maki zapomnienia, tuste ciel i czarn owc, by przebaga ducha Orfeusza, ktry ju poczy si z Eurydyk w Podziemiach. Aristajos wykona wszystkie polecenia Kyrene. Dziewitego dnia rano rj pszcz wzbi si z zabitych zwierzt i osiad na gazi. Aristajos schwyta rj, umieci go w ulu, Arkadyjczycy za czcz go teraz jako Zeusa, poniewa nauczy ich tego sposobu zdobywania nowych rojw pszczelich.s j. Po mierci swego syna Akteona Aristajos znienawidzi Beocj. Zgnbiony wyruszy na statku ze swymi towarzyszami do Libii, tam za poprosi Kyrene, by podarowaa mu okrty, na ktrych mgby wyemigrowa. Spenia chtnie jego proby i ju wkrtce by znowu na morzu pync na pnocny zachd. Oczarowany dzikim piknem Sardynu, pierwszego miejsca, w ktrym si zatrzyma, zacz uprawia ziemi na tej wyspie i tu, gdy przyszli na wiat

jego dwaj synowie, przyczy si do niego Dedal. Podobno jednak nie zaoy na wyspie adnego miasta.' k. Aristajos zwiedzi jeszcze inne dalekie kraje, spdzi kilka lat na Sycylii, ktrej mieszkacy, zwaszcza uprawiajcy hodowl oliwki, oddawali mu cze bosk. W kocu uda si do Tracji i uzupeni swe wyksztacenie uczestniczc w misteriach Dionizosa. Zatrzyma si na krtko w pobliu gr Hajmos, zaoy tam miasto Aristajon, po czym znik bez ladu i teraz czczony jest jako bstwo zarwno przez barbarzyskich Trakw, jak i cywilizowanych Grekw.s I. Pindar, Ody pytyjskie, IX.5 i nast.; Apoloniusz z Rodos, II.500 i nast.; Kallimach, Hym do Artemidy, 206. 2. Pindar, loc. ci t.

244

82.1- 82.4

3. Diodor z Sycylii, IV.81; Pindar, loc. cit.; Apoloniusz z Rodos, loc. cit.; Hyginus, Fabulae,14; Apollodoros,11.5.8. 4. Diodor z Sycylii, loc.cit.; Apollodoros, III,4.4; Apoloniusz z Rodos, IV.1131;11.500 i nast. ; Pindar. loc.cit. 5. Apoloniusz z Rodos, II. 500 i nast. ; Diodorz Sycylii, IV.82 ; Hyginus, Astronomia, II.4. 6. Wergiliusz, Georgiki, IV.317-558; Pindar cyt. przez Serwiusza, o Georgikach Wergiliusza,1.4. 7. Serwiusz, loc. ci t. 8. Diodor z Sycylii, loc.cit.; Pauzaniasz, X.17.3.

l. Na temat pochodzenia Aristajosa snu fantastyczne opowieci Pindar pragnc przypochlebi si potomkowi Battosa, ktry w 691 r. przed Chr. poprowadzi koloni z Tery do Libii i tan#' zaoy Kyrene oraz by pierwszym krlem dugo panujcej dynastii. Kyrenejczycy utrzymywali, e przodkiem ich jest Aristajos - z zapiskw Justyna (X111.7) wynika, e Battos ("o sptanym jzyku") to przydomek Aristajosa - jako syn Apollina, poniewa Apollo czczony by w Terze i z tego samego powodu port Kyrene nazwano potem Apolloni. Kyrene bya jednak postaci mitologiczn na dugo przed czasami Battosa. Jej zwizki z centaurami wskazuj na to, e bya bogini magnezyjskiego kultu konia przywiezion do Tery, albowiem imi Chejrona rwnie pojawia si na wczesnych napisach skalnych w Terze. Mit o narodzinach Idmona, syna Kyrene i Aresa, rwnie odnosi si do owej wczeniejszej bogini. 2. Mirt by pocztkowo drzewem mierci (zob. 109.4), nimfy mirtu byy wic prorokiniami, ktre mogy uczy modego Aristajosa. Z czasem sta si on rwnie symbolem kolonizacji, poniewa emigranci zabierali ze sob gazki mirtu jako dowd koca jednej epoki. 3. Aristajos to tytu kultowy Arkadyjskiego i Keaskiego Zeusa w Arkadii i na Keos, w innych natomiast miejscach - Apollina i Hermesa. Wedug Serwiusza (o Georgikach Wergiliusza, I.14) Hezjod nazywal Aristajosa "pasterskim Apollinem". W Tanagrze beockiej (Pauzaniasz, IX.22.1) Hermes znany by jako "Noszcy Barana", w achajskich Faraj za powicone mu byy ryby (Pauzaniasz, V11.22.2). Na malowidle grobowym w Kyrene widzimy Aristajosa z owc i ryb, dwigajcego na barkach barana. Jego wdrwki maj podobno tumaczy tytu kultowy

"Aristajos", wystpujcy na Sycylu, Sardynu, Keos, w Beocji, Tesalu, Macedonu i Arkadii. Kanikua, Psia Gwiazda jest egipskim bogiem Totem, utosamianym z Hermesem, ktrego mieszkacy Keos znali jako Aristajosa. 4. Wergiliusz bdnie przedstawi wyrojenie si pszcz z zabitych zwierzt. Naley raczej uwaa, i wyroiy si one z lwa, ktrego zabia Kyrene lub ktry zosta zabity ku jej czci. Mit ten, podobnie jak mit o pszczoach Samsona, ktre rwnie wyroiy si z zabitego lwa, zosta prawdopodobnie wydedukowany z dawnego obrazu przedstawiajcego nag kobiet w miosnych uciskach lwa, podczas gdy pszczoa kry nad innym zabitym lwem. Naga kobieta reprezentuje bogini-lwic Kyrene lub hetyck Hepatu albo te syryjsk Anath czy mykesk Her, partnerem jej za jest wity krl, ktry ma zgin podczas letniego przesilenia pod znakiem Lwa, a jego emblematem w egipskim zodiaku jest n. Podobnie jak Tezeusz lub Herakles, nosi on Iwi skr i mask i oywiony jest przez ducha zabitego lwa, swego poprzednika, przedstawionego w postaci pszczoy (zob. 90. 3). Dzieje si to na wiosn, podczas pierwszych wyrojw pszcz, ale pniej pszczoa-bogini letniego przesilenia zabije go ukuciem da i wykastruje (zob.18.3). Lew, ktrego wity krl zabija osobicie - podobnie jak Herakles i jego przyjaciel Fylios (zob.153e-f) na Peloponezie czy Kyzikos na grze Dindymon na morzu larmara (zob 149h) albo Samson w kraju Filistynw (Ksiga Sdziw, 14.6) lub Dawid w Betlejem (1 Ksiga Krlewska, XVII.34) - by jednym ze zwierzt, ktre rzucay mu wyzwanie do obrzdowej walki podczas koronacji.

82.5 - 83.b

"45

5. Relacja Wergiliusza o podry Aristajosa do rzeki Penejos wiadczy o tym, w jak nieodpowiedzialny sposb wykorzystywany by mit. Proteusz zamieszkay w Faros, za delt Nilu, zosta si wcignity do opowieci - w Tempe znajdowaa si synna wyrocznia Apollina i oczywicie Aristajos, jako jego syn, zasignby jej rady. Peloponeski potok Aretuza znalaz si bez najmniejszego uzasadnienia nad Penejosem. Aristajos za oglda rozmaite komnaty w paacu najad, gdzie przechowywane s rda 'I#bru, Padu, Anio, Fazis i innych odlegych od siebie rzek. Z punktu widzenia mitologii caa koncepcja jest absurdalna. 6. Kreteczykom bardziej opacao si eksportowa na Sycyli oliw anieli szczepionki oliwki, kiedy jednak pniej powstay na poudniowym wybrzeu mykeskim kolonie helleskie, wprowadzono tam upraw oliwki. Aristajosa, ktry przyby na Sycyli, mona utosamia z Zeusem Moriosem, ktremu przypisywano rozdawanie szczepw witych drzew oliwki pochodzcyh z drzewa zasadzonego przez Aten na ateskim Akropolu (zob.16c). On rwnie mg zapocztkowa hodowl pszcz, sprowadzon do Aten z Krety Minojskiej, gdzie zaa#odowi pszczelarze jako swe godo handlowe mieli pszczo i rkawic i uywali uli z terakoty. Greckie sowo kerinthos, oznaczajce "pyek kwiatowy", jest pochodzenia kreteskiego i prawdopodobnie tego samego pochodzenia s sowa pokrewne, jak na przykad kerion, "plaster miodu ', kerinos, , ,woskowy'', keraphis, , ,rodzaj szaraczy''. Ker, ktrej imi (wymawiane rwnie Kar lub Q're) z czasem zaczo oznacza powszechnie "los", "zagad", lub "przeznaczenie" - w liczbie mnogiej za keres, "przeciwnoci, plagi, niesychane dolegliwoci" - bya w istocie zapewne kretesk bogini-pszczo, Bogini mierci w yciu. Tak wic Ajschylos (Siedmiu przeciw Tebom, 777) nazywa Sfinksa "porywajc mczyzn Kar".

83

MIDAS a. Midas, syn wielkiej bogini Idy i satyra, ktrego imi nie utrwalio si w pamici ludzkiej, by lekkomylnym krlem macedoskiego Bromion, gdzie panowa nad Brygijczykami, zwanymi rwnie Moschijczykami, i tam te urzdzi swoje synne ogrody rane.l Kiedy by jeszcze niemowlciem, widziano procesj mrwek wspinajc si po bokach jego koyski, a kada z nich niosa ziarnko pszenicy, ktre kada na wargach picego dziecka. Wieszckowie odczytali to niezwyke zdarzenie jako przepowiedni oznaczajc, e czekaj go w przyszoci wielkie bogactwa. Gdy podrs, nauczycielem jego by Orfeusz.2 b. Pewnego dnia stary hulaka satyr Sylen oderwa si od wesoej armii Dionizosa, ktra wanie opuszczaa Tracj i wkraczaa do Beocji. Pogronego w gbokim nie po kolejnej popijawie Sylena znaleziono w ogrodzie ranym. Ogrodnicy zwizali go girlandami kwiatw i zaprowadzili przed Midasa, ktremu opowiedzia cudowne historie o olbrzymim kontynencie pooonym za rzek Okeanos, zupenie odcitym od poczonego obszaru Europy, Azji i Afryki. Byo tam mnstwo wspaniaych miat, zamieszkanych przez szczliwych, dugowiecznych olbrzymw posiadajcych znakomity system prawny. Dawno ju temu wyruszya na okrtach wielka ekspedycja,

246

83.b- 83.e

w sile co najmniej dziesiciu milionw ludzi, by po przekroczeniu Okeanosu odwiedzi Hiperborejczykw, kiedy jednak przekonali si, e nigdzie na stazym wiecie nie jest tak dobrze jak w ich wanym kraju, zawrcili zniechceni. Mwi o rnych cudach wspomnia rwnie Sylen o straszliwym wirze, ktrego nie przeby jeszcze aden podrnik. W pobliu pyn dwie rzeki. Na brzegach pierwszej rosn drzewa rodzce owoce, ktre powoduj, e kady, kto ich sprbuje, pacze, lamentuje i w kocu umiera. Natomiast owoce rosnce na drugim brzegu przywracaj modo nawet w pnym wieku, co wicej, cofajc si poprzez wiek dojrzay, wczesne lata mskoci i lata modziecze ludzie staj si z powrotem dziemi, potem niemowltami i w kocu nikn zupenie! Midas, oczarowany fantazjami Sylena, goci go przez pi dni i pi nocy, po czym nakaza przewodnikowi # odprowadzi go do kwatery Dionizosa.3 c. Dionizos, ktrego zaniepokoia nieobecno Sylena, zapyta, jakiej nagrody yczy sobie Midas. Ten za odpowiedzia bez chwili namysu: - Niechaj wszystko, czego si dotkn, zamieni si w zoto! Okazao si jednak, e nie tylko kamienie, kwiaty i wszystkie sprzty w domu zamieniy si w zoto, lecz take kiedy zasiad do stou, to samo stao si z jedzeniem, ktre jad, i wod, ktr popija. Wkrtce Midas zacz baga, by pozwolono mu cofn prob, poniewa grozia mu mier z godu i pragnienia. Rozbawiony Dionizos nakaza mu uda si do rda rzeki Paktolos w pobliu gry Tmolos i umy si w jej wodach. Midas usucha i natychmiast utraci dar przemieniania wszystkiego, czego dotkn, w zoto, ale rzeka Paktolos jest po dzi dzie zotodajna.4 d. Kiedy Midas wkroczy do Azji z orszakiem Brygijczykw, adoptowa go

bezdzietny krl frygijski, Gordios. Gordios by niegdy biednym wieniakiem. Pewnego dnia zdumiqny zobaczy, e na dyszlu jego wozu zaprzonego w woy usiad orze krlewski. Wygldao na to, e ptak nie ma zamiaru ruszy si z miejsca, wic Gordios popdzi swj zaprzg ku frygijskiemu Telmissos, stanowicemu obecnie cz Galacji, gdzie bya zasugujca na wiar wyrocznia. Przed bram miasta spotka jednak mod prorokini, ktra ujrzawszy ora na dyszlu zacza nalega, by Gordios natychmiast zoy ofiary Zeusowi Krlowi. - Pozwl, wieniaku, e pojad z tob - powiedziaa - by si upewni, e wybierzesz waciwe ofiary. - Z przyjemnoci - odpowiedzia Gordios. - Wygldasz mi na mdr i rozsdn mod niewiast. Czy nie zechciaaby mnie polubi? - Natychmiast po zoeniu ofiar - odpara prorokini. e. Tymczasem zmar nagle krl#Frygii nie pozostawiajc potomka. Wyrocznia oznajmia: "Frygijczycy, na wozie zaprzonym w wou nadjeda wasz nowy krl ze sw maonk! " , Gdy wz wjecha na rynek Telmissos, orze natychmiast zwrci powszech-

82.e- 83.1

247

n uwag i Gordios jednomylnie zosta wybrany krlem. W dowd wdzicznoci powici Zeusowi wz razem z jarzmem, ktre przywiza do dyszla w szczeglny sposb. Wyrocznia owiadczya, e ten, komu uda si rozsupa wze, zostanie wadc caej Azji. Dyszel i jarzmo zoono z czasem na akropolu w Gordion, miecie zaoonym przez Gordiosa, a kapanki Zeusa przez wiele stuleci strzeg#y zazdronie tych przedmiotw, a wreszcie Aleksander Macedoski bez wahania przeci wze mieczem.5 f. Po mierci Gordiosa na tron wstpi Midas. Krzewi on kult Dionizosa i zaoy miasto Ankyr. Brygijczycy, ktrzy z nim przybyli, przybrali nazw Frygijczykw, a krlowie Frygu po dzie dzisiejszy nosz na przemian imi Midasa lub Gordiosa. Oto dlaczego pierwszy Midas jest obecnie mylnie uwaany za syna Gordiosa.s g. Midas bra udzia w synnym konkursie muzycznym midzy Apollinem i Marsjaszem, w ktrym dziowa bg rzeczny Tmolos. Przyzna on nagrod Apollinowi, kiedy za Midas nie zgodzi si z orzeczeniem, bg ukara go olimi uszami. Przez duszy czas udawao si Midasowi ukrywa uszy pod czapk frygijsk, ale jego golibroda odkry prawd i nie potrafi zatrzyma wstydliwej tajemnicy przy sobie, chocia Midas zagrozi mu kar mierci za jej zdradzenie. Wykopa wic balwierz d na brzegu rzeki i upewniwsy si, e nikogo nie ma w pobliu, szepn: "Krl Midas ma ole uszy! Potem zasypa d i odszed uspokojony. Niedugo jednak dae mu byo zachowa spokj. Na brzegu wyrosa trzcina, ktra szeptem powtarzaa tajemnic wszystkim przechodniom. Gdy Midas si dowiedzia, e jego haba staa si publiczn tajemnic, skaza balwierza na mier, napi si byczej krwi i zgin ndznie.' #.Hyginus, Fabulae, 274; Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, V1.27; Herodot, I.14 i 138. ?.Cycero, O wieszczeniu, I.36; Valerius Maximus, I.6.3; Owidiusz, Przemiany, XI.

92-93. 3. Elian, Varia historia, III.18. 4.Plutarch, Minos, 5; Owidiusz, Przemiany, X1.90 i nast.; Hyginus, Fabulae, 191; Wergiliusz, Sielanki, V1.13 i nast. 5. #Arian, Anaba za Aleksandra, II.3. 6. Justyn, XI.7; Pauzaniasz, I.4.5; Elian, Varia historia, IV.17. 7. Owidiusz, Pi#zemiany, XI.146 i nast.; Persjusz, Satyry, I.121; Strabon, I.3.21.

l. Hipoteza identyfikujca Midasa z Mit, krlem Moschijczykw ("ludzi-cielt"), czyli Muszki, ludu pochodzcego z Pontu, ktry w poowie drugiego stulecia przed Chr. zamieszkiwa zachodni cz Tracji, znan pniej jako Macedonia, jest wierzytelna. Moschijczycy przeprawili i przez Hellespont okoo roku 1200 przed Chr., zamali potg Hetytw w Azji Mniejszej i zdobyli ich stolic Pteri. Nazwa "Moschijczyk" odnosi si zapewne do kultu modego byczka j#ko ducha witego roku. Ogrody rane Midasa i powie o jego narodzinach wiadczyyby

248

83.1- 83.5

o istnieniu kultu orgiastycznego Afrodyty, ktrej powicona bya ra. Opowie o dotkniciu zamieniajcym w zoto wymylona zostaa jako wytumaczenie bogactw dynastu Mita i obecnoci zota w rzece Paktolos. Czsto te si uwaa, e ole uszy zasugerowao przedstawienie Midasa w ateskim dramacie komicznym w postaci satyra z obrzydliwie wyduonymi uszami. 2. Poniewa osy byy poWicone jego dobrodziejowi Dionizosowi, ktry dwoje tych zwierzt umieci midzy gwiazdami (Hyginus, Astronomia,11.23), jest rzecz prawdopodobn, e Midas szczyci si swym olim przybraniem. Para olich uszu na trzcinowym berle bya oznak wadzy krlewskiej wszystkich egipskich bogw dynastycznych dla upamitnienia czasu, kiedy Set o olich uszach (zob. 35. 4) panowa w ich panteonie. Z czasem znaczenie Seta bardzo podupado, cho chwilowo przywrcili mu je hyksoscy krlowie w pierwszej poowie drugiego tysiclecia przed Chr., poniewa za Hetyci stanowili cz wielkiej hordy pnocnych najedcw, ktrym przewodzili Hyksosi, mg wic olouchy Midas susznie roci sobie prawo do suwerennej wadzy w imieniu Seta nad imperium hetyckim. W epoce przeddynastycznej Set rzdzi drug poow roku i co roku zabija swego brata Ozyrysa, ducha pierwszej poowy roku, ktrego emblematem by byk. W istocie bya to dobrze znana para krlewskich blinit stale walczca o wzgldy swej siostry, bogini ksiyea Izydy. 3. Obraz, z ktrego wywodzi si historia balwierza Midasa, przedstawia prawdopodobnie mier krla-osa. Jego wosy, rdo wadzy krlewskiej, przypominajce promienie soneczne, zostay podobnie cite jak wosy Samsona (zob. 91. I.), cit za gow pochowano w ziemi, by strzega miasta Ankyry przed najazdem. Trzcina jest symbolem wieloznacznym. Jako "drzewo" dwunastego miesica (zob. 52.3) jest wieszczym ostrzeeniem krla przed blisk mierci, ale nadaje take godno krlewsk jego nastpcy. Krew byka miaa wielk si magiczn i dlatego pi mogy j bezkarnie tylko kapanki Matki Ziemi (zob. 51.4 i 155a), a jako krew Ozyrysa stanowia szczegln trucizn dla krla-osa. 4. Tajemnica wza gordyjskiego miaa, jak si zdaje, charakter religijny - prawdopodobnie chodzio o nie wymawiane imi Dionizosa - by to wze-monogram zawizany na bykowcu.

Miasto Gordion stanowio klucz do Azji (Mniejszej), poniewa jego cytadela panowaa nad jedynym nadajcym si do uytku szlakiem z Troi do Antiochu. Miejscowi kapani mogli zdradzi tajemnic jedynie krlowi Frygii, podobnie jak tylko arcykapan w Jerozolimie zna nie wymawiane imi Jehowy. Brutalne przecicie wza przez Aleksandra, kiedy koncentrowa w Gordion sw armi, przygotowujc si do inwazji na Azj, pooyo kres dawnemu systemowi, stawiajc si miecza nad tajemnic religijn. Nazwa Gordios (od gryzein, "chrzka mrucze") pochodzia prawdopodobnie od pomruku rozlegajcego si przy jego wieszczym sanktuarium. 5. Trzy przypadki opowiedziane przez Plutarcha (ywot Solona, 25-29) pozwalaj si domyli, dlaczego opowie o kontynencie atlantyckim zostaa przypisana pijanemu Syleno#ui. Pierwszy, to dalekie podre Solona po Azji Mniejszej i Egipcie; drugi, to e dawa wiar opowieci o Atlantydzie (zob. 39b) i przedstawi j w poemacie epickim ; trzeci, e posprzecza si z dramaturgiem Tespisem, ktry w swych sztukach o Dionizosie wkada w usta satyrw humorystyczne wypowiedzi, prawdopodobnie obfitujce w aktualne aluzje. - Czy nie boisz si, Tespisie - pyta Solon - powtarza tylu kamstw przed tak liczn publicznoci? A gdy Tespis odpowiedzia: - Jakie to ma znaczenie, skoro caa sztuka jest artem? - Solon gwatownie uderzy pak w ziemi i rzek: - Pozwlmy na takie arty w naszym teatrze, a wkrtce znajd si w naszych ukadach itraktatach! Elian, powoujcy si na Teopomposa, zna, jak si zdaje, z drugiej czy trzeciej rki jak komedi Tespisa lub jego ucznia Pratinasa, w ktrej Solona wymiano za opowiadanie utopijnych kamstw w poemacie epicznym i przedstawiony by w postaci Sylena wdrujcego bez celu po

83.5 - 84.c 249 Egipcie i Azji Mniejszej (zob. 27b). Imiona Sylen i Solon nie rni si zbytnio i podobnie jak Sylen by nauczycielem Dionizosa, Solon naucza Pizystrata, ktry za jego bodaj rad zapocztkowa obrzdy dionizyjskie w Atenach (zob. 27.5). 6. Solon by moe zebra podczas swoich podry fragmenty atIantyckich opowieci, ktre wcieli do swego eposu i ktre pniej zostay wyzyskane w teatralnej parodii; na przykad celtyckie legendy o Krainie Modoci za Oceanem, dokd Zotowosa Niamh zabraa Oisina i skd po wielu stuleciach powrci do Irlandu. Oisinowi, warto przypomnie, obrzyda degeneracja jego ludu, gdy porwna go z ludem Niamh, i gorzko aowa swego powrotu. Nieprzekraczalny wir jest owym synnym wirem wymienianym przez staroytnych fizykw, powstaym w tym miejscu, gdzie ocean przelewa si poza brzegi wiata w nico. Solon sysza rwnie geografw dyskutujcych na temat moliwoci istnienia kontynentu atlantyckiego. Snuli na ten temat przypuszczenia Eratostenes, Meja, Cycero i Strabon, a Seneka przepowiedzia jego odkrycie w drugim akcie Medei. Fragment ten podobno wry si gboko w pami modemu Kolumbowi.

84 KLEOBIS I BITON

a. Dwaj modzi Argiwowie, Kleobis i Biton, byli synami kapanki Hery w Argos. Razu pewnego, kiedy nadesza ju pora odprawiania obr#dw ku czci bogini, a biae woy, ktre miay by zaprzgnite do witego rydwanu kapanki, nie wrciy jeszcze z pastwiska, Kleobis i Biton sami wprzgli si do rydwanu i zacignli go do wityni znajdujcej si w odlegoci prawie piciu mil. Kapanka, wzruszona ich synowskim przywizaniem, modlia si do bogini, by im zesaa najlepsze dary, jakie moe zaofiarowa miertelnikom, a kiedy dopenia ju obrzdw, Kleobis i Biton udali si na spoczynek w wityni, aby nigdy ju z tego snu si nie obudzi.l b. Podobny dar otrzymali Agamedes i Trofonios, synowie Erginosa. Bliniacy ci wybudowali kamienny prg na fundamentach, ktre sam Apollo pooy pod sw wityni w Delfach. Wyrocznia jego oznajmia#im: "Radujcie si i pozwalajcie sobie na wszelkie przyjemnoci przez sze dni; sidmego dnia speni si wasze najskrytsze yczenie." Sidmego dnia znaleziono ich obu nieywych w kach. Std bierze si powiedzenie: "Ulubiecy bogw umieraj modo. '' 2 c. Trofonios zosta pniej nagrodzony wasn wyroczni w Lebadei w Beocji.3 1. Herodot, I.31; Pauzaniasz, II.20.2. 2. Pindar cyt. przez Plutarcha, Pocieszenie dla Apoloniusza,14; Hymn Homerycki do Apollina, 294-299; Menander, Fragmenta comicorum graecorum, IV.105, wyd. Meinecke. 3. Herodot, I.46; Eurypides, lon, 300.

250

84.1- 85.b

l. Mit o Kleobisie i Bitonie odnosi si prawdopodobnie do ofiar ludzkich skadanych przy konsekracji nowej wityni bogini ksiyca. W Argos wybierano bliniakw, ktrzy zastpowali wspkrlw, i zaprzgano ich do rydwanu ksiycowego zamiast biaych bykw skadanych zazwyczaj w ofierze. Chowano ich zapewne pod progiem wityni, by odpdzi hieprzyjazne moce (zob.169h). Dlatego przypuszczalnie nazywano niekiedy bliniakw Kastora i Polideukesa (zob. 62c) Ojbalidami, co mogo oznacza "synowie progu wityni", a nie "ci, ktrzy maj aciat skr owiec". Widocznie kapani Apollina w Delfach przejli ten obyczaj, chocia bogini ksiyca, ktrej waciwie naleao skada ofiary, nie miaa mocnej pozycji w tej wityni. 2. Funkcj planetarn sidmego dnia powiconego tytanowi Kronosowi (i Kronosowemu Jehowie w Jerozolimie) by "odpoczynek", ale "odpoczynek" oznacza mier ku czci boginidlatego Trofonios otrzyma jako nagrod wyroczni herosa (zob. 51i).

85 NARCYZ

a. Narcyz by Tespijczykiem, synem bkitnej nimfy Lejriope, ktr bg rzeczny Kefizos razu pewnego otoczy zwojami swoich strumieni i uwid. Wieszczek Tejrezjasz powiedzia Lejriope, pierwszej osobie, ktra zwrcia si do niego o porad: "Narcyz bdzie y dugo pod warunkiem, e nigdy siebie nie zobaczy." Ni w tym nie byo dziwnego, e kady mgby si zakocha w Narcyzie, albowiem ju w dziecistwie odznacza si niezwyk urod, a tak by z niej dumny, e gdy mia lat szesnacie, jego droga usana bya zamanymi sercami kochankw obu pci, ktrych wzgldy odrzuci. b. Kochaa si w nim midzy innymi nimfa Echo, ktra stracia wasny gs i moga ju tylko gupio powtarza cudze okrzyki. Bya to kara za to, e zabawiaa przez dugie godziny Her nie koczcymi si opowieciami, gdy w tym czasie nimfy grskie, konkubiny Zeusa, z dala od jej zazdrosnych oczu korzystay z wolnoci. Pewnego dnia wybra si Narcyz zastawia sida na jelenie, a Echo sza za nim przez bezdrony las marzc o tym, by mc do niego przemwi, ale nie zdoaa odezwa si pierwsza. Narcyz stwierdziwszy, e zgubi swych towarzyszy, zawoa: - Hej ! - Hej! - odpowiedziaa Echo zdumionemu Narcyzowi, ktry nie widzia nikogo w pobliu. - Chod tu ! - Chod tu ! - Dlaczego si kryjesz przede mn? - Dlaczego si kryjesz przede mn? - Spotkajmy si! - Spotkajmy si! - powtrzya Echo i uradowana wyskoczya ze swej kryjwki rzucajc si na szyj Narcyzowi. On jednak brutalnie j odtrci i uciek.

85.b-85.1

251

- Umr, a ciebie nie pokocham! - krzykn. - Kocham! - skarya si aonie Echo. Ale Narcyz znik ju, ona za spdzia reszt ycia w samotnych wwozach ginc z mioci i smutku, a zosta po niej tylkn gos.l c. Pewnego dnia posa Narcyz miecz najbardziej uporczywemu zalotnikowi, Amejniosowi, ktremu nazw sw zawdzicza rzeka Amejnios, dopyw rzeki Helisson, ktra wpada do Alfejosu. Amejnios przebi si tym mieczem na progu domu Narcyza, wzywajc bogw, by go pomcili. d. Usyszaa t prob Artemida i sprawia, e Narcyz si zakocha, ale nie mg zazna spenienia swej mioci. Pod gr Donakon w Tespiaj napotka na swej drodze rdo czyste jak srebro, ktrego wody nigdy jeszcze nie zamcio ani bydo, ani ptaki, ani dzikie zwierzta, ani nawet gazki spadajce z drzew, ktre je ocieniay. Zmczony, pad na traw, pochyli si, by ukoi pragziienie, i zakocha si we wasnym odbiciu. Prbowa pocztkowo obj i ucaowa piknego chopca spogldajcego ku niemu z wody, ale wtem rozpozna w nim siebie i odtd przez dugie godziny lea wpatrujc si

z zachwytem w tafl wodn. Jake mg znie stan taki, w ktrym posiada, a jednak posi nie mg? al go trawi, a jedak cierpienia te sprawiay mu przyjemno, wiedzia bowiem, e przynajmniej to drugie ja, cokolwiek by si wydarzyo, pozostanie mu wierne na zawsze. e. Echo nie wybaczya co prawda Narcyzowi, ale razem z nim si smucia i powtarzaa ze wspczuciem: "Niestety! Niestety! ", gdy wbija sobie sztylet w pier, i powtrzya za nim jego ostatnie sowa: "egnaj, modziecze, na prno ukochany!" Krew wsika w ziemi i wyrosy z niej biae narcyzy z czerwon koron, z ktrych obecnie przygotowuje si w Cheronei balsam kojcy. Zaleca si go na dolegliwoci ucha (chocia moe wywoa ble gowy), jako ma na rany i jako lekarstwo na odmroenia.2 1. Owidiusz, Przemiany, II1.341-401. 2. Pauzaniasz, VIII.29.4 i IX.31.6; Owidiusz, Przemiany, 402-510; Konon, Opowiadania, 24; Pliniusz, Historia naturalna, XX1.75.

l. W staroytnoci "narcyzem" w wiecach Persefony i Demeter (Sofokles, Edyp w Kolonie, 682-684), zwanym take leirion, bya lilia o trzech patkach lub irys, kwiat powicony potrjnej bogini i noszony jako szkaplerz, gdy trzeba byo przebaga trzy dostojne Erynie (zob.115c). Kwitnie pn jesieni na krtko przed "narcyzem poety", i dlatego zapewne przedstawiano Lejriope jako matk Narcyza. Ta fantastyczna przypowie moralna - ubocznie zreszt tumaczca lecznicze waciwoci oliwy z narcyza, powszechnie znanego narkotyku, jak na to wskazuje pierwsza sylaba imienia Narkissos - zostaa by moe wydedukowana z obrazu przedstawiajcego zrozpaczonego Alkmeona (zob. 107e) lub Orestesa (zob. 114a) lecego w wiecu z ilii na brzegu sadzawki po daremnej prbie oczyszczenia si z zabjstwa matki, Erynie bowiem nie day si przebaga. Echo jest na tym obrazie szydzcym duchem matki, Amejnios za jego zamordowanym ojcem.

252

85.2 - 86. I

2. Ale -issos, podobnie jak -inthos, jest kocwk kretesk i zarwno Narcyz, jak i Hiacynt s bodaje imionami kreteskiego herosa kwiatu wiosennego, ktrego mier opakuje bogini na zotym piercieniu z akropoli mykeskiej. W innym miejscu Narcyz nazwany zosta Anteuszem (zob. 159.4), przydomkiem Dionizosa. Lilia bya ponadto krlewskim emblematem wadcy Knossos. Na malowanej paskorzebie znalezionej wrd ruin paacu kroczy on z berem w rku przez k, na ktrej rosn lilie, w koronie i naszyjniku z lilii polnych.

86 FYLLIS I KARIA a. Fyllis, ksiniczka tracka, kochaa si w Akamasie, synie Tezeusza;

ktry wyruszy na wojn trojask. Po skoczonej wojnie, kiedy flota ateska ju wrcia, czsto wychodzia na brzeg majc nadziej, e zobaczy jego okrt, ale przybycie statku opnia awaria, Fyllis za po dziewiciu daremnych spacerach umara z alu w miejscu zwanym Enneodos. Atena przemienia j w drzewo migdaowe, Akamas za, ktry przyby nastpnego dnia, mg ju tylko obejmowa szorstk kor. Pod jego pieszczotami rozkwity gazie, zanim jeszcze pojawiy si licie, i odtd jest to szczeglna cecha drzewa migdaowego. Co roku Ateczycy tacem czcz Fyllis i Akamasa.l b. Karia, crka krla lakoskiego, bya ukochan Dionizosa, lecz zmara nagle w Kariaj i zostaa przez swego kochanka zamieniona w drzewo orzecha. Artemida powiadomia o tym Lakoczykw, ktrzy wybudowali wityni Artemidzie Kariatis i std wywodzi si nazwa kariatyd, posgw kobiet uywanych jako kolumny. W Kariaj rwnie odbywaj si doroczne tace lakoskich kobiet ku czci bogini, a nauczyli ich Dioskurowie.2 1. Lukian, O tacu, 40; Hyginus, Fabulae, 59; Serwiusz o Sielankach, Wergiliusza, V.10; pierwszy mitograf watykaski,159. 2. Pauzaniasz, III.10.8 i IV.16.5; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V111.29.

1. Oba mity maj tumaczy kultow rol migdaa i orzecha podczas wit ku czci Kar, czyli Karii (zob. 57.2), znanej rwnie jako Metyda (zob. ld i 9d), tytanki mdroci. Zostay one prawdopodobnie wydedukowane z obrazu przedstawiajcego modego poet oddajcego cze religijn drzewu orzecha w obecnoci bogini i dziewi kobiet wykonujcych przy tym taniec w kole. Enneodos, wystpujcy rwnie w legendzie o trackiej Fyllis, ktra doprowadzia do obdu Demofonta (zob. 169i), oznacza "dziewi podry". Liczba dziewi zwizana bya z orzechem u bardw irlandzkich, orzechy za z natchnieniem poetyckim. W ich kalendarzu drzewnym (zob. 52.3) litera coll ("C"), oznaczajca "leszczyn", rwnie odpowiadaa liczbie "dziewi". Wedug irlandzkiego.Dinnschenchas nad rdem natchnienia w rzece Boyne roso dziewie drzew leszczyny, odpowiadajcych sztuce poetyckiej, a na drzewach mieszkay ctkowane, piewajce ryby. Inne Karie ("drzewa orzechu") w Arkadii rosy w pobliu rzeki, o ktrej Pauzaniasz pisze, i y w nich ten sam szczeglny gatunek ryb (Pauzaniasz, VIII.14.1-3 i 21.1; Atenajos, VIII. s. 331).

86.2-87.b

253

2. Bogini Kar, od ktrej wywodzi si nazwa Karia, staa si italsk bogini-wieszczk Karment, "Mdr Kar" (zob. 52.5; 82.6; 95.5 i 132.o), Kariatydy za s nimfami orzechapodobnie jak Melie s nimfami jesionu, Melie nimfami jabek, a driady nimfami dbu. Pliniuszowi zawdziczamy legend o Kar, ktra wynalaza sztuk wieszczenia (Historia naturalna, VII1.57). Fyllis ("liciasta") moe by skromn greck wersj palestyskiej i mezopotamskiej Wiekiej Bogini Belili. W micie o Demofoncie jest ona rwnie powizana z Re (zob.169j).

87

ARION # a. Arion z Lesnos, syn Posejdona i nimfy Oneai, gra mistrzowsko na lirze i wynalaz dytyramb ku czci Dionizosa. Pewnego dnia jego opiekun Periander, tyran Koryntu, pozwoli mu, aczkolwiek niechtnie, wybra si do Tajnaros na Sycylii, dokd zaproszono Ariona, by wzi udzia w igrzyskach muzycznych. Arion zdoby nagrod, a jego wielbiciele obsypali go tyloma wspaniaymi darami, e wzbudzio to chciwo eglarzy, ktrzy mieli przewie go z powrotem do Koryntu. - Strasznie nam przykro, Arionie - owiadczy kapitan statku - ale musisz umrze. - Jak zbrodni popeniem? - zapyta Arion. - Jeste zbyt bogaty. - Oszczd mnie, a podaruj ci wszystkie moje nagrody - baga Arion. - Cofniesz obietnic natychmiast po przybyciu do Koryntu - odrzek kapitan - i ja zrobibym to samo na twoim miejscu. Dar wymuszony nie jest darem. - Trudno - powiedzia Arion z rezygnacj - ale pozwl mi przynajmniej zapiewa ostatni pie. Kapitan si zgodzi,# Arion za wszed na dzib statku w najpikniejszej swej szacie, skierowa do bogw wzruszajc pie, po czym wyskoczy za burt. Okrt popyn dalej. _ b. Pie jego jednak zwabia awic rozkochanych w muzyce delfinw. Jeden z nich wzi Ariona na swj grzbiet, tego samego jeszcze wieczora przegoni okrt i dotar do portu w Koryncie na kilka dni przed zakotwiczeniem statku. Periander nie posiada si z radoci dowiedziawszy si o cudownym ocaleniu, delfin za, ktry nie chcia si rozsta z Arionem, wraz z nim uda si na dwr krlewski, ale wkrtce zmogo go wystawne ycie. Arion sprawi delfinowi wspaniay pogrzeb. Kiedy okrt zawin do portu, Periander wezwa kapitana wraz z zaog i udajc niepokj wypytywa si o Ariona. - Zatrzyma si w Tajnaros - odpowiedzia kapitan - ulegajc niezwykle hojnej gocinnoci mieszkacw.

254

87.b- ft7.3

Perian#er zmusi ich wszystkich, by nad grobem delfina przysigli, e mwi prawd, po czym nagle skonfrontowa ich z Arionem. Nie mogli wyprze si winy i na miejscu zostali straceni. Apollo umieci potem wizerunek Ariona i jego liry wrd gwiazd.l c. Arion nie by bynajmniej pierwszym #zowiekiem uratowanym przez delfiny. Delfin ocali Enalosa, gdy ten skoczy za burt, by poczy si ze sw kochank Fineis, na ktr zgodnie z przepowiedni wyroczni pad los i zostaa wrzucona do morza, by przebaga Amfitryt - bya to ekspedycja na Lesbos synw Pentilosa udajcych si tam jako pierwsi kolonici - towarzyszka za delfina uratowaa Fineis. Inny delfin ocali ycie Falantosowi, ktz'# omal nie uton w Morzu Kryzejskim w drodze do Italii. Ikadiosa, kreteskiego brata Japysa, ktrego statek rozbi si w drodze do Italii,delfin doprowadzi do Delf, i i temu wanie zawdzicza miejscowo sw nazw, delfin by bowiem

Apollinem w przebraniu. 1. Herodot,1.24; scholia do d olimpijskich Pindara, XIII.25; Hyginus, Fabulae,194; Pauzaniasz, III.25.5. 2. Plutarch, Uczta siedmiu mdrcw, 20; Pauzaniasz, X.13.5; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.332.

1. Arion i Periander s postaciami historycznymi z VII w. przed Chr. ; zachowa si fragment Hymnu do Posejdona Ariona. Opowie opiera si zapewne po czci na legendzie o pieni Ariona, ktra zwabia awic delfinw i w ten sposb powstrzymaa kilku eglarzy od morderstwa z chciwoci - powszechnie wiadomo, e delfiny i foki s wraliwe na muzyk - czciowo za na mylnej interpretacji posgu przedstawiajcego boga Palajamona przybywajcego do Koryntu na grzbiecie delfina z lir w rku (zob. 70. 5). Opowie otrzymaa zabarwienie mityczne dziki temu, e Arion zosta przedstawiony jako syn Posejdona, podobnie jak jego imiennik, dziki ko Arion (zob. 16f), i przez nadanie jego imienia konstelacji Liry. Pauzaniasz jako pisarz trzewy i wiarygodny podaje w wtpliwo powtrzon przez Herodota zasyszan opowie o Arionie, ale donosi, e w Poroselene widzia na wasne oczy delfina zranionego przez rybakw, ktremu nastpnie opatrzy rany chopczyk, za co delfin zjawia si na kade jego zawoanie i pozwoli mu edzi na swoim grzbiecie (III.25.5). Nasuwa to nam przypuszczenie, e przybycie Noworocznego Dziecicia przedstawiano w Koryncie za pomoc oswojonego delfina przeszkolonego przez kapanw soca. 2. Mit o Enalosie i Fineis zosta prawdopodobnie wydedukowany z obrazu przedstawiajcego Amfitryt i Trytona jedcych na grzbietach delfinw. Plutarch pisze rwnie o zwizkach Enalosa z kultem omiornicy, imi jego za przypomina imi Edypa, korynckiego Noworocznego Dziecicia (zob.105.1 ), ktrego odpowiednikiem by zapewne w Mitylenie, podobnie jak Falantos w Italii. Taras, syn Posejdona i crki Minosa, Satyrai ("pochodzcej od satyrw"), by Noworocznym Dzieciciem przybywajcym na grzbiecie delfina do Tarentu, gdzie podobno zaoy i posiada swe sanktuarium herosa (Pauzaniasz, X.10.4 i 13.5; Strabon, V1.3.2). Falantos, zaoyciel doryckiego Tarentu, w roku 708 przed Chr. przej kult delfina od pozostajcych pod wpywem kultury kreteskiej Sikelw, ktrych tam zasta. 3. Imi Ikadiosa, oznaczajce "dwudziestego", jest by moe zwizane z dniem miesica, w ktrym wicono jego nadejcie.

88.a - 88.d 255

88 MINOS I JEGO BRACIA a. Kiedy Zeus porzuci Europ po spodzeniu z ni na Krecie Minosa,

Radamantysa i Sarpedona, wysza ona za m za panujcego krla kreteskiego, Asteriosa, ktrego ojciec, Tektamos, syn Dorosa, przywid na wysp grup kolonistw zoon z osiedlecw eolskich i pelazgijskich, po czym polubi jedn z crek Kreteusa Eola.l b. Maestwo to okazao si bezdzietne, a wwczas Asterios adoptowa Minosa, Radamantysa i Sarpedona, mianujc ich swoimi nastpcami. Bracia jednak, po dojciu do penoletnoci, pokcili si o piknego chopca Miletosa, w ktrym zakochali si rwnoczenie. Miletos by synem Apollina i nimfy Arei, zwanej przez niektrych Dejon, przez innych za Tej.z Miletos, ktry wybra Sarpedona, zosta wygnany z Krety przez Minosa. Uda si wwcas z wielk flot do Karii w Azji Mniejszej, gdzie zaoy miasto i krlestwo Miletu. W poprzednich dwch pokoleniach krajem tym, zwanym Anaktori, rzdzi olbrzym Anaks, syn Uranosa i Matki Ziemi, oraz syn jego, rwnie olbrzymi Asterios. Szkielet Asteriosa, ktrego Miletos zabi, a nastpnie pochowa na maej wysepce lecej w pobliu Lade, zosta niedawno wykopany, ma on co najmniej dziesi okci dugoci. Niektrzy jednak utrzymuj, e Minos, podejrzewajc Miletosa o przygotowywanie spisku majcego na celu obalenie go i zagarnicie krlestwa, ograniczy si jedynie do ostrzee, poniewa ba si Apollina, i Miletos uciek do Karii z wasnej woli.# Inni twierdz, e chopcem, ktry wywoa ktni, by nie Miletos, lecz niejaki Atymnios, syn Zeusa i Kasjopei, lub Fojniks.4 c. Po mierci Asteriosa Nli#es-#osi swe roszczenia do tronu i na dowd przysuguj#cych mu praw chepi si, e bogowie odpowiedz na kad jego modlitw: Powici wic otarz Posejdonowi, poczyni wszystkie przygotowania do fiary, po czym si modli, by z morza wyoni si byk. Natychmiast na brzeg wypyn olniewajcej bieli byk, lecz Minos tak urzeczony by jego piknoci, e odesa go do swych trzd, w ofierze za zoy innego. Wszyscy Kreteczycy uznali roszczenia Minosa do tronu, tylko Sarpedon, wci jeszcze opakujcy Miletosa, utrzymywa, e yczeniem Asteriosa byo podzielenie kraju na trzy rwne czci pomidzyjego trzech nastpcw. Minos istotnie podzieli wysp na trzy czci i wybra dla kadej stolic.5 d. Sarpedon, wygnany przez Minosa z Krety, uciek do Cylicji w Azji Mniejszej, gdzie zawar z Kiliksem sojusz przeciw Milezyjczykom, pokona ich i zosta ich krlem. Zeus obdarowa go przywilejem ycia przez trzy pokolenia, a gdy w kocu umar, krlestwo milezyjskie nazwane zostao Licj po jego nastpcy Likosie, ktry wraz z nim przyj azyl, kiedy Ajgeus wygna go z Aten.s

256

88.e- 88.h

e. Minos tymczasem polubi Pazyfae, crk Heliosa i nimfy Krety, znanej rwnie jako Perseis. Posejdon jednak, mszczc si za zniewag wyrzdzon mu przez Minosa, spowodowa, e Pazyfae zakochaa si w byku nie zoonym w ofierze. Wyznaa sw nienaturaln namitno Dedalowi, synnemu rzemielnikowi ateskiemu, przebywajcemu wanie na wygnaniu w Knossos, gdzie ku radoci Minosa i jego rodziny robi dla nich drewniane, poruszajce si lalki. Dedal obieca pomc i zbudowa pust wewntrz, drewnian krow

na koach ukrytych w kopytach, obcign j`krowi skr i popchn na k w pobliu Gortys, gdzie pod dbami pas si l#.yk Posejdona midzy krowami Minosa. Pokazawszy Pazyfae, w jaki sposb naley otworzy drzwi ukr#te w tylnej czci krowy, jak wlizn si do rodka i umieci nogi w tylnych rej odnach, Dedal usun si dyskretnie. Niedugo potem zjawi si biay byk, pokry krow i w ten sposb zaspokojona zostaa dza Pazyfae. Urodzia z tego zwizku Minotaura, potwora o gowie byka i ciele czowieka.7 f. Niektrzy jednak twierdz, e Minos, ktry co roku skada Posejdonowi najlepszego byka, pewnego razu nie zoy waciwego daru, ofiarujc drugiego z rzdu byka, i wtedy to mia si rozgniewa Posejdon. Inni jeszcze utrzymuj, e Minos obrazi Zeusa, a jeszcze inni, e Pazyfae przez wiele lat nie prbowaa przebaga Afrodyty, i ta ukaraa j ow potworn dz. Z czasem byk wyrs, zdzicza, pustoszy ca Kret, a wreszcie Herakles schwyta zwierza i sprowadzi do Grecji, gdzie zabi go w kocu Tezeusz.s g. Minos zwrci si do wyroczni o rad, jak ma unikn plotek i ukry hab Pazyfae. Odpowied brzmiaa: "Ka Dedalowi, by wybudowa dla ciebie kryjwk w Knossos!" Dedal zrobi, co mu polecono, i Minos spdzi reszt ycia w gmatwaninie korytarzy bez wyjcia, zwanej labiryntem, a w samym rodku ukry Pazyfae i Miotaura.9 h. Radamantys, mdrzejszy od Sarpedona, pozosta na Krecie. y w zgodzie z Minosem i w nagrod otrzyma trzeci cz posiadoci Asteriosa. Wsawi si jako sprawiedliwy i uczciwy prawodawca, nie znajcy litoci dla zbrodniarzy. Nada prawa Kreteczykom i pozostaym wyspiarzom Azji Mniejszej, a wielu z nich dobrowolnie przyjo jego kodeks. Co dziewi lat odwiedza pieczar Zeusa przywoc stamtd nowe prawa i zwyczaj ten kontynuowa pniej brat jego Minos.lo Niektrzy jednak twierdz, e Minos nie by bratem Radamantysa, i nazywaj tego ostatniego synem Hefajstosa. Inni znowu przecz, by Minos by synem Zeusa, twierdzc, e jest synem Likastosa i nimfy z gry Ida. Ziemi na Krecie pozostawi w spadku swemu synowi Gortysowi, od ktrego nazw otrzymao miasto kreteskie, chocia Tegejczycy utrzymuj, e Gortys by Arkadyjczykiem, synem Tegeatesa.ll Ziemi w Azji Mniejszej pozostawi Radamantys swemu synowi Erytrosowi, wysp Chios za Ojnopionowi, synowi Ariadny, ktrego Dionizos nauczy wyrobu wina, Lemnos zapisa Toasowi, rwnie synowi Ariadny, Kurnos-

88.h- 88.1

257

Enyuesowi, Peparetos - Stafylosowi, Maronej - Euantesowi, Paros - Alkajosowi, Delos - Aniosowi i Andros - Androsowi.12 i. Radamantys uciek w kocu do Beocji, poniewa zabi swego ziomka, i przebywa tam na wygnaniu w Okalejaj, gdzie po mierci Amfitriona polubi Alkmen, matk Heraklesa. Grb jego i Alkmeny pokazuj w Haliartos w pobliu plantacji twardej trzciny przywiezionej z Krety. Z trzciny tej sporzdza si flety i oszczepy. Niektrzy jednak twierdz, e Alkmena wysza za Radamantysa po mierci na Polach Elizejskich.13 Zeus bowiem mianwa go jednym z trzech sdziw umarych. Wraz z nim urzd ten piastowali Minos i Ajakos. Mieszka na Polach Elizejskich.14

1. Diodor z Sycylii, IV.60 i V.80. 2. Diodor z Sycylii, IV.60; Apollodoro#, III.1.2; Owidiusz, Przemiany, IX, 442; Antoninus Liberalis, Przemiany, 30. 3. Pauzaniasz, V11.2.3; I.35.5; Owidiusz, Przemiany, IX.436 i nast. 4. Apollodoros, loc. cit.; scholia do Apoloniusza z Rodos, II.178. 5. Strabon, X.4. 8. 6. Apollodoros, loc. cit.; Herodot, I.173. 7. Diodor z Sycylii, loc. cit.; Pauzaniasz, V11.4.5; Wergiliusz, Sielanki, V1.5 i nast.; Apollodoros, loc. cit. i III.1.3-4. 8.Diodor z Sycylii, IV.?7.2 i 13.4; pierwszy mitograf watykaski, 47; Hyginus, Fabulae, 40 (tekst jest znieksztalcony). 9. Owidiusz, Przemiany, VIII.155 i nast.; Apollodoros, III.4.1. 10. Diodor z Sycylu, IV.60 i V.79; Apollodoros, III.1.2; Strabon, loc.cit. 11. Kinajeton cyt. przez Pauzaniasza, VII1.53.2; Diodor z Sycylu, IV.60; Pauzaniasz, VII1.53.2. 12. Scholia do Apoloniusza z Rodos, III.997; Diodor z Sycylu, V.79.1-2. 13. Tzetzes, O Liknfronie, 50; Apollodoros, II.4.11; Plutarch, Lisander, 28; Strabon, IX.11.30; Ferekides cyt. przez Antoninusa Liberalisa, Przemiany, 33. 14. Diodor z Sycylii, V.79; Homer, Odyseja, IV.564.

I. Stosowana przez Arthura Evansa klasyfikacja kolejnych okresw przedklasycznej kultury kreteskiej jako minojskiej I, II i III wiadczyaby, e ju na pocztku trzeciego tysiclecia przed Chr. wadc Krety zwano Minosem, jest to jednak wniosek bdny. Minos by to, jak si zdaje, tytu krlewski helleskiej dynastii panujcej na Krecie na pocztku drugiego tysiclecia, przy czym kady krl polubia obrzdowo kapank ksiyca z Knossos i od niej przejmowa tytu "ksiycowego". Minos jest przedstawiany anachronicznie jako nastpca Asteriosa, wnuka Dorosa, a Dorowie przecie nie dokonali inwazji Krety przed kocem drugiego tysiclecia. Bardziej prawdopodobne, e pierwszymi towarzyszami Minosa byli Eolowie i Pelazgowie (przypuszczalnie wraz z "Jonami z Attyki"), sprowadzeni przez Tektamosa ("rzemielnika")imi identyfikujce go z Dedalem i rzekomym ojcem Radamantysa, Hefajstosem. Asterios to bodaje mska forma Asteru, bi#gini jako krlowej nieba i stworzycielki mocy planetarnej (zob. ld). Kreta jest sowem greckim pochodzcym od krateia, "5ilna", czyli "panujca bogini" - std Kreteus i Kretheus. Najnowsze badania M. Ventrisa i J. Chadwicka nad dotd nie odczytanymi przykadami pisma linearnego B odnalezionymi w Pylos, Tebach i Mykenach oraz w ruinach paacu kreteskiego, rozgrabionego w roku 1400 przed Chr., wskazuj na to, e oficjalnym

l7# Mity #dcio

258

88.1- 88.6

jzykiem w Knossos w poowie drugiego tysiclecia bya wczesna forma eolskiej greczyzny. Pismo to, zostao jak si zdaje, wynalezione dla przekazywania jzyka niearyjskiego i z niejak trudnoci dostosowane do jzyka greckiego. (Dotd jeszcze nie ustalono, czy napisy w pimie linearnym A s w jzyku greckim czy kreteskim.) Znaczna liczba imion z mitologii greckiej wystpuje na tabliczkach pochodzcych zarwno z Krety, jak i kontynentu, midzy inn i: Achilles, Idomeneus, Tezeusz, Kreteus, Nestor, Efialtes, Ksutos, Ajas, Glaukos i Ajolos - co wiadczyoby, e wiele spord tych mitw pochodzi z okresu poprzedzajcego upadek Troi. 2. Poniewa Miletos jest imieniem mskim, znany mit o dwch braciach skconych o wzgldy kobiety otrzyma homoseksualn interpretacj. Prawda, jak si zdaje, wyglda tak, e w okresie zamieszek po spldrowaniu Knossos przez Achajw okoo roku 1400 przed Chr. wielu kreteskich arystokratw mwicych po grecku, eolo-pelazgijskiego albo joskiego pochodzenia, dla ktrych bogini ksiyca bya bstwem najwyszym, wyemigrowao ze swymi domownikami#do Azji Mniejszej, przede wszystkim do Karii, Licji i Lidu, niealenie bowiem od tradycji dynastii Sarpedona w Licji, mieszkacy tego kraju - jak zawiadcza Herodot - w tym czasie nadal jeszcze uznawali nastpstwo matrylinearne (Herodot,1.173; Strabon, X11.8.5.), podobniejak Karyjczycy # (zob.75.5). Miletos mogo to by lokalne sowo kreteskie lub transliteracja milteios, "koloru czerwonej ochry czy te czerwonego oowiu", i dlatego przypuszczalnie stanowio synonim Erytrosa albo Fojniksa - oba te imiona znacz "czerwony". Kreteczycy mieli bardziej czerwon cer ni Hellenowie, a Licyjczycy i Karyjczycy byli czciowo kreteskiego pochodzenia, podobnie jak Puresati (Filistyni), ktrych nazwa rwnie oznacza "czervronych ludzi" (zob. 38. 3). 3. Olbrzymi, wadcy Anaktorii, przypominaj olbrzymich Anakim z biblijnej Ksigi Rodzaju, olbrzymw wypdzonych przez Kaleba z wyroczni niegdy nalecej do Efrona, syna Cheta (Tethys?) (Ksiga Jozuego, XIV.13). Od imienia Efrona wywodzi si nazwa Hebronu (Ksiga Rodzaju, XXIII.16) i mona je zidentyfikowa z Foroneusem. Owi Anakim przybyli bodaje z Grecji jako czonkowie konfederacji ludw morskich tyle kopotw przysparzajcej Egipcjanom w XIV w. przed Chr. Lade, gdzie pochowano Asteriosa, syna Anaksa, otrzymao sw nazw zapewne ku czci bogini Lat, Leto albo Latony (zob.14.2), a to, e Asterios nosi to samo imi co ojciec Minosa, wiadczyoby, e Milezyjczycy przywieli je ze sob z kreteskiego Miletu (zob.25.6). Wedug wiarygodnego przekazu w irlandzkiej Ksigcizenajazdwirlandzcy Milezyjczycy pochodzili z Krety, uciekli do Syrii przez Azj Mniejsz, a stamtd popynli w XIII w. przed Chr. do Gutulii w Afryce Pnocnej i w kocu dotarli do Irlandii przez Brigantium (Compostela w pnocno-zachodniej Hiszpanii). 4. Twierdzenie Miletosa, e jest synem Apollina, wiadczyoby, e krlowie milezyjscy otrzymywali atrybuty soneczne podobnie jak wadcy Koryntu (zob. 67.2). 5. Zwycistwo Minosa, syna Zeusa, nad brami odnosi si do opanowania Krety przez Dorw, ale Minos zoy byka w ofierze Posejdonowi, co znowu wiadczyoby, e wczeniej jeszcze tytu "Minos" nalea do Eolw: Przez wiele stuleci Kreta bya bardzo bogatym krajem i pod konie# smego stulecia przed Chr. podzielili j midzy sob Achajowie, Dorowie, Pelazgowie, Kydonij- ' czycy (Eolowie), zachodnie za czci wyspy naleay do "prawdziwych Kreteczykw" (Odyseja, XIX.171-175). Diodor z Sycylii stara si odrni Minosa, syna Zeusa od jego wnuka Minosa, syna Likastosa, ale w Knossos panoway prawdopodobnie dwie lub trzy dynastie minojskie. 6. Imi Sarpedona ("ratujcy si w drewnianej skrzyni") wiadczyoby, e przywiz on ze sob do Licji obrzdy herosa soca, ktry na Nowy Rok pojawia si stale jako dzieci w skrzyni, podobnie jak Mojesz, Perseusz (zob.73c), Anios (zob.160t) i inni. Perseis, matka Pazyfae, jest kreteskim ogniwem czcym ten mit z mitem o Perseuszu. Ustpstwo Zeusa na rzecz Sarpedona, dziki ktremu mg y przez trzy pokolenia, oznacza by moe, e wolno mu byo zamiast zwyczajnych omiu lat - skadajcych si na Wielki Rok, okres panowania Minosa - zachowa tron do dziewitnastego roku, kiedy nastpowaa cilejsza synchronizacja roku sonecznego z ksiycowym anieli pod koniec roku smego. W ten sposb wkracza w trzeci Wielki Rok (zob.67.2).

88.6- 88.10

259

7. Poniewa wedug Pauzaniasza (III.26.1) "Pazyfae" jest tytuem ksiyca, drugie jej imi za, "Itone", tytuem Ateny sprowadzajcej deszcz (Pauzaniasz, IX.34.1), mit o Pazyfae i byku wskazuje na obrzdowe zalubiny pod dbem kapanki ksiyca noszcej krowie rogi i krla Minosa w masce byka (zob.76. I ). Wedug Hesychiosa (pod hasem "Carten") "Gortys" odpowiada kreteskiemu sowu carten oznaczajcemu krow. Maestwo pojmowana jak zwizek midzy socem i ksiycem, poniewa w Gortys bya trzoda byda powicona socu (Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, VI.60). Dyskretne wycofanie si Dedala dowodzioby, e maestwo ,nie byo konsumowane publicznie, tak jak u Piktw i Mojsynojchijczykw. Wielu pniejszym Grekom nie podoba si mit o Pazyfae i woleli dawa wiar wersji, wedug ktrej nie miaa ona przygody z bykiem, lecz z mczyzn imieniem Tauros (Plutrach, Tezeusz, 19; Palajfatos, Nieprawdopodobne opowieci, II). Biae byki, powicone szczeglnie ksiycowi, wystpoway w dorocznych ofiarach skadanych w Rzymie na Wzgrzu Albaskim i w kulcie Dionizosa trackiego, w obrzdach jemioy i dbu u celtyckich druidw (zob. 50.1 ) oraz wedug The Book of the Dun Cow w obrzdach wieszczbiarskich poprzedzajcych koronacj w staroytnej Irlandu. 8. Paac Minosa w Knossos posiada liczne pokoje, przedpokoje, sale i korytarze, w ktrych przybysz z prowincji mg atwo zabdzi. Arthur Evans sugeruje, e to wanie by w labirynt, zwany tak ze wzgldu na labrys, "topr dwusieczny", dobrze znany emblemat suwerennoci kreteskiej. Posiada on ksztat poczonych ze sob ksiycw, wschodzcego i ubywajcego, symbolizujc si twrcz i niszczycielsk bogini. Labirynt w Knossos nie mia jednak nic wsplnego z paacem. By to prawdziwy labirynt, podobnie jak w Hampton Court; wzr mozaikowej posadzki przedstawia schemat taca obrzdowego - rysunek wystpujcy w miejscach tak odlegych jak Walia i pnocno-wschodnia Rosja, majcy suy za wzr do wielkanocnych tacw w labiryncie. Taniec ten by rwnie wykonywany w Italii (Pliniusz, Historia naturalna, XXXV1.85) i Troi (scholia do Andromachy Eurypidesa, 1139) i zosta, zdaje si, wprowadzony w Brytanii pod koniec trzeciego tysiclecia przed Chr. przez neolitycznych emigrantw z pnocnej Afryki. Homer opisuje labirynt w Knossos (Iliada, XVIII.592): ... cudny taniec, ktry Dedal w Krecie wymyli Aryjadnie, przelicznej kobiecie;* a Lukian wspomina o ludowych tacach na Krecie zwizanych z Ariadn i labiryntem (O tacu, 49), 9. Kult Radamantysa przyby bodaje na Kret z Beocji, a nie przeciwnie. Haliartos, gdzie znajdowao si sanktuarium herosa Radamantysa, zostao powicone widocznie "Biaej Bogini Chleba", a mianowicie Demeter Halia, "z morza", by to bowiem tytu ksiyca jako Leukotei, "Biaej Bogini" (Diodor z Sycylii, V.55), artosza oznaczao "chleb". Alkmena, "silna w gniewie", jest rwnie tytuem ksiyca. Radamantys, mimo e podobno sowo to pochodzi z Krety, moe oznacza Rhabdomantis "wrcy za pomoc rdki" ; jest to nazwa zapoyczona od trzsawiska pokrytego wiklin w Haliartos, gdzie duch wieszczy poruszajc trzcin (zob. 83. 3). Jeli tak byo, tradycyjny przekaz o nadaniu przez niego praw caej Krecie i wyspom Azji Mniejszej oznaczaby, e na pocztku kadego nowego panowania zasigano rady podobnej wyroczni na Krecie i e jej wypowiedzi obowizyway wszdzie, gdzie zosta przyjty kreteski system miar i wag oraz istniay ukady handlowe z Kret. Radamantys zwany jest czciej synem Zeusa ni Hefajstosa zapewne dlatego, e radamantyskie wypowiedzi wyroczni pochodziy z jaskini na grze Dikte powiconej Zeusowi (zob. 7b). 10. W Petsofa na Krecie odnaleziono stos ludzkich gw i koczyn ulepionych z gliny

i przedziurawionych w ten sposb, by mona je naniza na sznur. Zawieszone na pniu, mogy stanowi cz kukie drewnianych Dedala i przedstawia bogini podnoci. Aby zapewni ' Przrkad F. K. Dmochowskiego.

260

88.10- 89.d

; dobre zbiory, zawieszano je pewnie na drzewach owocowych, wystawione na podmuchy wiatru. Tego rodzaju kuky na drzewach owocowych widoczne s na synnym zotym piercieniu ze skarbca akropoli w Mykenach. Kult drzew jest tematem wielu minojskich dzie sztuki, Ariadna za, bogini kreteska, powiesia si (Zawody Homera i Hezjoda, 14), podobnie jak attycka # Erigone (zob.79a). "Powieszona Artemida" posiadajca wityni w Kondylei w Arkadu (Pauzaniasz, VIII.23.6) i Helena Trojaska, ktra miaa sanktuarium na Rodos i podobno zostaa powieszona przez Polykso (Pauzaniasz, III.19.10), mogy by wariantami tej samej bogini.

89 MIOSTKI MINOSA a. Minos mia romans z nimf Pari, ktrej synowie skolonizowali Paros, potem za zostali zabici przez Heraklesa, a take z Androgenej, matk Mniejszego Asteriosal, jak te z wieloma innymi, ale z szczeglnym uporem prbowa zdoby crk Leto, Britomartis z Gortyny. Ona to wynalaza sieci owieckie i bya blisk przyjacik Artemidy, ktrej psy trzymaa na smyczy.2 b. Britomartis ukrya si przed Minosem na soczystych kach pod modymi dbami okrytymi gstym listowiem, a potem, gdy przez dziewi miesicy ciga j po skalistych grach i paskich rwninach, skoczya z rozpaczy do morza, ale uratowali j rybacy. Artemida deifikowaa Britomartis pod imieniem Diktynny, w Eginie natomiast czczona bya jako Afaja, poniewa znikna w Sparcie jako Artemida przezwana "Pani Jeziora", w Kefalonii za jako Lafria. Samijczycy uywaj w swych modach jej prawdziwego imienia.3 c. Czste zdrady maeskie Minosa do tego stopnia rozsierdziy Pazyfae, e rzucia na niego urok. Kiedy przesypia si z inn kobiet, wydziela zamiast nasienia rj wstrtnych wy, skorpionw i stong, ktre zeray wntrznoci jego kochanki.4 Pewnego dnia Prokris, crka ateskiego krla Erechteusa, porzucona przez swego ma Kefalosa, odwiedzia Kret. Eos nakonia do tego uczynku Kefalosa, poniewa si w nim zakochaa. Odtrci jednak jej starania tumaczc, e nie moe oszukiwa Prokris, z ktr zwiza si lubami wiecznej wiernoci. Eos odpowiedziaa, e Prokris, ktr zna lepiej od niego, w kadej chwili jest gotowa odda si za zoto. Poniewa

; I;

Kefa#os z oburzeniem temu zaprzecza, Eos przemienia go w sobowtra niejakiego Pteleona i poradzia mu, by skusi Prokris ofiarujc jej zot koron. Tak te zrobi, a kiedy si przekona, jak atwo mona uwie Prokris, straci wszelkie opory i przespa si z Eos, o ktr Prokris bya straszliwie zazdrosna. d. Eos urodzia Kefalosowi syna imieniem Faeton, ale Afrodyta ukrada

89.d-89.i

261

dziecko i uczynia je stranikiem nocnym w najwitszych swych sanktuariach. Kreteczycy nazywaj go Adymnosem, co oznacza gwiazd porann i wieczorn.5 e. Prokris nie mogc ju duej wytrzyma w Atenach, gdzie wszyscy plotkowali o tym, e m j porzuci, wybraa si na Kret, a wwczas Minos si przekona, e moe j uwie rwnie atwo, jak si to udao rzekomemu Pteleonowi. Przekupi j ofiaz`ujc psa, ktry nigdy nie zawodzi na polowaniu, i strza zawsze trafiajc do celu; oba te dary otrzyma od Artemidy.s Prokris, jako zapalona owczyni, przyja prezenty z radoci, ale si domagaa, by Minos zay profilaktycznego napoju - dekoktu z magicznych zi, wynalezionego przez czarownic Kirke - ktry zapobiega wytryskowi pazw i owadw. Napj odnis podany skutek, Prokris za, obawiajc si, by Pazyfae jej nie zaczarowaa, popiesznie wrcia do Aten przebrana za licznego chopca, zmieniwszy uprzednio swe imi na Pterelas. Nigdy ju wicej nie widziaa i z Minosem. f. Kefalos jej nie pozna, gdy przyczya si do niego na owach, zapragn jednak jej psa goczego Lajlapsa i nieomylnej strzay i ofiarowa jej za nie spor ilo srebra. Prokris jednak owiadczya, e odda mu je tylko za mio, a gdy wreszcie zgodzi si wzi j do ka, z paczem si przyznaa, e jest jego on. Tak oto w kocu si pogodzili, a Kefalos mia wiele radoci z psa i strzay. Artemida jednak rozzocia si widzc, jak przekupni wiaroomcy przekazuj sobie jej dary z rki do rki, i postanowia si zemci. Podsuna Prokris podejrzenie, e Kefalos nadal odwiedza Eos, kiedy w dwie godziny po pnocy wybiera si na polowanie. g. Pewnej nocy Prokris w ciemnej szacie wymkna si w lad za nim w pmrok. Usysza jaki szelest za plecami, Lajlaps zawarcza i zamar w miejscu, a wtedy Kefalos wypuci sw bezbdn strza i przebi Prokris. Areopag skaza go za morderstwo na wieczne wygnanie.' h. Kefalos zamieszka w Tebach, gdzie krl Amfitrion, rzekomy ojciec Heraklesa, poyczy Lajlapsa wybierajc si na polowanie na Taumesyjsk Liszk, ktra pustoszya Kadmej. Nieuchwytn ze zrzdzenia bogw Liszk mona byo przebaga jedynie comiesiczn ofiar z dziecka, poniewa jednak Lajlaps, rwnie z woli bogw, mia schwyta kad cigan zwierzyn, nie wiedziano w niebie, jak sobie poradzi z tym problemem. W kocu Zeus, rozgniewany, zaatwi spraw zamieniajc Lajlapsa i Liszk w kamienie. s i. Kefalos pomg nastpnie Amfitrionowi w zwyciskiej wojnie przeciw Teleboejczykom i Tafijczykom. Przed bitw Amfitrion kaza wszystkim swoim sojusnikom lubowa na Aten i Aresa, e nie ukryj adnych upw.

Tylko jeden Panopeus zama luby i zosta ukarany tchrzliwym potomkiem, sawetnym Epejosem.9 Krlem Teleboanw by Pterelaos, na ktrego gowie jego dziadek Posejdon zaszczepi zoty pukiel niemiertelnoci. Crka Ptere-

262

89.i - 89.2

laosa, Komajto, zakochaa si w Amfitrionie i chcc zdoby jego uczucia wyrwaa zoty pukiel, na skutek czego Pterelaos zmar, Amfitrion za, ktremu dopomg Kefalos, szybko pokona Teleboanw, Komajto jednak skaza na mier za ojcobjstwo. j. Z woci teleboaskich KefalosQw przypada wyspa Kefalonia, dotd noszca jego imi. Nigdy nie wybaczy Minosowi uwiedzenia Prokris i tego, e podarowa jej nieszczsn strza, ale i siebie nie mg oczyci z winy. W kocu pierwszy zama luby, bo przecie miostki Prokris z rzekomym Pteleonem nie mona byo uwaa za zdrad. "Nie powinienem by przesypia si z Eos! " - wypomina sobie z rozpacz. Oczyszczony co prawda z grzechu, by jednak nawiedzany przez ducha Prokris i#obawiajc si cign nie-szczcie na swych kompanw, wyruszy pewnego dnia na przyldek Leukas, gdzie wybudowa z biaej skay wityni Apollina, po czym skoczy do morza. # Spadajc wzywa gono Pterelasa, pod tym boviiiem imieniem Prokris bya mu najdrosza.lo l. Apollodoros, II.5.9 i III.1.2; Nonnos, Dionysiaka, XIII.222 i XL.284. 2. Solinus, X1.8; Kallimach, Hymn do Artemidy,189; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 126; Diodor z Sycylii, V.76; Arystofanes, aby,1359. 3. Pauzania.sz, II.30.3 i III.14.2; Antoninus Liberalis, Przemiany, 40; Herodot, I11.59. 4. Antoninus Liheralis, Przemiany, 41. 5. Hezjod, Teogonia, 986; Solinus, XI.9; Nonnos, Dionysiaka, X1.131 i XII.217. 6. Apollodoros, II.4.7; Owidiusz, Przemiany, V11.771; Hyginus, Fabulae,189. 7. Apollodoros, loc.cit. i II1.15.1; Antoninus Liberalis, loc.cit.; Hyginus, Fabulae,125 i 189; scholia do Hymnu do Artemidy Kallimacha, 209. 8. Pauzaniasz,1.37.6 i IX.19.1. 9. Tzetzes, O Likofronie, 933. 10. Apollodoros,11.4.7; Strabon, X.2.9 i 14.

l. Uwodzenie nimf przez Min<isa byo w stylu Zeusa i niewtpliwie jest upamitnieniem obrzdowych zalubin krla Knossos z kapankami ksiyca poszczeglnych miast-pastw jego imperium. 2. We wschodniej czci Krety bogini ksiyca zwana bya Britomartis. Dlatego Grecy utosamiali j z Artemid (Diodor z Sycylu, V. 76; Eurypides, Hippolitos, 145, i Ifigenia w Taurydzie, 127; Hesychios pod hasem "Britomartis") i Hekate (Eurypides, Hippolitos,141, wraz ze scholiami). W zachodniej czci Krety bya Diktynn, jak o tym powiedzia Wergiliusz: "Zwali ksiyc Diktynn wedug twego imienia" (Wergiliusz, Ciris, 305). Diktynna w micie zwizana jest z diktyon, co oznacza sie w rodzaju tych, jakie uywane byy na polowaniu lub przy owieniu ryb. Dikte jest zapewne znieksz_tacon form diktynnaion- "siedziba Diktynny". Po wprowadzeniu systemu patriarchalnego morderczy pocig bogini uzbrojonej w sie prze-

ksztacony zosta w pocig miosny witego krla za bogini (zob. 9.1 i 32b). Oba pocigi wystpuj czsto w europejskim folklorze (zob. 62.1). Pocig Minosa za Britomartis, ktrego odpowiednikiem "w folklorze filistyskim" jest pocig Moksosa, albo Mopsosa, za Derketo, zaczyna si, kiedy dby s w peni listowia, a wic prawdopodobnie w Dni Psa, to znaczy wtedy, gdy Set cigal Izyd i Horusa-dzieci po kach w delcie Nilu, i koczy si po dziewiciu

89.2-89.9

263

miesicach w wili wita Majowego. Porwanie Europy przez Zeusa rwnie odbyo si w wili wita Majowego (zob. 58.3). 3. Sdzc z obrzdu praktykowanego na celtyckiej pnocy, gdzie bogini jest Goda ("dobra" "the Gond") - Neanies za tumaczy britn jako "dobra" (Fragmenta histnricorum Graecnrum, III, wyd. Muller) - wybieraa si ona pocztkowo na swe doroczne miosne gody na kole, nago, w samej tylko sieci, trzymajc w rce jabko. Towarzyszyli jej kruk i zajc. Rzeby na fotelu miserere w katedrze w Coventry tak wanie j przedstawiaj. S one bodaje upamitnieniem przedchrzecijaskich obrzdw majowych w Southam i Coventry, z ktrych nastpnie wysnuto pieczoowicie legend o Lady Godivie. W celtyckich Niemczech, Skandynawii i prawdopodobnie w Anglu Goda miaa obrzdowe zwizki z koz albo mczyzn przebranym w kole skrywitym krlem, ktry nastpnie zosta diabem w kulcie czarownic. Jej jabko zapowiada mier krla; zajc jest symbolem polowania, w czasie ktrego ona przemienia si w charta; zowi go w sie, gdy krl zostanie ryb; kruk za bdzie wieszczy na jego grobie. 4. Wydaje si, e na Krecie kult kozy wyprzedzi kult byka i e Pazyfae pocztkowo polubiaa krla-koza. Lafria ("ta, ktra zdobywa upy"), tytu Diktynny w Eginie, by rwnie tytuem bogini-kozy Ateny, podobno napadnitej przez capiego Pallasa, z ktrego zerwaa skr na sw egid (zob. 9a). "Lafria" wiadczy, e bogini cigaa, a nie bya cigana. Napisy z Eginy dowodz, e wielka witynia naleaa do Artemidy Afai ("nie ciemnej", w odrnieniu od Hekate). W micie Afaja ma oznacza aphanes, "znikajca". 5. Opowie o Minosie i Prokris przesza z mitu do anegdoty, by wreszcie trafi do romansowych czytade. Przypomina niektre opowiadania w Zotym ole. Poniewa wie si z wojn Minosa przeciw Atenom i z upadkiem Knossos, jest by moe upamitnieniem dania krla kreteskiego domagajcego si obrzdowego maestwa z arcykapank Aten, czemu sprzeciwiali si Ateczycy. Pteleon ("zagajnik wizowy"), imi tego, ktry uwid Prokris, moe odnosi si do kultu winnej latoroli docierajcego z Krety za panowania Minosa (zob. 88h), jako e winna latorol sadzona bya w ten sposb, by pia si na wizach, ale moe rwnie pochodzi od ptelos, "dzik". W tym przypadku Kefalos i Pteleon byliby pocztkowo witym krlem i jego bliniakiem-zastpc przebranymi za dziki (zob.18. 7). Sztuczki czarodziejskie Pazyfae s typowe dla zoliwej bogini ksiyca. Prokris za odparowuje je czarami Kirke - jest to jeszcze jeden tytu tej samej bogini. 6. Skok Kefalosa z biaej skay na przyldku Leukas susznie przypomina Strabonowi (X.2.9), e Leul#adyjczycy co roku zrzucali ze skay do morza czowieka zaopatrzonego w skrzyda, a nawet z przywizanymi do niego ywymi ptakami, ktre miay osabi si upadku. Ofiara, pharmakos, czyli "kozio ofiarny", ktra miaa oczyci wysp z winy, otrzymywaa take, jak si zdaje, biay parasol w charakterze spadochronu (zob. 70. 7). Na morzu czekay odzie, ktre uratowanego przewoziy na jak inn wysp (zob. 96.3). 7. Mit o Komajto i Pterelaosie odnosi si do strzyenia witego krla przed mierci (zob.

83. 3, 91.1 i 95.5). Imi Pterelaosa podsuwa jednak myl, e pocztkowo uskrzydlonym farmakosem by krl. Sylaba elaos lub elaios oznacza "dzik oliwk", ktra, podobnie jak brzoza w Italii i pnocno-zachodniej Europie, bya uywana do przepdzania zych duchw (zob. 89. 7 i 52.3). W dialekcie rodyjskim elaios oznacza po prostu farmakosa. Losy Pterelaosa i Kefalosa s jednak w micie powizane z plzyjciem przez Prokris imienia Pterelasa, co wiadczyoby, e w istocie bya ona kapank Ateny, ktra zaopatrzonego w skrzyda Kefalosa wysyaa na mier. 8. Lis by emblematem Messeny (Apollodoros, II.8.5; zob. 49.2 i 146.6) prawdopodobnie dlatego, e Eolowie czcili bogini ksiyca w postaci liszki. Mit o Liszce Taumesyjskiej moe by wspomnieniem najazdw eolskich na Kadmej w poszukiwaniu dzieci na ofiary, czemu kres pooyli Achajowie, czciciele Zeusa. 9. Faeton i Adymnos (od a-dyomenos, "ten, ktry nie zachodzi") s alegorycznymi nazwami planety Wenus. Nonnos jednak pomiesza Faetona, syna Eos i Kefalosa, z Faetonem, synem Heliosa, ktry powozi rydwanem sonecznym i zaton (zob. 42d), oraz z Atymniosem (od atos

264

89.9- 90.d

i hymnos - "niesyty pochwa bohaterskich"), herosem sonecznym czczonym przez Milezyjczykw (zob. 88b). 10. Epejos, ktry wybudowa drewnianego konia (zob. 167a), wystpuje we wczesnych legendach jako niezwykle odwany wojownik, ale imi jego nadawano ironicznie pyszakom, a wrescie stao si synonimem tchrzostwa (Hesychios pod hasem "Epeios").

90 DZIECI PAZYFAE a. Pazyfae urodzia Minosowi Akakallis, Ariadn, .Androgeusa, Katreusa, Glaukosa i Fedr.l Kydonowi urodzia Hermesa, a Zeusowi libijskiego Ammona.2 b. Ariadna, najpierw ukochana Tezeusza, potem za Dionizosa, urodzia wiele sawnych dzieci. Katreus, nastpca Minosa na tronie, zgin na Rodos zabity przez wasnego syna. Fedra polubia Tezeusza, a z nieszczliwego romansu z wasnym pasierbem Hippolitosem wyniosa niedobr saw. Akakallis bya pierwsz kochank Apollina. Pozna j i uwid w domu Karmanora, krewnego ze strony matki, kiedy ze sw siostr Artemid przyby z Ajgialaj na kontynencie do Tarry, by tu dokona obrzdu oczyszczenia. Minos si pogziiewa i wysa Akakallis do Libii, gdzie, jak twierdz niektrzy, zostaa matk Garamasa, chocia inni utrzymuj, e by on pierwszym urodzonym czowiekiem.3 c. Glaukos jeszcze jako dziecko bawi si pewnego dnia pik w paacu w Knossos lub by moe owi mysz - i nagle przepad bez ladu. Minos i Pazyfae szukali go wszdzie, ale nie mogc go odnale zwrcili si do

wyroczni delfickiej. Powiedziano im, e osoba, ktra wymyli najlepsze porwnanie dla cudownego podu, ktry opuci ostatnio ono matki na Krecie, odnajdzie to, co zostao zagubione. Minos zacz si rozpytywa i dowiedzia si, e wrd jego trzd przyszo na wiat ciel zmieniajce barw a trzy razy dziennie: z biaego staje si czerwone, a z czerwonego czarne. Wezwa swych wieszczkw do paacu, ale aden z nich nie mg wymyli porwnania, a wreszcie Argiwezyk Poliejdos, potomek Melamposa, powiedzia: "Ciel to najbardziej przypomina dojrzewajc jeyn (lub morw)." Minos natychmiast kaza mu szuka Glaukosa.4 d. Wdrowa Poliejdos po labiryncie paacu, a napotka sow siedzc nad wejciem do jednej z piwnic, odstraszajc rj pszcz. Potraktowa j jako omen. Na dole w piwnicy znalaz wielki dzban sucy do przechowywania. miodu, a w nim utopionego Glaukosa, zwisajcego gow na d. Gdy zawiadomiono o tym Minosa, zwrci si do kuretw i posuszny ich radzie powiedzia do Poliejdosa: "Skoro znalaze ciao mego syna, musisz teraz

90.d - 90.j

265

przywrci mu ycie! " Poliejdos protestowa tumaczc, e nie jest Asklepiosem i nie potrafi wskrzesza zmarych. - A ja wiem swoje - odpowiedzia mu Minos. - Zamkn ci w grobowcu razem z ciaem Glaukosa i mieczem i pozostaniesz tam tak dugo, dopki nie wykonasz moich rozkazw! e. Kiedy Poliejdos przyzwyczai si do mroku panujcego w grobowcu, dostrzeg wa, ktry podpeza do ciaa dziecka. Chwyci za miecz i zabi gada. Po chwili przypezn inny w, a gdy si przekona, e towarzysz jego jest martwy, cofn si i wrci po chwili niosc w pysku magiczne ziele, ktre pooy na nieywym wu. Gad z wolna zacz wraca do ycia. f. Poliejdos #>y zdumiony, ale zachowa na tyle przytomnoci umysu, by to amo ziele przyoy do ciaa Glaukosa, co przynioso ten sam szczliwy skutek. Wraz z Glaukosem zaczli gono woa o pomo, a wreszcie usysza ich jaki przechodzie, ktry pobieg i wezwa Minosa. Uradowany, znalazszy po otwarciu grobowca ywego syna, Minos obsypa Poliejdosa darami, ale nie chcia mu pozwoli na powrt do Argos, pki nie nauczy Glaukosa sztuki wieszczenia. Poliejdos, niechtnie co prawda, speni danie, a gdy ju mia odpyn do domu, powiedzia Glaukosowi: - Chopcze, napluj mi do otwartych ust! Glaukos zrobi, co mu kazano, i natychmiast zapomnia wszystkiego, czego si nauczy. 5 g. Glaukos poprowadzi pniej wypraw na zachd i zada od Italw, by ofiarowali mu krlestwo, oni jednak nim gardzili, poniewa nie dors do sawy swego ojca. Niemniej jednak wprowadzi w Italii kreteski pas wojskowy i tarcz, i w ten sposb zyska sobie przydomek Labikus, czyli "przepasany".s h. Androgeus przyby do Aten i odnis zwycistwa we wszystkich zawo-

dach na Igrzyskach Panatenajskich. Krl Ajgeus wiedzia jednak, e przyjani si on z pidziesicioma buntowniczymi synami Pallasa i obawiajc,si, i mgby nakoni swego ojca Minosa do udzielenia poparcia otwartemu buntowi, urzdzi wesp z Megaryjczykami zasadzk w pobliu Ojnoe po drodze do Teb, dokd Androgeus wybiera si na jakie igrzyska pogrzebowe. Androgeus broni si odwanie, ale poleg w zacitej potyczce.' i. Wiadomo o mierci Androgeusa otrzyma Minos w chwili skadania ofiar Charytom na wyspie Paros. Rzuei na 'iemi wiece, kaza flecistom przerwa granie, #le obrzdu dokoczy. Dotd ofiary Charytom na Paros skadane s bez muzyki i kwiatw.e j. Glaukos, syn Minosa, bywa niekiedy mylnie utosamiany z Glaukosem Antedoskim, synem Antedona lub Posejdona, ktry pewnego razu zaobserwowa oywcze dziaanie pewnej trawy sianej przez Kronosa w zotym wieku, kiedy to nieywa ryba (niektrzy twierdz, e zajc) zostaa wskrzeszona po przyoeniu ziela. Skosztowa go, sta si niemiertelny, po czym skoczy do

266 morza, gdzie teraz przebywa jako bg morski syncy ze swych przygd miosnych. Jego podwodny dom znajduje si w pobliu wybrzea Delos i co roku Glaukos odwiedza wszystkie porty i wyspy Grecji goszc proroctwa wielce cenione przez eglarzy i rybakw. Sam Apollo mwi o sobie, e jest uczniem Glaukosa.9 1. Pauzaniasz, VIII.53.2; Diodor z Sycylii, IV.60; Apollodoro,111.1.2. 2. Pauzaniasz, loc. cit.; Plutareh, Ags, 9. 3. Plutareh, Tezeusz, 20; Apollodoros, 111.2.1-2; Eurypides, Hippolitos; Pauzaniasz, II.7.7; Apoloniusz z Rodos, IV.1493 i nast. 4. Hyginus, Fabulae,136; Apollodoros, I11.3.1; Pauzaniasz, I.43.5. 5. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, loc. cit. 6. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII.796. 7. Diodor z Sycylu, IV.60.4; Apollodoros, I11.15.7; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V1.14; Hyginus, Fabulae, 41. 8. Apollodoros, III.15. 7. 9: Atenajos, VII.48; Tzetzes, O Likofronie, 754; Owidiusz, Przemiany, XIII.924 i nast.; Pauzaniasz, IX.22.6; Serwiusz o Georgikach Wergiliusza,1.437.

l. Pazyfae jako ksiycowi (zob. 51h) przypisywano licznych synw: Kydona, eponimicznego herosa Kydonu w pobliu Tegei i kydoskiej kolonii na Krecie, Glaukosa, korynekiego herosa morskiego (zob. 71.4), Adrogeusa, ktrego czezono dorocznymi igrzyskami w Keramejkos i ktremu Ateezycy oddawali cze jako Eurygyesowi ("szeroko krcemu"), by dowie, e jest duchem roku sonecznego (Hesychios pod has#m "Androgeus"), Ammona, wieszezego herosa Oazy Ammona, pniej zrwnanego z Zeusem, i Katreusa, ktrego imi jest bodaje msk form

imienia Katarroa przysugujcego ksiycowi dajcemu deszez. Crki Ariadna i Fedra s powtrzeniem jej samej; Ariadna, mimo e czytana jako Ariagne, "najbardziej czysta", jest, jak si zdaje, imieniem sumeryjskim, Ar-ri-an-de, "wielce podna matka jczmienia", Fedra za wystpuje w napisach palestyskich jako Pdri. 2. Mit o Akakallis ("nie otoczona murami") widocznie upamitnia zdobycie przez najedcw helleskich z Ajgialaj zachodniokreteskiego miasta Tarra, ktre, podobnie jak inne miasta kreteskie, nie posiadao murw (zob. 98.1 ), oraz ucieczk najwaniejszych mieszkacw do Libii, gdzie zostali wadcami pokojowo usposobionych Garamantyjezykw. 3. Maci jawki Minosa, biaa, czerwona i czarna, byy rwnie maciami Io, krowy ksiyca (zob. 56.1), witego byka Augiasza (zob.127.1) i byka Minosa, ktry porwa Europ, na wazie kajretaskiej (Monumenta inedita, VI-VII, s. 77). Ponadto w tych kolorach malowane byy gliniane lub gipsowe trjnogi powicone kreteskiej bogini i odnalezione w Ninou Khani, jak te i podobny trjng znaleziony w Mykenach. Wedug Indika Ktezjasa byy to rwnie kolory rogu jednoroca - jednoroec za, symbol kalendarzowy, przedstawia wadz bogini ksiyca nad picioma porami roku Ozyrysowego, z ktrych kada oddawaa jedn cz zwierzcia do uoenia z niego caoci (?). Szezeg o Glaukosie owicym mysz moe wskazywa na konflikt midzy ateskimi wyznawcami Ateny, ktrej towarzyszya sowa (glauks), i wyznawcami Apolliria Sminteusa ("Mysiego Apollina"). W pierwotnej wersji Minos by moe da mu do poknicia mysz wysmarowan miodem - lek przepisywany w ostatecznoci chorym dzieciom w czasach staroytnych we wsehodnich rejonach Morza rdziemnego. mier Glaukosa moe rwnie odnosi si do zwyczaju posugiwania si miodem jako pynem balsamujcym - w domach kreteskich znaleziono wiele urn pogrzebowych dzieci w ksztacie dzbanw - a sowa bya

90.3-91.a

267

ptakiem mierci. Pszczoy mona zapewne wytumaczy sobie jako bdne odczytanie pewnych rzebionych gemm (Weiseler, Denkmale der Alten Kunst, II.252) przedstawiajcych Hermesa _wywoujcego zmarych z dzbanw pogrzebowych, podczas gdy ich dusze kr w grze wpostaci pszcz (zob. 39.8i 82.4). 4. Poliejdos jest zarwno zmieniajeym ksztaty Zagreusem (zob. 30a), jak i pbogiem Asklepiosem, ktrego oywczym zielem bya, jak si zdaje, jemioa (zob. 50.2) lub loranthus, jej wschodnioeuropejski odpowiednik. W babiloskiej legendzie o Gilgameszu znajdujemy paralel wskrzeszenia wa. W kradnie Gilgameszowi ziele wiecznego ycia, po czym zrzuca skr i odzyskuje modo; Gilgamesz nie mogc odzyska ziela umiera. Z opisu ziele to przypomina szakak, rolin, ktr Grecy spoywali przed misteriami jako rodek przeczyszczajcy. 5. Glaukos plujcy w otwarte usta Poliejdosa przypomina podobny postpek Apollina, kiedy Kasandra nie chciaa mu zapaci za dar prorokowania. W przypadku Kasandry jednak skutek by taki, e nie stracia co prawda daru, lecz nikt nie dawa wiary jej sowom (zob.158q). 6. Boginiami, ktrym Minos skada ofiary bez przewidzianych zwyczajowo fletw i kwiatw na wie, e jego syn nie yje, byy Parie, czyli "Odwieczne" (zob. 89a), prawdopodobnie Trzy Mojry, eufemistycznie zwane Charytami. Mit zmienia si w tym miejscu w pospolit anegdot. mier Androgeusa ma posuy jako wytumaczenie sporu Krety z Ateami (zob. 98c), a wersja pochodzi zapewne z jakiego nie powizanego przekazu o morderstwie popenionym w Ojnoe. 7. Dar wieszczenia Glaukosa Antedoskiego, jego imi, miostki, w tym jedna ze Skyll (zob. 170t), wiadczyy, e jest on personifikacj kreteskiej siy morskiej. Zarwno Minos (ktremu wieszczy Zeus), jak i Posejdon, patron konfederacji kreteskiej (zob. 39.7), mieli okazj nacieszy si wdzikami Skylli (zob. 91.2). Antedon ("radujcy si kwiatami") za by to widocznie tytu kreteskiego herosa kwiecia wiosennego wcielonego w kadego krla pnomi-

nojskiego (zob. 85.2). Krl Knossos by prawdopodobnie zwizany witymi maestwami z wszystkimi pastwami czonkowskimi konfederacji (zob. 89.I), std opinia o kochliwoci Glaukosa. Przypuszczalnie przedstawiciel Knossos co roku objeda zamorskie posiadoci kreteskie, podobnie jak to robi Talos (zob. 92. 7), podajc do wiadomoci najnowsze wieszcze edykty. Delos bya wysp kretesk i by moe punktem rozdzielczym wyroczni przywoonych z jaskini na grze Dikte w pobliu Knossos. Glaukos ten jednak przypomina rwnie Proteusza, wieszczego boga morskiego kreteskiego Faros (zob. 169.6), i Melikertesa, boga morskiego Koryntu, identyfikowanego z innym Glaukosem (zob. 71.4). Trawa Kronosa siana w zotym wieku jestby moe magicznym herbe d'or druidw. 8. Pliniusz (Historia naturalna, XXV.14) i Nonnos (Dionysiaka, XXV.451-551) cytuj wersj mitu Glaukosa wedug historyka lidyjskiego Ksantosa. Jest ona rwnie upamitniona na serii monet z Sardis. Kiedy heros Tylon lub Tylos ("wze" albo "fallus") zosta miertelnie poksany przez jadowitego wa (zob. 117.1), siostra jego Mojra ("los") prosia olbrzyma Damasena ("zdobywc"), by go pomci, ten za spehzi jej prob. Wwczas inny w przynis z lasu "kwiat Zeusa", przyoy go do ust zmarego towarzysza - i ten oy. Mojra za jego przykadem w podobny sposb wskrzesia Tylosa.

91 SKYLLA i NIZOS a. Minos by pierwszym krlem panujcym nad caym obszarem Morza rdziemnego, ktre oczyci z piratw. Na Krecie za wada przeszo dziewidziesicioma miastami. Kiedy Ateczycy zamordowali jego syna

268

91.a - 91.

Androgeusa, postanowi si zemci; popyn wic po Morzu Egejskim zbierajc okrty i danin w broni. Niektrzy wyspiarze zgodzili si mu pomc, inni pomocy odmwili. Ksiniczka Arne, przekupiona zotem, oddaa mu Syfnos, ale bogowie przemienili j w kawk, ktra lubi zoto i wszelkie byszczce przedmioty. Minos zawar sojusz z ludem Anafe, odtrci go natomiast krl Ajakos z Eginy; wwczas odjecha poprzysigajc zemst. Ajakos, na prob Kefalosa, przystpi potem do Ateczykw przeciw Minosowi.l b. Minos tymczasem upi Przesmyk Koryncki. Oblega Niz rzdzon przez Nizosa Egipcjanina, ktrego crka zwaa si Skyll. W miecie staa wiea zbudowana przez Apollina (i Posejdona?), a u stp jej lea kamie muzyczny, ktry tym si odznacza, e gdy zrzucano na z gry kamyki, dwicza jak lira; Apollo bowiem, kiedy pracowa jako murarz, pooy na nim pewnego razu sw lir. Skylla spdzaa wiele czasu na szczycie wiey wygrywajc garci kamykw rozmaite melodie na kamieniu, tam tewchodzia codziennie przyglda si walkom po rozpoczciu wojny. c. Oblenie Nizy si przecigao i ju wkrtce Skylla znaa imiona wszystkich kreteskich wojownikw. Uroda Minosa, jego wspaniae szaty i biay rumak zrobiy na niej takie wraenie, e si w nim zakochaa. Niektrzy

upatruj w tym wol Afrodyty, inni obwiniaj Her.2 d. Pewnej nocy Skylla wkrada si do sypialni ojca i cia w synny zoty lok, od ktrego zalene byo jego ycie i tron. Nastpnie zabraa klucze od bram miasta, otworzya je i wymkna si za mury. Ruszya prosto do namiotu Minosa ofiarujc mu lok w zamian za mio. "Zgoda!" - zawoa Minos i tej samej jeszcze nocy po zdobyciu i zupieniu miasta przespa si ze Skyll. Nie chcia jej zabra na Kret, poniewa nienawidzi zbrodni ojcobjstwa. Skylla jednak pyna za okrtem trzymajc i rufy, a wreszcie dusza jej ojca Nizosa w postaci ora morskiego wpia si w ni szponami i zakrzyvVionym dziobem Przeraona Skylla pucia ruf i utona. Dusza jej wyleciaa jako ciris, ptak' nany powszechnie z czerwonego upierzenia na piersi i czerwonych apek.3 Ni trzy natomiast twierdz, e to Minos kaza utopi Skyll, inni jeszcze, e dusza jej zostaa ryb ciris, a nie ptakiem tej nazwy.4 e. Niz zwano pniej Megar, ku czci Megareusa, syna Ojnope i Hippomenesa. By on sojusznikiem Nizosa i polubi jego crk Ifinoe; podobno po mierci Nizosa wstpi na jego tron.5 f. Wojna si przewlekaa. W kocu Minos, widzc, e nie jest w stanie podbi Aten, zacz baga Zeusa, by pomci mier Androgeusa, a wtedy caa Grecja dotknita zostaa trzsieniem ziemi i godem. Krlowie rnych miast-pastw zebrali si w Delfach, by poradzi si wyroczni, i usyszeli, e powinni skoni Ajakosa do wzniesienia modw w ich imieniu. Kiedy to uczynili, trzsienia ziemi ustay w caej Grecji z wyjtkiem Attyki. g. Ateczycy prbowali wwczas zrzuci z siebie kltw skadajc w ofie-

91.g-91.2

269

rze Persefonie, na grobie cyklopa Gerajstosa, crki Hiacynta, a mianowicie Anteis, Ajgleis, Liktaj i Ortaj. Dziewczta te przybyy do Aten ze Sparty. Mimo to trzsienia ziemi trway nadal, a gdy Ateczycy ponownie zasignli rady wyroczni delfickiej, dowiedzieli si, e winni udzieli Minosowi wszelkiego zadouczynienia, jakiego zada. Okazao si, i si domaga, by co d#iewi lat posyano na Kret jako er dla Minotaura siedmiu modziecw i siedem dziewczt.s h. Wtedy powrci Minos do Knossos, gdzie w dowd wdzicznoci za zwycistwo ofiarowa hekatomb z bykw, ale w dziewitym roku nastpi jego koniec.7 1. Strabon, X.4.8 i 15; Owidiusz, Przemiany, VII.480-VIII.6. 2. Hyginus, Fabulae,198; Wergiliusz, Ciris. 3.Apollodoros, III.5.8; Hyginus, loc. cit.; Owidiusz, Przemiany, VIII. 6-151; Wergiliusz, loc. cit.; Pauzaniasz, II.34.7. 4. Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, loc. cit. 5. Pauzaniasz, I.39.4-5. 6. Diodor z Sycylii, IV.61. 7. Owidiusz, Przemiany, VIII.152 i nast.; Homer, Odyseja, XIX.178.

l. Tem historycznym mitu o Skylli jest prawdopodobnie spr midzy Ateczykami i ich

kreteskimi wadcami na krtko przed zdobyciem Knossos w roku 1400 przed Chr. Sam mit jest niemal dosownie powtrzony w tafijskiej opowieci o Pterelaosie i Komajto i przypomina opowie o Samsonie i Dalili na terenie filistyskim, o Curoi, Blathnat i Cuchulainie w Irlandii, o Llew Llaw, Blodeuwedd i Gronw w Walu - wszystko to s warianty jednego wtku. Dotyczy on rywalizacji midzy witym krlem i jego bliniakiem-zastpc o wzgldy bogini ksiyca, ktra podczas letniego przesilenia cina wosy krla i go zdradza. Sia krla ma rdo we wosach, poniewa przedstawia on soce; jego dugie te loki przyrwnywane s do promieni sionecznych. Dalila cina wosy Samsona przed sprowadzeniem Filistynw; Blathnat przywizuje wosy Curoi do ka, zanim wezwie swego kochanka Cuchulaina, by go zabi ; Blodeuwedd przywizuje Llew Llawa do drzewa, po czym wzywa swego kochanka Gronwa. Dusza Llew Llawa przybiera posta ora, a Blodeuwedd ("pikne oblicze kwiatu"), kobieta stworzona magicznie z dziewiciu rnych kwiatw, zostaje przemieniona w sow - podobnie jak Skylla w pierwotnej greckiej legendzie. Skolacjonowanie tych piciu mitw wskazuje na to, e Skylla-Komajto-BlodeuweddBlathnat-Dalila jest bogini ksiyca w jej wiosennym i letnim aspekcie jako Afrodyta Komajto ("jasnowosa"). Na jesieni przemienia si w sow albo ciris i zostaje bogini mierci Aten - ktra miaa wiele ptasich epifanu, midzy innymi so#v (zob. 97.4) - Her lub Hekate. Imi Skylla dowodzi, e krl by rozszarpywany na kawaki po ogoleniu mu gowy. Podobnie jak w micie o Llew Llaw, kara spotykajca zdrajczyni jest pniejszym dodatkiem moralizatorskim. 2. Owidiusz (Sztuka kochania,1.331) identyfikuje Skyll z jej imienniczk, ktr Afrodyta przemienia w potwornego psa, poniewa Posejdon j uwid (zob.16.2). Twierdzi on, e Skylla nosi w swym onie dzikie psy - jest to kara za cicie wosw Nizosa. Owidiusz rzadko myli si w sprawach mitologicznych i by moe zapisuje tu legend o tym, jak kltwa rzucona przez Pazyfae na Minosa doprowadzia do tego, e napeni on ono Skylli szczeniakami zamiast wami, skorpionami i stonogami. Pazyiae i Amfitryta s tymi samymi boginiami ksiyca i morza. Minos za, jako wadca rdziemnomorski, zosta utosamiony z Posejdonem.

270

91.3 - 92.b

3. Zoenie crek Hiacynta w ofierze przy grobie Gerajstosa moe odnQsi si do ogrdkw Adonisa sadzonych ku czei skazanego na mier krla - byy to cite kwiaty widnce po kilku godzinach. Gerajstos jednak by pIeachajskim cyklopem (zob. 3b) i wedug Etymologicum magnum (pod hasem "Geraestides") crki jego opiekoway si dzieciciem Zeusem w Gortynie. Ponadto istniao miasto Gerajstion w Arkadii, gdzie Rea przewijaa Zeusa, Hiacyntydy byy wic prawdopodobnie piastunkami, a nie crkami Hiacynta - kapankami Artemidy, ktra na Knidos nosia tytu "Hyakyntotrofos" ("piastunka Hiacynta"). Mona je identyfikowa z Gerajstydami, poniewa corocznie umierajcy Zeus kreteski (zob. 7.1 ) nie rni si niczym od Hiacynta. Moe wic mit ten dotyczy czterech kukie na kwitncym drzewie owocowym z twarzami zwrconymi w cztery strony wiata zawieszonych podczas obrzdu "Powieszonej Artemidy", majcego na celu sprowadzenie urodzaju (zob. 79.2i 88.10). 4. Siedmiu ateskich modziecw skadano co roku w ofierze Minotaurowi, prawdopodobnie w zastpstwie ofiary z krla Knossos. Z czasem stwierdzono, e wygodniej bdzie skada ofiary z cudzoziemcw. Podobnie w kanaanickim obrzdzie krzyowania w zastpstwie Tammuza ofiarowywano w kocu jecw i przestpcw. "Co dziewity rok" oznacza "na kocu kadego Wielkiego Roku zoonego ze stu lunacji". Po mierci siedmiu chopcw umiera sam krl (zob. 81.8). Siedmiu dziewic ateskich nie skadano w ofierze; zostaway one bodaje kapankami ksiyca i wykonyway akrobacje podczas walki bykw, jak to przedstawiono na kreteskich malowidach. By to sport niebezpieczny, ale nie musia koczy si miertelnym wypadkiem. 5. Komplet kamieni muzycznych w Megarze mg by czym w rodzaju ksylofonu. Konstrukcja takiego instrumentu nie jest trudna. Jest to jednak moe reminiscencja piewajcego posgu

Memnona w Egipcie, wydronego, z otworem w gbi otwartych ust, przez ktre uchodzio gorce powietrze o wicie, gdy soce rozgrzewao kamie (zob.164.2).

92 DE D A Ll TALOS a. Parantela Dedala jest sporna. Niektrzy wymieniaj jako jego matk Alkippe, inni Merope, a jeszcze inni Ifinoe. Kady daje mu innego ojca, chocia wszyscy zgodni s co do tego, e pochodzi z ateskiego domu panujcego wywodzcego si rzekomo od Erechteusa. By znakomitym kowalem, a sztuki tej nauczya go sama Atena.l b. Jeden z uczniw, Talos, syn jego siostry Polikasty, ju w dwunastym roku ycia przecign swego mistrza w sztuce kowalskiej. Pewnego dnia Talos znalaz przypadkiem szczk wa lub te, jak twierdz niektrzy, promie ciernisty ryby. Kiedy si przekona, e mona za pomoc takiego narzdzia przepiowa patyk, skopiowa je w elazie i w ten sposb wynalaz pi. Ten wynalazek i inne podobne, jak na przykad koo garncarskie i cyrkiel, zapewniy mu wielk saw w Atenach, a Dedal, ktry utrzymywa, e sam wynalaz pi, wkrtce sta si nieznonie zazdrosny.z Zaprowadzi Talosa na dach wityni Ateny na Akropolu, by pokaza mu pewne odlege widoki, i niespodziewanie strci go w d. Niewyrzdziby jednak mimo zawici adnej krzywdy Talosowi, gdyby nie podejrzewa go o kazirodczy

92.b- 92.g

271

stosunek z wasn matk Polikast. Po tym uczynku Dedal popiesznie zbieg ku podnom gry, wrzuci zwoki Talosa do wora i zamierza pochowa je w tajemnicy. Zapytywany przez przechodniw odpowiada, e zabra do wora nieywego wa, jak tego wymagao prawo - o zreszt nie odbiegao zupenie od prawdy, jako e Talos by Erechteid - ale lady krwi na worku doprowadziy do wykrycia jego zbrodni, i Areopag skaza go na wygnanie. Wedle innej relacji Dedal uciek przed rozpraw.3 c. Dusza Talosa - ktrego niektrzy nazywaj Kalosem, Kirkinosem lub Tantalem - uleciaa w postaci przepirki, natomiast ciao pochowane zostao w miejscu, gdzie spad. Polikasta a wie o jego mierci powiesia si, Ateczycy za wystawili jej sanktuarium w pobliu Akropolu.4 d. Dedal znalaz azyl w jednym z demosw attyckich, ktrego mieszkacy nazywaj si po nim Dedalidami. Potem przenis si do Knossos na Krecie, powitany yczIiwie jako fachowy rzemielnik przez krla Minosa. y tam spokojnie, cieszc si wielkimi askami, do chwili kiedy Minos, dowiedziawszy si, e pomg Pazyfae parzy si z biaym bykiem Posejdona, zamkn go wraz z synem Ikarem w labiryncie. lVlatk Ikara bya Naukrate, jedna z niewolnic Minosa. Pazyfae uwolnia ich ol>u.5 e. Nieatwo byo jednak uciec z Krety, poniewa wszystkich statkw

Minosa strzegy strae wojskowe, a sam Minos ofiarowa wysok-nagrod za schwytanie zbiega. Dedal jednak sporzdzi dla siebie i dla Ikara skrzyda, w ktrych lotki byy zwizane nimi, natomiast mniejsze pira przylepione woskiem. Po umocowaniu paryskrzyde przeznaczonej dla Ikara, powiedzia ze zami w oczach: - Uwaaj, mj synu! Nie le zbyt wysoko, by soce nie stopio wosku, i nie szybuj zbyt nisko, by fale morskie nie zmoczyy pir. - Po czym naoy wasne skrzyda i dlecieli. - Trzymaj si mnie - zawoa - nie szukaj wasnej drogi! Odlecieli na pnocny zachd od wypy, wymachujc skrzydami, a rybacy, pasterze i rolnicy patrzc w gr myleli, e to bogowie. f. Szybowali pozostawiajc za sob po lewej rce Naksos, Delos i Paros, po prawej Lebintos i Kalymne. Wtem Ikar, niepomny na rady ojca, zacz wzbija si ku socu uradowany nonoci wielkich skrzyde. Po pewnym czasie, gdy Dedal si obejrza, nie mg nigdzie dostrzec Ikara, ale na falach unosiy si pira. Gorce promienie soneczne stopiy wosk, a Ikar spad do morza i uton. Dedal kry nad tym miejscem, dopki ciao nie wypyno na powierzchni, po czym przenis je na poblisk wysp, zwan obecnie Ikari, i tam je pochowa. Na skalnym dbie siedziaa przepirka przygldajc si i szczebiocc wesoo - bya to dusza jego siostry Polikasty radujca si zemst. Od wyspy wzio nazw otaczajce j morze.s g. Niektrzy jednak, nie dajc wiary opowieci, twierdz, e Dedal uciek

272

92.g- 92.k

z Krety na statku dostarczonym przez Pazyfae i e po drodze na Sycyli, kiedy mieli zej na ld na maej wysepce, Ikar wpad do morza i uton. Dodaj jeszcze, e to Herakles pochowa Ikara, wdziczny za Dedal zrobi w Pizie jego posg naturalnej wielkoci tak podobny, e Herakles uleg zudzeniu i mylc, e to rywal, kamieniem rozbi rzeb. Inni jeszcze twierdz, e Dedal wynalaz agle, a nie skrzyda, by wyprzedzi galery Minosa, i e Ikar, nieostronie obchodzc si ze sterem, uton, gdy statek si przew#ci.' h. Dedal polecia na zachd i po wyldowaniu w Kumaj w pobliu Neapolu powici swe skrzyda Apollinowi i wybudowa mu wityni o dachu ze zota. Nastpnie odwiedzi Kamikos na Sycylii, gdzie podejmowany by gocinnie przez krla Kokalosa, i zamieszka wrd Sycylijczykw. Cieszy si wielk saw i wznis tam wiele piknych budowli.e i. Tymczasem Minos wystawi wielk flot i wyruszy na poszukiwanie Dedala. Zabra ze sob muszl Trytona ofiarowujc nagrod kademu, kto przewlecze przez ni ni, wiedzia bowiem, e tylko Dedal potrafi tego dokona: Po prybyciu do Kamikos Minos wrczy muszl Kokalosowi, ktry podj si postawionego zadania. Zgodnie z przewidywaniami Dedal znalaz sposb nawleczenia muszli. Przywiza ni pajcz do mrwki, wywierci otwr u szczytu muszli i zwabi mrwk do rodka smarujc brzegi otworu miodem. Po czym zwiza z nici pajcz ni lnian i t rwnie przewlek przez muszl. Kokalos zwrci przewleczon muszl domagajc si nagrody, a Mios upewniwszy si, e odnalaz wreszcie kryjwk Dedala, zada, by Kokalos go wyda. Nie chciay si jednak na to zgodzi crki Kokalosa, ktrym Dedal robi pikne zabawki; przy ich pomocy uknu Dedal spisek. przeprowadzi rur przez sufit azienki polewajc wrztkiem, lub jak mwi

inni, smo Minosa gnuniejcego w ciepej kpieli. Kokalos, ktry by moe wtajemniczony w spisek, zwrci Kreteczykom zwoki ich krla tumaczc, e Minos potkn si o dywan i wpad do kota z wrzc wod.9 j. Dworzanie pochowali Minosa z wielkimi ceremoniami, a Zeus mianowa go jednym z sdziw zmarych w Tartarze wraz z jego bratem Radamantysem i jego wrogiem Ajakosem. Grobowiec Minosa stan porodku wityni Afrodyty w Kamikos i przez wiele stuleci czcili go tam Sycylijczycy, ktrzy licznie przybywali, by modli si do Afrodyty. W kocu Teron, tyran Akragas, zwrci jego koci Krecie. k. Po mierci Minosa wrd Kreteczykw zapanowao cakowite zamieszanie, poniewa gwny trzon floty zosta spalony przez Sycylijczykw. Cz zag, ktre musiay pozosta za morzem, wybudowaa miasto Minoa w pobliu brzegu, na ktrym wyldowaa, inni miasto Hyria w Messapu, jeszcze inni pomaszerowali ku rodkowi wyspy i tam umocnili wzgrze ktre pniej przeksztacio si w miasto Enguos, nazwane tak od pobliskiego rda. Wystawili tam wityni Matek, ktre nadal, tak jak w ojczystej Krecie, obdarzali gbok czci.lo

91.1-92.1

273

1. Dedal jednak opuci Sycyli, by przyczy si do Jolaosa, bratanka i wonicy tiryntyjskiego Heraklesa, ktry prowadzi armi zoon z Ateczykw i Tespijczykw na Sardyni. Wiele jego dzie przetrwao do dzi na Sardynii. Zwane s one "Dajdaleja".1' m. Talosem zwa si rwnie sucy z brzu o gowie byka, ktrego Zeus da Minosowi, by strzeg Krety. Niektrzy twierdz, e by on jednym niedobitkw ludzi z brzu powstaych z jesionw, inni, e wyku go na Sardynii Hefajstos i e mia jedn y, ktra biega od karku do stp, gdzie j zamyka brzowy zawr. Trzy razy dziennie biegiem okra Talos wysp Kret, obrzucajc skaami kady obcy statek, a trzy razy do roku przemierza wolniejszym ju krokiem wsie kreteskie pokazujc prawa Minosa wyryte na brzowych tablicach. Kiedy Sardyczycy prbowali wedrze si na wysp, Talos rozgrza si do czerwonoci w ogniu i zniszczy ich wszystkich w pomiennym ucisku umiechajc si straszliwie; std wyraenie "sardoniczny umiech''. W kocu Medea zabia Talosa wycigajc brzowy zawr i wypuszczajc z niego krew. Niektrzy natomiast utrzymuj, e Argonauta Pojas zrani go zatrut strza w kostk.12 1. Apollodoros, III.15.8; Plutarch, Tezeusz 19; Ferekydes cyt. przez sc:holiast Edypa w Kolonie Eurypidesa, 472; Hyginus, Fabulae, 39. , 2. Apollodoros, loc.cit.; Owidiusz, Przemiany, VIII. 236-259; Hyginus, Fabulae, 274; Pliniusz, Historia naturalna, V11.57. 3. Fulgencjusz. Mity, III.2; pierwszy mitograf watykaski, 232 ; drugi mitograf watykaski,130; Diodor z Sycylii, IV.76.6; Hyginus, Fabulae, 39; Pauzaniasz, VII.4.5. 4. Pauzaniasz,1.21.6; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V1.14 Hellanikos cyt. przez scholiast Orestesa Eurypidesa,1650; Owidiusz, loc.cit.; SuidasiFotiospodhasem "Sanktuarium Perdiks". 5. Diodor z Sycylii, loc.cit.; Apollodoros, Epitome, I.12.

6. Izydor z Sewili, Oxygines, XIV.6; Hyginus, Fabulae, 40; Owidiusz, Przemiany, VIII.182-235. 7. Diodor z Sycylii, IV.77; Apollodoros,11.6.3; Pauzaniasz, IX.2.2-3. 8. Wergiliusz, Eneida, V1.14 i nast.; Pauzaniasz, VI1.4.5; Diodor z Sycylii, IV.78. 9. Pauzaniasz, ioc.cit.; Apollodoros, Epitome, I.14-15; Zenobius, Przysowia, IV.92; Diodor z Sycylu, IV.79. 10. Diodor z Sycylii, loc.cit.; Herodot, VII.170. 11. Pauzaniasz, VII.2.2; Diodor z Sycylii, IV.30. 12. Suidas pod hasem "Risus Sardonicus"; Apoloniusz z Rodos, Argnnautika, 1639 i nast.; Apollodoros, I.9.26; Platon, Minos, 320c.

l. Hefajstosa przedstawiaj niekiedy jako syna Hery i Talosa (zob. 12c), Talosa za jako modszego bratanka Dedala. Dedal by jednak modszym czonkiem rodu Erechteusa zaoonego wiele lat po narodzinach Hefajstosa. Tego rodzaju niezgodnoci chronologiczne s zasad w mitologu. Dedal ("jasny" lub "umiejtnie sporzdzony"), Talos ("cierpicy") i Hefajstos ("ten, ktry wieci w dzie") s, jak wynika z podobiestwa ich atrybutw, jedynie rnymi tytuami tej samej postaci mitologicznej. Ikar (od io-karios, "powicony bogini ksiyca Kar") jest by moe

18# Mity #'e#ie

274

92. I - 92. 7

jeszcze jednym jego tytuem. Hefajstos, bg-kowal, polubi Afrodyt, ktrej witym ptakiem bya przepirka; siostr Dedala-kowala zwano Perdiks ("przepirka") - dusza Talosa-kowala uleciaa jako przepirka; ptak ten pojawia si podczas pogrzebu Ikara, syna Dedala. Poza tym Hefajstos zosta zrzucony z Olimpu; Talosa zrzucono z Akropolu. Hefajstos by kulawy; jednym z imion Talosa byo Tantalos ("kulejcy" lub "koyszcy si"); kogut przepirki kuleje podczas taca godowego unoszc jedn ostrog, by w kadej chwili mc kopn rywala. Ponadto kula aciski bg Wulkan. Kult jego przenikn z Krety, gdzie nosi imi Welchanosa, a jego emblematem by kogut, poniewa kogut pieje o wicie, i dlatego przypisywano go herosowi socu. Kogut nie dotar jednak na Kret przed VI w. przed Chr. i prawdopodobnie wypar przepirk jako ptaka Welchanosa. 2. Wydaje si, e na wiosn wykonywano erotyczny taniec przepirki ku czi bogini ksiyca i e tancerze mczyni kuleli i mieli przyczepione skrzyda. Hieronim zawiadcza, e w Palestynie ceremonia ta, zwana "Pesach" ("kulenie"), przetrwaa do jego zasw w Beth-Hoglah ("Sanktuarium Kulejcego"), gdzie wierni taczyli w spirali. Beth-Hoglah identyfikowane jest z "klepiskiem Atada", na ktrym urzdzano aobne obrzdy dla kulawego krla Jakuba - imi jego moe oznacza Jah Aceb ("bg pity"). Jeremiasz przestrzega ydw, by nie brali udziau w tych orgiastycznych kanaanickich obrzdach, cytujc: "Przepirka zbiera wok siebie mode, ktrych nie wydaa na wiat. " Wyspa Anafe, na pnoc od Krety, zktr Minos zawar sojusz (zob. 91a), syna w staroytnoci jako miejsce wypoczynku dla'migrujcych przepirek.

3. Mit o Dedalu i Talosie, podobnie jak i jego wariant, mit o Dedalu i Ikarze, czy przypuszczalnie obrzd palenia zastpcy krla sonecznego z naoonymi skrzydami o-rlimi (zob. 29.1 ) na wiosennej sobtce w pierwszy dzie palestyskiego Nowego Roku z obrzdem zrzucania ze skay do morza farmakosa zaopatrzonego w skrzyda przepirki (zob. 96.3) i kucia krla w pit zatrut strza (zob. p. 10 niej). Rybacy i chopi podziwiajcy leccego Dedala s prawdopodobnie zapoyczeni z obrazu przedstawiajcego uskrzydlonego Perseusza lub Marduka (zob. 73. 7). 4. Labirynt, z ktrego uciekaj Dedal i Ikar, by w jednym znaczeniu mozaikow podog o zagmatwanym wzorze, po ktrym stpali tancerze w obrzdowym tacu przepirki (zob. 98.2). Ale ucieczka Dedala na Sycyli do Kumaj i na Sardyni odnosi si zapewne do ucieczki lokalnych kreteskich robotnikw, pracujcych przy obrbce brzu, w wyniku kolejnych najazdw helleskich. Podstp z muszl Trytona oraz pochowanie Minosa w wityni Afrodyty, ktrej muszla ta bya powicona (zob. 11.3), wiadczyyby, e Minos uchodzi w tym kontekcie, podobnie jak Hefajstos, za kochanka bogini morza. Jego mier w kpieli jest szczegem oderwanym prawdopodobnie z mitu o Nizosie i Skylli (zob. 9 lb#l). Celtycki odpowiednik Nizosa, Llew Llaw, zgin w kpieli na skutek podstpu; podobny los spotka innego witego krla, Agamemnona z Myken (zob.112.1). 5. Imi Naukrate ("sia morska") jest reminiscencj historycznych skutkw klski Minosa na Sycylii - przejcia wadzy nad morzem z rk Kreteczykw do rk Grekw. Przedstawienie jej jako niewolnicy Minosa nasuwa myl o paacowej rewolucji dokonanej przez helleskich onierzy najemnych w linossos. 6. Jeli Polikasta, drugie imi Perdiks, matki Talosa, oznacza polykassitere, "duo cyny", wwczas naley ono do mitu o brzowym czowieku, imienniku Talosa. Supremacja Krety w znacznej mierze zalena bya od obfitych dostaw cyny, ktr mieszano z cypryjsk miedzi. Zdaniem profesora Christophera Hawkesa najbliszym jej rdem bya wyspa Majorka. 7. Hesychios uwaa, e Talos jest imieniem soca; wobec tego Talos okra pocztkowo Kret tylko raz dziennie. By moe jednak przystani kreteskiej strzegy przed piratami trzy strae, ktre wysyay patrole. Poniewa Talos-soce zwany by rwnie Taurosem ("bykiem"Bekker, Anecdotae, I.344.10 i nast.; Apollodoros,1.9.26), jego trzykrotna w cigu roku wizytacja wsi bya prawdopodobnie pochodem krlewskim Soca-krla noszcego obrzdow mask byka, albowiem kreteski rok dzieli si na trzy pory (zob. 75. 2). Gorce uciski Talosa mog by

92.7- 92.11

275

reminiscencj ofiar ludzkich skadanych Molochowi, alias Melkartowi, czczonemu w Koryncie jako Melikertes (zob. 70.5) i znanemu prawdopodobnie na Krecie. Poniewa Talos przyby z Sardynu, dokd podobno uciek Dedal cigany przez Minosa, a rwnoczenie by darem Zeusa dla Minosa, mitografowie uprocili opowie przypisujc zasug wykucia Talosa Hefajstosowi, a nie Dedalowi. Hefajstos i Dedal byli zreszt jedn i t sam postaci. Sardonicus risus albo rictus by to symptomatyczny skurcz mini twarzy przy poraeniu szczki, nazwa za pochodzi prawdopodobnie std, e czowiek o gowie jelenia przedstawiany na wczesnych sardyskich brzach ma na twarzy ten sam pozbawiony wesooci, bezmylny umiech. 8. Jedna ya Talosa ma zwizek z tajemnic odlewania brzu metod cire-perduew czasach najdawniejszych. Kowal sporzdza najpierw wizerunek z wosku pszczelego, ktry pokrywa warstw gliny i wkada do pieca. Gdy glina bya ju dobrze wypalona, przebija otwr midzy pit i kostk, by wosk mg wypyn, pozostawiajc form, w ktr mona byo wla roztopiony brz. Po ochodzeniu metalu rozbija glinian form i otrzymywa posg z brzu tego samego ksztatu co model z wosku. Kreteczycy przywieli metod cire-perdue na Sardyni razem z kultem Dedala. Poniewa Dedal nauczy si swego rzemiosa od Ateny znanej w Koryncie jako Medea, opowie o mierci Talosa moe by mylnym odczytaniem obrazu przedstawiajcego

Aten demonstrujc metod cire-perdue. Przekaz goszcy, e stopiony wosk spowodowa mier Ikara, naley, jak si zdaje, do mitu o jego kuzynie Talosie, brzowy Talos bowiem powizany jest cile ze swoim imiennikiem pracujcym przy obrbce brzu i rzekomym wynalazc cyrkla. 9. Cyrkle s jedn z tajemnic rzemielnika odlewajcego przedmioty z brzu. S one niezbdne dla krelenia koncentrycznych k potrzebnych do wykuwania mis, hemw i masek. # Std przydomek Talosa "Kirkinos", "kolisty", tytu odnoszcy si zarwno do toru soca, jak i do posugiwania si cyrklem (zob. 3.2). Susznie pooono nacisk na wynalezienie przez niego piy. Kreteczycy mieli malekie piki o podwjnych zbah do delikatnych robt, ktrymi posugiwali si ze zdumiewajc sprawnoci. Talos jest synem nimfy jesionu, poniewa wgiel drzewny z jesionu daje wysok temperatur potrzebn przy topieniu metalu. Mit ten rzuca rwnie wiato na opowie o ulepieniu przez Prometeusza czowieka z gliny. W legendzie hebrajskiej rola Prometeusza przypada Archanioowi Michaowi, ktry pracowa pod nadzorem Jehowy. I0. Zastrzelenie Talosa przez Pojasa przypomina, e Parys rwnie trafi Achillesa w pit, a take podobn mier Centaurw, Folosa i Chejrona (zob.126.3). Mity te s ze sob cile powizane. Pojas by ojcem Filoktetesa i kiedy Herakles zosta otruty przez innego centaura, kaza mu rozpali stos pogrzebowy. Filoktetes zdoby kilka takich strza (zob.145f), jedna za bya przyczyn jego mierci (zob. 1611). Parys poyczy wwczas od tesalskiego Apollina miercionon, strza, by zabi Achillesa, przybranego syna Chejrona (zob.164j), i w kocu, gdy Filoktetes pomci Achillesa zabijajc strza Parysa, uy strzay z koczanu Heraklesa (zob. 166e). witego krla tesalskiego zabijano, jak si zdaje, strza posmarowan jadem mu, ktr jego bliniak-zastpca wbija mu midzy pit i kostk. W sanskryckiej Mahabharacie boski heros Kriszna, ktrego Grecy Aleksandra identyfikowali z Heraklesem, postrzelony zosta w pit i zabity przez myliwego Jar, ktry w pewnych mitach wystpuje jako jego brat, czyli bliniak-zastpca. ll. W celtyckim micie labirynt zacz z czasem oznacza grobowiec krlewski (White Goddess, s.105), definicja za labiryntu w Etymologicum magnum jako "pieczary grskiej" i u Eustatiosa (O Homerowej "Odysei", XI,1688) jako "podziemnej jaskini" wiadczyaby, #e podobne znaczenie posiada on rwnie u dawnych Grekw. Etruski Lars Porsena wybudowa sobie labirynt jako grobowiec (Warro cyt. przez Pliniusza, Historia naturalna, XXXV1. 91-93). Labirynty istniay rwnie w "cyklopijskich", czyli przedhellekich jaskiniach w pobliu Nauplii (Strabon, VIII.6.2.), na Samos (Pliniusz, Historia naturalna, XXXIV.83) i na Lemnos

11) 21) 31) 41. l1 .1 rI.A.1.a

.1

.1

.1

.1

(Pliniusz, Historia naturalna, XXVI. 90). Ucieczka z labiryntu oznaczaa wobec tego reinkarnacj. 12. Chocia Dedal uwaany by za Ateczyka, poniewa attycki demos nazwano jego imieniem, rzemioso dedalijskie przeniesione zostao do Aten z Krety, a nie przeciwnie. Zabawki, ktre robi dla crek Kokalosa, byy przypuszczalnie lalkami o ruchomych koczynach, podobnymi do tych, ktre tak spodobay si Pazyfae i jej crce Ariadnie (zob. 88e) i ktrych zapewne uywano w attyckim kulcie drzew Erigone. Tak czy inaczej, Polikasta, siostra Dedala, powiesia si, podobnie jak to uczyniy dwie Erigone i sama Ariadna (zob. 79.2 i 88.10).

13. Messapijczycy z Hyrii, pniejszej Urii, obecnej Oru, znani byli w staroytnoci ze,swych kreteskich obyczajw - zawijane loki, szaty haftowane w desenie z kwiatw, podwjne topory i tak dalej. Opowie potwierdzaj wykopane tam zabytki garncarstwa, ktre mona okreli jako pochodzce z okoo 1400 r. przed Chr.

93 KATREUSIALTAJMENES a. Na}starszy z pozostaych przy yciu synw Minosa, Katreus, mia trzy crki - Ajrope, Klimene i Apemosyne, oraz jednego syna, Altajmenesa. Kiedy wyrocznia przepowiedziaa, e Katreus zginie z rk wasnego dziecka, Altajmenes i rcza Apemosyne opucili nabonie Kret w towarzystwie licznej wity, majc nadziej, e w ten sposb ujd kltwie. Wyldowali na wyspie Rodos i zaoyli tam miasto Kretinia, nazywajc je tak ku czci ojczystej wyspy.l Altajmenes osiedli si potem w Kamejros, gdzie otaczano go wielkim szacunkiem. Wznis otarz Zeusowi na pobliskiej grze Atabyrios i w pogodne dni mg z jej szczytu dostrzec w oddali sw ukochan Kret. Wok otarza ustawi brzowe byki, ktre ryczay gono, gdy wyspie Rodos zagraao niebezpieczestwo.2 b. Pewnego dnia Hermes zakocha si w Apemosyne, ona go jednak odtrcia i ucieka. Tego wieczora zaskoczy j w pobliu pewnego strumienia. Apemosyne znowu zerwaa si do ucieczki, ale na jedynej ciece, jak moga wybra, rozoy Hermes liskie skry zwierzce, na ktrych si polizna, kiedy za upada na twarz, zgwaci j. Po powrocie do paacu Apemosyne paczc opowiedziaa Altajmenesowi o swej przykrej przygodzie, on jednak nie wierzy. Woajc: "Kamiesz, rozpustnico!", zabi j kopniciem. c. Z#mczasem Katreus, nie dowierajc Ajrope i Klimene, wygna je z Krety, na ktrej podwczas panowa. Ajrope zostaa najpierw uwiedziona przez Pelopid Tyestesa, po czym wysza za m za Plejstenesa, ktremu urodzia Agamemnona i Menelaosa. Klimene polubia synnego eglarza Naupliosa. W kocu osamotniony na staro Katreus, przekonany, e nie ma nastpcy, wyruszy na poszukiwanie Altajmenesa, ktrego kocha serdecznie.

93.c-94.a Pewnej nocy wyldowa wraz z towarzyszami na Rodos, ale pasterze z Kamejros napadli ich sdzc, e to piraci. Katreus usiowa wytumaczy, kim jest i dlaczego przyby, lecz ujadanie psw zaguszyo jego sowa. Altajmenes wybieg z paacu, by odeprze rzekomy napad, i nie poznajc ojca zabi go oszczepem. Kiedy si dowiedzia, e przepowiednia wyroczni si spenia, mimo i dobrowolnie uda si na wieloletnie wygnanie, zacz si modli, by pochona go ziemia. I oto pod jego nogami otwara si przepa, w ktrej znik, ale do dzi czczony jest jako heros.3

1. Apollodoros, III. 2.1. 2.Diodor z Sycylu, V.78; Apollodoros, loc. cit.; Strabon, XIV.2.2; scholia do bd olimpijskich Pindara, VII.159. 3. Apollodoros, II1.2.1-2; Diodor z Sycylii, loc.cit.

l. Ten wymylny mit majcy by reminiscenej mykeno-minojskiej okupacji Rodos w XV w. przed Chr. tumaczy zarwno libacje ku cci rodyjskiego herosa nad przepaci, jak i erotyczne wyczyny, podczas ktryh kobiety taczyy na skrach wieo zdjtych ze zwierzt ofiarnych. Kocwka - byrios albo buriasz wystpuje w tytule kr.lewskim babiloskiej Trzeciej Dynastii zaoonej w roku 1750 przed Chr. Bstwem miejscowoci Atabyrios na Krecie podobnie jak Atabyrion (Gra Tabor) w Palestynie synej z kultu Zotego Cielca, by hetycki Tesup, bg soca, waciciel trzd (zob. 67.1). Wyspa Rodos naleaa pocztkowo do bogini ksiyca Dam-kina, czyli Danae (zob. 60.3), ale przesza w rce Tesupa (zob. 42.2), a po upadkuimperium hetyckiego zostaa skolonizowana przez mwicych po grecku Kreteczykw, ktrzy zachowali kult byka, lecz uczynili Atabyriosa synem Proteusza ("pierwszego czowieka") i Eurynome-Stworzycielki (zob. la). W oczach doryckich Zeus Atabyrios uzurpowa kult rodyjski. Ryk bykw odtwarzano prawdopodobnie za pomoc romboi, "warkotek" (zob. 30. I), uywanych do przepdzania zych duchw. 2. mier Apemosyne w Kamejros odnosi si moe do brutalnego zlikwidowania kolegium wieszczych kapanek w tym miecie przez hetyckich raczej ni kreteskich najedcw. Trzy crki Katreusa, podobnie jak Danaidy, to dobrze znana triada ksiyco#va, przy czym Apemosyne jest trzeci postaci, odpowiednikiem Kamejry. Katreus zabity przypadkowo przez Altajmenesa, podobnie jak Lajos zamordowany przypadkowo przez Edypa (zob.105d) i Odyseusz przez swego syna Telegonosa (zob.170k), by prawdopodobnie w dynastii witych krlw poprzednikiem, a nie ojcem, lecz opowie zostaa bdnie powtrzona - z morza powinien ldowa syn, a nip ojciec, i on ma rzuci oszczepem.

94 SYNOWIE PANDIONA a. Kiedy Poejdon zabi krla Aten Erechteusa, synowie jego, Kekrops, Pandoros Metion i Orneus, pokcili si o sukcesj, Ksutos za, ktry mianowa najstarszego Kekropsa krlem, musia popiesznie opuci Attyk.l

94.b- 94.f b. Kekrops obawiajc si Metiona i Orneusa, ktrzy grozili mu mierci, uciek wpierw do Megary, potem za na Eubej, gdzie przyczy si do niego Pandoros i gdzie zaoy koloni. Tron ateski przypad Pandionowi, synowi Kekropsa i Metiaduzy, crki Eupalamosa.2 Niedugo jednak cieszy si wa-

dz, bo chocia Metion zmar, synowie jego spodzeni z Alkippe lub Ifinoe okazali si rwnie zawistni jak ich ojciec. Synami Metiona byli: Dedal, ktrego niektrzy uwaaj za jego wnuka, Eupalamos, ktrego inni uwaaj za jego ojca, i Sikion. Ten ostatni uchodzi rwnie za syna Erechteusa, Pelopsa lub Maratona. Wszystkie te genealogie s niejane.3 c. Pandion, wypdzony z Aten przez synw Metiona, uciek na dwr lelegijskiego krla Megary4, Pylasa, Pylosa czy te Pylona, i polubi jego crk Pyli. Pylas zabi potem swego wuja Biasa i pzostawiajc Pandionowi rzdy w Megarze skry si w Mesenii, gdzie zaoy miasto Pylos. Wypdzony stamtd przez Neleusa i Pelazgw z Jolkos, wkroczy do Elidy i tam zaoy drugie Pylos. Pylia urodzia Pandionowi czterech synw w Megarze: Ajgeusa, Pallasa, Nizosa i Likosa, chocia zazdroni bracia Ajgeusa rozpuszczali pogosk, e jest on nielubnym synem niejakiego Skajriosa.5 Pandion nie powrci ju# nigdy do Aten. Posiada w Megarze sanktuarium herosa i dotd pokazuj tam jego grobowiec na skale Ateny - nurkuj cego ptaka - na dowd, e te ziemie naleay niegdy do Aten. Przybrawszy posta tego wanie ptaka ukrya niegdy Atena pod swymi skrzydami jego ojca Kekropsa i zaniosa do bezpiecznej Megary.s d. Po mierci Pandiona synowie jego wyruszyli przeciw Atenbm, wypdzili synw Metiona i podzielili Attyk na cztery czci, tak jak nakaza im ojciec. Najstarszy, Ajgeus, otrzyma wadz suwerenn w Atenach, bracia jego natomiast rozlosowali midzy sob reszt krlestwa. Nizos otrzyma Megar i otaczajce j ziemie a po Korynt na zachodzie. Likosowi przypada Eubeja, Pallasowi za poudniowa Attyka, gdzie wychowa krzepki lud olbrzymw.' e. Pelus, syn Skirona, ktry polubi jedn z crek Pandiona, podawa w wtpliwo prawa Nizosa do Megary, wezwany za do rozsdzenia sporu Ajakos przyzna to krlestwo Nizosowi i jego potomkom, ale dowodzenie wojskami powierzy Skironowi. W owych czasach Megara zwana bya Nis. Od imienia Nizosa wzi rwnie sw nazw zaoony pxzez niego port Nisaja. Nizos, zabity przez Minosa, pochowany zosta w Atenach i wci jeszcze pokazuj jego grb w pobliu Likejonu. Megaryjczycy, ktrzy nie chc przyzna, e miasto ich kiedykolwiek byo zdobyte przez Kreteczykw, utrzymuj, e Megareus polubi crk Nizosa, Ifinoe, i wstpi po nim na tron. " f. Ajgeus, podobnie jak Kekrops i Pandion, przez cae ycie obawia si spiskw swoich rodakw, midzy nimi i Likosa, ktrego podobno wypdzi z Eubei. Likos schroni si u Sarpedona i jego imieniem nazwano Licj, ale przedtem by u Afareusa w Arene i wtajemniczy dom krlewski w misteria

94.f- 94.1

279

Wielkich Bogi, Demeter i Persefony, a take w misteria Attis w staroytnej stolicy messeskiej, Andanii. Attis, od imienia ktrej pochodzi nazwa Attyki, bya jedn z trzech crek Kranaosa, autochtonicznego krla Aten panujcego w czasach Potopu Deukalionowego. Lasek dbowy w Andanii, gdzie Likos dokonywa obrzdw oczyszczajcych na wtajemniczanych, nadal jeszcze nosi jego imi.9 Otrzyma on dar wieszczenia i to jego wanie wyrocznia przepowiedziaa, e jeli Messeczycy potrafi co zachowa w tajemnicy, odzyskaj pewnego dnia ojcowizn, jeli za tego nie uczyni utrac j na zawsze. Likos mia na myli realacj o misteriach Wielkiej Bogini wyryt na

cynowej blasze, ktr Messeczycy po wysuchaniu wyroczni zakopali w brzowej urnie na szczycie gry Itone, midzy cisem i mirtem. Wykopa j w kocu Tebaczyk Epaminondas, gdy przywrci Messeczykom dawn chwa.'o g. Ateskie Likejon rwnie nazwane zostao na cze Likosa. Od najdawniejszych czasw powicone byo Apollinowi, ktry pierwszy przybra przydomek "Likejskiego" i dymem swych ofiar wypdzi wilki z Aten. I. Apollodoros, III.15.1 i 5; Plutarch, Tezeusz, 32; Pauzaniasz, VII.1.2. 2. Ibid.,1.5.3; Eustatios o Homerze, s. 281; Apollodoros, III.15.5. 3. Ferekydes cyt. przez scholiast Edypa w Kolonie Sofoklesa, 472; Apollodoros, III.15.8; Diodor z Sycylu, IV.76.1; Pauzaniasz, II.6.3. 4. Apollodoros, III.15.5; Pauzaniasz, IV.36.1 i I.29.5. 5. Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, IV.36.1. fi. Pauzaniasz, I.41.6; I.5.3 i I.39.4; Hesychios pod hasem "Aethyia". 7. Apollodoros, II1.15.6; Sofokles cyt. przez Strabna, I.6; Pauzaniasz, I.5.4 i 1.39.4. 8. Pauzaniasz, I.39.4-5 i 19.5; Strabon, IX.1.6. 9. Herodot,1.173; Pauzaniasz,1.2.5 i IV.1.4-5. 10. Pauzaniasz, X.12.5; IV.20.2 i 26.6. 11. Ibid,. I.19.4; scholia do Demostenesa, XXIV.114.

l. Tego rodzaju mityczne genealogie przytacza si, kiedy kwestionowane s suwerenno pastw lub dziedziczne przywileje. Podzia Megary midzy witego krla, ktry skada przepisane ofiary, i jego bliniaka-zastpc, ktry dowodzi wojskami, ma sw paralel w Sparcie (74.1). Imi Ajgeusa upamitnia kult kozy w Atenach (zob. 8. I), Likosa zakult wilka. Ateczyk, ktry zabi wilka, zobowizany by go pochowa, koszty za pokrywano z publicznej skadki (scholia do Apoloniusza z Rodos, II.124). Ptak-nurek powicony by Atenie, jako patronce okrtw, a poniewa Skaa Ateny zwisaa nad morzem, moga to by jedna z tych ska, z ktrych kapanki zrzucay opierzonego farmakosa (zob. 70.7; 89.6 i inn.). Attis (aktes thea, "bogini urwistego brzegu") by to, jak si zdaje, tytu attyckiej potrjnej bogini. Jej siostry nazyway si: Kranae ("kamienna") i Kranajchme ("skalisty szczyt") (Apollodoros, III.14.5). Poniewa Prokne i Filomel przemienione w ptaki zwano cznie Attis (Marcjalis, 1.54.9 i V.67.2), bya ona prawdopodobnie zwizana z tym samym obrzdem skalnym. Attis jako Atena ma szereg innych tasich epifanu u Homera (zob. 94. 4). Przedmioty kultu Wielkiej Bogini dotyczce zmartwychwst nia zostay zakopane midzy cisem i mirtem, poniewa drzewa te reprezentoway ostatni samogosk i ostatni spgosk alfabetu drzew (zob. 52.3) i byy powicone bogini mierci.

280 95.a - 95.d 95

NARODZINY TEZEUSZA a. Pierwsz on Ajgeusa bya Melite, crka Hoplesa, drug Chalkiope, crka Reksenora, adna z nich jednak nie urodzia mu potomstwa. Przypisujc zarwno ten fakt, jak i perypetie swych sistr, Prokne i Filomeli, gniewowi Afrodyty, Ajgeus wprowadzi jej kult w Atenach, po czym zwrci si o rad do wyroczni delfickiej. Wyrocznia ostrzega, by nie rozwizywa swego penego bukaka z winem, dopki nie dotrze do najwyszego punktu w Atenach, w innym bowiem wypadku umrze pewnego dnia ze zmarwienia. Ajgeus nie potrafi wytumaczy sobie tej odpowiedzi.l b. Wracajc do domu wstpi do Koryntu i tu Medea zmusia go do zoenia przysigi, e jeli kiedykolwiek bdzie szukaa schronienia w Atenach, obroni j przed wszystkimi nieprzyjacimi. W zamian zobowizaa si da mu syna za pomoc magicznych zabiegw. Potem Ajgeus odwiedzi Trojzen, dokd niedawno przybyli z Pizy jego starzy przyjaciele, Pitteus i Trojzen, synowie Pelopsa, by dzieli wadz z krlem Ajtiosem. By on nastpc swego ojca Antasa, syna Posejdona i Alkione, ktra zaoywszy miasto Antaj i Hypere popyna dalej, by zaoy Halikarnas w Karu. Ajtios nie posiada jednak wikszej wady, poniewa Pitteus po mierci Trojzena poczy Antaj i Hypere w jedno miasto, ktre odda pod opiek Ateny i Posejdona, nazywajc je Troj zen. 2 c. Pitteus by najuczeszym mem swoich czasw. Czsto cytuje si jedn # z jego sentencji o przyjani: "Nie niszcz nadziei zrodzonej z przyjani, dope natomiast jej miary! " Zaoy on sanktuarium Wieszczego Apollina w Trojzenie, a jest to najstarsze miejsce kultu w Grecji, ktre dotd przetrwao; powici rwnie otarz potrjnej bogini Temidzie. Trzy biae marmurowe trony stojce obecnie nad jego grobowcem za wityni Artemidy Zbawicielki suyy jemu i dwm jego towarzyszom jako fotele sdziw. Uczy rwnie ztuki oratorskiej w sanktuarium muz w Trojzenie; zachowa si traktat o retoryce jego pira. Sanktuarium muz zaoy syn Hefajstosa, Ardalos, ktry podobno wynalaz flet.3 d. Kiedy Pitteus mieszka jeszcze w Pizie, Bellerofont prosi o rk jego crki Ajtry, zosta jednak niesawnie wyprawiony do Karii, zanim odbya si ceremonia zalubin. Ajtra, zarczona co prawda z Bellerofontem, nie miaa zbyt wielkiej nadziei na jego powrt. Pitteus, ktremu al byo crki skazanej na dziewictwo, a take pod wpywem uroku rzuconego na nich wszystkich przez przebywajc daleko Mede, upi Ajgeusa i wyprawi go do ka z Ajtr. Nieco pniej tej samej jeszczy nocy przespa si z ni rwnie Posejdon, posuszna bowiem temu, co usyszaa we nie zesa#nym przez Aten, porzucia pijanego Ajgeusa i powdrowaa na wysp Sfajri lec w pobliu "

95.d- 95.h

281

Trojzeny, zabierajc ze sob libacje, ktre miaa ofiarowa na grobie wonicy Pelopsa, Sfajrosa. Tu wanie, za milczc zgod Ateny, posiad j Posejdon, Ajtra za zmienia potem nazw wyspy ze Sfajria na Hiera i wybudowaa tam

wityni Ateny Apaturyjskiej ustalajc przy tym prawo zobowizujce wszystkie dziewczta trojzeskie do powicenia przed lubem swej dziewiczej przepaski bogini. Posejdon postpi szlachetnie przyznajc Ajgeusowi ojcostwo dziecka, ktre urodzi Ajtra w eigu najbliszych czterech miesicy. e. Po obudzeniu si Ajgeus stwierdzi, e jest w ou Ajtry. Powiedzia jej wwczas, e jeli urodzi si syn, nie wolno go odda obcym ani pozbywa si z domu, lecz naley wychowa potajemnie w Trojzenie. Popyn nastpnie do Aten, by wzi udzia w wicie Panatenajw, ukrywszy uprzednio swj miecz i sanday pod wyobion ska, zan jako otarz Silnego Zeusa, znajdujego si na drodze z Trojzeny do Hermionu. Jeli chopak, gdy podronie, potrafi odsun ska i odnajdzie schowane tam przedmioty rozpoznawcze, naley wysa go z nimi do Aten. Do tego czasu Ajtra winna zachowa milczenie, by bratankowie Ajgeusa, pidziesicioro dzieci Pallasa, nie uknuo spisku na jej ycie. # Vliecz by odziedziczony po Kekropsie.5 f. W miejscu zwanym obecnie Genetlion, po drodze z miasta do portu Trojzeny, Ajtra urodzia chpca. Niektrzy powiadaj, e od razu nazwaa go Tezeuszem, w zwizku z przechowywanymi dla niego przedmiotami rozpoznawczymi, inni, e imi to zdoby potem w Atenach. Wychowa si w Trojzenie, gdzie jego opiekun, Pitteus, dyskretnie rozpowszechnia pogosk, i ojcem jego jest Posejdon. Niejaki Konnidas, ktremu Ateczycy nadal jeszcze skadaj w ofierze tryka w przeddzie wita Tezeusza, by jego nauczycielem. Niektrzy jednak utrzymuj, e Tezeusz wychowa si w Maratonie. . Pewnego dnia Herakles, obiadujcy w Trojzenie z Pitteusem, zdj sw lwi skr i rzuci j na stoek. Dzieci, ktre weszy do paacu, przeraone ucieky z krzykiem, jeden tylko siedmioletni Tezeusz pobieg po topr lecy na sgu drzewa i powrci miao, gotw rzuci si na prawdziwego lwa.7 h. W szesnastym roku ycia uda si Tezeusz do Delf, by ofiarowa Apollinowi wosy po swych pierwszych postrzyynach. Zgoli jednak tylko przd gowy, jak to czyni Arabowie i Myzyjczycy lub wojowniczy Abantowie z Eubei, utrudniajc w ten sposb swym przeciwnikom walk wrcz. Tego rodzaju tonsura oraz witynia, w ktrej dokona obrzdu, zw si nadal tezejskimi. By teraz silnym, inteligentnym i rozwanym modziecem. Ajtra zaprowadzia go do skay, pod ktr Ajgeus ukry swj miecz i sanday, po czym opowiedziaa mu dzieje jego narodzin. Bez trudu usun gaz, zwany odtd "Ska Tezeusza", i zabra rozpoznawcze przedmioty. Mimo jednak ostrzee Pitteusa i prb matki nie chcia wybra si do Aten bezpieczn drog morsk, lecz ruszy ldem. Nie dawao mu bowiem spokoju pragnienie dorwnania wyczynom swego rodzonego kuzyna Heraklesa, ktry wprawia go w wielki podziw.e

282

.95.1- 95 5

1. Scholia do Medei Eurypidesa, 668; Apollodoros,111.15.6,Pauzaniasz, I.14.6. 2. Eurypides, Medea, 660 i nast.; Strabon, VIII.6.14; Plutarch, Tezeusz, 2. 3. Plutarch, loc. clt.; Pauzaniasz,11.31.3-4 i 8-9.

4.Pauzaniasz, II.31.12 i 33. 1; Apollodoros, II1.15.7; Plutarch, Tezeusz, 3; Hyginus, Fa bulae, 37. 5. Plutarch, loc. cit." Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz I1.32.7. 6.Pauzaniasz, II.32.8; Plutarch, Tezeusz, 4 i 6; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, X#I. 194. 7. Pauzaniasz, I.27.8. 8. Homer, Iliada,11.542; Pauzaniasz, loc. cit.;11.32.7; Plutarch, Tezeusz, 5 i 7.

I. Pitteus jest msk form Pittea. Nazwy miast poczonych przy utworzeniu Trojzeny sugeruj matriarchaln triad kalendarzow (zob. 75.2) zoon z Antei ("kwiecistej"), bogini wiosny, Hyperei ("bdcej na grze"), bogini lata, gdy soce jest w zenicie, oraz Pittei ("bogini - sosny"), czczonej na jesieni, kiedy Attis-Adonis (zob. 79.1 ) skadany jest w ofierze na swej sonie. Mona je zidentyfikowa z potrjn bogini Temid, ktrej Pitteus wznis otarz, poniewa nazwa Trojzena jest najwidoczniej znieksztacon form trion hezomenon "[miasto] trzech sistr", co odnosi si do trzech biaych tronw sucych "Pitteusowi i dwm innym" jako trony sdziowskie. 2. Tezeusz musia pocztkowo mie brata bliniaka, poniewa matka jego ulega tej samej nocy bogu i miertelnikowi. Mity o Idasie i Linkeusie, Kastorze i Polideukesie (zob. 74.1), Heraklesie i Ifiklesie (zob.118.3) potwierdzaj w peni nasze przypuszczenie. Ponadto chodzi ubrany w lwi skr, podobnie jak Herakles, by wic witym krlem, a nie bliniakiem-zastpc. Skoro jednak po wojnach perskich Tezeusz zosta gwnym bohaterem narodowym Aten, ojciec jego musia by Ateczykiem, poniewa matka pochodzia z Trojzeny. Mitografowie postanowili wic poczy pikne z poytecznym : by Ateczykiem, synem miertelnika Ajgeusa, ale w kadej chwili mg utrzymywa, e Posejdon jest jego ojcem (zob. 98j i lOlf). W obu przypadkach matka jego pozostaa mieszkank Trojzeny, Ateczykom bowiem zaleao na tym miecie. Dodano mu poza tym honorowego brata-bliniaka, Pejritoosa, ktry, jako miertelnik, nie mg unikn Tartaru, tak jak uniknli go Herakles, Plideukes i sam Tezeusz (zob. 74j ;103d i 134d). Nie szczdzono wysikw, by powiza Tezeusza z Heraklesem, lecz Ateczycy nigdy nie mieli do mocy, by uczyni go bogiem olimpijskim. 3. Prawdopodobnie istniay co najmniej trzy mitologic#ne postacie noszce imi Tezeusz. Jeden z tych Tezeuszw pochodzi z Trojzeny, drugi z Maratonu, trzeci z kraju Lapitw. Dopiero w VI w. przed Chr., kiedy (zdaniem profesora George'a Thomsona) lapicki klan Butadw, ktry sta si arystokracj atesk i nawet uzurpowa sobie lokalny pelazgijski urzd kapaski dziedziczony po Erechteusie, wysun ateskiego Tezeusza jako rywala doryckiego Heraklesa (zob. 47.4). Ponadto Pitteus by to niewtpliwie tytu zarwno elejski, jak i trojzeski - nosi go rwnie eponimiczny heros attyckiego demosu nalecy do plemienia kekropijskiego. 4. Wizyta Ajtry w Sfajrii wiadczyaby, e staroytny zwyczaj dobrowolnej prostytucji dziewczt przed lubem przetrwa w wityni ateskiej przez pewien jeszcze czas po wprowadzeniu systemu patriarchalnego. Zwyczaj ten nie mg by przywieziony z Krety, poniewa Trojzena nie zalicza si do terenw mykeskich. By on moe, podobnie jak w Koryncie, pochodzenia kanaanickiego. 5. Sanday i miecz to staroytne symbole wadzy krlewskiej. Wyciganie miecza ze skay stanowio, jak si zdaje, element obrzdu koronacji w wieku brzu (zob. 81.2). Podobnych wyczynw wymagann pn knlei od Odyna, Galahada i Artura. Olbrzymi za miecz z rkojeci w ksztacie lwa wbity w ska wystpuje w scenie witych zalubin wyrzebionych w Hattasos

95.5 - 96.c

283

(zob.145.5). Poniewa skaa Ajgeusa zwana jest zarwno Otarzem Silnego Zeusa, #jak i Ska Tezeusza, mona przyj, e imiona "Zeus" i "Tezeusz" byy wymiennymi tyuami witego krla koronowanego na tej skale, ale bro wrczaa mu bogini. "Apollo", ktremu Tezeusz powici swe wosy, by to zapewne Karu (, ,syn bogini Kar" - zob. 82. 6i 86. 2), znany rwnie jako Kar, Q're lub Karys, krl soneczny, ktrego pukle cinano co roku przed jego mierci (zob. 83. 3), podobnie jak wosy tyryjskiego Samsona i megarejskiego Nizosa (zob. 91.1). Podczas wita Komyrii ("strzyenia wosw") modzi mczyni ofiarowywali swe loki w dorocznej aobie po Karu i std zwano ich potem kuretami (zob. 7.4). Zwyczaj ten, prawdopodobnie libijskiego pochodzenia (Herodot, IV.194), rozpowszechni si w Azji Mniejszej i Grecji. W biblijnej Ksidze Kapaskiej (XX1.5) znajdujemy zakaz tej ofary. Za czasw Plutarcha jednak Apolloczczonyby jako niemiertelny bg soca, na dowd czego nigdy nie cina wosw. 6. Podzia Trojzeny przez Ajtiosa midzy Trojzena, Pitteusa i siebie przypomina ukad Projtosa z Melamposem i Biasem (zob. 72h). Pitteus, ktry uczy retoryki i ktrego traktaty przetrway do czasw klasycznych, by zapewne nowsz postaci historyczn.

96 PRACETEZEUSZA a. Tezeusz postaxiowi uwolni od grasujcych bandytw nadbrzeny gociniec prowadzcy z Trojzeny do Aten. Nie prowokowa zaczepek, lecz mci si na wszystkich, ktrzy omielili si go napastowa, wymierzajc kar odpowiadajc przewinieniu, podobnie jak to czyni Herakles.l W Epidaurze urzdzi na niego zasadzk kaleka Perifetes, ktrego, niektrzy nazywaj synem Posejdona, inni za synem Hefajstosa i Antiklei. Posiada on olbrzymi brzow pak, za pomoc ktrej zabija swe ofiary. Std jego przydomek Korunetes, czyli "pakarz". Tezeusz wykrci mu rk, zabra pak i zatuk go na mier. Zachwycony rozmiarami ciarem paki, nosi j odtd zawsze przy sobie i chocia sam potrafi odparowa jej miertelne uderzenia, w jego rku bya niezawodna.2 b. W najwszym punkcie Istmu, Przesmyku Korynckiego, skd wida zarwno Zatok Korynck, jak i Sarosk, mieszka Sinis, syn Pemona lub te, jak twierdz inni, Polipemona i Sylei, crki Koryntosa, ktry utrzymywa, e jest nielubnym synem Posejdona.3 Otrzyma on przydomek Pityokamptes, czyli "zginajcy sosny", poniewa by tak silny, e potrafi przygina wierzchoki sosen do ziemi, i czsto prosi przechodniw, by pomogli mu w tej robocie, a potem nagle puszcza drzewo. Odginajce si drzewo wyrzucao ich w powietrze, po czym ginli spadajc. Zwyk by te zgina wierzchoki dwch stojcych obok siebie drzew, przywizywa do nich za ramiona sw ofiar, nastpnie puszcza je, by j rozerway.4 c. Tezeusz zmaga si z Sinisem, pokona go i postpi z nim tak jak z innymi. Na to wybiega pikna dziewczyna i ukrya si w gszczu sitowia i dzikiego asparagusa. Pody za ni i po dugich poszukiwaniach znalaz j,

284

96.c-

gdy si modlia do rolin obiecujc, e nigdy ich nie spali ani nie zniszczy, jeli udziel jej bezpiecznego schronienia. Kiedy Tezeusz przysig, e nie wyrzdzi jej adnej krzywdy, wysza z#zaroli, a wtedy si okazao, e to crka Sinisa, Perigtzna. Zakochaa si od pierwszego wejrzenia w Tezeuszu, wybaczya mu zabicie znienawidzonego ojca i we waciwym czasie urodzia mu syna Melanipposa. Tezeusz wyda j potem za m za Dejoneusa Ojchalijczyka. Syn Melanipposa, Joksos, wyemigrowa do Karii, gdzie zostaprotoplast Joksydw, ktrzy nie pal trzciny i dzikiego asparagusa, natomiast czcz obie te roliny. 5 d. Niektrzy jednak twierdz, e Tezeusz zabi Sinisa znacznie pniej i powici jego czci Igrzyska Istmijskie, chocia ustanowi je Syzyf ku czci Melikertesa, syna Ino.s e. Nastpnie w Krommyon upolowa okrutn i straszliw loch, ktra zabia tylu Krommyeczykw, e ze strachu przestali uprawia swoje pola. Dzika ta bestia, nazwana imieniem staruchy, ktra j wyhodowaa, bya podobno dzieckiem Z#fona i Echidne.7 f. Idc po nabrzenym gocicu doszed Tezeusz do wznoszcych si pionowo nad morzem urwistych ska, ktre stay si bandyck twierdz Skirona. Niektrzy uwaali Skirona za Koryntyjczyka, syna Pelopsa lub Posejdona, inni twierdzili, e jest synem Henioche i Kanetosa.e Skiron siada zazwyczaj na skale i zmusza przechodzcych podrnikw, by myli mu stnpy. Kiedy si pochylali, kopniakiem strca ich ze skay do morza, a tam ju czeka olbrzymi w, ktry poera ofiary. wie morskie nie rni si wiele od ldowych, tyle tylko, e s wiksze i zamiast ng maj petwy. Tezeusz odmwiwszy umycia ng Skironowi poderwa go ze skay i zrzuci do morza.9 # g. Megaryjczycy natomiast utrzymuj, e jedynym Skironem, z ktrym star si Tezeusz, by prawy i hojny ksi Megary, ojciec Endeis, ony Ajakosa oraz matki Peleusa i Talamona. Dodaj jeszcze, e Tezeusz zabi Skirona wiele lat po zdobyciu Eleuzis i urzdzi ku jego czci Igrzyska Istmijskie pod patronatem Posejdona.lo h. Skay Skirona wznosz si w pobliu Gazw Moluryjskich i nad nimi biegnie cieka Skirona, ktr wyku, gdy dowodzi wojskami Megary. Ateczycy nazywaj Skironem g#tratowny wicher dmcy nad tymi grami w kierunku morza.ll i. Sowo skiron oznacza "parasol", nazwa za miesica skirophorionwywodzi si od parasoli, ktre w czasie kobiecego wita Demeter i Kory nosz w uroczystej procesji z Akropolu kapan Erechteusa i kapanka Ateny Skiras. Podczas tej uroczystoci wizerunek bogini smarowany #jest tak zwanym skiras, rodzajem gipsu, dla upamitnienia biaego posgtz bogini sporzdzonego przez Tezeusza po zabiciu Minotaura.12 j. #7V dalszej drodze do Aten spotka Tezeusz Kerkiona Arkadyjczyka, ktrego niektrzy nazywaj synem Branchosa i nimfy Argiope, inni za synem

96.j - 96.2

285

Hefajstosa lub Posejdona.l#j Prowokowa on przechodniw do zapasw, po czym miady ich na mier w potnym ucisku. Tezeusz jednak chwyci go za kolana, unis w gr ku zachwytowi przypatrujcej si walce Demeter

i cisn gow o ziemi. Kerkion zgin na miejscu. Tezeusz zda si nie tyle na swoj si, ile na umiejtnoci, wynalaz bowiem sztuk zapasw, ktrej zasad dotd nie znano. Jeszcze teraz pokazuj aren zapanicz Kerkiona w pobliu Eleuzis po drodze do Megary, niedaleko grobu jego crki Alope, ktr podobno Tezeusz uwid.14 k. Dotarszy do Korydallos w Attyce zabi Tezeusz ojca Sinisa, Polipemona, zwanego Prokrustesem, ktry mieszka w pobliu gocica i mia w swym domu dwa oa, jedno due, drugie za mae. Ofiarujc nocleg podrnikowi kad ludzi niskiego wzrostu do duego ka, wysokich za do maego. Pierwszych rozciga na dugo ka, drugim za ucina nogi, by nie wystaway. Niektrzy jednak opowiadaj, e mia tylko jedno ko, w ktrym wedle potrzeby wyciga lub skraca swych goci. W kadym razie Tezeusz postpi z nim tak jak z innymi.15 1. Diodor z Sycylii, IV.59; Plutarch, Tezeusz, 7 i 11. 2. Hyginus, Fabulae, 3 8 ; Apollodoros, III.16.1; Pauzaniasz, II.1.4 ; Plutarch, Tezeusz, 8. 3. Pauzaniasz, loc. cit.; Owidiusz, Ibis, 507 i nast; Apollodoros,111.16.2; scholia do Hippolitosa Eurypidesa, 97 7. 4.Owidiusz, Przemiany, VII.433 i nast.; Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.59; Pauzaniasz, loc. cit. 5. Plutarch, Tezeusz, 8 i 29. 6. Marmurparyjski, 35 i nast.; Plutarch, Tezeusz, 25. 7. Plutarch, Tezeusz, 9; Diodor z Sycylu, IV.59; Owidiusz, Przemiany, V11.433 i nast.; Apollodoros, Epitome, I.1; Hyginus, Fabulae, 38. # 8. Strabon,1X.1.4; Apollodoros, Epitome,1.2; Plutarch, Tezeusz, 25. 9. Scholia do Tebaidy Stacjusza, I.339; Pauzaniasz, I.44.12; Apollodoros, Epitome, I.2-3. 10. Plutarch, Tezeusz,10 i 25. 11. Pauzaniasz, I.44.10-12; Strabon, IX.1.4. 12. Scholia do Sejmu niewieciego Arystofanesa,18; Arystofanes, Osy, 925; Etymologicum magnum pod hasem "Skiroforion". 13. Plutarch, Tezeusz, 11; Apollodoros, Epitome, I.3; Hyginus, Fabulae, 38; Aulus Gellius, XII1.21. 14. Owidiusz, Ibis, 407 i nast.; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz,1.39.3; Plutarch, Tezeusz 11 i 29. 15. Diodor z Sycylu, IV.59; Apollodoros, Epitome, I.4; Pauzaniasz, I.38.5; Hyginus, Fabulae, 38; Plutarch, Tezeusz, I1.

1. Zabjstwo Perifetesa zostao wymylone dla usprawiedliwienia okutej brzem paki Tezeusza, przypominajcej pak Heraklesa (zob.120.5). Perifetesa przedstawiono jako kalek, poniewa by synem kowala Dedala, a kowali czsto okaleczano obrzdowo (zob. 92.1).

2. Skoro uwaano, e Wiatr Pnocny uginajcy sosny zapadnia rwnie kobiety, zwierzta

286

96.2- 96.5

i rc>liny, "Pityokamptes" przedstawiony zosta jako ojciec Periguny, bogini pola zboowego (zob. 48.1 ). Przywizanie jej potomkw do asparagusa i trzciny dowodzic>, e z tych rolin pleciono wite koszyki noszone podezasTesmoforiw, a t,ym samym roliny te byty tabu w pc>wszednim uytku. Krommyoska Loc:ha, czyli Faja, jest bia Demeter Loch (zob. 24. 7i 74.4), ktrej kult zosta ju dawno zlikwidowany na Peloponezie. Mitografowie amali sobie gow nad tym, e Tezeusz zboczy z drogi tylko po to, by zabi zwyczajn loch. Hyginus i Owidiusz mwi o niej jako o dziku, a Plutareh przedstawia j jako kobiet zbjezyni zawdziczajc swemu ohydnemu procederowi przezwisko "lochy". Pojawia si ona jednak we wezesnych mitach walijskich jako Stara Biaa Locha, Hen Wen, chowana przez czarc>wnika Coll ap Collfrewr, ktry wprowa ' dzi w Brytanu upraw pszenicy i hodowl pszez. Poza tym winiopas Demeter, czarownik Eubuleos, by wspominany podezas Tesmoforiw w Eleuzis, kiedy ku jego czci zrzueano do przepaci ywe wieprze. Gnijce ich szeztki suyy nastpnie do uyniania gleby pod siew (seholia do Dialogw nierzdnic Lukiana, II.1 ). 3. Historie Skirona i Kerkiona oparte s widocznie na serii obrazw przedstawiajcych obrzd zrzucania witego krla jako farmakosa z Biaej Skay. Pierwszym herosem, ktry w tym miejscu ponis mier, by Melikertes (zob. 70h), a mianowicie Herakles Melikertes z Tyru, ktrego, jak si zdaje, pozbawiono najpierw atrybutw wadzy krlewskiej - paki, lwiej skry i koturnwpo czym zaopatrzono w skrzyda, ywe ptaki i parasol, ktre miay hamowa jego upadek (zob. 89.6; 92.3 i 98.7). wiadezyoby to, e Skiron, ktry szykuje si do strcenia kopniakiem wdrowca do morza, jest farmakosem przygotowywanym do czekajcych go perypetu podezas Skiroforiw obehodzonych w ostatnim miesicu roku, czyli w poowie lata. Druga scena, tumaczona jako zapasy Tezeusza z Kerkionem, przedstawia witego krla zwalonego z ng przez jego nastpc (podobnie jak na terakocie w Kolumnadzie Krlewskiej w AtenachPauzaniasz,1.3.1) w obecnoci uradowanej kapanki bogini. Jest to sytuacja czsto spotykana w mitologii: Herakles na przykad zmaga si o swe krlestwo z Antajosem w Libii (zob.133h) i z Eryksem na Sycylii (132q), Odyseusz z Filomelejdesem na Tenedos (161f). Trzecia scena, uwaana za zemst Tezeusza na Skironie, przedstawia farmakosa spadajcego z przestworzy z parasolem w rce. W czwartej - dotar ju do morza, a parasol jego, unoszony przez fale, jest z pewnoci owym rzekomym wiem majcym go pore, poniewa nie ma adnego ladu attyckiego kultu wia. Drugi mitograf watykaski (127) kae zabi Skirona Dedalowi, a nie Tezeuszowi, prawdopodobnie ze wzgldu na mityczne zwizki Dedala z obrzdem farmakosa dopenianym przy krlu-przepirce (zob. 92.3). 4. Wszystkie te wyczyny Tezeusza s prawdopodobnie ze sob powizane. Gramatycy kojarz biay parasol z gipsowym wizerunkiem Ateny. Przypomina to biae kuky farmakosa zwane "Argiwami" ("biaymi ludmi"), wrzucane do rzeki raz do roku podezas majowego oczyszezania wity (zob.132p), a take biae ciastka w ksztacie wieprzkw sporzdzane z mki zmieszanej z gipsem (Pliniusz, Historia naturalna, V11.29.2), ktre podezas Tesmoforiw pozostawiano na miejsce szeztkw wi zabieranych z jaru Eubuleosa, "by nie okrada jego witych wy", jak tumaczy seholiasta Dialogw nierzdnic Lukiana. wito Skiroforiw byo czci Tesmoforiw. Thes w nazwie Thesmophoria posiada to samo znaczenie co w imieniu Thezeus, a mianowicie "sehowane dowody rzeczowe" - w koszykach plecionych z dzikiego asparagusa i trzciny, uwiconych przez Perigun. Przedmioty te miay ksztat falliczny, samo za wito byo obrzdem erotycznym. Charakter ten usprawiedliwiao uwiedzenie Periguny przez Tezeusza, a takc uwiedzenie Herse przez Hermesa (zob. 25d). Kapan Erechteusa nosi parasol, poniewa

przewodniczy w c>brzdach kultu wa, i przy nim pozostay wite funkeje dawnych krlw pc>obaleniu monarehu, podobnie jak w Rzymie zachowa je kapan Zeusa. 5. Imi Kerkiona wiadezy o jego powizaniach z kultem wini. Branehos odnosi si do chrzkania wieprzw, Argiope za jest synonimem Fai. To zapewne Tezeusz, syn Posejdona, zgwaci Alope. Oznaczaoby to, e zlikwidowa on kult megarejskiej bogini ksiyca jako liszki (zob. 49.2).

96.6- 97.c,

287

6. Sinis i Skiron s obaj przedstawieni jako herosi, ktrych uczczono przemianowaniem Igrzysk Istmijskich. Sinis mia przezwisko Pityokamptes, Skiron za, podobnie jak Pityokamptes, by wiatrem pnocno-wschodnim. Poniewa jednak Igrzyska Istmijskie ustanowiono waciwie dla uczczenia pamici Heraklesa Melkarta, zgadzenie Pityokamptesa jest, jak si zdaje, reminiscencj likwidacji kultu Boreasza w Atenach, wskrzeszonego zreszt po wojnach perskich (zob. 48.4). W tym przypadku istnieje analogia midzy Igrzyskami Istmijskimi i Igrzyskami Pytyjskimi zorganizowanymi ku czci Pytona, ktry by rwnoczenie i uyniajcym Wiatrem Pnocnym, i duchem witego krla zabitego przez swego rywala, Apollina. Ponadto "Prokrustes", zdaniem Owidiusza i scholiasty Hippolitosa Eurypidesa (977), by jedynie przydomkiem Sinisa-Pityokamptesa. Prokrustes jest, jak si zdaje, postaci fikcyjri, wymylon jako wytumaczenie znanego obrazu przedstawiajcego starego krla - Samsona, Pterelaosa (zob. 89. 7), Nizosa (zob. 91.1 ), Curoi, Llew Llawa, jakkolwiek si on nazywa - ktrego ona przywizuje za wosy do ka, podczas gdy jego rywal zblia si z toporem w rku, by go zamordowa. "Tezeusz" i jego Hellenowie znieli obyczaj strcania starego krla ze Skay Moluryjskiej i przemianowali igrzyska ku czci Posejdona kosztem Ino - jednego z wczeniejszych tytuw Ateny.

97 TEZEUSZIMEDEA a. W Attyce powitali Tezeusza nad rzek Kefisos synowie Fytalosa, ktrzy oczycili go z przelanej przez niego krwi, a szczeglnie z krwi Sinisa, jego krewnego po kdzieli. Dotd jeszcze przetrwa na brzegu rzeki otarz Zeusa askawego, przy ktrym dokonano tego obrzdu. Nastpnie Fytalidzi podejmowali Tezeusza jako swego gocia. Po raz pierwszy spotka si z tak szczer gocinnoci po opuszczeniu Trojzeny. W dugiej szacie sigajcej kostek,,piknie ufryzowany, wkroczy do Aten smego dnia miesica Kronios, zwanego obecnie Hekatombojon. Gdy przechodzi obok bdcej na ukoczeniu wityni Apollina Delfina, grupa murarzy pracujcych na dachu wzia go za dziewczyn i zaczepia bezczelnie pytajc, dlaczego pozwolono mu wczy si bez opiekunki. Tezeusz nie raczy odpowiedzie, lecz wyprzg woy zapr#gnite do wozu murarzy i jednego z nich podrzuci w powietrze, wysoko nad poziom dachu.l b. Ot kiedy Tezeusz dorasta w Trojzenie, Ajgeus dotrzyma sowa danego Medei. Udzieli jej schronienia w Atenach po ucieczce z Koryntu w synnym

rydwanie zaprzonym w uskrzydlone we i j polubi, susznie przekonany, e jej czary umoliwi mu spodzenie nastpcy. Nie wiedzia jeszcze, e Ajtra urodzia mu Tezeusza.z c. Medea od razu poznaa Tezeusza. Zazdrosna o spodzonego z Ajgeusem syna swego Medosa, uchodzcego powszechnie za sukcesora ojcowskiego tronu, przekonaa Ajgeusa, e Tezeusz przyby jako szpieg albo morderca, i kazaa zaprosi go na uroczysto w wityni Delfina. witynia ta bya

97.c-97.h rezydencj Ajgeusa. Podczas uczty mia on poda Tezeuszowi kubek wina przygotowanego przez Mede. W kubku by tojad, trucizna, ktr Medea przywioza z Acheruzji bityskiej, gdzie to trujce ziele wyroso z jadowitej piany rozpryskanej przez Cerbera, kiedy Herakles wycign go z Tartaru. Tojad ronie na nagich skaach i dlatego chopi nazywaj go "akonitem".3 d. Niektrzy fwierdz, e gdy w wityni Delfina podano pieczonego wou, Tezeusz wycign ostentacyjnie miecz, jak gdyby mia zamiar pokraja miso, i w ten sposb zwrci na siebie uwag ojca. Inni utrzymuj, e gdy, Tezeusz nie podejrzewajc niczego wznis kielich do ust, Ajgeus zauway we ErechtEidw wyrzebione na rkojeci miecza z koci soniowej i strci kubek na ziemi. Dotd pokazuj w wityni odgrodzone miejsce, gdzie spad kubek. e. W Atenach zapanowaa rado, jakiej dotd nie znano. Ajgeus uciska Tezeusza, zwoa zgromadzenie publiczne i uzna go za swego syna. Zapali ognie na wszystkich otarzach i posgi bogw obsypa darami. Zoono w ofierze hekatomby z wow uwieczonych kwiatami, a w paacu i miecie panowie szlachetnego rodu ucztow#li razem z ludem opiewajc w pieniach wspaniae wyczyny Tezeusza, ktrych mia za sob wicej ni przeytych lat.4 f. Tezeusz, spragniony zemsty, uda si w pocig za Mede, umkna mu jednak, spowita w magiczn chmur, i wkrtce opucia Ateny z modym Medosem i wit, ktr jej wspaniaomylnie ofiarowa Ajgeus. Inni opowiadaj, e ucieka z Poliksenosem, swym synem spodzonym z Jazonem.5 g. Pallas i jego pidziesiciu synw, ktrzy ju dawniej owiadczyli, e Tezeusz nie jest prawdziwym Erechteid i wobe C tego nie ma adnych praw do, tronu, otwarcie si zbuntowali, kiedy si okazao, e bezdomny przybysz moe przekreli ich nadzieje na tron ateski. Podzielili swe siy. Pallas z dwudziestoma picioma synami i liczn rzesz domownikw pomaszerowa na miasto od strony Sfettos, pozostaych za dwudziestu piciu urzdzio zasadzk w Gargettos. Tezeusza jednak powiadomi o ich zamiarach herold imieniem Leos, z klanu agnijskiego, dziki czemu udao mu si zlikwidowa zasadzk i cay oddzia. Pallas rozpuci wwczas swe wojsko i poprosi o zawarcie pokoju. Pallantydzi nigdy jednak nie zapomnieli zdrady Leosa i nie zawieraj zwizkw maeskich z klanem Agnijczykw ani te nie pozwalaj heroldom zaczyna proklamacji od sw "Akoueteleoi!"("Suchajcie, ludzie"), poniewa sowo Ieoi.przypomina im Leosa.6 h. Nie naley myli tego Leosa z innym, synem Orfeusza i protoplast ateskich Leontynw. Razu pewneg w czasie zarazy i godu Leos by ocali miasto, posuszny wyroczni delfickiej, zoy w ofierze swe crki, Teope, . Praksyte i Eubule. Ateczycy wybudowali na ich cze Leokorion. #

1. Pauzaniasz, I.37.3 i 19.1; Plutarch, Tezeusz,12. 2. Eurypides, Medea, 660 i nast.; Apollodoros,1.9.28.

97.1- 97.3

289

3. Plutarch, Tezeusz, 12; Apollodoros, Epitome, I.6; Owidiusz, Przemiany, VII.402 i nast. 4. Plutarch, loc. cit.; Owidiusz, loc. cit. 5. Owidiusz, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.55.6; Hellanikos cyt. przez Pauzaniasza, II.3.7. 6. Plutarch, Tezeusz,13. 7. Pauzaniasz, 1.5.2; Suidas pod hasem "Leos"; Arystydes, Oracja Panatenajska; Hieronim, Przeciw Jowinianowi, s.185, wyd. Mart; Suidas pod hasem "Leokorion"; Elian, Varia historia, XII.28.

1. Ten wymylny romans zakoczony teatralnym rozwizaniem w scenie otrucia przypomina histori Iona (zob. 44a), incydent za z podrzuconym w gr woem wydaje si zwyczajnym nieporadnym naladownictwem wyczynu Heraklesa. Docinki murarzy s anachronizmem, poniewa w czasach herosw mode kobiety chodziy po miecie bez eskorty. Nie mona byo zreszt wzi Tezeusza za dziewczyn, skoro zoy ju swe wosy w ofierze Apollinowi i zosta jednym z kuretw. Sabe punkty opowieci wiadczyyby o tym, e zostaa ona wydedukowana ze staroytnego obrazu przedstawiajcego ofiar zoon w dniu zakoczenia budowy wityni, o czym wiadczyliby murarze na dachu (zob. 84.1 ). Posta wyprzgajca ofiarnego biaego wou, mylnie uwaana za Tezeusza, przedstawiaa najwidoczniej kapank, wityni za rwnie omykowo okrelano jako przybytek Apollina ze wzgldu na delfiny zdobice budynek, ale deIfin by pocztkowo emblematem bogini ksiyca. Wou nie podrzucano w gr. Jest to wanie bstwo, ktremu skada si ofiary: albo biaa ksiycowa krowa, czyli sama bogini, albo te biay byk Posejdona (zob. 88c), posiadajcy na Akropolu wsplne sanktuarium z Aten i ktremu - jako bokowi morskiemu - powicone byy delfiny. Kapani Apollina - Plutarch nie stanowi tu wyjtku - zawsze v#,#kazywali wielk gorliwo, kiedy chodzio o powikszenie wadzy i autorytetu swego boga kosztem innych bstw. Obrazowi, na podstawie ktrego wydedukowano histori o kubku truizny, towarzyszy zapewne inny obraz - tojad jest znanym powszechnie jadem paraliujcym - przedstawiajcy bodaje kapana lub kapank ofiarujcych libacj duchom ludzi, ktrzy w obecnoci Persefony i Cerbera zostali zoeni w ofierze przy zakadaniu fundamentw. Plutarch opowiada, e Ajgeus mieszka w wityni Delfina, a nie w prywatnym budynku. Informacja ta jest cisa, poniewa jako wity krl posiada swe apartamenty w paacu krlowej (zob. 25.7). 2. Wypdzenie Medei z Koryntu, a nastpnie z Aten odnosi si do likwidacji kultu bogini ziemi przez Hellenw. Jej rydwan zaprzony w we dowodzi, e bya korynck Demeter (zob. 24m). Pokonanie Pallantydw przez Tezeusza rwnie odnosi si do likwidacji pierwotnego kultu Ateny (zob. 9.1 i 16.2) oraz jej kolegium skadajcego si z pidziesiciu kapanek - pallas w danym wypadku moe oznacza zarwno "modzieca", jak i "dziewczyn". Inn jeszcze wersj tej samej opowieci jest zoenie w ofierze trzech crek Leosa, ktre w istocie s bogini w triadzie. Dziewic jest Teope ("boska twarz"), bogini nowiu, nimf Praksytea ("czynna bogini"), krlowa pszczoa - matka Kekropsa nosia to samo imi w Eubei (Apollodoros, III.15.1

i 5) - staruch jest Eubule ("dobra rada"), wieszcza bogini, u ktrej suy winiopas EubuIeos w Eleuzis. 3. Zakaz zawierania zwizkw maeskich midzy Agnijczykami i Pallantydami mg by przeytkiem egzogamii oraz zwizanego z ni skomplikowanego systemu maestw grupowych midzy iratriami, przy czym kada fratria lub subfratria skadaa si z kilku klanw totemistycznych. Jeli przypuszczenie to jest suszne, wwczas Pallatydzi i Agnijczycy musieli nalee do tej samej subfratru, a maestwo dozwolone byo tylko midzy czonkami rnych subfratru (zob. 80.5). Klan Pallantydw mia prawdopodobnie koz jako swj totem, Agnijczycy jagni,

19# Mity #edcie

290

97.3 - 98.b

Leontydzi lwa, Erechteidzi za wa. W mitologii attyckiej s wzmianki o wielu innych klanach totemistycznych, midzy innymi o klanach kruka, sowika, dudka, wilka, niedwiedzia i sowy. 4. Z mitw o Tezeuszu i Heraklesie wynikaoby, e arcykapanka Ateny w Atenach i arcykapanka Hery w Argos naleay do klanu Iwa, do ktrego adoptoway witych krlw. Na zotym piercieniu odnalezionym w Tirynsie przedstawiono czterech mczyzn-lwy ofiarujcych naczynia do libacji siedzcej bogini, zapewne Herze, poniewa za jej tronem siedzi kukuka (zob.12.4). Na Krecie nie byo co prawda Iww, ale i tu wystpoway one jako zwierzta bogini. Ateny nie czono z kukuk, lecz miaa ona szereg innych ptasich epifanu, bodaje totemistycznego pochodzenia. U Homera pojawia si jako orze morski (Odyseja, III. 371) i jako jaskka (ibid. XXl1.239), jako wilk w towarzystwie Apollina (Iliada, VII.58) i jako gob w towarzystwie Hery # (ibid. V.778). Na maej wazie ateskiej pochodzcej z okoo 500 r. przed Chr. przedstawiona zostaa jako skowronek. Atena za jako ptak-nurek, czyli gap, miaa kaplic w pobliu Megary (Pauzaniasz, I.5.3 i 41.6 - zob. 94c). Gwn jednak epifani tej bogini bya mdra sowa. Klan sowy zachowa swoje obrzdy a do pnych czasw klasycznych. Wtajemniczeni w przebraniu sowy dopeniali obrzdu apania swego ptaka totemistycznego (Elian, Varia historia. XV.28; Polluks, IV.103; Atenajos, 391a-b i 629f). 5. Opowie Plutarcha o Akouete leoi jest dosy prawdopodobna. W religiach pierwotnych czsto si zdarzao, e poszczeglne sowa byway zakazane, poniewa przypominay w brzmieniu imi osoby, nazw przedmiotu lub zwierzcia, ktrego wymienienie pocigao za sob niebezpieczestwo; dotyczyo to szczeglnie imion zmarych krewnych, nawet jeli zmarli mierci naturaln. 6. Protesty Pallantydw przeciw uznawaniu Ajgeusa i Tezeusza za prawdziwych Erechteidw s by moe echem protestu zoonego w VI w. w Atenach przeciw zagarniciu lokalnego urzdu kapaskiego Erechteidw (zob. 95.3) przez napywowych Butadw (ktrzy przerobili legend o Tezeuszu).

98 TEZEUSZ NA KRECIE

a. Jest kwesti sporn, czy to Medea namwia Ajgeusa, by posa Tezeusza przeciw dzikiemu biaemu bykowi Posejdona, czy te podj si n likwidacji ziejcego ogziiem potwora po jej wypdzeniu z Aten, majc nadziej, e w ten sposb wkupi si w aski Ateczykw. Byk ten, sprowadzony przez Heraklesa z Krety, wypuszczony na rwninie Argos i pdzony stamtd przez Przesmyk Koryncki do Maratonu, zdoa zabi setki ludzi midzy miastami Probalintos i Trikoryntos, a wrd nich (jak twierdz niektrzy) rwnie i Androgeusa, syna Minosa. Tezeusz jednak odwanie chwyci byka za miercionone rogi i triumfalnie powlk go przez ulice Aten, w gr po stoku na Akropol i tam zoy go w ofierze Atenie i Apollinowi.l b. Kiedy Tezeusz przyby do Maratonu, podejmowany by gocinnie przez ubog star pann imieniem Hekale lub Hekalene, ktra lubowaa, i zoy Zeusowi barana w ofierze, jeli Tezeusz wrci ywy i cay. Zmara jedn#k przed jego powrotem, a on ustanowi obrzdy hekalezyjskie dla uczczenia jej pamici i ku czci Zeusa Hekalejskiego, ktre dotd s obchodzone. Tezeusz

98.b- 98.g

291

by jeszcze dzieckiem w tym czasie, gdy Hekale obsypywaa go czuociami, i dlatego zw j najczciej zdrobniaym imieniem Hekalene.2 c. W odwecie za mier Androgeusa Minos nakaza, by Ateczycy przysyali co dziev#i lat - a mianowicie na zakoczenie Wielkiego Roku - siedmiu modziecw i siedem dziewic do kreteskiego labiryntu na er Minotaurowi. Minotaur, noszcy imi Asteriosa lub Asteriona, by potworem o gowie byka, zrodzonym przez Pazyfae biaemu bykowi.3 Wkrtce po przybyciu Tezeusza, do Aten wypad termin zoenia haraczu po raz trzeci. Tezeusz tak gboko wspczu rodzinom, ktrych dzieci miay by wylosowane, e si zaofiarowa, i sam pjdzie jako jedna z ofiar, mimo i Ajgeus szczerze mu odradza. Niektrzy jednak opowiadaj, e to wanie na niego pad los. Inni jeszcze twierdz, e krl Minos osobicie przyby na czele floty, by wybra ofiar. Wzrok jego pad na Tezeusza, ktry chocia by urodzony w Trojzenie, a nie w Atenach, dobrowolnie zawar ukad, e jeli uda mu si pokona Minotaura goymi rkami, haracz zostanie zniesiony.4 d. W obu poprzednich wypadkach okrt wiozcy czternacie ofiar zosta wyposaony w czarne agle. Tezeusz jednak tak bardzo by pewny, e bogowie stoj po jego stronie, i Ajgeus da mu biay agiel, ktry mia rozwin, jeli wrci jako zwycizca. Niektrzy co prawda utrzymuj, e agiel by czerwony, ufarbowany w soku jagd dbu kermesowego.5 e. Po losowaniu w sdach niszych Tezeusz poprowadzi swych towarzyszy do wityni Delfina, gdzie w ich imieniu ofiarowa Apollinowi gazk powiconej oliwki przewizan bia nitk wenian. Czternacie matek przynioso prowiant na drog opowiadajc swym dzieciom banie i opowieci o herosach, by podtrzyma je na duchu. Tezeusz zastpi jednk dwie spord wylosowanych dziewic zniewieciaymi modziecami obdarzonymi niezwyk odwag i przytomnoci umysu. Nakaza im wykpa si w ciepej wodzie, unika promieni sonecznycli, uperfumowa wosy, a ciaa natrze pachncymi olejkami oraz nauczy si kobiecego sposobu mwienia, gestykulacji i chodzenia. Udao mu si w ten sposb oszuka Minosa i przedstawi ich

jako dziewice.6 f. Fajaks, protoplasta Feakw, do ktrych trafi Odyseusz, sta jako pilot na dziobie okrtu o trzydziestu wiosach, w ktrym Tezeusz popyn ze swoimi towarzyszami, poniewa Ateczycy nie znali jeszcze wwczas nawigacji. Niektrzy utrzymuj, e sternikiem by Fereklos, zapewne jednak racj maj ci, ktrzy twierdz, e by nim Nauzyteus, poniewa Tezeusz po powrocie wznis w Faleronie, porcie, z ktrego wypywa, pomniki Nauzyteusowi i Fajaksowi, lokalne za wito sternikw obchodzone jest ku ich czci.7 g. Wyrocznia delficka doradzia Tezeuszowi, by wzi w drog Afrodyt jako przewodnika i towarzysza. Zoy jej wic ofiar na brzegu morza i oto zoona w ofierze koza ginc zamienia si w koza. Wyczynowi temu zawdzicza Afrodyta swj tytu Epitragii.s

292

98.h - 98.k

h. Tezeusz wypyn szstego dnia Munychionu (kwietnia). Tego dnia Ateczycy co roku wysyaj dziewice do wityni Delfina, by przebaga Apollina, poniewa Tezeusz zapomnia uczyni to przed wyruszeniem w drog. Bg okaza swe niezadowolenie zsyajc burz, ktra zmusia ich do schrnienia si w Delfach i do zoenia spnionych ofiar.9 #i. Gdy w kilka dni pniej okrt dotar na Kret, Minos przyby do portu, by policzy ofiary. Od pierwszego wejrzenia zakocha si w jednej z diewic ateskich - nie ustalono, czy bya to Periboja (ktra zostaa pniej matk Ajasu), Eriboja czy te Fereboja, tak mylco podobne miay imiona - i z pewnoci natychmiast by j zgwaci, gdyby Tezeusz nie zaprotestowa owiadczajc, e jego obowizkiem, jako syna Posejdona, jest ochrona dziewic przed gwatem tyranw. Minos umiechajc si lubienie odrzek, i nic nie wiadomo, by Posejdon kiedykolwiek okaza szacunekjakiejkolwiek dziewicy; ktra wpada mu w oko.lo - Dowied wic - zawoa - e jeste synem Posejdona, i zwr mi t byskotk! - po czym wrzuci do morza swj zoty sygnet. - Wpierw udowodnij, e jeste synem Zeusa! - odpar Tezeusz. j. Minos podj wyzwanie. Modlitwie jego: "Wysuchaj mnie, ojcze Zeusie!", odpowiedziao natychmiast uderzenie grzmotu i byskawica. Tezeusz nie zwlekajc skoczy do morza i pod honorow eskort wielkiej awicy delfinw dotar do paacu nereid. Niektrzy twierdz, e nereida Tetyda daa mu zot koron, dar lubny Afrodyty. Koron t nosia pniej Ariadna. Inni utrzymuj, e koron wrczya mu sama bogini morza Amfitryta i e ona to rozesaa na wszystkie strony nereidy, by odszukay zoty piercie. Jedno jest # pewne: kiedy Tezeusz wyoni si z morza, mia 2arwno piercie, jak i koron, co upamitni Mikon na malowidle na trzeciej cianie wityni Tezeusza.11 k. Zaiste Afrodyta musiaa towarzyszy Tezeuszowi. Nie tylko bowiem Periboja i Fereboja zaprosiy rycerskiego modzieca do swego oa i nie zostay odtrcone, ale i crka Minosa Ariadna zakochaa si w nim od pierwszego wejrzenia. `# - Pomog ci zabi mego przyrodniego brata Minotaura - obiecaa mu potajemnie - jeli pozwolisz mi wrci ze sob jako twojej maonce. Tezeusz przysta na to ochoczo i przysig, e j polubi. Ot Dedal przed

opuszczeniem Krety podarowa Ariadnie magiczny kbek nici i pouczy, w jaki sposb naley wchodzi do labiryntu i jak stamtd wyj. Musi otworzy drzwi, przywiza koniec nitki do nadproa, kbek si potoczy, zmniejszajc si po drodze i krtymi, powikanymi korytarzami doprowadzi do kryjwki Minotaura, znajdujcej si w samym rodku budowli. Kbek ten daa Ariadna Tezeuszowi mwic, by szed za nim, a dotrze do picego Minotaura, ktrego musi schwyci za wosy i ofiarowa Posejdonowi. Drog# powrotn odnajdzie zwijajc z powrotem nitk.lz

98.1- 98.p

293

1. Teje nocy usucha Tezeusz jej rady, nadal jednak tocz si gorce spory o to, czy zabi Minotaura mieczem otrzymanym od Ariadny, czy goym rkami, czy te sw synn pak. Na fryzie w Amyklaj Tezeusz prowadzi zwizanego Minotaura w triumfalnym pochodzie przez Ateny. Wersja ta nie jest jei#nak powszechnie przyjta.13 m. Kiedy zbryzgany krwi Tezeusz wyoni si z labiryntu, Ariadna rzucia mu si na szyj i zaprowadzia ca grup atesk do przystani. Przez ten czas bowiem modziecy o niewiecim wygldzie zdyli zabi stranikw pomieszeze dla kobiet i wyzwoli uwizione tam dziewice. Chykiem przedostali si na okrt, gdzie ju czekali na nich Nauzyteus i Fajaks, i szybko wypynli na morze. Tezeusz przedziurawi co prawda kaduby wielu okrtw kreteskich, by uniemoliwi pocig, uderzono jednak na alarm i zanim udao mu si uciec pod oson zmroku, musia stoczy w porcie bitw, w ktrej na szczcie nie ponis adnych strat.14 n. ' Kilka dni pniej, po wyldowaniu na wyspie zwanej wwczas Dia, lecz obecnie znanej jako Naksos, porzuci Tezeusz pic Ariadn na brzegu i odpyn. Pozostanie ju na zawsze tajemnic, co go skonio do tego kroku. Niektrzy twierdz, e opuci j znalazszy now kochank,- #jgle, crk Panopeusa. Inni opowiadaj, e czekajc na wyspie Dia na pomylny wiatr rozway, jaki skandal wywoa pojawienie si Ariadny w Atenach.15 Jeszcze inni utrzymizj, e Dionizos ukaza si we nie Tezeuszowi i groc mu zada Ariadny dla siebie. Kiedy Tezeusz si obudzi, zobaczy, e flota Dionizos# zmierza w kierunku wyspy Dia. Ogarnity nagym przeraeniem, podnis kotwic, czary Dionizosa za sprawiy, e zapomnia nie tylko o obietnicy zoonej Ariadnie, ale w ogle o jej istnieniu.ls o. Jakkolwiek byo naprawd, kapani Dionizosa w Atenach potwierdzaj, e kiedy Ariadna znalaza si sama na bezludnym brzegu, rozpakaa si wspominajc z gorycz, jak draa, gdy Tezeusz wyrusza przeciw jej potwornemu bratu przyrodniemu, jak skadaa sekretne luby na intencj jego powodzenia i jak, zakochana, porzucia rodzicw i ojczyzn. Wezwaa wic cay wszechwiat, by j pomci, a Zeus wyrazi zgod. Wtedy przyby na jej ratun#k agodny i czuy pionizos z weso wit menad i satyrw. Polubi j bez najmniejszej zwoki, woy na jej skro koron Tetydy, ona za urodzia mu liczne potomstwo.17 Tylko Toas i Ojnopion spord dzieci Ariadny zwani s niekiedy synami Tezeusza. Koron, ktr Dionizos umieci potem wrd gwiazd jako "Corona Borealis", wyku Hefajstos z ognistego zota i czerwonych klejnotw indyjskich uoonych w ksztacie r.'e p. Kreteczycy twierdz, e Minotaur nigdy nie istnia i e Tezeusz nie

zdoby Ariadny podstpem. Ich zdaniem labirynt by pilnie strzeonym wizieniem, gdzie trzymano pod stra modziecw #i dziewice ateskie w oczekiwaniu igrzysk pogrzebowych Androgeusa. Niektrych zoono w ofierze przy jego grobie, inni zostali podarowani zwycizcom jako niewol-

294 nicy. Tak si zoyo, e co roku zabiera wszystkich okrutny i pyszakowaty Tauros, jeden z dowdcw Minosa, wygrywajc ku oburzeniu rywali wszystkie konkurencje. Naduy zaufania Minosa, a kryy rwnie pogoski, e za wiedz Dedala mia cudzoony romans z Pazyfae, jeden jej syn bowiem z blinit, ktre urodzia, by do niego bardzo podobny. Kiedy wic Tezeusz poprosi o pozwolenie na zapaniczy pojedynek z Taurosem, Minos przyzwoli z radoci. Na staroytnej Krecie zarwno mczyni, jak i kobiety przypatrywali si igrzyskom. Ariadna zakochaa si w Tezeuszu, gdy zobaczya, jak trzy razy pod rzd przerzuca nad gow dawnego,zwycizc i kadzie go na opatki. Nie mniejsz przyjemno sprawi ten wido# Mi#osowi, ktry przyzna nagrod Tezeuszowi, uzna go za swego zicia i i znis okrutny haracz.l9 q. Tradycyjna pie bottiajska potwierdza legend goszc, e nie wszystkie ofiary umiercano. Kreteczycy wysali podobno do Delf grup swych pierworodnych, z#oon gwnie z asymilowanych ju na Krecie ptomkw jecw ateskich# Malekie Delfy nie mogy utrzymywa przysanej modziey; wysali j, by #aoya w Italii koloni Japygi. Jej mieszkacy przenieli si potem do Bottiai w Tracji; a o ich pochodzeniu przypomina bdzie tskne woanie panien bottiajskich: "Pozwlcie nam wrci do Aten!"2o r. Zupenie odmienn wersj wydarze podaj Cypryjczycy i inni. Twierdz mianowicie, e Minos i Tezeusz zawarli i zaprzysigli ukad goszcy, i poza okrtem "Argo" Jazona, majeym oczyci morze z piratw, na wody greckie nie ma wstpu aden okrt z zaog wiksz ni pi osb. Kiedy Dedal uciek z Krety do Aten, Minos zama pakt cigajc go na okrtach wojennych i wzbudzajc tym gniew Posejdona, ktry by wiadkiem przysigi. Zesa wic burz, ktra rozbia flot Minosa u brzegw Sycylu. Deukalion,# syn Minosa, przej spr po ojcu i zagrozi Ateczykom, e jeli nie wydadz Dedala, zabije wszystkich zakadnikw pozostawionych przez Tezeusza pn zawarciu ukadu. Tezeusz odpowiedzia, e z Dedalem cz go wizy pokrewiestwa, i delikatnie si dopytywa, czy nie daoby si.osig jakiegn kompromisu. Prowadzi w tej sprawie korespondencj z Deukalionem, ale w tym samym czasie skrycie budowa okrty wojenne: kilka w Tymojtidaj, porcie pooonym na uboczu, inne w Trojzenie, gdzie Pitteus mia stocznie, o ktrych Kreteczycy nic nie wirdzieli. Po miesicu lub dwch ut#yruszya flotylla kierowana przez Dedala i innych uciekinierw z Krety. Kreteczycy myleli, e zbliajce si okrty stanowi cz utraconej floty Minosa, i powitali je radonie. Tak wic udao si Tezeuszowi zdoby port bez najmniejszego oporu. Ruszy nastpnie prosto na Knossos, wyci w pie stra Deukaliona, jego za zabi w jednej z sal w gbi paacu. Tron kreteski przypad wwczas Ariadnie, z ktr Tezeusz zawar wspaniaomylny ukad. Zwrcia zakadnikw ateskich, oba za narody podpisay pakt o wieczystej #21 przyjani, przypicztnwany uni nbu knron. Ariadna pnlubia Tez#usza.

9E.s- 9E.u

295

s. Dugo witowano to wydarzenie, po czym oboje wyruszyli do Aten, ale burza zagnaa ich na Cypr. Ariadna, bdc ju w ciy i obawiajc si # poronienia na skutek choroby morskiej, poprosia, by j wysadzono na brzeg w Amatos. Tak si te stao; ledwie jednak Teze#sz powrci na okrt, gwatowna wichura wypdzia ca flot z powrotem w morze. Niewiasty amatyjskie zaopiekoway si Ariadn pocieszajc j listami otrzymywanymi rzekomo od Tezeusza naprawiajcego swe okrty na brzegu ssiedniej wyspy, a kiedy umara w poogu, urzdziy wystawny pogrzeb. W Amatos dotd , pokazuj grobowiec Ariadny w gaju powiconym jej jako Arideli. Gdy Tezeusz powrci z Syrii, pogry si w gbojiiej aobie na wie o mierci ony i wyoy na jej kult znaczne sumy. Cypryjczycy nadal obchodz drugiego wrzenia wito Ariadn. Modzieniec kadzie si wwczas w jej gaju i udaje ble porodo e. Czcz take dwie jej statuetki, jedn sporzdzon . ze srebra i drug z brzu, ktre pozostawi im Tezeusz. Utrzymuj, e Dionizos nie tylko nie polubi Ariadny, ale oburzony by, kiedy ona i Tezeusz sprofanowali jego grot na Naksos. Poskary si Atenie, ta za zabia j w poogu be#litosnymi strzaami. Inni za opowiadaj, e powiesia si ze strac#Zu przed Artemid.22 t. Powrmy jednak do opowieci o Tezeuszu. Z Naksos popyn na Delos, zoy tam ofiary Apollinowi i urzdzi ku jego czci igrzyska..Wtedy to wanie wprowadzi nowy obyczaj wieczenia zwycizcy limi palmowymi i wkadania mu gazki palmy do prawej rki. Okaza rwnie roztropno powicajc bogu may posek Afrodyty, rzebiony w drzewie przez Dedala, ktry Ariadna zabraa z Krety i pozostawia na okrcie. Nie chcia, by sta si przedmiotem cynicznych uwag Ateczykw. Posek ten, dotd pokazywany na Delos, stoi na graniastej podstawie i stale jest wieczony.23 u. Ozdobiony rogami otarz stoi nad brzegiem okrgego jeziora na Delos. Otarz ten wystawi sam Apollo, gdy mia zaledwie cztery lata, wieczc go ciasno splecionymi rogami niezliczonych kz zabitych przez Afrodyt na grze Kyntos. Byo to jego pierwsze dzieo architektoniczne. Fundamenty otarza i otaczajce go ciany rwnie wykonano z rogw, a kady rg pochodzi z tej samej strony ofiary - nie ma zgody jedynie, czy byy to rogi prawe, czy te lewe.24 Dzieo to zalicza si do siedmiu cudw wiata, poniewa przy jego budowie nie uyto ani zaprawy murarskiej, ani adnego innego rodka wicego. Wok tego wanie otarza - lub te, wedug innej wersji, wok otarza Afrodyty, na ktrym umieszczono wyrzebiony przez Dedala posg - taczy Tezeusz i jego towarzysze "taniec urawia" polegajcy na skomplikowanych ewolucjach przypominajcych krenie w labiryncie odmierzonymi krokami przy akompaniamencie harf. Mieszkacy Delos dotd wykonuj ten taniec przywieziony przez Tezeusza z Knossos. W Knossos Dedal zrobil dla Ariadny pod#og do taca, na ktrej w biaym marmurze wyryty zosta skomplikowany wzr, skopiowany z labiryntu egipskiego. Kiedy Tezeusz wykonywa w Knossos "taniec urawia", pierwszy raz mczyni taczyli razem z kobietami. Ludzie starowieccy, szczeglnie eglarze, tacz podobny taniec w wielu rozmaitych miastach greckich i w Azji

Mniejszej. Tak samo tacz dzieci na wsi italskiej; taniec ten jest rwnie zalkiem Igrzysk Trojaskich.25 . v. Wkrtce Ariadna zostaa pomszczona. Tezeusz, czy to rozalony poniesion strat, czy te uradowany widokiem brzegw Attyki, do ktrych dugo' nie pozwalay mu dotrze niepomylne wiatry, zapomnia rozwin biay agiel,2s Ajgeus za, ktry wypatrywa go z Akropolu, z miejsca, w ktrym obecnie stoi witynia Nike Apteros (Nike Bezskrzydej), dostrzeg czarny agiel, zemdla i spad ze skay zabijajc si na miejscu. Niektrzy jednak utrzymuj, e wiadomie rzuci si do morza zwanego od tej chwili Egejskim.2? w. Tezeuszowi powiedziano o wypadku dopiero wtedy, gdy zakoczy skadanie ofiar lubowanych bogom z wdzicznoci za bezpieczny powrt. Pochowa wwczas Ajgeusa stawiajc ku jego czci kaplic herosa. smego dnia Pyanepsionu (padziernika) - jest to dzie powrotu z Krety - wierni Ateczycy tumnie schodz si nad brzegiem morza z garnkami, w ktrych gotuj rozmaite gatunki fasoli, by przypomnie dzieciom, jak to Tezeusz, zmuszony do ograniczenia racji swej zaogi, po wyldowaniu cay pozostay prowiant ugotowa w jednym kotle, by wreszcie najedli si do syta. Podczas tego wita piewana jest pie dzikczynna za ustanie godu, dla upamitnienia za powiconej przez Tezeusza przed wyruszeniem w drog gazki oliwnej obnosi si ga oliwki przybran bia wen i owocami dojrzewajcymi w tej porze roku. Poniewa jest to rwnie pora winobrania, Tezeusz ustanowi wito Kici Winogron, czy to dla okazania wdzicznoci Atenie i Dionizosowi, czy te dla uczczenia Dionizosa i Ariadny. Dwaj ludziedwigajcy kicie przedstawiaj modziecw, ktrych Tezeu#z w niewiecich szatach zabra na Kret i ktrzy kroczyli za nim w triumfalnym pochodzie po powrocie. Czternacie kobiet niesie ywno i uczestniczy w skadaniu ofiar, przedstawiajc matki ocalonych ofiar. Ich obowizkiem jest opowiadanie bani i mitw staroytnych, jak to czyniy tamte matki przed wypyniciem okrtw.2s x. Na rynku w Trojzeniepowici Tezeusz wityni Artemidzie Zbawicielce, obywatele miasta za jeszcze za ycia uczcili go kaplic. Rodziny, na ktre mia spada obowizek skadania haraczu kreteskiego, zobowizay si do skadania ofiar, Tezeusz za nada Fytalidom godno kapask w dowd wdzicznoci za okazan przez nich gocinno. Statek, na ktrym pyn na Kret, odtd co roku wypywa na Delos, tylokrotnie jedn#k by przerabiany i remontowany, e filozofowie delijscy podawali go jako przykad dyskutujc na temat niezmiennej identycznoci.z9

98 297 l.Apollodoros, Epitome, I.5; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII1.294; pierwszy mitograf watykanski, 47; Pauzaniasz, I.27.9; Plutarch, Tezeusz,14; Hesychios pod hasem "Bolyntos". 2.Plutarch, loc.cit.; Kallimach, Fragmenty, 40, wyd. Bentley; Owidiusz, Remedia amoris, 747. 3.Diodor z Sycylii, IV.61; Hyginus, Fabulae, 41; Apollodoros, I11.1.4; Pauzaniasz, II.31.1.

4.Plutarch, Tezeusz, 17; Apollodoros, Epitome, I.7; scholia,slo Iliady Homera, XVIl1.590; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Hellanikos cyt. przez Plutarcha, Tezeusz,19. 5. Plutarch, loc. cit.; Simonides cyt. przez Plutarcha, loc.cit. 6. Plutarch, Tezeusz,18; Historia Demona cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 23. 7. Filochoros cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 1?; Simonides cyt. przez Plutarcha, loc.cit.; Pauzaniasz,1.1.2. 8. Plutarch, Tezeusz,18: 9. Plutarch, loc.cit.; scholia do Rycerzy Arystofanesa, 725. 10. Pauzaniasz,1.42.1; Hyginus, Astronomia,11.5; Plutarch, Tezeusz, 29. 11. Pauzaniasz,1.17.3; Hyginus, loc.cit., 12. Plutarch, Tezeusz; 29; Apollodoros, Epitome,1.8. 13.Scholia do Odysei Homera, XI. 322, cyt. przez Ferekydesa; Homer, Iliada, XVIII. 590; Eustatios o Odysei Homera, XI.320;Apollodoros, Epitome, I.9; Owidiusz, Heroidy, IV.115; Pauzaniasz, II1.18.7. 14.Pauzaniasz, II.31.1; Ferekydes cyt. przez Plutarcha, Tezeusz,19; Demon cyt. przez Plutarcha, loc.cit. 15.Scholia do SielanekTeokryta,11.45; Diodor z Sycylii, IV.61.5; Katullus, LXIV.50 i nast.; Plutarch, Tezeusz, 29; Hyginus, Fabulae, 43. 16. Pauzaniasz, X.29.2; Diodor z Sycylii, V.51.4; scholia do SielanekTeokryta, loc.cit. 17. Pauzaniasz,1.20.2; Katullus, LXIV.50 i nast.; Hyginu, Astronomia,11.5 18. Plutarch, Tezeusz, 20; Bakchylides, XVI.116. 19.Plutarch, Porwnanie Romulusa z Tezeuszem; Filochoros cyt. przez Plutarcha, Tezeusz,15; Serwius o Eneidzie Wergiliusza, V1.14; Filochoros cyt. przez Plutar-. cha, Tezeusz,19. 20. Arystoteles, Konstytucja Bottiajczykw cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 16; Plutarch, Questiones Graecae, 35. 21. Klejdemos cyt. przez Plutarcha, Tezeusz,19. 22.Hesychios pod hasem "Aridela"; Pajonios cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 21; Zawody Homera Hezjodem,14. 23. Plutarch, loc.cit.; Pauzaniasz, VIII.48.2 i IX.40.2; Kallimach, Hymn do Delos, 312. 24. Kallimach, Hymn do Apollina, 60 i nast.; Plutarch, loc.cit. i Ktre zwierzgta s zmylniejsze?, 35. 25.Plutarch, Tezeusz, 21; Kallimach, Hymn do Delos, 312 i nast.; Homer, Iliada, XVIi1.591-592 ; Pauzaniasz, IX.40.2; Pliniusz, Historianaturalna, XXXVI.19; scholia do Iliady Homera, XVIII.590; Eustatios o Iliadzie Homera, s.1166; Wergiliusz, Eneida, V.588 i nast. 26. Katullus, LXIV.50 i nast.; Apollodoros, Epitome, I.10; Plutarch, Tezeusz, 22. 27. Katullus, loc.cit.; Pauzaniasz,1.22.4-5. Plutarch, loc.cit. i Porwnanie Romulusa z Tezeuszem; Hyginus, Fabulae, 43. 28.Pauzaniasz, 1.22.5; Plutarch, Tezeusz, 22 i 23; Proklos, Chrestomatia, cyt. przez Focjusza, 989. 29. Pauzaniasz, II.31.1; Plutarch, loc:cit.

98.1- 98.:3 l. Grecja ulega wpywom kreteskim pod koniec XVIII w. przed Chr. Zostay jej one narzucone przez hellesk arystokracj, ktra zagarna wadz na Krecie dwa lub trzy pokolenia wezeniej i zapocztkowaa tam now kultur. Wcale rozsdnie brzmi nie upikszona relacja o napadzie Tezeusza na Knossos, cytowana przez Plutareha i Klejdemosa. Opisuj oni bunt Ateezykw przeciw kreteskiemu wadcy biorcemu zakadnikw gwarantujcych ich spokojne zachowanie, tajn budow flotylli, zupienie miasta Knossos, pozbawionego murw obronnych, pod nieobecno gwnej czci floty, przebywajcej podwezas na Svrylu, i wreszcie traktat pokojowy, ktrego ratyfikacj byo maestwo ateskiego krla z dziedziczk tronu kreteskiego, Ariadn. Wydarzenia te, przypadajce bodaje na rok 1400 przed Chr., maj sw paralel w relacji mitologicznej o haraczu z modziecw i dziewic naoonym na Ateny jako ' zapata za zabjstwo kreteskiego ksicia. Tezeusz, sprytnie zabijaje byka Minosa albo pokonujc w zapasach dowdc naczelnego krla Minosa, zwalnia Ateny od haraczu, polubia Ariadn, dziedziczk tronu, i zawier-a pokj z Minosem. 2. Zabjstwo Asteriosa o gowie byka, zwanego Minotaurem lub "Bykiem Minoso#vym", dokonane przez Tezeusza, jego zapasy z Taurosem ("bykiem") i porwanie byka kreteskiego s wersjami jednego i tego samego wydarzenia. Bolynthos, sowo, od ktrego pochodzi nazwa attyckiego Probalintos, to kreteskie oznaczenie "dzikiego byka". "Minos" - to tytu dynastu z Knossos, ktrej emblematem by byk niebieski, "Asterios" mogo oznacza "soneczny" lub "niebieski" - krl prawdopodobnie w postaci byka spkowa obrzdowo z arcykapank jako krow ksiycow (zob. 88. 7). Jednym z elementw, ktre zoyy si na mit o labiryneie, mg by fakt, e paac w Knossos - dom labrys, czyli "podwjnego topora" - stanowi zesp pokojw i korytarzy, w ktryeh bdzili atescy napastnicy szukajc krla, i nieatwo im byo go odnaIe i zabi. Nie wyczerpuje to jednak zagadnienia. Przed paacem znajdowaa si otwarta przestrze z podog do tacw, na ktrej nakrelono zawiy wzr wytyczajcy kroki wykonawcw wiosennego taca erotycznego (zob. 92.4). rdem tego wzoru, obecnie rwnie zwanego labiryntem, bya tradycyjna gmatwanina cieek w ehrucie prowadzca przepirki ku wabicemu je kogutowi, zamknitemu w klatce w samym rodku labiryntu. Kogut wydawa okrzyki godu, miosne i wyzywajce do walki. Tancerze wykonujcy wiosenny taniec naladowali bodaje podskakiwanie podnieconych kogutw (zob. 92.2), ktre w kocu myliwy zabija uderzeniem po bie (biblijna Ksiga Eklezjasty, X1.30). 3. Na etruskim dzbanie na wino z Tragliatella (zob.104.4) przedstawiono dwh herosw na koniach. Obraz ten tumaczy religijn teori taca przepirki. Prowadzcy taniec niesie tarez z godem przepirki, za nim za ukrywa si demon mierci. Drugi heros ma lanc i tarez z godemkaczki. To tych wizerunkw stanowi pogmatwany wzr spotykany nie tylko na pewnych monetach kreteskich, lecz rwnie w gmatwaninie cieek, ktre do XIX w. dzieci brytyjskie wydeptyway w darni podezas wit wielkanocnych. Mio-zazdro - tumacy ikonografzastawiay na krla mierteln puapk, podobniF jak przepirka gina w labiryncie chrustu. Nastpc krla zostawa jego bliniak-zastpca. Jedynie wyjtkowy heros - jak Dedal lub Tezeusz - powraca ywy. W tym kontekcie wielkie znaczenie posiada odkryty niedawno w Kornwalii w pobliu Bosinney kreteski labirynt wycity w skale. Parw, w ktrym wzr ten zosta po raz pierwszy dostrzeony przez Rentona Greena, jest jednym z ostatnich rezerwatw kornwalijskiej wronki alpejskiej, a w tym wanie ptaku przebywaa dusza krIa Artura, ktry przeama bramy piekielne i z ktrym w legendzie jest cile zwizany Bosinney. Taniec w labiryncie wprowadzony zosta do Brytanii przypuszezalnie ze wsehodnich obszarw Morza rdziemnego przez neolitycznych rolnikw w trzecim tysicleciu przed Chr., poniewa labirynty kamienne, podobne do brytyjskich labiryntw w darni, wystpuj w strefie "Beaker B"

w Skandynawii i pnocno-wsehodniej Rosji. Kocielne abirynty, uywane ongi do celw penitenejarnych, spotyka si w poudniowo-wsehodniej Europie. Angielskie labirynty darniowe znane s powszechnie jako "miasta trojaskie", tak jak i walijskie Caer-droia. Rzymianie prawdopodobnie tak wanie je nazwali na podstawie swych gier trojaskirh - tacw w labiryn-

98.3-98.7 299 cie wykonywanych przez modych arystokratw ku czci Trojaliczyka Eneasza, przodka Augusta. Co prawda, zdaniem Pliniusza, tace Le byy rwnie wykonywane przez dzieci na wsi italskiej. 4. W Knossos kult byka niebieskiego zastpi kult przepirki, a krenie tancerzy zaczo symbolizowa powtarzajce si co roku ruchy cia niebieskich. Jeli wic w tacu brao udzia siedmiu modziecw i siedem dziewic, mogli oni przedstawia siedmiu tytanw i siedem tytanek soca, ksiyca i piciu planet (zob. 1.3 i 43.4), chocia w kreteskich dzieach sztuki nie znaleziono wyranych dowodw istnienia kultu tytanw. Wydaje si, e staroytny delijski "taniec urawia" - urawie take wykonuj taniec miosny - by rwnie dostosowany do wzoru labiryntowego. W niektrych skomplikowanych ukadach tanecznych tancerze trzymaj lin, ktra pomaga im zachowa waciwe odstpy, i bezbdnie trzyma si wzoru. By moe to wanie stao si rdem opowieci o kbku nici. (A.B. Cook, Journal of Hellenic Studies, XIV.101 i nast., 1949). W Atenach, podobnie jak na grze Sipylos, taniec z lin nazywa si kordaks. Widowisko na kreteskiej arenie skadao si z akrobacji wykonywanych przez modziecw i dziewezyny, chwytajcych byka za rogi i wykonujcych kozioki do tyu nad grzbietem atakujcego byka. By to prawdopodobnie obrzd religijny, a wykonawcy rwnie i w tym wypadku mogli przedstawia planety. Bioz-c pod uwag, jak rzadko zdarzaj si wypadki wrd banderilleros podezas hiszpaskich walk bykw, sport ten by prawdopodobnie mniej niebezpieczny, ni sugeruje wikszo autorw wypowiadajcych si w tej sprawie. Na kreteskim fresku widzimy, e obok sta ezowiek, ktry mia zapa spadajcego akrobat. 5. "Ariadna" - a Grecy sowo to rozumieli jako "Ariagne" ("bardzo wita") - by to prawdopodobnie tytu bogini ksiyca czezonej w tacu i na arenie, "wielkiej podnej matki jczmienia", zwanej rwnie Aridel, "wielce oczywist". Noszenie gazi z owocami kurzci Ariadny i Dinizosa, jej samobjstwo, "poniewa baa si Artemidy", dowodz, e kuky Ariadny zawieszono na tych gaziach (zob. 92.2). Beocka bogini w ksztacie dzwonu, ze zwisajcymi nogami, znajdujca si w Luwrze, to Ariadna albo Erigone lub powieszona Artemida. Na Sardynu Dedala odnaleziono brzowe lalki z ruchomymi koezy,nami. Korona Ariadny, w ksztacie wianka z r, zrobiona przez Hefajstosa, nie jest wymysem; w skarbcu w Mochlos odnaleziono zote wianki delikatnej roboty z kwiatami zdobionymi szlachetnymi kamieniami. 6. Zalubiajc kapank ksiyca Tezeusz stawa si krlem, panem Knossos. Na jednej z monet pochodzcych z Knossos widzimy ksiyc w nowiu osadzony w gmatwaninie linii labiryntu. System matrylinearny pozbawia jednak nastpezyni tronu wszelkich praw do posiadici, jeli towarzyszya maonkowi poza granice kraju. Oto dlaczego Tezrusz nie przywiz Ariadny do Aten, dlaczego pozostawi j na widocznej z Knossos wyspie kreteskiej Dia. Kreteski Dionizos, przedstawiony w postaci byka Minosa, by w istocie prawowitym mem Ariadny. Podezas jej orgii podawano wino bdce produktem kreteskim. Tym zapewne tumaczy si wspomniane u Homera oburzenie Dionizosa, gdy si dowiedzia, e Ariadna spaa z najedc Tezeuszem. 7. Plutareh i inni tumacz wiele staroytnych obyczajw ateskich z epoki m5,keskiej podr Tezeusza na Kret. Midzy innymi obrzdow prostytucj dziewezt, obrzdowy homoseksualizm (cechujcy kult Anathy w Jerozolimie, zob. 61.1, i syryjskiej Bogini-Matki

w Hierapolis), ktre przetrway w postaci szeztkowej u Ateezykw w obrzdzie przebagiwania Apollina ofiar dziewic i w noszeniu gazi winnej latoroli podezas winobrania przez dwch homoseksualistw. Gazie z owocami przypominaj lulab noszone w Jerozolimie podezas noworocznego wita Szaasw, obehodzonego rwnie wezesn jesieni. wito Szaasw byo witem zbiorw i odpowiadao ateskim Osehoforiom, czyli "noszeniu kici winogron", podezas ktrego najwaniejszym wydarzeniem by bieg lekkoatletyczny (Proklos, Chrestomatia, 28). Z pocztku zwycizca zostawa nowym witym krlem, podobnie jak w Olimpii, i otrzymywa mieszanin z piciu produktw: z "oliwy, wina, miodu, pokruszonego sera i mki" -boski nektar i ambrozj bogw. Plutareh czy Tezeusza z tym witem twierdzc, e zjawi si on przypadkowo podezas uroczystoci, oraz utrzymuje, e nie mia nic wsplnego ze mierci swego poprzedni-

300

98. 7 - 99.a

ka Ajgeusa. W istocie jednak nowy krl walczy ze starym i jako farmakosa strca go z Biaej Skay do morza (zob. 96. 3). Na obrazie, ktry mitografniewtpliwie tumaczy bdnie, Tezeuszowy okrt o czarnych aglach ma by odzi czekajc w pobliu, by ratowa farmakosa, agle za s ciemne, poniewa na Morzu rdziemnym rybacy zazwyczaj farbuj sieci i ptno aglowe, by ochroni je przed dziaaniem sonej wody. Koszenila, Coccus cacti, dostarcza czerwonego barwnika, ktrym smarowano twarz witego krla, i std jej zwizki z wadz krlew#k. "Hekalene", uboga stara panna, jest prawdopodobnie znieksztacon form "Hekate Selene", "dalekosinego ksiyca", co oznarza Artemid. 8. W przedhelleskich czasach jadanie fasoli byo, jak si zdaje, zakazane. Pitagorejczycy nie jedli fasoli, poniewa mogy w niej przebywa dusze przodkw, i mczyzna, w przeciwiestwie do kobiety, jedzc fasol mg pozbawi swego lub jej przodka moliwoci ponownego przyjcia na wiat. Ludowe wito fasoli wiadczyoby wobec tego o wiadomym wyszydzaniu przez Hellenw bogini, ktra to tabu narzucia. Podobne znaczenie ma obdarowanie msk godnoci kapask Fytalidw ("hodowcw"), eska bowiem forma ich imienia jest przypomnieniem, e hodowla fig, podobnie jak uprawa fasoli byy pierwotnie misteriami dostpnymi jedynie dla kobiet (zob. 24.13). . 9. Cypryjczycy czcili Ariadn jako, bogini narodzin Amatosa"; je$t to tytu nalecy do Afrodyty. Podczas jej wit jesiennych obchodzono narodziy nowego roku, mody za mczyzna, ktry zgodnie z zasadami magu sympatycznej naladowa ble porodowe, by zapewne jej krlewskim kochankiem, Dionizosem. Z obyczajem tym, znanym pod nazw couvade, mona spotka si w wielu krajach Europy, w tym rwnie w niektrych okolicach wschodniej Anglu. I 0. Niedawno wykopana zostaa na Delo#s witynia z rogw powicona Apollinowi. Otarz i jego fundamenty ju nie istniej, koza na ornamencie za, jako obrzdowe zwierz, zotaa zastpiona #rzez byka - jeli w ogle koza bya kiedykolwiek obrzdowym zwierzciem. IVa pieczci minojskiej widzimy bogini stojc na otarzu zrobionym cakowicie z rogw byka. I I. Alegoryczne malowido cienne Mikona, przedstawiajce Tetyd ofiarujc koron i piercie Tezeuszowi, podczas gdy minos stoi na brzegu pienic si z gniewu, wyobraao zapewne przejcie talassokracji z rk kreteskich do Ateczykw. By moe jednak Minos symbolicznie zalubi bogini morza wrzucajc piercie do morskiej wody, podobnie jak to czynili doowie weneccy w wiekach rednich. 12. "Ojnopion i Toas zw si niekiedy synami Tezeusza", poniewa byli herosami Chios i Lemnos (zob. 88h), sojusznikw lennych Aten.

99 FEDERALIZACJA ATTYKI a. Tezeusz, ktry wstpi na tron ateski po swym ojcu Ajgeusie, umocni wadz krlewsk posyajc na mier prawie wszystkich swych przeciwnikw z wyjtkiem Pallasa i tych spord jego pidziesiciu synw, ktrzy pozostali przy yciu. W kilka lat pniej i ich take zamordowa, a kiedy stan przed sdem Apollina Delfina oskarony o zabjstwo, broni si uytym po raz pierwszy argumentem, e "morderstwa te byy uzasadnione". Sd go uniewinni. Przelan krew zmy w Trojzenie, gdzie panowa jego yn Hippolitos, u ktrego mieszka przez cay rok. Powrciwszy do Aten skaza na

99.a - 99.e

301

wygnanie swego brata przyrodx#iego, rwnie noszcego imi Pallas, podejrzewajc go o brak lojalnoci. Pallas zaoy wwczas Pallantion w Arkadii, chocia niektrzy utrzymuj, e zrobi to Pallas, syn Likaona, na krtko przed Potopem Deukalionowym.1 b. Tezeusz dowid, e jest wadc przestrzegajcym praw, i zapocztkowa polityk federalizacji, ktra w przyszoci miaa sta si podstaw zamonoci Aten. Do tej pory Attyka bya podzielona na dwanacie samorzdnych gmin, ktre zwracay si o rad do krla jedynie w nagej potrzebie. Doszo wrcz do tego, e Eleuzyjczycy wypowiedzieli wojn Erechteusowi, a nie brako rwnie innych bratobjczych sporw. Tezeusz musia zwraca si po kolei do kadego klanu i rodu, by nakoni gminy do rezygnacji z autonomu. atwo znalaz posuch u chopw i niewolnikw, wikszo za obszarnikw pozyska dla swego planu obiecujc, e obali monarchi i wprowadzi rzdy demokratyczne. Dla siebie zatrzyma stanowisko naczelnego wodza i najwyszego sdziego. Tam gdzie zawodziy argumenty, przemawiaa jego potga.2 c. Tak wic Tezeusz zosta upowaniony do rozwizania wszystkich lokalnych rzdw, zwoawszy uprzednio ich przedstawicieli do Aten, gdzie wybudowa dotd istniejcy gmach Rady i gmach Sdu. Powstrzyma si jednak od zmian w dziedzinie praw odnoszcych si do wasnoci prywatnej. Poczy nastpnie przedmiecia z miastem waciwym, ktre do tej pory kadao si z Akropolu i ssiadujcych z nim na poudniu dzielnic obejmujcych staroytne witynie Zeusa Olimpijskiego, Apollina Pytyjskiego, Matki Ziemi, Dionizosa z Bagien i Wodocig Dziewiciu rde. Ateczycy nadal nazywaj " Akropol "miastem. d. Szesnasty dzie miesica Hekatombajonu (lipca) nazwa Dniem Federacji czynic go witem publicznym na cze Ateny. W tym dniu skada si rwnie bezkrwawe ofiary ku czci pokoju.3 Igrzyska Ateskie obchodzone tego dnia przemianowa na "Wszechateskie" i udostpni je caej Attyce. Wprowadzi rwnie kult Afrodyty Federalnej i Perswazji (Peito). Abdykujc

zgodnie z obietnic nada Attyce now konstytucj, a stao si to pod najlepszymi auspicjami, poniewa wyrocznia delficka przepowiedziaa, e odtd #teczycy bd pywali po burzliwych morzach rwnie bezpiecznie j ak pcherz wieprza.' e. Pragnc jeszcze bardziej powikszy miasto, Tezeusz zaproponowa wszystkim godnym cudzoziemcom, by zostali jego obywatelami. Heroldowie przemierzali ca Grecj uywajc formuy, ktra jest dotd stosowana: "Przybywajcie do nas, ludzie!" Do Aten napyny olbrzymie tumy, on za podzieli ludno Attyki na trzy warstwy, a mianowicie: na eupatrydw, "tych, ktrzy dobrze zasuyli si ojczynie", georgw, czyli "rolnikw", i demiurgw, czyli "rzemielnikw". Eupatrydzi zajmowali si sprawami religu, z ich szeregw rekrutowali si urzdnicy, oni to wyjaniali prawa

302

99.e- 99.1

zatrzymujc w ten sposb dla siebie najwysze godnoci. Georgowie uprawiali ziemi i stanowili fundament pastwa, najliczniejsza za klasa demiurgw dostarczaa rozmaitych rzemielnikw - wieszczkw, lekarzy, heroldw, stolarzy, rzebiarzy, cukiernikw i innych.5 Tak wic Tezeusz by pierwszym krlem, ktry utworzy wsplnot, i dlatego Homer w swym Katalogu okrtw tylko Ateczykw nazywa ludem suwerennym. Konstytucja nadana przez Tezeusza obowizywaa do czasu zagarnicia wadzy przez tyranw. Niektrzy jednak twierdz, i ta legendarna wersja nie jest zgodna z prawd;, utrzymuj, e Tezeusz nadal panowa jak za dawnych czasw i e po mierci krla Menesteusa, ktry poprowadzi Ateczykw na Troj, dynastia jego pozostaa przy wadzy jeszcze przez trzy pokolenia.s f. Tezeusz by pierwszym krlem, ktry bi monet i umieci na niej wizerunek byka. Nie wiadomo, czy by to byk Posejdona, czy te Tauros, jeden z dowdcw Minosa, czy moe Tezeusz chcia tylko w ten sposb krzewi rolnictwo. W kadym razie przez dugi czas ceny ustalano w "bykach", w "dziesiciu bykach", "stu bykach" i tym podobnych. Naladujc Heraklesa, ktry ustanowi swego ojca Zeusa patronem Igrzysk Olimpijskich, Tezeusz powierzy swemu ojcu, Posejdonowi, patronat nad Igrzyskami Istmijskimi. Do tego czasu zaszczyt ten przypada innemu bokowi, Melikertesowi, synowi lo, igrzyska za odbywajce si w nocy byy bardziej misteriami ni widowiskami publicznymi. Nastpnie zrealizowa Tezeusz rozczenia Ateczykw do suwerennoci Megary, po czym zwoawszy na Istmos delegatw peloponezyjskich, nakoni ich do uregulowania starego sporu granicznego z ich joskimi ssiadami. W miejscu ustalonym przez obie strony wznis kolumn, ktra po prawej stronie miaa napis: "Nie jest to Peloponez, lecz Jonia!", po zachodniej za: "Nie jest to Jonia, lecz Peloponez!" Uzyska rwnie zgod Koryntian na przyznanie Ateczykom zaszczytnego miejsca na Igrzyskach Istmijskich. Obejmowao ono obszar rwny powierzchni gwnego agla okrtu, na ktrym przybyli.7 1.Hyginus, Fabulae, 244; Apollodoros, Epitome, I.2; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, V111.54; Eurypides, Hippolitos, 34-37; Pauzaniasz,1.22.2;1.28.10 i VIII.3.1. 2. Diodor z Sycylii, IV.61; Tukidydes,11.15; Plutarch, Tezeusz, 24. 3. Tukidydes, loc. cit.; Plutarch, loc. cit.; scholia do Pokoju Arystofanesa, 962.

4. Pauzaniasz, VIII.2.1; I.22.3; Plutarch, loc. ci.t. 5.Plutarch, Tezeusz, 25; Homer, Odyseja, 383 i nast.; XIX.135; Platon, Uczta,188d, i Republika, 529e; Herodot, VII.31. 6. Plutarch, loc. cit.; Homer, Iliada, II.#2 i nast.; Pauzaniasz, I.3.2. 7. Strabon, IX.1. 6.

1. Element mityczny opowieci o Tezeuszu zosta wtopiony w podawan do wierzenia histori kcnstytucyjn Aten, lecz data federalizacji Attyki jest o kilkaset lat za wczesna. Reformy Tezeusza s propagand z V w., wymylon prawdopodobnie przez Klejstenesa. W podobny

99.1- l00.b

303

sposb wydaw.cy Picioksigu przypisali Mojeszowi reformy przeprowadzone w pniejszych latach istnienia monarchii ydowskiej. 2. Woy byy standardow jednostk wartoci w Grecji staroytnej, Italii oraz Irlandii, podobnie jak s dotd u bardziej zacofanych plemion pasterskich w Afryce Wschodniej. Ateczycy zaczli bi monet w p!set prawie lat po wojnie trojaskiej. Prawd jest jednak, e kreteskie sztabki miedzi o ustalonej wadze byy stemplowane urzdowo wizerunkiem gowy byka albo lecego cielcia (Arthur Evans, Minoan Weights and Mediums of Currency, s. 335). Butadzi atescy, gwni bodaje autorzy rozszerzonej wersji mitu o Tezeuszu, na t by moe wanie tradycj si powoywali nakazujc bicie monety z wizerunkiem gowy wou, ich goda klanowego. 3. Podziaowi Attyki na dwanacie gmin odpowiada podobny ukad administracyjny w delcie Nilu i Etruru, a take podzia podbitej ziemi kanaanickiej midzy dwanacie plemion Izraela. W kadym z tych przypadkw liczba dwanacie moga by wybrana w celu umoliwienia krlowi odwiedzania co miesic jednego plemienia. W czasach bohaterskich Grecy nie rozrniali morderstwa i zabjstwa. W obu przypadkach trzeba byo zapaci okup klanowi ofiary, po czym zabjca zmienia imi i opuszcza na zawsze miasto. Tak wic Telamon i Peleus po zdradzieckim zamordowaniu Fokosa (zob. 81b) cieszyli si nadal wielkim szacunkiem bogw. Medea zabia Apsyrtosa nie budzc wrogoci przeeiw sobie u swych nowych poddanych korynckich (zob.153a i 156a). W Atenach jednak w epoce klasycznej rozmylne morderstwo (phonos) pocigao za sob kar mierci, zabjstwo (akousia) - wygnanie, prawo za nakazywao klanowi ciganie zabjcy. Phonos hekousios ("usprawiedliwione zabjstwo") i phonos akousios ("wybaczalne zabjstwo") s pniejszymi subtelnymi odrnieniami wprowadzonymi prawdopodobnie przez Drakona w XII w. przed Chr. Tylko to ostatie wymagao ekspiacji w postaci obrzdowego oczyszczenia. Mitografowie nie zrozumieli, e Tezeusz unikn doywotniego wygnania za zamordowanie Pallantydw jedynie przez wymordowanie caego klanu, podobnie jak to Dawid uczyni z "rodem Saula". Wystarczyo wyjecha na rok do Trojzeny, by oczyci miasto od zmazy morderstwa.

100 TEZEUSZ I AMAZONKI

a. Niektrzy opowiadaj, e Tezeusz uczestniczy w zwyciskiej wyprawie Heraklesa przeciw Amazonkom i e przy podziale upu przypada mu krlowa Amazonek, Antiope, zwana rwnie Melanippe. Wbrew powszechnemu mniemaniu nie uwaaa tego za zbyt wielkie nieszczcie, skoro wydaa mu zdradziecko miasto Temiskyr nad rzek Termodontem w dowd namitnoci, ktra rozgorzaa w jej sercu.l b. Inni utrzymuj, e Tezeusz przyby do tego kraju kilka lat pniej z Pejritoosem i jego towarzyszami. Amazonki, zachwycone pojawieniem si tylu przystojnych wojownikw, nie stawiay oporu. Antiope powitaa Tezeusza darami, ledwie jednak wstpia na pokad okrtu, Te#usz podnis kotwic i uprowadzi krlow. Jeszcze inni twierdz, e Tezeusz przebywa przez pewien czas w Amazonii, gdzie goci Antiope. Dodaj, e towarzyszyli mu midzy innymi trzej bracia Ateczycy: Euneus, Toas i Soloon. Ten ostatni

304

l00.b- l00.e

zakocha si w Antiope,. nie miejc jednak zwrci si do niej osobicie, uprosi Euneusa, by si za nim wstawi. Antiope odtrcia zaloty Soloona, nadal jednak traktowaa go bardzo uprzejmie. O caej tej sprawie Tezeusz dowiedzia si dopiero wtedy, gdy Soloon popeni samobjstwo skaczc do rzeki Termodont. mier Soloona bardzo zasmucia Tezeusza. Pamitajc o przestrodze wyroczni delfickiej, e jeli kiedykolwiek spotka go wielki smutek w obcym kraju, winien zaoy miasto i pozostawi kilku towarzyszy, by nim rzdzili, wybudowa Pytopolis ku czci Apollina Pytyjskiego, rzekza pync w pobliu nazwa Soloon. Pozostawi tam Euneusa, Toasa i Hermosa, ateskiego pana szlachetr;egn rodu, ktrego dawna rezydencja w Pytopolis zwana jest obecnie mylnie "Domem Hermesa". Nastpnie ndpyn wraz z Antiope.# c. Orejtyja, siostra Antiope, bdnie uwaana przez niektrych za Hippolit, ktrej przepask zdoby Herakles, zaprzysiga zemst Tezeuszowi. Zawara sojusz ze Scytami, przeprowadzia po zakutym w lody Bosforze kimezyjskim znaczn armi Amazonek, przekroczya Dunaj, przesza przez Tracj, Tesali i Beocj, po czym rozbia obz w Atenach na Areopagu i zoya ofiary Aresowi. Niektrzy utrzymuj, e od tego wydarzenia pochodzi nazwa wzgrza. Przedtem jednak wydaa rozkaz, by jeden z oddziaw wkroczy do Lakonii i przestraszy Peloponezyjczykw, powstrzymujc ich w ten sposb od wysania Tezeuszowi pomocy przez Przesmyk.3 d. Siy ateskie byy ju skoncentorwane, ale adna ze stron nie chciaa rozpocz dziaa wojennych. Wreszcie za rad wyroczni Tezeusz zoy ofiary Fnbosowi, synowi Aresa, i wytoczy bitw sidmego dnia Boedromionu, obecnie dzie obchodw Beodromiw w Atenach: hocia niektrzy twierdz, e wito to znstao ju wczeniej ustanowione na pamitk zwycistwa Ksutnsa nad Eumolposem za panowania Erechteusa. Front Amazonek rozciga si nd miejsca zwanego obecnie Amazonion po gr Pnyks w pobliu# Chryzy. Pra#ve skrzydo Tezeusza ruszyo od Muzejonu i nataro na lewe skrzydo Amazonek, zostao jednak rozgromione i musiao zawrci a do wityni Erynu. Wydarzenie to upamitnia kamie pooony przez miejscowego dowdc Chalkodonta w uliczce zwanej jego imieniem, na ktrej

znajduj si groby polegych onierzy. Lewe jednak skrzydo Ateczykw atakowao od Palladionu, gry Ardettos i od Likejonu i zmusio prawe skrzydo Amaznnek do wycofania si do samego obozu zadajc im powane straty.4 e. Niektrzy twierdz, e Amazonki wystpiy z warunkami zawarcia pnkoju #opiero po czterech miesicach zacitych walk. Zawieszenie broni, zaprzysione w pobliu sanktuarium Tezeusza, jest dotd upamitnione w ofiarach amazoskich skadanych w przeddzie jego wita. Inni natbmiast utrzymuj; 2e Antiope, bdca obecnie on Tezeusza, walczya bohatersko u jegn boku do chwili, gdy rania j miertelnie niejaka Molpadia, ktr

l00.e - l00.h

305

Tezeusz potem zabi, e Orejtyja z kilkoma Amazonkami ucieka do Megary i tam umara z alu i rozpaczy, a pozostae Amazonki, wypdzone przez zwycisklego Tezeusza, osiady w Scytu.5 f. Jest to w kadym razie pierwszy wypadek, kiedy Ateczycy odparli obcego najedc. Kilka rannych Amazonek pozostawionych na polu bitwy wysano na leczenie do Chalkidy. Antiope i Molpadia s pochowane w pobliu wityni Matki Ziemi; miejsce grobu Antiope znaczy kolumna z gliny. Inne spoczywaj w Amazonion. Amazonki, ktre zginy podczas marszu przez Tesali, spoczywaj midzy Skotussaj i Kinoskefalaj ; kilka Amazonek ley w pobliu Cheronei nad rzek Hajmon. W pyrrichejskim rejonie Lakonii kapliczki znacz miejsce, w ktrym Amazonki#si.zatrzymay i powiciy dwa drewniane posgi Artemidzie i Apollinowi. W Trojzenie witynia Aresa upamitnia zwycistwo Tezeusza nad oddziaem, ktry podczas odwrotu prbowa sforsowa Przesmyk.B g. Wedug jednej z relacji Amazonki wkroczyy do Tracji nie przez Scyti, lecz przez Frygi, i maszerujc wzdu wybrzea wybudoway wityni Artemidy Efezyjskiej, wedle innej, schroniy si w tej wityni dwukrotnie, raz uciekajc przed Dionizosem, drugi za raz po zwycistwie Heraklesa nad krlow Hippolit; natnmiast prawdziwymi zaoycielami wityni byli Krezos i Efezos.7 h. Antiope prawdopodobnie przeya bitw, Tezeusz jednak, jak to przepowiedziaa wyroczn#a delficka, musia j w kocu zabi po zawarciu sojuszu z krlem Deukalionem z Krety i polubieniu jego siostry Fedr# Zazdrosna Antiope, nie bdca jego lubn on, przerwaa uroczystoci weselne wpadajc w penej zbroi i groc, e zmasakruje goci. Tezeusz wraz z towarzyszami popiesznie zamknli drzwi i zamordowali j w ponurej walce, chocia urodzia Tezeuszowi syna Hippolita, zwanego rwnie Demofoontem, i igdy nie oddaa si innemu mczynie.s 1. Apollodoros, Epitome, I.16; Hegiasz z Trojzeny cyt. przez Pauzaniasza,1.2.1. 2. Pindar cyt. przez Pauzaniasza,1.2.1; Ferekydes i Bion cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 2fi; Menekrates cyt. przez Plutarcha, loc. cit. 3.Justyn, II.4 ; Hellenikos cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 26-27 ; Diodor z Sycylu, IV.28; Apollodoros, Epitome, I.1#; Ajsc los, Eumenidy, 680 i nast.

4.Plutarch, Tezeusz, 27 Etymologium magnum pod hasem "Boedromia" ; Eurypides, Ion, 59; Klejdemos cyt. przez Plutarcha, loc.cit. 5.Klejdemos cyt. przez Plutarcha, loc. cit.; Plutarch, loc. cit.; Pauzaniasz, 1.41.7; Diodor z Sycylu, IV.28. 6. Plutarch, loc. cit.; Pauzaniasz,1.2.1;1.41.7; II.32.8 i II1.25.2. 7. Pindar cyt. przez Pauzaniasza, V11.2.4. 8.Hyginus, Fabulae, 241; Apollodoros, Epitome,1.17; Diodor z Sycylu, IV.62; Owidiusz, Heroidy,121 i nast.; Pauzaniasz, I.22.2; Pindar cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 28.

20# Mity #e#ie

306 100.1- IOl.c l. Snwo Amazonki wywndzi si zazwyczaj nd a i mazon, "bez piersi", poniewa wierznnn, i## Amazonki ucinay sobie jedn pier, by lepiej mierzy z uku (ale jest to koncepeja nieprawdopndobna). Prawdopodobnie jest to sowo ormiaskie oznaczajce "kobiety ksiycowe". Poniewa kapanki bogini ksiyca na poudniowo-wsehodnim wybrzeu Morza Czarnego byy uzbrnjonc, podobnie jak kapanki w libijskiej zatoce Sirte (zob. e.1 ), wyglda na to, e relacje podrikw wpyny na myln interpretacj pewnych staroytnych obrazw ateskich przedstawiajcych wojownicze kobiety i stay si rdem attyckiej bani o inwazji Amazonek znad rzeki Termodont. Obrazy te, istniejce jeszeze w epoce klasycznej na podnku tronu Zeusa w Olimpu (Pauzaniasz, V.11.2), w Atenach na rodkowej cinie Malowanej Kolumnady (Pauzaniasz,1.15.2), na tarezy Ateny, w wityni Tezeusza i w innych miejscach (Pauzaniasz, I.17.1), przedstawiay bd t walk midzy przedhelleskimi kapankami Ateny o urzd arcykapanki, bd te najazd Hellenw na Attyk i stawiony im opr. Uzbrojone kapanki byy te zapewne w Efezie, knlonii minojskiej, o czym wiadezyoby imi jej zanyciela, Krezosa ("Kreteezyk"), i we wszystkich miastach, gdzie pokazywano groby Amazonek. Orejtyja, albo Hippnlita, musiaa widocznie zboczy z drogi przez Scyti o kilkaset mi prawdopodobnie dlatego, e Kimeryjski Bosfor - Krym - by siedzib okrutnego kultu Artemidy, w ktrym kapanki skaday w ofierze mezyzn (zob. 116.2). 2. Wtargnicie Antiope podezas obtzdw weselnych Fedry zostao chyba wydedukowane z obrazu przedstawiajcego helleskiego najedc zabierajcego si do gwacenia arcykapanki po zamordowaniu jej towarzyzek. Antiope nie bya lubn on Tezeusza, poniewa naleaa dn spoeczestwa, ktre opierao si monogamu (zob.131k). Imiona Melanippe i Hippolitos wi Amazonki z przedhelleskim kultem konia (zob. 43.2). Imi Soloona ("ciar w ksztacie jaja") pochodzi by mne od rzucania ciarami, stanowicego jedn z konkureneji igrzysk pogrzebowych uxzdzanych w greckiej kolonii Pytopolia, nazwanej od wie ;zezego wa, herosa-zaoyciela miasta. Istnia tam, jak si zdaje, zwyczaj wrzucania ofiar ludzkich do rzeki Termodont. Boedromia ",bieg po pomoc") byy witem Artemidy, o ktiym wiemy niewiele; mogy w nim bra udzia uzbrojoe kapanki; podobnie jak podezas argiwskiego wita Hybrystika (zob. 160.5).

101 FEDRA I HIPPOLITOS a. Po zalubieniu Fedry wysa Tezeusz swego syna.z nieprawego oa, Hippolitosa, do Pitteusa, ktry adoptowa go jako nastpc tronu trojzeskiego. Hippolitos nie mia wic powodu kwestionowa prawa swych braci, Akamasa i Demofoonta, synw Fedry, do panowania nad Atenami.' b. Hippolitos odziedziczy po swej matce Antiope wyjtkowy kult d#la dziewiczej Artemidy i wznis bogini now wityni w Trojzenie, niedaleko teatru. Afrodyta dopatrzya si w tym obrazy i postanowia go ukara. Spowodowaa, e kiedy bra udzia w misteriach eleuzyjskich, Fedra zakochaa si w nim bez pamici. Przyby odziany w bia lnian szat, wosy mia uwieezone kwiatami i chocia na twarzy jego malowa si wyraz okruciestwa, Fedra widziaa jedynie wyraz cudownej surowoci.z c. Korzystajc z nieobecnoci Tezeusza, ktry w tym czasie przebywa

i ni...

?l17

w Tesalii z Pejritoosem, a moe w Tartare, Fedra ruszya w lad za Hippolitosem do Trojzeny. Tam wystawia wityni Afrodyty Podgldajcej, grujc nad stadinem, i w ten sposb moga przez nikogo nie zauwaona przypatrywa si codziennie, jak Tezeusz dla zachowania formy biega, skacze i walczy, zupenie nagi, z zapanikami. Na terenie wityni rs odwieczny krzew mirtu. Fedra, poerana nie spenionymi dzami, kua licie mirtu szpilk do wosw wysadzan klejnotami i do dzi licie te s podziurawione. Kiedy pniej Hippolitos przyby na Fanatenaje i zamieszka w paacu Tezeusza, Fedra wykorzystaa wityni Afrodyty na Akropolu dla tych samych celw.3 d. Fedra nie zdradzia si przed nikim ze sw kazirodcz namitnoci, ale jada bardzo mao, le sypiaa i tak osaba, e jej stara piastunka odgada prawd i natrtnie zacza jej doradza, by napisaa list do Hippolitosa. Fedra uczynia to wyznajc sw mio i twierdzc, e uczucie nawrcio j na kult Artemidy, ktrej powicia dwa pomniki rzebione w drzewie, przywiezione z Krety. "Czy nie wybraby si ktrego dnia na polowanie? Los skaza nas, kobiety kreteskiego domu krlewskiego, na utrat czci w mioci - pisaa.Pomyl tylko o mojej babce Europie, o mojej matce Pazyfae i wreszcie o siostrze mojej Ariadnie! O nieszzsnej Ariadnie porzuconej przez twego ojca, niewiernego Tezeusza, ktry potem zamordowa twoj matk -krlow. Dlaczego Erynie nie ukaray Ci za niegodn syna obojtno na jej los? I mnie musi on pewnego dnia zamordowa! Licz na to, e si zemcisz na nim skadajc wraz ze mn hod Afrodycie. Czy nie moemy uciec i zamieszka razem, przynajmniej na pewien czas?dVloglibymy uy oww jako pretekstu. Jak dotd, nikt nie podejrze#va naszych uczu. Mieszkamy pod tym samym

dachem. Nasze wzajemne przywizanie w oczach ludzi bdzie nie tylko czym niewinnym, lecz wrcz godnym pochway."4 e. Przeraony Hippolitos spali list, po czym uda si do komnaty Fedry i zacz robi jej wyrzuty. Ona jednak zerwaa szaty, otworzya drzwi i zacza wzywa pomocy. A potem powiesia si na nadprou i pozostawia list, w ktrym oskaraa Hippolitosa o najstraszliwsze wystpki.5 f. Po otrzymaniu tego listu Tezeusz rzuci kltw na Hippolitosa i wyda rozkaz, by syn natychmiast opuci bezpowrotnie Ateny. Przypomnia sobie potem, e ojciec jego Posejdon obieca speni trzy jego yczenia, zwrci si wic z serdeczn modlitw, by Hippolitos zmar jeszcze tego samego dnia. "Ojcze - baga - zelij dzikie zwierz, by stano na drodze Hippolitosa, gdy bdzie wraca do Trojzeny! "s g. Hippolitos popiesznie opuci Ateny. Kiedy przejeda przez wsk cz Przesmyku, z morza nadesza olbrzymia fala przewyszajca nawet Ska Moluryjsk. Pdzia ku brzegom ze straszliwym rykiem, a z jej grzbietu zeskoczy olbrzymi mors (czy te, jak utrzymuj niektrzy, b#y byk) szczekajc i prychajc wod. Cztery konie Hippolitosa oszalae ze strachu rzuciy si ku skaom, lecz dowiadczony wonica rylwanu powstxzyma je w ostat-

RIlR

in# m ini i

niej chwili i nie pozwoli im skoczy do morza. Bestia ruszya w pocig za # rydwanem, Hippolitos za nie zdoa utrzyma swych koni w ryzach. Niedaleko sanktuarium Artemidy Saronijskiej do dzi jeszcze pokazuj krzew dzikiej, oliwki zwany "Pokrcon Rachos" - rhachos jest trojzeskim sowem oznaczajcym oliwk nie rodzc owocw - o ga tego wanie drzewa zazepiy ; si cugle koni Hippolitosa. Rydwan stoczy si z drogi, uderzy o gazy i rozbi si na kawaki. Hippolitos, zapltany w lejce, uderzy najpierw o drzewo, potem o skay i wreszcie zgin wleczony przez swoje konie. Przeladowca # znik bez ladu.' h. Niektrzy jednak opowiadaj niewiarygodn wersj, jakoby Artemida powiedziaa wtedy Tezeuszowi prawd, w mgnieniu oka przeniosa go do Trojzeny, dokd przyby w ostatniej chwili i zdy si jeszcze pojedna ze swym umierajcym synem. Dodaj rwnie, e zemci si na Afrodycie, powodujc mier Adonisa. J#lno jest w kadym razie pewne, a mianowicie, nakaza Trojzeczykom oddawa bosk cze Hippolitosowi i odtd trojzeskie narzeczone skaday mu w ofierze pukiel swych wosw. Diomedes powici mu staroytn wityni w Trojzenie i wystawi pomnik, on te zapocztkowa doroczne ofiary dla Hippolitosa. Na terenie tej wityni pokazuj groby Fedry i Tezeusza (nad jego grobem stoi kurhan) niedaleko krzewu mirtu o podziurawionych liciach. i. Trojzeczycy zaprzeczaj, jakoby Hippolitos zgin wleczony przez swe konie, i nawet twierdz, e nie spoczywa w tej wityni. Nie chc te powiedzie, gdzie znajduje si jego prawdziwy grb. Owiadczaj tylko, e bogowie umiecili Hippolitosa wrd gwiazd jako Wonic.R j. Atecycy usypali Hippolitosowi kopiec w pobliu wityni Temi#y, poniewa ponis mier wskutek kltwy. Niektrzy utrzymuj, e Tezeusz, oskarony o zabjstwo Hippolitosa, zosta skazany, ostracyzowany i wygnany na Skyros, .gdzie zakoczy ycie okryty hab i pogrony w alu. Powszech-

nie jednak daje si wiar wersji, e upadek jego by spowodowany prb uwiedzenia Persefony.9 k. Gdy duch Hippolitosa zstpi do Tartaru, Artemida, wielce oburzona, bagaa Asklepiosa, by oywi jego zwoki. Asklepios otworzy drzwiczki swej szafki z lekarstwami, robionej z koci soniowej, i wyj ziele, za pomoc ktrego oywiony zosta Kreteczyk Glaukos. Dotkn nim trzykrotnie piersi Hippolitosa powtarzajc przy tym pewne zaklcia, i za trzecim razem zmary unis gow. Hades i Trzy Mojry, oburzeni tym naruszeniem ich przywilejw, nakonili jednak Zeusa, by zabi Asklepiosa piorunem. 1. Latynowie opowiadaj, e Artemida spowia wwczas Hippolitosa w gst chmur, przebraa go za starca i zmienia mu rysy twarzy. Przez chwil si wahaa, ktre z miejsc bdzie dla odpowiedniejszym schronieniem: Kreta czy Delos, w kocu zdecydowaa si ukry go w swym witym gaju w italskiej Arycji.lo 1'u, za jej zgod, polubi Hippolitos nimf Egeri

101.1-101.1

309

i dotd yje nad jeziorem w ciemnym lesie dbowym otoczonym stromymi pr#epaciami. Po to, by nie przypomina sobie swej mierci, Artemida zmieni" a mu imi na Virbius, co znaczy vir bis, czyli "dwukrotnie czowiek, kiom za wzbroniony jest wstp w t okolic. Kapanami Artemidy Arycyjskiej mog by tylko zbiegli niewolnicy.ll W jej gaju ronie odwieczny db, ktrego gazi nie wolno ama, jeli jednak jaki niewolnik odway si to uczyni, wwczas kapan, ktry przecie zabi swego poprzednika i wobec tego yje w nieustannym strachu o swoje ycie, musi walczy z nim na miecze o swj urzd kapaski. Arycyjczycy twierdz, e Tezeusz prosi Hippolitosa, by pozosta z nim w Atenach, ale ten si nie zgodzi. m. Tablica w epidauryjskiej wityni Asklepiosa upamitnia dar z dwudziestu koni zoony przez Hippolitosa w dowd wdzicznoci za przywrcenie mu ycia.12 1. Apollodoros, Epitome,1.18; Pauzaniasz, I.22.2; Owidiusz, Heroidy, IV.67 i nast. 2. Pauzaniasz,11.31.6; Owidiusz, loc. cit. 3. Owidiusz, loc. cit.; Seneka, Hipolit, 835 i nast.; Pauzaniasz, II.32.3 i I.22.2; Eurypides, Hippolitos,1 i nast.; Diodor z Sycylii, IV.62. 4. Owidiusz, loc`cit.; Pauzaniasz, I.18.5. 5. Apollodoros, Epitome, I.18; Diodor z Sycylii, IV.62; Hyginus, Fabulae, 47. 6. Plutarch, ywotysawnych mgw, 34; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.445. 7. Pauzaniasz, 11.32.8; Euzypides, Hippolitos, 1193 i nast.; Owidiusz, Przemiany, XV.506 i nast.; Plutarch, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.62. R. Eurypides, Hippolitos,1282 i nasl.;1423 i nast.; Pauzaniasz, II.32.1-2. 9. Pauzaniasz,1.22.1; Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, V11.42 ; Diodor z Sycylii, IV.62. 10. Owidiusz, Przemiany, XV.532 i nast.; Fasti, V1.745. 11. Wergiliusz, Eneida, V11.775; Owidiusz, Fasti, V.312, i Przemiany, XV.545; Strabon, III.263 i nast.; Pauzaniasz, II.27.4. 12. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.13 6 ; Strabon, V. 3.12 ; Swetoniusz, Kaligula, 3 5 ;

Pauzaniasz, loc. cit. -

1. Kazirodcza mio Fedry do Hippolitosa, podobni,e jak wiaroomna mio ony Putyfara do Jzefa, zaczerpnita zostaa bd to z egipskiej Opowieci o dwch braciach lub te ze wsplnego rda kanaanickiego. Dalszy jej cig zapoyczoy jest ze znanego obrazu przedstawiajcego rozbicie rydwanu na zakoczenie panowania witego krla (zob. 75.1). Jeli, podobnie jak w staroytnej Irlandii, wieszczy ryk listopadowego morza ostrzega krla, e zblia si godzina jego mierci, to omen ten przedstawiony by jako byk lub mors siedzcy z otwart paszcz na grzbiecie fali. Lejce Hippolitosa musiay zaczepi o mirt, a nie o podejrzanie wygldajc dzik oliwk wystpujc pniej w opowieci o tym wypadku. Prawdopodobnie zaczepiy o syncy ze swych przedziurawionych lici mirt rosncy w pobliu grobowca herosa. Mirt symbolizowa ostatni miesic panowania krla, wystpuje on take w opowieci o katastrofie rydwanu Ojnomaosa (zob.109j). Natomiast dzika oliwka symbolizowaa pierwszymiesic panowania jego nastpcy. Vir bisjest mylnym rdem sowa Virbius, odpowiadajcego, jak si zdaje, greckiemu bierobios, "wite yci P" - h czsto zamienia si w v, podobnie jak w Hestia i Vesta lub Hesperos

310

101.1-102.e

i Vesper. James Frazer dowid w Zotej gazi, e krzewem strzeonym zazdronie przez kapana bya jemioa - jest wic rzecz prawdopodobn, e Glaukos, syn Minosa (zob. 90c), ktrego pomieszano z Glaukosem, synem Syzyfa (zob. 71a), zosta wskrzeszony za pomoc jemioy. Przedhelleski kult jemioy i dbu zosta co prawda zlikwidowany w Grecji (zob. 50.2), ale by moe przywieli go do Arycji kapani, ktrzy uciekli z Przesmyku. Imi Egerii wiadczy o tym, e bya bogii mierci zamieszkujc gaj czarnych topoli (zob. 51. 7 i 170.1). 2. Ofiara pukla wosw skadana przez panny mode Hippolitosowi bya zapewne patriarchaln innowacj, majc na celu pozbawienie kobiet siy magicznej ukrytej w ich wosach; podobnie mahometaki gol gowy po lubie. 3. Ukrywanie grobu Hippolitosa ma sw paralel w opowieciach o Syzyfie i Neleusie (zob 67.3). wiadczyoby to o pochowaniu go w jakim strategicznym punkcie Przesmyku.

102 LAPITOWIE I CENTAURY a. Niektrzy twierdz, e Lapita Pejritoos by synem Iksjona i Dii, crki Ejoneusa, inni, e by synem Zeusa, ktry, ukryty pod postaci rumaka, kusowa wok Dii, zanim j uwid.1 b. Doszy do Pejritoosa wrcz niewiarygodne pogoski o sile i mstwie Tezeusza. Pejritoos rzdzi Magnetami u ujcia rzeki Penejos. Pewnego dnia postanowi sprawdzi te suchy. Najecha Attyk i uprowadzi stado pasce si pod Maratonem. Tezeusz natychmiast ruszy w pocig, a Pejritoos odwa-

nie zawrci, by stawi mu czoo. Gdy jednak stanli oko w oko, tak bardzo przejci byli wzajemnym podziwem dla szlachetnoci swych postaw, e zapomnieli o trzodzie i zaprzysigli sobie wieczyst przyja.2 c. Pejritoos polubi Hippodamej albo Dejdamej, crk Butesa - lub, jak twierdz niektrzy, Adrastosa - i zaprosi na lub wszystkich Olimpijczykw z wyjtkiem Aresa i Erydy. Nie zapomnia o szkodach wyrzdzonych przez ni podczas lubu Peleusa i Tetydy. Poniewa zjawio si wicej goci weselnych, ni mg pomieci paac Pejritoosa, centaury, jego kuzynowie, wraz z Nestorem, Kajneusem i innymi ksitami tesalskimi zasiady przy stoach ustawionych w pobliskiej cienistej jaskini. d. Centaury nie byy przyzwyczajone do wina. Kiedy poczuy zapach napoju, odsuny zsiade mleko, ktre im podano, i popiesznie napeniy swe srebrne rogi winem z bukakw. Niewiadome skutkw, pochaniay mocny napj nie zmieszany z wod i tak si upiy, e gdy przyprowadzono pann mod do jaskini, by przywitaa si z gomi, Eurytos lub Eurytion zeskoczy ze swego stoka, przewrci st i wywlk j a wosy. Inne centaury poszy za jego haniebnym przykadem, dobierajc si w wyuzdany sposb do najbliej stojcych kobiet i chopcw.3 e. Pejritoos i jego druba Tezeusz skoczyli na ratunek Hippodamei, obcieli

102.e-102.2

311

uszy i nos Eurytionowi i przy pomocy Lapitw wyrucili go z jaskini. Walka trwaa do pnocy. Zgin w niej Lapita Kajneus i odtd zacza si duga wendeta midzy centaurami a ich ssiadami Lapitami. A bya to intryga Aresa i Erydy, mszczcych si za okazany im despekt.4 f. Centaury poniosy dotkliw porak. Tezeusz przepdzi ich z terenw owieckich na grze Pelion, ktre naleay do nich od staroytnyh czasw, do krainy Ajtykw w pobliu gry Pindos. Nieatwo jednak byo pokona centaury wiodce spr z Pejritoosem o krlestwo Iksjona. Wzmocniwszy swe siy wtargny znowu na terytorium Lapitw. Metod zaskoczenia natary na gwy trzon armii wroga i wyciy Lapitw, a kiedy niedobitkowie uciekli do Foloe w Elidzie, mciwe centaury wypdziy ich stamtd, Foloe za zamieniy w sw bandyck twierdz. W kocu,Lapici osiedlili si w Malei. g. Podczas tej wanie kampanii przeciw centaurom spotka si Tezeusz po raz pierwszy od swych lat dziecinnych z Heraklesem i wtajemniczy go w misteria Demeter w Eleuzis.5 1. Diodor z Sycylii, IV.70; Eustatios o Homerze, s.101. 2. Strabon, Fragmenty,14; Epitome watykariska; Plutarch, Tezeusz, 30. 3. Apollodoros, Epitome,1.21; Diodor z SycyIii, IV.70; Hyginus, Fabulae, #3; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII.304. 4. Pindar, Fragmenty,166 i nast.,cyt. przez Atenajosa, XI. 476b; Apollodoros, loc. cit.; Owidiusz, Przemiany, XII. 210 i nast.; Homer, Odyseja, XXI.295; Pauzaniasz.V.10.2. 5. Plutarch, loc.cit.; Homer, Iliada,11.470 i nast. ; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Herodot cyt. przez Plutarcha, loc. cit.

l. Zarwno centaury, jak i Lapitowie twierdzili, e ich prtoplast by Iksjon, heros dbu. Jedni i drudzy czcili konie (zob. 63a i d). Byy to barbarzyskie plemiona grskie w pnocnej Grecji, a ich odwieczn rywalizacj wykorzystywali Grecy zawierajc sojusz to z jednymi, to znw z drugimi (zob. 35.2; 78.1 i 81.3). Centauri Lapits to by moe sowa italskie: centuria, oddzia wojska liczcy stu ludzi, i lapicidae- "ciosajcy (upicy) krzesiwo". (Przyjta klasyczna etymologia wywodzi te sowa od kent-auroi, (or.centtauroi), "ci, ktrzyuderzajwcznibyki", i od lapizein, "chepi si".) Grale ci urzdzali, jak si zdaje, erotyczne orgie i w ten sposb zyskali sobie wrd monogamicznych Hellenw opini rozpustnikw. Czonkowie tego neolitycznego szczepu przetrwali do czasw klasycznych w grach attyckich i na grze Pindos, we wpczesnej Albanu za mona jeszcze napotka lady ich przedhelleskiego jzyka. 2. Wydaje si rzecz nieprawdopodobn, by bitwa midzy Lapitami i centaurami przedstawiona na cianie szczytowej wityni Zeusa w Olimpii (Pauzaniasz, V.10.2), w sanktuarium Tezeusza w Atenach (Pauzaniasz,1.17.2) i na egidzie Ateny (Pauzaniasz, I.28.2) mogaby jedyLzie upamitnieniem zwyczajnej walki pogranicznych plenuon. Wydarzenie to, zwizane z krlewsk uczt weseln, ktrej patronowali bogowie i w ktrej uczestnizy Tezeusz w lwiej skrze, byo zapewne echem rytualnego obrzdu posiadajcego doniose znaczenie dla wszystkich Hellenw. Precie podczas podobnej uroczystoci walczy z centaurami Herakles w lwiej skrze (zob. 126.2). Homer nazywa ich "wochatymi dzikimi zwierztami", a poniewa na wczesnych greckich malowidach wazowych nie mona ich odrni od satyrw, obraz przedstawia zapewne nowo mianowanego witego krla, zmagajcego si z tancer#ami przebranymi za

312

102.2-103.c

zwierzta. Tego rodzaju obrzd stanowi, jak t udowodni S. C. Hocart w Kingship, integraln cz staroytnej koronacji. Eurytionowi przypada klasyczna rola intruza (zob.142.5). 3. Od tego, czy Iksjon mia prawo nazywa siebie Zeusem, zaley, czy ojcem Pejritoosa by Zeus, czy te Iksjon. Mit o jego ojcostwie zosta najwidoczniej wydedukowany z obrazu przedstawiajcego kapank Tetydy, Di, crk Ejoneusa, "bosk crk brzegu morskiego", trzymajc w rce postronek i zachcajc kandydata na stanowisko krla do ujarzmienia dzikiego konia (zob. 75.3). Imi Hippodamei ("ujarzmicielka koni") odnosi si do tego samego obrazu. Zeus przebrany za rumaka "kuso#;ta wok Dii", poniewa to wanie znaczy imi# Pejritoosa, Iksjon za, jako bg soca, przybity do jego k z rozpitymi skrzydami kusowa przez niebiosa (zob. 63.2).

103 TEZEUSZ W TA R T Aft ZE a. Po mierci Hippodamei Pejritoos namwi Tezeusza, ktrego ona Fedra niedawno si powiesia, by odwiedzi w jego towarzystwie Spart i porwa Helen, siostr Kastora i Polideukesa, Dioskurw, z ktrymi obaj pragnli spowinowaci si przez maestwo. W tym miejscu, gdzie obecnie stoi w Atenach witynia Serapisa, lubowali wzajemn pomoc w tym niebezpiecznym przesiwziciu, a take i to, e jeIi zdobd Helen, rozstrzygn przez

losowanie, ktremu przypadnie, a wtedy, nie zwaajc na niebezpieczestwo, porw jeszcze jedn crk Zeusa dla tego, ktry przegra.l b. Powziwszy takie postanowienie, powiedli armi na Lacedemon, po czym jadc na czele gwnych si porwali Helen w chwili, gdy skadaa ofiary w wityni Wyprostowanej Artemidy w Sparcie, i uciekli z ni na galopujcych koniach. Szybko rosa odlego midzy nimi a pocigiem. Pozbyli si przeladowcw w pobliu Tegei, gdzie zgodnie z postanowieniem cignli losy o Helen. Przypada Tezeuszowi. Przewidzia on jednak, e Ateczycy nie pochwal wszczcia sporu z gronymi Dioskurami, odesa wic Helen, nie bdc jeszcze w wieku odpowiednim do maestwa - niektrzy twierdz, e miaa lat dwanacie, inni, e jeszcze mniej - do wioski Afidnaj, akazujc swemu przyjacielowi Afidnosowi, by zaopiekowa si ni troskliwie, zachowujc przy tym ca spraw w tajemnicy. Ajtra, matka Tezeusza, towarzyszy= a Helenie i zaja si ni serdecznie. Niektrzy usiuj zdj win z Tezeusza utrzymujc, e to Idas i Linkeus wykradli Helen, potem za oddali j pod opiek Tezeuszowi, mszczc si na Dioskurach za uprowadzenie Leukippid. Inni natomiast twierdz, e powierzy j Tezeuszowi jej ojciec, Tyndareus, dowiedziawszy si, e Enareforos, jego siostrzeniec, brat Hippokoona, ma zamiar j porwa.3 c. Mino lat kilka i gdy Helena dorosa ju do wieku, w ktrym moga wyj za m za Tezeusza, Pejritoos przypomnia mu o ukadzie. Wsplnie zasignli

103.c-103.e

313,

- " rady wyroczni Zeusa, ktrego wzili na wiadka swych lubw, i otrzymali ironiczn odpowied: "Dlaczego nie wybierzecie si do Tartaz'u i nie zadacie dla Pejritoosa Persefony, ony Hadesa? Jest przecie najdostojniejsz # z mych crek." Tezeusz wcieky by, gdy Pejritoos powanie potraktowa t propozycj, i przypomnia mu o przysidze, ale nie mia mu odmwi. Wyruszyli wic razem i z mieczami #w doniach zstpili do Tartaru. Wybrali # tylne wejie przez jaskini w lakoskim Tajnarosie, by unikn przeprawy przez Let, i ju wkrtce stukali do bram paacu Hadesa. Hades wysucha spokojnie ich bezczelnego dania i pozorujc gocin#o prosi, by usiedli. Nie podejrzewajc niczego usiedli na wskazanej im kanapie, a by to Fotel Zapomnienia, ktry od razu przyrs do ich ciaa, nie mogli wic wsta bez okaleczenia. Otoczyy ich sploty syczcych wy, biczoway ich Exynie, erber ksa, a Hades przyglda si z ponurym umiechem.4 d. Przez cztery lata znosili takie tortury, a Herakles, ktry na rozkaz . Eurysteusa przyby po Cerbera, rozpozna ich, gdy niemym gestem wyci, gnitych doni bagali go o pomc. Persefona przyja Heraklesa jak brata, askawie pozwolia mu uwolni przestpcw i zabra ich na ziemi, jeli tylko potrafi.5 Chwyci wwczas Herakles Tezeusza za obie rce i zacz cign ze ' wszystkich si, a wreszcie oderwa go ze straszliwym haasem. Ale znaczna z jego ciaa pozostaa przylepiona do skay; oto dlaczego atescy potom-

kowie Tezeusza maj tak miesznie mae poladki. Nastpnie chwyci za rk Pejritoosa, ale ziemia zadraa ostrzegawczo, wic go puci. Przecie to Pejritoos by dusz tego witokradczego przedsiwzicia.s , e. Wedug innych relacji Herakles wyzwoli rwnie i Pejritoosa, jeszcze inne za gosz, e nie uwolni ani jednego, ani drugiego. Pozostawi Tezeusza przykutego do ognistego fotela, Pejritoos za lea obok Iksjona na zotym ou, a przed ich wygodzonymi oczami unosiy si wspaniae potrawy, ktre bez przerwy porywaa najstarsza z Erynii. Niektrzy nawet twierdzili, e Tezeusz i Pejritos nigdy nie wybrali si do Tartaru, lecz jedynie d pewnego tesprockiego albo moloskiego miata Kichyros, a tamtejszy krl Ajdoneus _ dowiedziawszy si, e Pejritoos ma zamiar porwa jego on, rzuci go na poarcie psom, Tezeusza za uwizi w lochu, z ktrego w kocu uwolni go Herakles.'

1. Diodor z Sycylu, IV.63; Pixidar cyt. przez Pauzaniasza, I.18.5; Pauzaniasz,1.41.5. 2. Diodor z Sycylu, loc. clt.; Hyginus, Fabulae 79; Plutarch, Tezeusz, 31. 3. Apollodoros, Epitome, I.24; Tzetzes, O Likofronie,,143; Eustatios o Iliadzie Homera, s. 215; Plutarch, loc. cit. 4. Hyginus, Fabulae, 79; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Horacy, Ody, IV.7.27; Panyasis cyt. przez Pauzaniasza, X.29.4; Apollodoros, Epitome, I.24. , 5.Seneka, Hipolit, 835 i nast.; Apollodoros, II.5.12; Diodor z Syylii, IV.26;Eurypides, Herakles szalony, 619; Hyginus, loc. cit.

'

314

103.1-103.6

6. Apollodoros, loc. cit.; Suidas pod hasem "Lispoi"; scholia do RycerzyArystofanesa, 1368. 7. Diodor z Sycylii, IV.63; Wergiliusz, Eneida, VI.601-619; Elian, Varia historia, IV.5; Plutarch, Tezeusz, 31.

I (zob.

l. W wielu mitologiach najwaniejsi herosi amali bramy piekielne: w Grecji Tezeusz, Herakles (zob.134c), Dionizos (zob. 170m) i Orfeusz (zob. 28c), w Babilonii Bel i Marduk

71.1 ), w Italu Eneasz, w Irlandii Cuchulain, w Brytanii Artur, Gwydion i Amathaon, w Bretanu Ogier le Danois. rdem mitu jest,'jak si zdaje, chwilowa pozorna mier witego krla ustpujcego na jeden dzie wadzy chopcu - interrexowi. W ten sposb wity krl podstpem omija prawo zakazujce mu przeduenia panowania poza okres trzynastu miesicy roku sonecznego (zob. 7.1; 41.1;123. 4 itd). 2. Bel i jego nastpca Marduk spdzili okres abdykacji walczc z potworem morskim Tiamat,

wcieleniem bogini morskiej Isztar, ktra zesaa potop (zb. 73. 7). Prawdopodobnie topiono ich obrzdowo, tak jak staroytnych krlw irlandzkich, ktrzy wyruszali na bitw z atlantyckimi bawanami. Jedna z etruskich waz przedstawia umierajcego krla o imieniu Jazon (zob.148.4) w paszczy potwora morskiego. Jest to prawdopodobnie obraz, z ktrego wydedukowana zostaa opowie o Jonaszu. Jonazem w tym wypadku jest Marduk. 3. Ateskim mitografom udao si ukry zaciek rywalizacj midzy Tezeuszem a jego przyrodnim bratem Pejritoosem (zob.95.2) o wzgldy Bogini mierci w yciu - wystpujcej w micie zarwno jako Helena (zob. 62.3), jak te i Persefona-przedstawiajc obu jako kochajce si krlewskie rodzestwo, ktre podobnie jak Kastor i Polideukes, dokonao najazdu miosnego I, na ssiednie miasto (zob. 74c) ; jeden z braci unikn mierci, poniewa mg wykaza si boskim pochodzeniem. Podobna para bliniakw, Idas i Linkeus, zostaa wprowadzona do opowieci po to, by ten wanie element podkreli. !1.le imi Pejritoosa ("ten, ktry si obraca"), dowodzi, e i on mia pene prawo do tytuu witego krla, a na jednym z malowide z poudniowych Woch widzimy go, gdy wstpuje do nieba i egna si z Tezeuszem pozostajcym u boku Bogini Sprawiedliwoci, jak gdyby by tylko zwyczajnym bliniakiem-zastpc. 4. Uwiedzenie Heleny, w chwili gdy skadaa ofiary, przypomina porwanie Orejtyi,przez Boreasza (zob. 48a) i by moe zostao wydedukowane z tego samego obrazu przedstawiajcego orgie erotyczne podczas ateskich Tesmoforiw. Oczywicie jest rwnie moliwe, e w sanktuarium attyckiej bogini Heleny w Afidnaj znajdowa si wizerunek lub inny przedmiot kultu, ktry Ateczycy ukradli lakoskiej odpowiedniczce tej bogini - jeli odwiedziny w Tartarze s powtrzeniem opowieci, mogli dokona najazdu morskiego na Tajnaros - i to miasto wanie odebrali potem Spartanie. 5. Czteroletni pobyt Tezeusza w Tartarze odpowiada okresowi, po ktrym wity krl zazwyczaj ustpowa miejsca wemu bliniakowi-zastpcy, zostajcemu wwczas nowym witym krlem, wskrzeszonym Teeuszem. Ateczycy usiowali awanowa swego narodowego herosa do rangi boga olimpijskiego, podobnie jak to uczynili z Heraklesem i Dionizosem, utrzymujc, e unikn mierci ale peloponezyjscy nieprzyjaciele zdoali pokrzyowae im plany. Niektrzy utrzymywali, e nigdy mu si to nie udao, lecz spotkaa go wieczna kara, podobniejak Iksjona i Syzyfa. Inni interpretowali opowie racjonalistycznie, twierdzc, e dokona najazdu na Kichyros, a nie na Tartar, i usiowali wyjani, e Pejritoosa nie pogryz Cerber, lecz psy moloskie, najwiksze i najgroniejsze bestie w Grecji. Najbardziej wspaniaomylnym ustpstwem na rzecz mitu ateskiego byo przyznanie, e Tezeusz wypuszczony za kaucj po upokarzajcych przejciach na Fotelu Zapomnienia (zob. 37.2) przekaza z przeprosinami wikszo swoich wity i sanktuariw Heraklesowi Wybawcy, ktrego prace i cierpienia naladowa. 6. Tezeusz by jednak herosem swoistej rangi i trzeba mu przyzna, e pokona wrota piekielne

103.6-104.d

315

w tym znaczeniu, e przedosta si do samego rodka kreteskiego labiryntu, gdzie czekaa na niego mier, po czym udao mu si wydosta stamtd cao. Gdyby potga ldowa Ateczykw #,# dorwnywaa ich potdze morskiej, Tezeusz zostaby Olimpijczykiem lub przynajmniej narodowym pbogiem. Orodkiem wrogoci w stosunku do Tezeusza byy zapewne Delfy. Tamtejsza wyrocznia apolliska znana bya z przypochlebiania si Spartanom walczcym z Atenami.

104 MIEft TEZEUSZA a. W tym czasie #iedy Tezeusz przebywa w Tartarze, Dioskurowie zebrali armi zoon z Lakoczykw i Arkadyjczykw, wyruszyli na Ateny i zadali wydania Heleny. Ateczycy zaprzeczyli, jakoby j ukrywali, twierdzc, e nie maj pojcia, gdzie Helena przebywa, wobec czego Dioskurowie przystpili do upienia Attyki. Wreszcie mieszkacy Dekelei, ktrzy ganili postpowanie Tezeusza, zaprowadzili ich do Afidnaj. Dioskurowie odnaleli tam sw siostr, wyzwolili j, po czym zburzyli doszcztnie miasto. Dekelejczycy nadal jednak zwolnieni byli od wszystkich podatkw spartaskich i mieli prawo do zaszczytnych miejsc podczas uroczystoci spartaskich. Tylko ich ziemie oszczdzono w wojnie peloponeskiej, kiedy to najaad spartaski spustoszy Attyk.1 b. Inni natomiast opowiadaj, e miejsce pobytu Heleny zdradzi pewien Arkadyjczyk, Akademos albo Echedemos, ktrego do Attyki zaprosi Tezeusz. Wiadomo, e Spartanie otaczali go za ycia wielkim szacunkiem i oszczdzali jego niewielki majteczek nad rzek Kefisos, w odlegoci szeciu stadionw* od Aten. Miejsce to nazywa si obecnie Akademi. Jest to pikny, dobrze nawodniony park, w ktrym spotykaj si filozofowie; by wymienia swe bezbone pogldy na natur bogw.2 c. Arkadyjskim oddziaem armii Dioskurw dowodzi Maratos# ktry, posuszny wyroczni, zoy siebie w ofierze na czele swych wojsk. Niektrzy twierdz, e to od niego, a nie od Maratona, ojca Sikiona i Koryntosa, wzio sw nazw miasto Maraton.3 d. Ajgeus skaza na wygrlanie Peteosa, syna Orneusa i wnuka Erechteusa. Dioskurowie, pragnc upokorzy Tezeusza, sprowadzil gnania Menesteusa, syna Peteosa, i mianowali go regentem Aten. w enesteus by pierwszym demagogiem. Podczas nieobecnoci Tezeusza przebywajcego podwczas w Tartarze potrafi przypodoba si ludowi ateskiemu, przypominajc arystokracji, e federalizacja pozbawia ich wadzy, biednym za tumaczc, e zabrano im ojczyzn i religi, czynic ich poddanymi awanturni-

' Miara d#ugoci w Grecji staroytnej,1 stadion =190 m.

316

104.d-104.i #

ka niewiadomego pochodzenia, ktry zreszt ustpi z tronu i podobno ju nie yje.4 e. Po upadku Afidnaj, gdy Ateny byy ju zagroone, Menesteus przekona lud, e Dioskurw naley powita jako dbroczycw i wyzwolicieli miasta. Zachowali si zreszt bardzo przyzwoicie i zadali jedynie dopuszczenia ich do misteriw eleuzyskich; podobnie jak dopuszczono do nich Heraklea. yczenie ich speniono i w ten sposb Dioskurowie zostali honorowyini obywatelami Aten. Adoptowa ish Afidnos, tak jak to uczyni Pylios z Heraklesem. Odtd, w dowd wdzicznoci za aski okazaneposplstwu, .oddawano im cze bosk, gdy wschodzia ich konstelacja. Dioskurowie, uradowani zabrali z powrotem do Sparty Helen wraz z Ajtr, matk Tezeusza, i siostr Pejritoosa jako jej suc. Niektrzy twierdz, e Helena bya jeszcze dziewic, inni, e bya ju w ciy i po drodze, w Argos, urodzia Tezeuszowi crk ifigeni i tam te ustanowia sanktuaxium Artemidy w podzic# za szczliwy pord.5 f. Tezeusz, ktry #v niedugim czasie wrci z Tartaru, wznis natychmiast otarz Heraklesowi Wybawcy i przekaza mu prawie wszystkie swoje witynie i gaje z wyjtkiem czterech, ktre zachowa dla siebie. By jednak bardzo osabiony po torturach, Ateny za zasta tak straszliwie zdemoralizowane walkami partyjnymi i buntami, e nie potrafi duej utrzyma#porzdku publicznego.6 Cichcem wywiz swe dziei z miasta na Eubej, gdzie zaopiekowa si nimi Elpenor, syn Chalkodonta - niektrzy twierdz, e dzieci same ucieky tam przed jego powrotem - po czym uroczycie przekl miasto z gry Gargettos i popyn na Kret, gdzie obieca mu schronienie Deukalion. g. W czasie burzy okrt zboczy z kursu i pierwszym ldem, ktry Tezeusz zobaczy, b#>a wyspa Skyros, w pobliu Eubei, gdzie krl Likomedes, chocia y w wielkiej przyjani z Menesteuem przyj go z wszelkimi honorami nalenymi jego sawie i rodowi. Tezeusz, ktry odziedziczy majtek na Skyros, prosi o pozwolenie osiedlenia si na wyspie, ale Likomedes, od dawna uwaajcy ten majtek za swoj wasno, pod pretekstem pokazania mu granic posiadoci wyprowadzi go na szczyt skay i strci z niej, opowiadajc potem, e Tezeusz pijany po uczcie spad do morza.' h. Menesteus mg wic teraz spokojnie zasiada na tronie ateskim. By jednym z zalotnikw Heleny i poprowadzi wojska ateskie pod Troj, gdzie zdoby wielk saw jako strateg, zgin jednak w bitwie. Po nim na tron wstpili synowie Tezeusza.s i. Tezeusz zdoby podobno gwatem Anakso z Trojzeny i mia przespa si z Jop, crk Ifiklesa z Tirynsu. Jego miostki sprawiay Ateczykom tyle kopotu, e jeszcze przez kilka pokole po jego mierci nie potrafili zdoby si na waciw ocen zalet Tezeusza. Podczas bitwy maratoskiej duch jego wyoni si z ziemi dodajc Ateczykom odwagi, po czym w penej zbroi ruszy na Persw, a po odniesionym zwycistwie wyrocznia w Delfach nakazaa

104.i-104.k

317

przeniesienie szcztkw Tezeusza do ojczyzny. Mieszkacy Skyros przez wiele lat dokucz#li Ateczykom swoj krnbrnoci, a wyrocznia orzeka, e Ateny dopty nie zaznaj spokoju, dopki koci Tezeusza pozostan na

wyspie.9 Trudno jednak byo je odzyska, poniewa Skyryjczycy byli rwnie odwani jak krnbrni i kiedy Kimon zdoby wysp, nie chcieli zdradzi miejs#a, w ktrym pochowany zosta Tezeusz. Ale Kimon zauway, e na szczycie jednej z gr orze rozrywa ziemi szponami. Uzna to za znak nieba, chwyci motyk i szybko zacz powiksza d wykopany przez ora. Niemal natychmiast motyka uderzya o kamienn trumn, w ktrej znaleli szkielet wysokiego czowieka oraz wczni z brzu i miecz. Nie mg to by nikt inny, jak tylko Tezeusz. Szkielet z wszystkimi honorami przewieziono do Aten i zoono z wielk ceremoni w sanktuarium Tezeusza w pobliu Gimnazjonu.lo j. Tezeusz, ktry 7,nakomicie gra na lirze, obj wraz z Heraklesem i Hermesem palronat nad wszystkimi gimnazjonami i szkoami zapaniczymi w Grecji. Przysowiowe jest jego podbiestwo do Heraklesa. Bra udzia w kalidoskich owach, pomci wojownikw, ktry padli pod Tebami i tylko dlatego nie zosta jednym z Argonautw, poniewa zatrzymano go w Tartarze w tym czasie, kiedy oni odpywali na Kolchid. Pierwsz wojn midzy Pelopoezyjczykami i Ateczykami wywoao porwanie przez niego Heleny, drug za odmowa wydania synw Heraklesa krlowi Eurysteusowi.ll k. Niewolnicy, nad ktrymi zncaj si ich panowie, i robotnicy, ktrych przodkowie zwracali si do Tezeusza o obron przed ciemizcami, szukaj teraz schronienia w jego sanktuarium, gdzie kadego smego dnia miesica skada mu si ofiary. Dzie ten wybrano chyba dlatego, e Tezeusz po raz pierwszy przyby lo Aten smego dnia Hekatombajonu i powrci z Krety >#mego dnia Pyanepsjonu, a moe dlatego, e by synem Posejdona, wito Posejdona za obchodzone jest rwnie. smego dnia miesica, poniewa osiem, jako trzecia potga liczby parzystej, symbolizuje niezachwian wadz Posejdona.12 1.Apollodoros, Epitome, 1.23; Hereas cyt: przez Plutarcha, Tezeus 32; Herodot, IX.73. 2.Dikajarchos cyt. przez Plutarcha, loc. cit.; Diogenes Laertios, III.1.9; Plutarch, Kimon,13. 3. Dikajarchos cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 32; Pauzaniasz, II.1.1. 4. Pauzaniasz, X.35.5; ApoZlodoros, Epitome, I.23; Plutarch, loc. cit. 5. Plutarch, Tezeusz, 33; Hyginus, Fabulae, 79; Pauzaniasz, II.22.7. 6.Elian, Varia bistoria, IV.5; Filochoros cyt. przez Plutarcha, Tezeusz, 35; Plutarch, loc. cit. 7. Pauzaniasz, I.17.6; Plutarch, loc cit. 8. Plutarch, loc. cit.; Apollodoros, III.10.8 9. Plutarch, Tezeusz, 29 i 36; Pauzaniasz, I.15.4 i 111.3.6. 10. Pauzaniasz,1.17.6; Plutarch, loc.cit.

318

104.1-104.4 11. Pauzaniasz, V.19.1; IV.32.1 i I.32.5; Plutarch, Tezeusz, 29 i 36; Apoloniusz z Rodos, I.101. 12. Plutarch, Tezeusz, 3 6.

I. Erechteida Menesteus chwalony w Iliadzie (II. 552 i nast.) za swe wybitne talenty wojskowe i panujcy w Atenach podczas czteroletniego pobytu Tezeusza w Tartarze by, jak si zdaje, jeg ziemskim bratem bliniakiem i wspkrlem, ateskim odpowiednikiem Lapity Pejritoosa. Wystpuje w tym miejscu jako prototyp ateskich demagogw, ktrzy w czasie wojny peloponeskiej pragnli za wszelk cen zawrze pokj ze Spart. Mitograf nie pochwala co prawda jego taktyki, zwaa jednak na to, by nie obrazi Dioskurw, do ktrych modlili si w czasie burzy eglarze atescy. 2. Motyw upierzonego farmakosa wraca w imionach ojca i dziadka Menesteusa i w opowieci o mierci Tezeusza. Nastpia ona na wyspie Skyros ("kamienistej") albo Skiros, co wiadczyoby o mylnym odczytaniu sowa skir (skrconej formy sowa Skirophoria - tym tumaczy i zrzucenie krla ze skay), jako nazwy wyspy na obrazie, z ktrego zostaa wydedukowana opowie. W takim wypadku ofiar padby Likomedes - imi w Atenach rozpowszechnione. Pierwotnie, jak si zdaje, ofiary skadano bogini ksiyca w smym dniu lunacji, kiedy wkraczaa w drug faz, waciw por do sadzenia, gdy jednak polubi j Posejdon i przywaszczy sobie jej kult, miesic ten sta si okresem sonecznym, nie zwizanym z ksiycem. 3. Mityczne znaczenie Maratosa ("kopru") wynikao z roli, jak odygi kopru odgryway w przenoszeniu nowego witego ognia z centralnego ogniska do domw prywatnych (zob. 39g) po dorocznym wygaszaniu ognia (zob.149.3). 4. Zanim skocz z opowieci o Tezeuszu, pragn jeszcze doda_ kilka sw o wazie z Tragliatella (zob. 98. 3), na ktrej przedstawiony jest krl i jego zastpca uciekajcy z labiryntu. Obraz na drugiej stronie wazy jest niezwykle interesujcy jako prolog tej ucieczki. Przedstawia piesz procesj prowadzon ze wschodu na zachd przez nie uzbrojonego witego krla. Towarzyszy mu siedmiu mczyzn, kady z nich z trzema dzidami i wielkimi tarczami ozdobionymi godem dzika; pochd zamyka zastpca uzbrojony w oszczep. Tych siedmiu mczyzn reprezentuje najwidoczniej siedem miesicy, w ktrych panuje zastpca, przypadajcych midzy zbiorami jabek i Wielkanoc, dzik za jest jego godem rodowym (zob.18. 7). Rzecz dzieje si w dniu obrzdowej mierci krla, a na spotkanie wychodzi krlowa ksiyca (Pazyfae - zob. 88. 7), posta w straszliwym stroju, o gronej postawie, z jedn doni opart na biodrze. W dr#giej wycignitej rce posta ta podaje witemu krlowi jabko, jego paszport do raju. Trzy dzidy niesione przez kadego z mczyzn oznaczaj mier. Krla prowadzi drobna pos#akobieca ubrana podobnie jak inni - moemy nazwa j ksiniczk Ariadn (zob. 98k), ktra pomoga Tezeuszowi wydosta si z labiryntu mierci w Knossos. On za miao pokazuje talizman przeciw jabku - pisank, jajo zmartwychwstania. Podczas Wielkanocy w Brytanii i Etruru wykonywano na darni powycinanej tak, i tworzya wzr przypominajcy labirynt, tace miasta Troi. Odnalezione w Perugii etruskie wite jajo z czarnego polerowanego trachitu, ozdobione wzorem z rzcbionych strza, jest tym samym witym jajem.

105.a-105.d 105 EDYP

319

a. Lajos, syn Labdakosa, polubi Jokast i panowa w Teb.#ch. Zasmucony dugotrwa bezdzietnoci, w tajemnicy zasign rady wyroczni delfickiej i si dowiedzia, e to pozorne nieszczcie jest w rzeczywistoci bogosawiestwem, poniewa dziecko zrodzone z Jokasty bdzie jego zabjc. Odtrci wic Jokast, nie podajc adnego powodu. A wtedy ta, rozzoszczona, upia go, po czym, gdy tylko noc zapada, podstpem zwabia w swoje ramiona. Kiedy w dziewi miesicy pniej Jokasta urodzia syna, Lajos wyrwa go z rk piastunki, praebi niemowlciu nogi gwvodziem, zwiza je i porzuci syna na grze Kitajron. b. Mojry jednak postanowiy, e chopak doczeka krzepkiej staroci. Znalaz go pasterz koryncki, nada imi Edyp, poniewa stopy mia znieksztacone od ran, i sprowadzi do Koryntu, gdzie w tym czasie panowa krl Polibos.l c. Wedug innej wersji Lajos nie porzuci Edypa na grze, lecz zamkn w skrzyni, ktr nastpnie z okrtu wyrzucono do morza. Fale wyniosy skrzyni na brzeg w pobliu Sykionu, gdzie przypadkiem znalaza si ona Polibosa, krlowa Periboja, nadzorujca prac krlewskich praczek. Wyja Edypa ze skrzyni, ukrya si w krzakach i zacza udawa ble porodowe. Praczki, zbyt zajte swoj robot, nie zauwayy dokadnie, co si dzieje, udao si wic Periboi oszuka je twierdzc, e dziecko dopiero co przyszo na wiat. Polibosowi jednak Periboja wyznaa prawd, a poniewa i on by bezdzietny, ucieszy si, e bdzie mg wychowa Edypa jako wasnego syna. Pewnego dnia, kiedy jaki koryncki modzieniec dokucza mu mwic, e nie jest podobny do swoich rodzicw, Edyp uda si do wyroczni delfickiej, by si dBwiedzie, co ycie ma dla niego w zanadrzu. - Precz ze wityni, nieszczsny! - zawoaa Pytia z obrzydzeniem.Zabijesz swego ojca i polubis matk! d. Edyp, ktry kocha Polibosa i Periboj, nie chcc cign na nich nieszczcia, postanowi natychmiast, e ju nigdy nie wrci do Koryntu. Ale na wskiej ciece w wwozie midy Delfami i Daulis spotka przypadkowo Lajosa, ktry bezceremonialnie kaza mu zej z drogi i ustpi miejsca ludziom lepszego stanu. Warto zaznaczy, e Lajos powozi rydwanem, Edyp za szed pieszo. Edyp odpowiedzia, e nie uznaje nikogo za lepszego od siebie poza bogami i rodzicami. - Tym gorzej dla ciebie ! - krzykn Lajos i kaza swemu wonicy Polifontesowi, by jecha naprzd. Jedno z k zranio stop Edypa. Unisszy si gniewem przebi oszczepem Polifontesa, a nastpnie zrzuci z rydwanu Lajosa, ktry zaplta si w lejce.

320

105.d-105.h

Edyp pogna konie, ktre tak dugo wloky Lajosa po drodze, a zgin. Zwoki Polifontesa i Lajosa pochowa krl Platejw.2 e. Lajos wybiera si wanie do wyroczni delfickiej, by si dowiedzie, jak uwolni Teby od Sfinksa. Potwr ten by crk Tyfona i Echidne, czy te, jak twierdz inni, psa Ortrosa i Chimajry, i, przylecia do Teb z najdalszych kracw Etiopii. #atwo go mona byo rozpozna, bo mia gow kobiety, ciao lwa, ogon wa i skrzyda ora.3 Hera zesaa Sfinksa na Teby karz miasto za to, e Lajos uprowadzi z Pizy chopca Chryzipposa. Sfinks

zamieszka na grze Fikion w pobliu miasta i kademu prehoiniwi kaza rozwizywa zagadk, ktrej nauczyy go muzy: "Jaka to istota: posiada tylko jeden gos, ma czasami dwie nogi, czasami trzy, czasami cztery, najsabsza za jest wtedy, gd# ma najwicej ng?" Tych, ktrzy nie potrafili zagadki rozwiza, dusi Sfinks na miejscu i poera, a do nieszcznikw nalea rwnie siostrzeniec Jokasty, Hajmon, ktry w szponach Sfinksa zaiste sta si haimon ("krwawy"). Edyp nadcigajcy do Teb bezporednio po zabjstwie..Lajosa odgad odpowied. "Jest to czowiek - odpowiedzia - poniewa azi na czworakach, gdy jest niemowlciem, stoi prosto na dwch nogach w modoci i podpiera si lask na staro." Upokorzony Sfinks skoczy z gry Fikion i roztrzaska si w dolinie. Wdziczni Tebaczycy proklamowali Edypa krlem, on za polubi Jokast, nie wiedzc, e jest jego matk. f. Teby nawiedzia zaraza, a wyrocznia delficka raz jeszcze zapytana o rad, odpowiedziaa: "Wypdcie zabjc Lajosa." Edyp nie wiedzc, kim by czowiek, ktrego spotka na ciece, oboy kltw morderc Lajosa i skaza go na wygnanie. g. Wtedy to lepy Tejrezjasz, najsynniejszy podwczas wieszczek w Grecji, zada posuchania u Edypa. Niektrzy twierdz, e to Atena, ktra odebraa Tejrezjaszowi wzrok, poniewa przypadkiem oglda j nag w kpieli, ulega baganiom jego matki i wyjwszy wa Erichtoniosa ze swej egidy, daa mu nastpujcy rozkaz: "Oczy swym jzykiem uszy Tejrezjasza, by rozumia jzyk wieszczych ptakw." #. Inni natomiast opowiadaj, e pewnego razu na grze Kyllene obaczy Tejrezjasz dwa spkujce we. Kiedy oba rzuciy si na niego, uderzy je sw lask i zabi samic. Z miejsca przemieniony w kobiet, zosta synn nierzdnic. W siedem lat pniej w tym samym miejscu zobaczy znowu taki sam widok. Z#m razem zabijajc samca odzyska msko. Inni jeszcze twierdz, e kiedy Afrodyta i trzy Charyty, Pazitea, Kale i Eufrozyna, toczyy midzy sob spr, ktra z nich jest najpikniejsza, Tejrezjasz przyzrla nagrod Kale. Afrodyta przemienia go wwczas w star kobiet. Kale jednak zabraa go ze sob na Kret i obdarowaa piknymi wosami. Kilka dni pniej Hera zacza wyrzuca Zeusowi jego liczne miostki. Broni si Zeus, tuma= czc, e gdy dzieli z ni oe, ona ma znacznie wiksz przyjemno.

29. Aslclepio;

105.h-105.k

321

- Kobietom oczywicie akt miosny sprawia wicej przyjemnoci ni mczyznom! - wrzeszcza. - C za bzdura ! - zawoaa Hera. - Wiesz dobrze, e jest wrcz przeciwnie. Tejrezjasz, wezwany do rozstrzygnicia sporu na podstawie wasnego dovi.,iadczenia, odpowiedzia: - Gdyby rozkosz mioci podzieli na dziesi, dziewi wemie kobieta, a jedn mczyzna. Her tak dalece rozzoci triumfujcy umiech Zeusa, e olepia Tejrezja-

sza, ale Zeus wynagrodzi go wzrokiem wewntrznym i pozwoli mu przey siedem pokole.4 i. Zjawi si wic Tejrezjasz na dworze Edypa, wsparty na lasce dereniowej podarowanej mu przez Aten, i odsoni przed Edypem wol bogw. Zaraza ustanie, jeli jeden z Zasianych Ludzi odda ycie za miasto. Menojkeus, ojciec Jokasty, jeden z tych ktrzy wyonili si z ziemi, gdy Kadmos posia zby wowe, skoczy natychmiast z muru i cae Teby chwaliy jego obywatelskie powicenie. Tejrezjasz jednak cign dalej: - Menojkeus dobrze postpi i zaraza ustanie, ale bogowie mieli na myli innego z Zasianych Ludzi, potomka ich w trzecim, pokoleniu, ktry zabi swego ojca i polubi matk. Wiedz, krlowo, jest nim twj maonek Edyp! j. Pocztkowo nikt nie wierzy Tejrezjaszowi, ale wkrtce sowa jego potwierdzi list z Koryntu od Periboi. Pisaa, e naga mier krla Polibosa pozwala jej teraz ujawni okolicznoei, w ktrych Edyp zosta adaptowany, po czym przytaczaa obciajce szczegy. Okryta wstydem i zrozpaczona Jokasta powiesia si, Edyp za sam pozbawi si wzroku szpilk #yjt z szaty.5 k. Niektrzy opowiadaj, e Edyp drczony przez Erynie oskarajce go o spowodowanie mierci matki panowa jednak jeszcze lat kilka w Tebach, po czym pad w bitwie okryty chwa.s Inni znowu utrzymuj, e wygna go z miasta Kreon, brat Jokasty, przedtem jednak Edyp zdy rzuci kltw na Eteoklesa i Polinejkesa - ktrzy byli jego synami i brami rwnoczeniekiedy bezczelnie posali mu gorsz cz ofiarnego zwierzcia, a mianowicie udziec zamiast krlewskiego barku. egn wic bez alu, kiedy Qpuszcza miasto, ktre wybawi od Sfinksa.# Przez wiele lat wdrowa' Edyp z jednego kraju do drugiego, prowadzony przez sw wiern crk Antygon, a wreszcie dotar do Kolonos w Attyce, tam za Erynie mieszkajce w s,wym gaju zaszczuy go na mier. Tezeusz pochowa jego szcztki w Atenach, w miejscu przeznaczonym dla dostojnych Eumenid, opakujc Edypa u boku Antygony.# 1. Apollodoros, III. 5. 7. 2.Hyginus, Fabulae, 66; scholia do Fenicjanek Eurypidesa,13 i 26; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, X.5.2.

21 Mity #t:#io

322

105.1-105.4

3. Apollodoros, III.5.8; Hezjod, Teogonia, 326; Sofokles, Edypkrl, 391; scholia do ab Arystofanesa,1287. 4.Apollodoros, III.6.7; Hyginus Fabulae, 75; Owidiusz, Przemiany, III.320; Ody nemejskie, I.91; Tzetzes, O Likofronie, 682 ; Sosostratos cyt. przez Eustatiosa, s.1665. 5. Apollodoros, I11.5.8; Sofokles, Edyp krl, 447, 713, 731, 774,1285 itd. 6. Homer, Odyseja, XI.270, i Iliada, XXIII.679. 7.Sofokles, Edyp w Kolonos,166 i scholia do 1375; Eurypides, Fenicjanki, Proemium;

Apollodoros, III.5.9; Hyginus, Fabulae, 76; Pauzaniasz,1.20.7.

1. Historia Lajosa, Jokasty i Edypa zostaa wydedukowana z serii witych obrazw przez celowe znieksztacenie ich znaczenia. Zagin mit tumaczcy imi Labdakosa ("pomoc z pochodniami"), ale mogo ono odnosi si do przybycia przy wietle pochodni boskiego dziecicia rriesionego przez pasterzy w obrzdach noworocznych, proklamowanego jako syn bogini Brimo (, szalejcej"). Eleusis, czyli "przybycie", byo najwaniejszym elementem misteriw eleuzyjsk#ch, a chyba rwnie i istmijskich (zob. 70. 5), i tumaczyoby pojawienie si Edypa na dworze korynckim. Pasterze opiekowali si albo skadali hody wielu innym legendarnym lub plegedarnym dzieciom krlewskiego rodu, jak na przykad Hippotoosowi (zob. 49a), Peliasowi (zob. 68d), Amfionowi (zob. 76a), Ajgistosowi (zob. llli), Mojeszowi, Romulusowi, Cyrusowi. Dzieci te byy bd to porzucone na grach, bd te umieszczane w skrzyniach i powierzane falm, bd ! wreszcie naraone na jedno i drugie niebezpieczestwo. Mojesza znalaza crka faraona bdc nad rzek ze swoimi sukami. Oidipuus by moe oznaczajce "spuchnit nog" brzmiao pierwotnie Oidipais, "syn wzburzonego morza"; to samu zaczenie ma imi odpowiadajcego Edypowi herosa walijskiego, Dylana. Przebiie za ng Edypa gwodziem naley, podobnie jak w micie o Talosie, do zakoczenia, a nie do pocztku opowieci (zob. 92m i 154h). 2. Zabjstwo Lajosa jest upamitnieniem obrzdowej mierci sonecznego krla, ktrego zabija jego nastpca wyrzucajc #go z rydwanu i tratujc komi (zob. 71.1). Uwiedzenie I Chryzipposa odnosi si zapewne do skadania ofiary zastpczej (zob. 29.1) po zakoczeniu pierwszego roku panowania. 3. Opowie o Sfinksie zostaa prawdopodobnie wydedukowana z obrazu przedstawiajcego skrzydlat bogini ksiyca z Teb, ktrej ciao oone z dwch rnych czci symbolizowao l dwie poowy tebaskiego roku: lew poow przybywajc, w - ubywajc. Tej wanie bogini skada nowy krl ofiary przed polubieniem krlowej, bdcej jej kapank. Wydaje si rwnie, e zagadka, ktrej Sfinksa nauczyy muzy, zostaa wynaleziona w celu wytumaczenia obrazu niemowlcia, wojownika i starca modlcych si do potrjnej bogini. Kady z nich czci jedn z postaci triady. Sfinks, pokonany przez Edypa, popenia samobjstwo, tak samo postpuje Jokasta, jego kapanka. Czyby Edyp by trzynastowiecznym najedc Teb, ktry zlikwidowa stary minojski kult bogini i przeprowadzi reform kalendarza? W starym systemie nowy krl, chocia by cudzoziemcem, teoretycznie uchodzi za syna starego krla, ktrego zabija, i wdow po nim polubia. Patriarchalni najedcy tumaczyli obyczaj ten jako kazirodztwo i ojcobjstwo. Ta wanie znieksztacona opowie posuya Freudowi za podstaw do teoru "kompleksu Edypa" wsplnego wszystkim ludziom, chocia nigdy nie przyszoby mu na myl sugerowa wszystkim ludziom kompleksu hipopotama na podstawie opowieci Plutarcha (O Izydzie i Oz#rysie, 32) o hipopotamie, "ktry zamordowa swego ojca i zdoby jego tam".

4. Co prawda patrioci tebascy niechtnie przyznawali, e Edyp by cudzoziemcem, ktry szturmem zdoby ich miasto, i woleli przedstawia go jako odnalezionego spadkobierc tronu, ale prawd wyjawia mier Menojkeusa, potomka przedhelleskiego ludu, ktry obehodzi Peloria ku czci demiurga Ofiona, swego protoplasty - i ktry powsta z jego posianych zbw. Ofion popeni samobjstwo w nadziei, e w ten sposb przebaga bogini, podobnie jak to uczyr#i

105.4 -105.8

323

Metius Curtius, kiedy na rzymskim Forum rozwara si przepa (Liwiusz, V11.6). Tak sam ofiar zoono podczas wojny "Siedmiu przeciw Tebom" (zob.106j). Zgin jednak na prno, w przeciwnym wypadku bowiem nie musieliby popeni samobjstwa Sfinks i jego gwna kapanka. Opowie o powieszeniu si Jokasty jest prawdopodobnie omyk. Przypuszczalnie w ten sposb umary Helena Drzewa Oliwnego, Erigone i Ariadna kultu winnej latoroli - by moe miao to tumaczy figurynki bogini ksiyca zawieszane w sadach na gaziach drzew owocowych dla zwiks2enia urodzajnoci (zob. 99.2; 88.10 i 98.5). Takie same figurynki spotykano w Tebach, a Jokasta popenia samobjstwo skaczc ze skay, podobnie jak to uczyni Sfinks. 5. Tejrezjasz wystpuje w caej legendarnej historii Grecji, z czego wycignito wniosek, e Zeus obdarowa go niezwykle dugim yciem. Tejrezjasz by to rozpowszechniony tytu wieszczkw. W poudniowych Indiach widok spkujcych wy nadal jeszcze uchodzi za zy omen, a teoria gosi, e wiadek tego wydarzenia bdzie ukarany "kobiec chorob" (jak j nazywa Herodot), a mianowicie homoseksualizmem. Bajkopisarz grecki poszed krok dalej w kierunku omieszenia kobiety. Dere jest wieszczym drzewem powiconym Kronosowi (zob. 52. 3i 190.5), symbolizujcym czwarty miesic, a mianowicie, miesic wiosennego przesilenia. O tej porze roku zosta zaoony Rzym w miejscu, w ktrym Romulus uderzy o ziemi swym oszczepem z derenia. Hezjod zamieni tradycyjne dwie Charyty w trzy (zob.13.3) i nazwaje: Eufrozyna, Aglaja i Talia (Teogonia, 945). Opowie Sosostratosa o konkurie piknoci nie ma wiele sensu poniewa Pasithea Kale Euphrosyne, "bogini radoci, pikna w oczach wszystkich", by to, jak si zdaje, tytu Afrodyty. Sosostratos zapoyczy by moe sw histori z opowieci o sdzie Parysa (zob. 159i oraz 3). 6. Zachoway si dwie sprzeczne wersje mierci Edypa. Wedug Homera okryty cZwa zgin w bitwie. Wedug Apollodorosa i Hyginusa zosta skazany na wygnanie przez brata Jokasty, czonka krlewskiego rodu kadmejskiego, i jako lepy ebrak wdrowa po miastach greckich, a dotar do Kolonos w Attyce, gdzie Erynie zaszczuy go na mier. Psychologowie interpretowali samoolepienie aujcego za swe grzechy Edypa jako kastracj, ale chocia greccy gramatycy uwaali, e lepota Feniksa, nauczyciela Achillesa (zob.1601), bya eufemistycznym okreleniem impotencji, mit piervrotny zawsze posugiwa si okreleniami bez ogrdek, kastracja za Uranosa i Attisa przedstawiona zostaa bez rumieca wstydu w klasycznych podrcznikach. Tote wydaje si, e olepienie Edypa jest raczej wymysem teatralnym i nie pochodzi z pierwotnej wersji mitu. Erynie stanowiy uosobienie sumienia, ale sumienia w bardzo ograniczonym sensie: wyrzutw sumienia budzcych si jedynie na skutek zamania tabu macierzyskiego. 7. W niehomeryckiej wers#i Edyp zostaje skazany na wygnanie za zlekcewaenie bogini miasta i w kocu ginie jako ofiara swych wasnych przesdnych obaw. Jest rzecz prawdopodobn, e grono tebaskich konserwatystw odrzucio wprowadzone przez niego innowacje, gdy jego synowie i bracia odmwili mu barku zwierzcia zoonego w ofierze, byo to rwnoznaczne z podaniem w wtpliwo jego boskiej wadzy. Bark zwierzcia ofiarnego by w Jerozolimie

przywilejem kapanw (Ksiga Kapaska, VII.32 XI.21, itd.), a Tantal pooy t cz ofiary przed Demeter na synnej uczcie bogw (zob. 108c). U Akanw dotd prawy bark przypada wadcy. Czy Edyp, podobnie jak Syzyf, usiowa zastpiE matrylinearne prawo nastpstwa prawem patrylinearnym, ale zosta wygnany przez swych poddanych? Wydaje si to cakiem prawdopodobne. Inny patriarchalny rewolucjonista z Przesmyku, Tezeusz, ktry zlikwidowa staroytny ateski klan Pallantydw (zob. 99a), zosta zwizany przez dramaturgw ateskich z pogrzebem Edypa i, podobnie jak on, by skaany na wygnanie po ustpieniu z tronu (zob.104f). 8. W podanej wersji Tejrezjaszowi przypada dramatyczna rola proroka, przepowiadajcego haniebny koniec Edypa, ale wydaje si, e wersja, ktra przetrwaa, jest zupenie przekrcona. Prawdopodobnie brzmiaa ona niegdy tak: Edyp z Koryntu podbi Teby i zosta krlem polubiajc Jokast, kapank Hery. Nastpnie

324

105.8-106.d

oznajmi, e odtd krlewstwo bdzie przekazywane z ojca na syna, w linu mskiej, zgodnie z obyczajem korynckim, a nie jak dotd, kiedy wadza krlewska bya darem Hery Dusicielki. Edyp wyzna, e uwaa si za pohabionego, poniewa dopuci do tego, by konie za,przgone w rydwan zatratoway na mier Lajosa uchodzcego za jego ojca, i poniewa polubi Jokast, ktra nadaa mu godno krlewsk przez obrzd ponownych narodzin. Kiedy jednak prbowa zmieni obyczaje, Jokasta, protestujc przeciw jego zakusom, popenia samobjstwo, a TEby nawiedzia zaraza. Za porad# wyroczni Tebaczycy odmwili wwczas Edypowi witego barku zwierzcia ofiarnego i skazali go na wygnanie. Zgin w bitwie, kiedy na prno prbowa odzyska tron.

106 SIEDMIU PRZECIW TEBOM a. Ksita gromadnie cigali do Argos w nadziei, e zdobd rk Ajgei lub Deipyli, crek krla Adrastosa. On za, obawiajc si, e dokoujc wyboru ziciw, stworzy sobie potnych wrogw, zwrci si po rad do wyroczni delfickiej. Apollo odpowiedzia: "Zaprz do dwukoowego rydwanu dzika i lwa ktre walcz w twoim paacu." b. Do mniej szczliwych zalotnikw naleeli Polinejkes i Tydeus. Polinejkes i jego brat bliniak Eteokles wybrani zostali wspkrlami Teb po wygnaniu ich ojca Edypa. Ustalili, e bd panowali na przemian, ale Eteokles, ktremu przypada pierwsza kadencja, nie chcia ustpi trou po

'

upywie roku tumaczc si tym, e Polinejkes ma zy charakter, i skaza go na wygnanie. Tydeus, syn Ojneusa z Kalidonu, zabi swego brata Melanipposa podczas oww. Utrzymywa co prawda, e by to przypadek, ale poniewa istniao proroctwo, e Melanippos jego zabije, Kalidoczycy podejrzewali, i prbowa uprzedzi los, wobec czego i on zosta wygnany. c. Ot emblematem Teb jest lew, emblematem Kalidonu za - dzik. Oba# wygnani zalotnicy mieli te zwierzta w swych herbach na tarczach. Tej nocy w paacu Adrastosa pokcili si o to, ktre z ich miast jest bogatsze i synniejsze, i kto wie, czy nie doszoby do przelewu krwi, gdyby Adrastos nie rozdzieli i nie pogodzi pokconych. Kiedy przypomnia sobie proroctwo, wyda Ajgej za Polinejkesa, Deipyl za za Tydeusa. Obu ksitom obiea, e przywrci im trony, ale orzek, e najpierw ruszy na Teby, poniewa leray bliej.1 d. Adrastos zwoa argiwskich wodzw: Kapaneusa, Hippomedonta, sw#e#o szwagra; wieszczka Amfiaraosa, i arkadyjskiego,sojusznika Partenopajosa, syna Meleagra i Atalanty. Kaza im si uzbroi i ruszy na wschd. Jeden tylko z rycerzy, Amfiaraos, nie usucha. Przewidujc, e w walce przeciw Tel>qm zgin wszyscy poza Adrastosem, nie chcia pocztkowo pj na wojn.

106.e -106.j

325

e. Tak si zdarzyo, e Adrastos dawniej ju pokci si z Amfiaraosem o sprawy argiwskie i obaj rozgniewani mowie z pewnoci by si pozabijali, gdyby nie interwencja Eryfile, siostry Adrastosa i ony Amfiaraosa. Chwycia za kdziel, rzucia si midzy nich, wytrcia im miecze z rki, po czym zmusia do zoenia przysigi, e w przyszoci w kadym sporze zgodz si na jej wyrok. Kiedy Tydeus dowiedzia si o tym lubie, wezwa Polinejkesa i powiedzia: . - Eryfile si boi, e przemija jej uroda. Jeli podarujesz jej magiczny naszyjnik, weselny prezent Afrodyty dla twej prababki Harmonii, ony Kadmosa, szybko zaagodzi spr midz# Amfiaraosem i Adrastosem i zmusi ich, by nam towarzyszyli. f. Dyskretnie zaatwiono ca spraw i wyprawa ruszya pod przewodem siedmiu rycerzy: Polinejkesa, Tydeusa oraz piciu Argiww.2 Niektrzy jednak twierdz, e Polinejkes nie nalea do tej sidemki, i dodaj imi Argiwy Eteoklosa, syna Ifisa.3 g. Pomaszerowali przez Neme, gdzie krlowa Likurg. Kiedy poprosili o pozwolenie napojenia swych wojsk w jego kraju, Likurg wyrazi zgod, a jego niewolnica Hypsipyle zaprowadzia ich do najbliszego rda. Hypsipyle bya ksiniczk lemnijsk, ale kiedy niewiasty na Lemnos luboway, e zamorduj wszystkieh mczyzn za wyrzdzon im krzywd, ona jedna ocalia ycie swemu ojcu Toasowi. Sprzedano j wobec tego w niewol i teraz zostaa piastunk syna Likurga, Ofeltesa. Pooya na chwil dziecko na ziemi, by zaprowadzi armi Argiww do studni, a wtedy w oplt swymi zwojami chopca i poksa go miertelnie. Kiedy Adrastos ze swymi ludmi wrcili od studi, nie pozostao ju im nic innego, jak zabi wa i pochowa chopca. h. Amfiaraos ostrzeg ich, e to zy znak, wobec czego ustanowili Igrzyska Nemejskie ku czci chopca nadajc mu imi Archemorosa, czyli "tego, ktry zapocztkowa zagad". Kady z rycerzy otrzyma satysfakcj wygrywajc

w jednej z siedmiu konkurencji. Sdziowie podczas Igrzysk Nemejskich odbywajcych si co cztery lata nosz odtd ciemne szaty jako aob po Ofeltesie, a wieniec zwycizcy upleciony jest z przynoszcej nieszczcie pietruszki.4 i. Po przybyciu do Kitajronu Adrastos wysa Tydeusa jako swego herolda do Tebaczykw z daniem, by Eteokles abdykowa na rzecz Polinejkesa. Spotkawszy si z odmow, Tydeus stoczy pojedynki z wszystkimi po kolei wodzami tebaskimi i z wszystkich potyczek wyszed zwycisko. Wkrtce zabrako ju Tebaczykw, ktrzy omieliliby si wystpi. Argiwowie podeszli wwczas pod mury miasta i kady z rycerzy zaj stanowisko przed jedn z siedmiu bram. j. Wieszczek Tejrezjasz, ktrego Eteokles poprosi o rad, przepowiedzia, e Tebaczycy zwyci tylko pod tym warunkiem, e ksi krlewskiego

326

106.j-106.m

rodu dobrowolnie zoy siebie w ofierze Aresowi. Wtedy to Menojkeus, syn Kreona, zabi si przed bramami, podobnie jak to uczynili dawniej jego ojciec i dziadek, skaczc w podobnych sytuacjach z murw. Proroctwo Tejrezjasa si spenio : Tebaczycy zostali co prawda pokonani i musieli wycofa si do miasta, ledwie jednak Kapaneus przystawi drabin oblnicz do murw i zacz si po niej wspina, Zeus razi go miertelnie#iorunem. Doda#a to odwagi Tebaczykom, ktrzy podjli mordercz wycieczk zabijajc kolejnych trzech spord siedmiu rycerzy. Jeden z nich, noszcy imi Melanippo, zrani w brzuch Tydeusa. Atena, darzca sympati Tydeusa, litujc si nad nim, gdy tak lea pywy, popieszya do swego ojca, Zeusa, bagajc go o niezawodny eliksir, ktry szybko postawiby#rannego na nogi. Amfiaraos jednak, ktry nienawidzi Tydeusa za to, e zmusi Argiww do udziau w wyprawie, bdc czowiekiem bystrym, podbieg do Melanipposa i odci mu gow. "Jeste pomszczony! - zawoa wrczajc gow 'I#deusowi. # Rozup mu czaszk i poknij jego mzg." Tydeus usucha Amfiaraosa, Atena za, ktra w tej wanie chwili pojawia si z eliksirem, przejta obrzydzeniem, wylaa go na ziemi. k. Z siedmiu zycerzy pozostali ju tylko Polinejkes, Amfiaraos i Adrastos. Polinejkes, chcc zapobiec dalszemu przelewowi krwi, zaproponowa, e rozstrzygnie spraw nastpstwa tronu w pojedynku z Eteoklesem. Eteokles przyj wyzwanie i w zacitej walce obaj zadali sobie wzajemnie miertelne rany. Ich wuj Kreon przej wwczas dowodzenie armi tebask i wyci w pie przeraonych Argiww. Amfiaraos uciek na swym rydwanie wzdu brzegw rzeki Ismenos i ju cigajcy Tebaczyk mia go trafi midzy opatki, gdy Zeus rozupa ziemi swym gromem. Amfiaraos wpad do szczeliny wraz z rydwanem i teraz rzdzi ywy wrd uma#ych. Razem z nim znalaz si jego wonica, Baton.5 1. Widzc, e sprawa jest stracona, Adrastos dosiad swego skrzydlatego rumaka Ariona i uciek. Kiedy jednak dowiedzia si pniej, e Kreon nie pozwala pochowa zabitych nieprzyjaci, wybra si do Aten z prob i nakoni Tezeusza do wyruszenia na Teby w celu ukarania bezbonego Kreona. Tezeusz zdoby miasto przez zaskoczenie, uwizi Kreona i odda zwoki zabitych rycerzy ich rodzinom, ktre sporzdziy dla nich wysoki stos pogrzebowy. Kiedy Euadne, ona Kapaneusa, zobaczya, e m jej z aski

gromu Zeusa zosta herosem, nie chciaa si z nim rozsta. Poniewa obyczaj wymaga, by czowiek trafiony piorunem pochowany by z dala od reszt3i, w grobie otoczonym potem, rzucia si na oglny stos i spona ywcem. m. Antygona, siostra Eteoklesa i Polinejkesa, nie usuchaa rozkazu Kreona i przed przybyciem Tezeusza do Aten potajemnie sporzdzia stos pogrzebowy, na ktrym zoya zwoki Polinejkesa. Z okna paacu dostrzeg Kreon w oddali un pochodzc jak gdyby z poncego stosu. Wyszed, by zb#aE spraw, i przyapa Antygon na nieposuszestwie. Wezwa swego syna

Hajmona, narzeczonego Antygony, i kaza mu pochowa j ywcem w grobowcu Polinejkesa. Hajmon uda, e gotw jest usucha rozkazu, ale miast tego polubi potajemnie Antygon i odesa j z miasta, by# zamieszkaa midzy pasterzami. Urodzia mu syna, ktry w wiele lat pniej przyby do Teb i uczestniczy w igrzyskach pogrzebowych, lecz Kreon, ktry wci jeszcze by krlem Teb, rozpozna go dziki znamieniu wa, ktre mieli wszyscy potomkowie Kadmosa, i skaza go na mier. Herakles wstawi si za nim, ale Kreon by nieustpliwy. Wtedy Hajmon zabi Antygon i siebie.' 1.Hyginus, Fabulae, 69; Eurypides, Fenicjanki, 408 i nast. oraz scholia do 409; Bagalice,132 i nast.; Apollodoros, III.6.1: 2.Ajschylos, Siedmiu przeciw Tebom, 375 i nast.; Homer, Odyseja, XI.326 i nast.; XV.247 ; Sofokles, Elektra, 836 i nast. oraz fragmenty Eryfile; Hyginus, Fabulae, 73; Pauzaniasz, V.17.7 i nast.; IX.41.2; Diodor z Sycylii, IV.65.5 i nast.; Apollodoros, 111.6.2-3. 3.Ajschylos, Siedmiu przeciw Tebom, 458 i nast.; Soiokles, Edyp w Kolonos,1316; Pauzaniasz, X.10.3. 4.Apollodoros, I.9.17 i III.6.4; Hyginus, Fabulae, 74 i 273; scholia do streszczenia d nemejskich Pindara. 5.Ajschylos, Siedmiu przeciw Tebom, 375 i nast.; Eurypides, Fenicjanki,105 i nast.; 1090 i nast.; Diodor z Sycylii, IV.65.7-9; Apollodoros.,111.6.8; Hyginus, Fabulae, 69 i 70; scholia do bd nemejskich Pindara, X.7 ; Pauzaniasz, IX.18.1; Owidiusz, Ibis,427 i nast.; 515 i nast. 6.Hyginus, Fabulae, 273; Apollodoros, loc. cit:; Eurypides, Bagalnice; Plutarch, Tezeusz, 29; Isokrates, Panegiryk, 54-58; Pauzaniasz, I.39.2. 7.Sofokles, Antygona, passim; Hyginus, Fabulae, 72 ; fragmenty Antygony Eurypi#sa; Ajschylos, Siedmiu przeciw Tebom,1805 i nast.; Apollodoros, III.7.1.

* I. Wypowied wyroczni Apollina o lwie i dziku pierwotnie przekazywaa mdro tworzenia podwjnego krlestwa dla uniknicia walki politycznej midzy witym krlem i jego bliniakiem-zastpc, jak ta, ktra doprowadzia do upadku Teb (zob. 69. I ). Lew by jednak emblematem Teb ze wzgldu na dawn bogini - Sfinksa o ciele lwa, dzik za by emblematem Kalidonu prawdopodobnie dlatego, e Ares, ktry mia tam swe sanktuarium, chtnie przybiera posta dzika (zob. 18j). Proroctwo zostao wobec tego dostosowane do odmiennej sytuacji. Tarcz z dewizami zwierzcymi powszechnie uywano w pocztkach epoki klasycznej (zob. 98. 3 i 160n).

2. Mitografowie czsto igrali sylab eri w imionach, sugerujc faszywie, e oznacza ona eris, "ktni", a nie "obfito". Std mity o Erichtoniosie (zob. 25. I ) i Erigone (zob. 79.3). Pierwotnie Eryfile znaczyo "wiele lici", a nie "ktni plemienn". Hezjod (Prace i dni, 161,i nast.) opowiada, e Zeus wytpi dwa pokolenia herosw, pierwsze w Tebach, w toku wojny o owce Odyseusza, i drugie w Troi - podczas wojny wywoanej przez zotowos Helen. "Owce Odyseuza" nie s wytumaczone, ale chodzi tu zapewne o wojn midzy Eteoklesem i Polinejkesem, w ktrej Argiwowie popierali niefortunnego pretendenta do tronu tebaskiego. Przyczyn podobnego sporu midy brami byo Zote Runo, o ktre walczyli Atreus i 'lj#estes (zob.11 lc-d); posiadacz runa zostawa krlem Myken. Zotorune barany mia rwnie Zeus na grze Lafystion. Byy one, jak si zdaje, insygniami krlewskimi ssiedniego Orchomenos i przelano o nie wiele krwi (zob. 70.6). 3. Hypsipyle ("wysoka brama") by to przypuszczalnie tytu bogini ksiyca zataczajcego 106.m-106.3 327

328

106.3-106.7

wysoki uk na niebie. Igrzyska Nemejskie, podobnie jak Olimpijskie, zapewne obchodzono pod koniec panowania witego krla, kiedy mia ju za sob pidziesit ksiycowych miescy jako maonek arcykapanki. Mit upamitnia tradycj skadania bogini dorocznej ofiary z chopcw w zastpstwie krla, chocia w danym wypadku znaczenie sowa Ofelfes, czyli po prostu "dobroczyca", zostao nacignite i przetumaczone jako "zraniony przez wa" - jak gdyby pochodzio od ophis, "w", i eilein, "ciska". Tak samo Archemoros nie oznacza "poztku# zagady", ale raczej "pierwotne drzewo oliwki", i odnosi si do citych gazi witej oliwki Ateny (zob. 16c), z ktrych prawdopodobnie pleciono podczas igrzysk wiece dla zwycizcw w poszczeglnych konkurencjach. Po przegranych wojnach perskich zaprzestano na Igrzyskach Nemejskich uywania oliwki zastpuje j pietruszk na znak aoby (scholia do streszczenia bd nemejskich Pindara). Pietruszka przynosi nieszczcie by moe ze wzgldu na z saw, jak zdobya w charakterze rodka powodujcego poronienie. Angielskie przysowie gosi : Pietruszka pleni si w ogrodach zdradzonych mw. Pietruszka plenia si na wyspie mierci Ogygii (zob. 170w). 4. Opowie o tym, jak Tydeus zjad mzg Melanipposa, jest anegdot moraln, zaczto bowiem uwaa za barbarzystwo wprowadzony przez Hellenw i praktykowany jeszcze w czasach klasycznych przez Scytw (Herodot, IV.64) zwyczaj zjadania mzgu dla zwikszenia( mstwa wojownika. Obraz, z ktrego wydedukowno t opowie, przedstawia zapewne Aten ofiarujc libacj duchowi Melanipposa i pochwalajc w ten sposb wyczyn 'I#deusa. Zagubiona epopeja o Siedmiu przeciw Tebom prawdopodobnie miaa tre bardzapodobn do indyjskiej Mahabharaty gloryfikujcej kast wojownikw Maryannu. W Mahabharacie mamy ten sam temat walki bratobjczej : wojownicy walcz szlachetniej i bardziej dramatycznie ni w Iliadzie, bogowie nie s zoliwi, sati jest honorowane, a Biszma, podobnie jak Tydeus, pije krew nieprzyjaciela (zob. 81. 8). 5. Koniec Amfiaraosa jest jeszcze jednym przykadem mierci witego krla w katastrofie rydwanu (zob. 71a; l0lg;105d;109j itd.). Zstpienie Batona ("czarnej porzeczki") do Podziemi w jego towarzystwie jest widocznie zwizane z powszechnym w Europie tabu przeciw jedzeniu czarnych porzeczek - jagody zwizanej z pojciem mierci. 6. Samobjstwo Euadne przypomina mit o Alkestis (zob. 69d). Szcztki po krlewskiej kremacji znalezione w grobowcu ulowym w Dendra w pobliu Myken dowodziyby, e w danym przypadku krl i krlowa zostali pochowani rwnoczenie. A. W. Perssorr przypuszcza, e krlowa zgina dobrowolnie. Mogli jednak oboje zosta zamordowani lub umrze na t sam

chorob. W adnym innym miejscu nie spotykamy opisu podobnego pogrzebu mykeskiego. Zwyczaj sati, praktykowany, jak si zdaje, u Hellenw, wkrtce zanikn (zob. 74. 8). Byskawica stanowia dowd obecnoci Zeusa, a poniewa w religiach pierwotnych "wity" i "nieczysty" s pojciami mniej wicej jednoznacznymi - zwierzta tabu w biblijnej Ksidze Kapaskiej s nieczyste, poniewa s wite - grb czowieka raonego piorunem ogradzano, podobnie jak w dzisiejszym gospodarstwie miejsce zakopania cielcia, ktre zdecho na wglik, i chowano go z obrzdami przysugujcymi herosowi. Profesor Mylonas zidentyfikowa i rozkopa cmentarz w pobliu Eleuzis, gdzie, zdaniem Pauzaniasza, grzebano ciaa rycerzy. Znalaz tam jeden grb podwjny, otoczony krgiem kamieni, i pi grobw pojedynczych. Szkielety pochodzce XIII w. przed Chr. - na co wskazyway zcztki waz - zgodnie z obyczajami epoki nie nosiy #ladw kremacji. Dawni zodzieje cmentarni ukradli widocznie bro z brzu oraz inne przedmi.oty metalowe zoone przy zwokach i by moe znalezienie dwch szkieletw otoczonych krgiem kamieni i niezwyko samego krgu podsuna mieszkacom Eleuzis przypuszczenie, i jest to grb raonego piorunem Kapaneusa i jego wiernej ony Euadne. 7. Mit o Antygonie, Hajmonie i pasterzach jest prawdopodobnie wydedukowany z tego samego obrazu, z ktrego zaczerpnito wtki mitw o Arne (zob. 43d) i Alope (zob. 49a). Historia nie koczy si tak, jak si tego spodziewalimy: Hajmon nie zabi swego dziadka Kreona dyskiem (zob. 73p).

r 10?.a -107.d 329 to7 EPIGONI a. Synowie siedmiu rycerzy polegych pod Tebami przysigli pomci ojcw. Znani s jako Epigoni. Wyrocznia delficka obiecaa, e zwyci, jeli dowodzi nimi bdzie Alkmeon, syn Amfiaraosa, on jednak nie mia ochoty wyruszy przeciw Tebom i zawzicie spiera si ze swym bratem Amfilochosem, utrzymujc, e tego rodzaju wyprawa byaby rzecz niewaciw. Nie mogli si pogodzi, czy naley wypowiedzie wojn, czy te nie, wobec czego poprosili sw matk Eryfile, by podja za nich decyzj. Tersander, syn Polinejkesa, zorientowa si, e sytuacja taka ju raz zaistniaa, poszed wobec tego za przykadem swego ojca i przekupi Eryfile, darujc jej magicz-n szat, ktr Atena ofiarowaa jego prababce Harmonii przy tej samej okazji, kiedy Afrodyta podarowaa jej magiczny naszyjnik. Gdy Eryfile postanowia, e wojn naley wypowiedzie, Alkmeon, aczkolwiek niechtnie, obj dowdztwo. b. W bitwie stoczonej pod murami Teb Epigoni stracili Ajgialejosa, syna Adrastosa, i wtedy to wieszczek Tejrezjasz ostrzeg Tebaczykw, e miasto ich zostanie zdobyte. Murom, powiedzia, pisane jest sta tylko do tej pory, pki chociaby jeden z pierwszych siedmiu rycerzy bdzie y, teraz za jedyny pozostay przy yciu Adrastos umrze z alu, gdy dowie si o mierci Ajgialejosa. Nie pozostaje wic Tebaczykom nic innego, jak uciec noc

z miasta. Tejrezjasz doda jeszcze, e dla niego jest rzecz obojtn, czy usuchaj jego rady, czy te postpi inaczej, on bowiem ma umrze z chwil, gdy Teby znajd si w rku Argiww. Pod oson nocy Tebaczycy uciekli na pnoc zabierajc ze sob ony, dzieci, bro i skromny dobytek, a gdy odeszli ju dosy daleko, zatrzymali si i zaoyli miasto Hestiaja. O wicie Tejrezjasz, . ktry wraz z nimi wyszed z miasta, przystan, by napi si wody u rda Tilfussy, i nagle wyzion ducha. c. Tego samego dnia, a by to dzie, w ktrym Adrastos dowiedzia si o mierci Ajgialejosa i umar z alu, Argiwowie stwierdziwszy, e Teby s ewakuowane, wdarli si do miasta, zburzyli mury zrwnujc je z ziemi i zabrali upy. Najcenniejsze posali Apollinowi w Delfach, w tym rwnie crk Tejrezjasza, Manto, czyli Dafne, ktra pozostaa w miecie; ona to zostaa Pyti.' d. Na tym jednak sprawa si nie zakoczya. Tak si zoyo, e Tersander przechwala si w obecnoci Alkmeona mwic, i zwycistwo jest w gwnej mierze jego zasug, poniewa, podobnie jak to ju raz uczyni przed nim jego ojciec, Polinejkes, przekupi Eryfile, ktra daa rozkaz do ataku. Tak wic dowiedzia si Alkmeon o prnoci Eryfile, ktra spowodowaa mier jego ojca i moga sta si rwnie przyczyn jego zguby. Zasign rady wyroczni

330

107.d-107.g

delfickiej, Apollo za odpowi#dzia, e Eryfile zasuguje na mier. Alkmeon mylnie zrozumia to orzeczenie jako dyspens na matkobjstwo i po powrocie zabi sw matk Eryfile - jak twierdz niektrzy, przy wspudziale svr>ego brata Amfilochosa. Eryfile jednak na ou mierci przekla Alkmeona i zawoaa : - Kraje Grecji i Azji, kraje caego wiata, nie dajcie schronienia tym, ktrzy mnie zamordowali ! Wwczas to mciwe Erynie zaczy go ciga i doprowadziy do obdu. e. Alkmeon uciek najpierw do Tesprocji, ale nie wpuszczono go do miasta, potem uda si do Psofis, gdzie krl Fegeus oczyci go, by zadouczyni Apollinowi. Fegeus odda mu za on sw crk Arsinoe, Alkmeon za podarowa jej naszyjnik i szat, ktre ze sob przywiz, Erynie jednak nie zwaajc na to, e przeszed obrzd oczyszczenia, nadal go przeladoway i na skutek jego obecnoci kraina Psofis przestaa rodzi plony. Wyrocznia delfika doradzia wwczas Alkmeonowi, by uda si do boga rzecznego Acheloo #, ktry ponownie dokona obrzdu ocyszczenia. Alkmeon polubi crk Acheloosa, Kalliroe, i osiedli si w krainie niedawno powstaej z muu naniesionego przez rzek, a wic nie podlegajej kltwie rzuconej przez Eryfile. Tam mieszka przez pewien czas w spokoju. f. W rok pniej Kalliroe obawiajc si, e moe straci urod, powiedziaa, e nie dopuci Alkmeona do swego oa, dopki nie podaruje jej synnej szaty i naszyjnika. Z mioci do Kalliroe Alkmeon omieli si wrci do Psofis. Oszuka Fegeusa, ktremu sowem nie wsponinia o maestwie z Kalliroe, opowiedzia natomiast zmylon histori o rzekomej wieszczbie wyroczni delfickiej, w myl ktrej nie pozbdzie si nigdy Erynii, jeli nie ofiaruj# szaty i naszyjnika wityni Apollina. Fegeus kaza wic Arsinoe zwrci prezenty, co te chtnie uczynia wierzc, e Alkmeon powrci do niej natychmiast, gdy tylko opuszcz go Erynie, ktre znowu go cigay. Ale jeden ze sucych

Alkmeona wypapla ca prawd o Kalliroe, i Fegeus tak si rozgniewa, e nakaza swym synom urzdzi zasadzk i zabi Alkmeona, gdy tylko opuci paac. Arsinoe z okna widziaa zabjstwo i nie wiedzc o podstpie Alkmeona, gono wyrzucaa ojcu i braciom, e naruszyli nakazy gocinnoci i sprawili, e zostaa wdow. Fegeus baga, by si uspokoia i wysuchaa jego usprawiedliwie, ale Arsinoe zatkaa uszy i yczya ojcu i braciom, by zginli nag mierci przed pojawieniem si nowiu. Fegeus za kar zamkn j w skrzyni i podarowa jako niewolnic krlowi Nemei mwic rwnoczenie synom: - Szat i naszyjnik zawiecie Apollinowi Delfickiemu. On ju postara si, by nie przyczyniy wicej szkody. g. Synowie Fegeusa usuchali ojca, ale tymczasem Kalliroe, dowiedziawszy si o tym, co zaszo w Psofis, modlia si proszc, by jej mali synowie, ktrych urodzia Alkmeonowi, doroli i pomcili mier ojca. Zeus wysucha jej proby. Synowie szybko chwycili za bro i ruszyli do Nemei, gdzie, jak

107.#-107.2

331

wiedzieli, ztrzymali si synowie Fegeusa w drodze z Delf, by nakoni Arsinoe do cofnicia kltwy. Usiowali opowiedzie jej ca prawd o Alkmeonie, ona jednak nie chciaa ich sucha, synowie Kalliroe za nie tylko wcignli ich w zasadzk i zabili, ale spiesznie dotarszy do Psofis, zamordowali rwnie Fegeusa przed pojawieniem si nowiu. Gdy aden krl ani bg rzeczny w Grecji nie chcia ich oczyci, powdrowali na zachd, do Epiru, skolonizowali Akarnani, ktr tak nazwali po starszym bracie, Akarnanie. h. Szat i naszyjnik pokazywano w Delfach do czasw witej Wojny (IV w. przed Chr.), kiedy to zagrabi je Fayllos, rozbjnik z Fokidy, i nie wiadomo, czy naszyjnik z bursztynw oprawionych w zoto, ktry zdaniem mieszkacw Amatos nalea do Eryfile, jest prawdziwy.2 i. Niektrzy twierdz, e Tejrezjasz mia dwie crki, Dafne i Manto. Dafne pozostaa,dziewic i zostaa Sybill, Manto natomiast urodzia Alkmeonowi Amfilochosa i Tyzyfon, zanim odesa j do Apollina w Delfach. Oboje dzieci odda na wychowanie krlowi Kreonowi Korynckiemu. Wiele lat pniej ona Kreona, zazdrosna o niezwyk urod Tyzyfony, sprzedaa j jako niewolnic. Alkmeon za nie wiedzc, kim#ona jest, kupi j jako suc, ale na szczcie powstrzyma si od kazirodztwa. Manto natomiast posa Apollo do Kolofonu w Jonii, gdzie polubia Rakiosa, krla Karii. Synem ich by synny wieszczek Mopsos.3 1. Diodor z Sycylu, IV.66; Pauzaniasz, IX.5.13 i nast.; IX.8.6; IX.9.4 i nast.; Hyginus, Fabulae, 70; fragmenty Epigonw Ajschylosa i Eurypidesa. 2. Apollodoros,111.7.5-?; Atenajos, VI.22; Owidiusz, Przemiany, IX.413 i nast.; Pauzaniasz, V111.24.8-10 i IX.41.2; Partenios, Opowieci, 25. 3. Apollodoros,111.7.7, cytujc Alkmeona Eurypidesa; Pauzaniasz, VI1.3.1 i IX.33.1; Diodor z Sycylii, IV.66.

l. Jest to rozpowszechniona opowie minstrela zawierajca kilka elementw mitycznych, ktr mona byo opowiada w Tebach lub Argos nie wywoujc oburzenia. Moga zainteresowa mieszkacw Psofis, Nemei i doliny Acheloosu, tumaczya zaoenie Hestiai i kolonizacj Akarnanii i posiadaa wielkie zalety moralizatorskie. Pouczaa o zmiennoci niewiast, o gupocie mczyzn usiujcych zaspokoi prno lub chciwo kobiet, o mdroci suchania wiesczkw cieszcych si nienagar n opini, o niebezpieczestwie mylnego interpretowania orzecze wyroczni i o kltwie, ktra spada na kadego syna, ktry zabije wasn matk, nawet jeli chce w ten sposb przebaga ducha ojca (zob.114a). 2. Najciekawszym aspektem tej historii jest trway przywilej Eryfile rozstrzygania midzy pokojem a wojn. Prawdziwe znaczenie jej imienia - "o obfitym listowiu" - wiadczy e bya argiwsk kapank Hery, opiekujc si wyroczni, drzewem wieszczbiarskim, podobnie jak w Dodonie (zob. 51.1). W takim wypadku drzewem tym byaby prawdopodobnie grusza powicona Herze (zob. 74.6). Zarwno wojna "Siedmiu przeciw Tebom", ktr Hezjod nazywa "Wojn o owce Odyseusza", jak i jej dalszy cig opowiedziany w tym miejscu s prawdopodobnie wydarzeniami poprzedzajcymi wypraw Argonautw i wojn trojask, przypadajcymi mniej wicej na XIV wiek przed Chr. TANTAL a. Problem paranteli i pochodzenia Tantala jest sporny. Matk jego bya Pluto, crka Kronosa i Rei lub, jak twierdz niektrzy, Okeanosa i-Tetydyl, ojcem za albo Zeus, albo Tmolos, wieczony limi dbowymi boek gry Tmolos, panujcy ze sw on Omfale w krlestwie Lidu, ten sam, ktry by arbitrem w sporze midzy Panem i Apollinem.z Niektrzy jednak nazywaj Tantala krlem Argos albo Koryntu, inni jeszcze utrzymuj, e wywdrowa z gry Sipylos w Lidii na pnoc, by krlowa w Paflagonii, skd wypdzi go Ilos Frygijczyk, kiedy Tantal cign na siebie gziiew bogw po uwiedzeniu Ganimedesa, modszego brata Ilosa.3 b. Tantal by ojcem Pelopsa, Niobe i Broteasa.4 Matk dzieci bya albo jego ona Euryanassa, crka boga rzecznego Paktolosa, albo Eurytemista, crka boga rzecznego Ksantosa, albo Klytia, crka Amfidamasa, lub wreszcie Plejada Dione. Niektrzy jednak uwaaj Pelopsa za bastarda albo za syna Atlasa i nimfy Linos.5 # c. Tantala czya aya przyja z Zeusem, dopuszczajcym go do uczt olimpijskich, na ktrych podawano nektar i ambrozj, do czasu gdy powodzenie przewrcio mu w gowie i zdradiwszy tajemnice Zeusa ukrad bosk straw, by podzieli si ni ze swymi przyjacimi - zwykymi miertelnikami. Zanim jednak wystpek ten odkryto, popeni gorsz zbrodni. Zaprosiwszy Olimpijczykw na uczt na grze Sipylos, a moe do Koryntu, Tantal stwierdzi, e w spiarniach nie starczy jedzenia dla zebranego towarzystwa, i wtedy, czy to pragnc wyprbowa wszechwiedz Zeusa, czy te jedynie dla okazania dobrej woli, powiartowa swego syna Pelopsa i doda kawaki misa ludzkiego do przygotowanej potrawy, podobnie jak zrobili synowie Likaona ze swym bratem Nyktimosem, kiedy podejmowali Zeusa w Arkadii.6 Wszyscy bogowie z wyjtkiem Demeter od razu poznali, co im podano, i przeraeni powstrzymali si od jedzenia, Demeter, wci jeszcze oszomiona po stracie crki, zjada miso z lewego barku.' d. Za obie te zbrodnie Tantal zosta ukarany. Krlestwo jego upado, on sam za ponisszy mier z rki Zeusa cierpia mki wieczyste w towarzystwie Iksjona, Syzyfa, Titiosa, Danaid i innych. Wisi teraz na gazi drzewa

owocowego, pochylonego nad bagnistym jeziorem, drczony godem i pragnieiem. Fale uderzaj o jego ciao, sigajc mu do pasa, a czasem po szyj, ale wystarczy, by si schyli, a woda znika natychmiast, pozostawiajc jedynie czarny szlam u jego stp. Jeli nawet uda mu si zaczerpn doni troch wody, przecieka mu midzy palcami, zanim zdoa zwily popkane wargi, pragnienie za dokucza mu jeszcze mocniej. Gazie drzewa uginaj si od gruszek, rumianych jabek, sodkich fig, dojrzaych oliwek i owocw granatu

108.d-108.h

333

zwisajcych nad jego ramionami, wystarczy jednak, by po nie sign, a powiew wiatru unosi je w sam raz na tyle, by nie mg ich dosign.s e: Ponadto nad drzewem wisi olbrzymi kamie, gaz z gry Sipylos, bezprzerwy zagraajcy gowie Tantala.9 Jest to kara za trzecie przestpstwo, a mianowicie kradzie poczon z krzywoprzysistwem. Pewnego dnia, kiedy Zeus by jeszcze niemowlciem i przebywa na Krecie karmiony przez koz Amalte, Hefajstos zrobi dla Rei szczerozotego psa, ktry pilnowa dziecka. Pies ten zosta potem stranikiem wityni Hefajstosa w Dikte. Pandareus, syn Meropsa, urodzony w Lidii, a moe na Krecie lub w Milecie albo nawet w Efezie, omieli si ukra psa i odda go na przechowanie Tantalowi na grze Sipylos. Kiedy wrzawa wok kradziey ucicha, Pandareus zada zwrotu psa, Tantal jednak przysig na Zeusa, e nie widzia zotego psa i nic o nim nie wie. Przysiga dotara do uszu Zeusa, ktry kaza Hermesowi zbada spraw, i chocia Tantal nadal si zapiera, Hermes odebra psa si lub podstpeni, Zeus za przygnit Tantala gazem z gry Sipylos. Dotd pokazuj miejsce nad Jeziorem Tantalidw, gdzie yj biae #bdzie-ory. Padareus i jego ona Harmotoe uciekli do Aten, stamtd za na Sycyli, gdzie oboje zginli marnie.lo f. Wedug innych, zotego brytana ukrad Tantal, natomiast bogowie zamienili w kamienie Pandareusa i jego on. Jemu bowiem Tantal odda na przechowanie psa, a kiedy Pandareus si wypar, cign na siebie gniew bogw. Osierocone crki Pandareusa, Merope i Kleotera, nazywane rwnie Kamejro i Klytia, wychowaa Afrodyta na twarogu, miodzie i sodkim winie. Hera daa im urod i nadludzk mdro, Artemida spowodowaa, e byy wysokie i silne, Atena za nauczya je wszystkich robt rcznych. Trudno zrozumie, dlaczego trzy boginie okazay dziewcztom tyle dobrego serca i dlaczego wybray Afrodyt, by usposobia przychylnie Zeusa do sierot i wydaa je dobrze a m - moe to one wanie namwiy Pandareusa do kradziey. Zeus musia co podejrzewa, kiedy bowiem Afrodyta zamkna si z nim na Olimpie, harpie za jego zgod porway dziewczta i odday je w rce Erynii, by odpokutoway za grzechy ojca.ll g. Pandareus by rwnie ojcem Ajdony, ony Zetosa, ktremu urodzia Itylosa. Ajdon poeraa zazdro o siostr Niobe, cieszc si mioci swych szeciu synw i szeciu crek. Kiedy Ajdona usiowaa zamordowa najstarszego z synw Niobe, Sipylosa, przez pomyk zabia ItyIos#: Zeus zamieni j wwczas w sowika, ktry w letnie noce opakuje swe zamordowane dzieci.lz h. Zadowolony z kary wymierzonej Tantalowi, Zeus postanowi wskrzesi Pelopsa. Nakaza Hermesowi, by zebra jego czonki, zagotowa je ponownie w tym samym kotle, po czym wypowiedzia zaklcie, a Mojra Kloto zczya je

z powrotem. Demeter dodaa potne rami z koci soniowej zastpujc to, ktre do czysta obgryza z misa, Rea tchna we ycie, a kozio Pan taczy z radoci.13

zza i. Pelops wynurzy si z magicznego kota obdarzony tak olniewajc urod, e Posejdon od razu si w nim zakocha i zabra go na Olimp w rydwanie zaprzonym w zote rumaki. Mianowa go swym podczaszym i kochankiem, podobnie jak potem post#pi Zeus z Ganimedesem, i stale karmi ambrozj. Pelops po raz pierwszy zauway, e ma lewe rami z koci soniowej, kiedy odsoni pier na znak aoby po swej siostrze Niobe. Znami takie posiadaj wszyscy potomkowie Pelopsa, po jego mierci opatka z koci soniowej zoona zostaa w Pizie.14 j. Tymczasem Euryanassa, matka Pelopsa, szukaa go niestrudzenie, nie wiedzc; e syn jej wstpi na Olimp. Od kuchcikw si dowiedziaa, e zosta ugotowany i poday gociom, ktrzy podobno zjedli jego miso do ostatniego ksa. Wersja ta rozesza si po caej Lidii i dotd wielu jeszcze daje jej wiar zaprzeczajc, jakoby Pelops, ktrego Tantal ugotowa w kotle, by tym samym Pelopsem, ktry zota jego nastpc.15 k. Broteas, brzydki syn Tantala, wyrzebi najstarszy wizerunek Matki Bogw, dotd stojcy na skale kodynijskiej na pnoc od gry Sipylos. By synnym myliwym, ale nie chcia odda nalenej czci Artemidzie, ktra ukaraa go obdem. Woajc, e aden pomie nie moe go spali, rzuci si na poncy stos pogrzebowy i zgin w pomieniach. Niektrzy jednak twierdz, e popeni samobjstwo, poniewa ze wzgldu na sw szpetot by przez wszystkich znienawidzony. Syn i spadkobierca Broteasa otrzyma po swym dziadku imi Tantala.ls 1.Pauzaniasz,11.22.4; scholia do d olimpijskich Pindara, III.41; Hezjod, Teogonia, 355 i scholia. 2.Pauzaniasz, loc. cit.; scholia do Orestesa Eurypidesa, 5; Pliniusz, Historia naturalna, V.30; Owidiusz, Przemiany,11.156; Apollodoros,11.6.3. 3.Hyginus, Fabulae,124; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.603; Diodor z Sycylu, IV.74; Tzetzes, O Likofronie, 355. 4.Plutarch, ywoty sawnych mw, 33; Tzetzes, O Likofronie, 52; Ferekydes cyt. przez scholiast Orestesa Eurypidesa, 11; Hyginus, Fabulae, 83; Pauzaniasz, III.2 2.4. 5.Laktancjusz, Opowieci z "Przemian " Owidiusza, V1.6; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.130. 6.Hyginus, Fabulae, 82; Pindar, Ody olimpijskie, 1.38 i 60; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.603 i nast.; Laktancjusz, loc. cit.; Serwiusz o Georgkach Wergiliusza, III.7; Tzetzes, O Likofronie,152. 7. Hyginus, Fabulae, 83; Tzetzes, loc. cit.; Owidiusz, Przemiany, VI.406. 8. Diodor z Sycylii, IV.74; Platon, Kratylos, 28; Lukian, l7ialogi umarych,17; Homer, Odyseja, IX.582-592; Owidiusz, Przemiany, IV.456; Pindar, Ody olimpijskie, I.60; Apollodoros, Epitome, II.1; Hyginus, Fabulae, 82. 9.Pauzaniasz, X.31.4; Archilocho cyt. przez Plutarcha, Wskazania polityczne, 6;

Eurypides, Orestes, 7. 10. Antoninus Liberalis, Przemiany, 36 i 11; Eustatios i scholia do Odysei Homera, XIX.518; Pauzaniasz, X.30.1 i VIII.7.3.

108.1-108.3

335

11. Pauzaniasz, X.30.1; scholia do Homera, loc. clt.; Homer, Odys#ja, XX.66 i nast.; Antoninus Liberalis, Przemiany, 36. 12. Homer, Odyseja, XIX.518 i nast.; Apollodoros, III.5.6; Ferekydes, Fragment, s.138, wyd. Sturz. 13.Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.603; Pindar, Ody olimpijskie,1.26; Hyginus, Fabulae, 83; scholia do Arystydesa, s. 216, wyd. Frommel. 14.Apollodoros, Epitome, II.3; Pindar, Ody olimpijskie, I.37 i nast.; Lukian, Cbaridemos, 7; Owidiusz, Przemiany, V1.406; Tzetzes, O Likofronie, 152; Pauzaniasz; V.13.3. 15. Pindar, loc. cit.; Eurypides, Ifigenla w Taurydzie, 387. 16. Pauzaniasz, III.22:4; Apollodoros, Epitome, II.2; Owidiusz, Ibis, 517 i scholia.

1. Zdaniem Strabo#a (X11.8.21) Tantal, Pelops i Niobe byli mieszkacami Frygii. Cytuje on Demetriosa ze Skepsis, a take Kallistenesa (XIV.5.28) utrzymujcych, e majtek rodziny pochodzi z kopalni we Frygii i na grze Sipylos. Ponadto w iobe Ajschylosa (cyt. przez Strabona, X11.8.21.) Tantalidzi mieli podobno "otarz Zeusa, ich boga opiekuczego, na grze Ida", Sipylos za miao lee "w kraju idejskim". Demokles, ktrego Strabon cytuje z drugiej rki, racjonalizuje mit Tantala twierdzc, e panowanie jego znamionoway gwatowne trzsienia ziemi w Lidii i Jonii a po Troad, cae wsie zapady si pod ziemi, gra Sipylos runa, bagna zamieniy si w jeziora, a Troja zostaa zatopiona (Strabon,1.3.17). Rwniewedug Pauzaniasza miasto na grze Sipylos zniko w szczelinie powstaej w ziemi, ktr pniej wypenia woda tworzc jezioro Saloe, czyli Tantalis. Dopki jezioro nie zostao zamulone przez potok grski, na dnie mona byo dostrzec ruiny miasta (Pauzaniasz, V11.24.7). Pliniusz przyznaje e Tantalis zniko z powierzchni na skutek trzsienia ziemi (Historia naturalna,11.93), ale przekazuje, e na jego miejscu powstay trzy kolejne miasta, zanim teren ten zosta ostatecznie zalany wod (Historia naturalna, V.31). 2. Jednak historyczna koncepcja Strabona, jeli nawet prawdopodobna z archeologicznego punktu widzenia, nie tumaczy zwizkw Tantala z Argos, Koryntem i Miletem kreteskim. Zawieszona nad nim w Tartarze skaa, mogca spa w kadej chwili, identyfikuje go z Syzyfem z Koryntu, ktrego podobna wieczysta kara wydedukowana zostaa z obrazu przedstawiajcego tytana soca z wysikiem popychajcego tarcz soneczn'j>od gr po nieboskor;ie ku zenitowi (zob.67.2). Scholiasta Pindara niejasno zdawa sobie spraw z tej identycznoci, ale ukaranie 'Tantala tumaczy racjonalistycznie zapisujc: "niektrzy uwaaj, e kamie przedstawia soce. Tantal za, jako fizyk, paci kar za udowodnienie, e soce jest mas rozpalonego do biaoci metalu" (scholia do d olimpijskich Pindara, I.97). Obraz tytana soca poczono bdnie z innym obrazem, przedstawiajcym czowieka umczonego, wygldajcego przez spltane gazie drzewa owocowego i pogronego po szyj w wodzie - kara, ktr retorowie przedstawiali jako alegori ilustrujc los bogaczy i chciwcw (Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.603; Fulgencjusz, Kompendium mitologiczne, 11.18). Jabka, figi, gruszki i temu podobne

zawieszone nad gow Tantala, nazywa Fulgencjusz "owocami Morza Martwego", o ktrych_ Tertulian pisze, e "gdy tylko dotknie si ich#palcem, jabko przemienia si w popi". 3. By zrozuxnie t scen, naley pamita, e Tmolosa, ojca Tantala, przedstawiano z czoem uwieczonym gazkami dbowymi, a syn jego, Pelops, ktrego wnuk rwnie nosi imi Tantala (zob.112c), by czczony jako heros obrzdami w Olimpii, w ktrych udzia bra "gajowy Zeusa". Poniewa, jak to obecnie ju wszyscy przyznaj, przestpcy w Tartarze byli bogami lub herosami epoki przedolimpijskiej, Tantal musia przedstawia witego krla przybranego w obwieszone owocami gazie, podobne do tych, ktre noszono podczas Oschoforiw (zob. 98w). Krla tego

336

108.3-108.8

wrzucano do rzeki jako: farmakosa - obyczaj przetrwa w obrzdach Zielonego Jerzego na wsi bakaskiej i zosta opisany przez Frazera. Czasownik angielski tantalize ("drczy zudn nadziej, udzi"), wywodzcy si z mitu, utrudnia uczonym zrozumienie faktu, e mki Tantala nie byy spowodowane pragnieniem, lecz strachem przed utopieniem si i spaleniem na stosielos taki przypad jego brzydkiemu synowi Broteasowi. 4. By moe ma racj Platon w Kratylosie (28), kiedy wywodzi imi Tantalos od sowa talantatos, "najnieszczliwszy", powstae z tego samego rdzenia tla, "cierpie" albo "wytrzyma", od ktrego pochodz imiona Atlasa i Telamona, herosw dbu. Lecz talanteuein znaczy "way pienidze" i moe odnosi si do jego bogactw, talanteuesthai za moe oznacza "przechyla si z boku na bok" - a w ten sposb chodzi wity krl majc sparaliowane udo, (zob. 23.1 ). Wydaje si wic, e Tantal jest zarwno tytanem soca, jak i krlem lenym, ktrego kult dotar do Azji Mniejszej z Grecji przez Kret - Pandareus przedstawiany jest jako Kreteczyk - w poowie drugiego Iysiclecia przed Chr., po czym pod kniec tego tysiclecia, kiedy upadek imperium Hetytw zmusi zamonych kolonistw z Azji Mniejszej, mwicych po grecku, do porzucenia ich miast, ponownie przeniesiony do Grecji. 5. Zapisujc, e Tantal bywa czstym gociem na Olimpie, mitografowie przyznawali, e niegdy kult jego dominowa na Peloponezie, i chocia wprowadza si wyrane rozrnienie midzy ucztami, na ktre go zapraszano, a ucztami, na ktre zaprasza bogw, gwn potraw bya zapewne ta sama zupa, czernina, ktr kanibalistyczni pasterze arkadyjscy nalecy do kultu dbu przygotowywali dla Wilczego Zeusa (zob. 38b). Nie jest zapewne przypadkiem, e w Normandii Zielonego Jerzego zwano "Zielonym Wilkiem" i dawniej rzucano ywego na rozpalony stos podczas letniego przesilenia. Zjedzenie Pelopsa nie jest jednak bezporednio zwizane z kultem wilka. Pozycja Pelopsa jako faworyta Posejdona, jego imi, "ciemna twaxz", i legenda o barku z koci soniowej wskazywayby raczej na kult morwina na Przesmyku (zob. 8. 3 i 70. 5) - nazwa "delfin" w jzyku greckim obejmuje rwnie morwina - i wiadczyyby o tym, e Palladium, podobno zrobione z jego koci (zob.159. 3 i 166h) byo przedmiotem kultowym z koci soniowej. Tumaczyoby to, dlaczego rami Pelopsa wedug scholiasty d olimpijskich Pindara (I.37) zjada bogini morska Tetyda, a nie Demeter. Na staroytnym posgu w Figalu Demeter o koskiej gowie przedstawiono w pozycji siedzcej, z gobiem w jednej rce, w drugiej za z delfinem (albo morwinem), i jak to Pauzaniasz wyranie pisze: "Dlaczego wizerunek tak wanie zosta zrobiony, jest jasne dla kadego, kto studiowa mitologi" (VIII.43.3). Chodzi mu o to, e bogini przewodniczya kultowi konia, dbu i morwina. 6. Ten staroytny mit wprawia pniejszych mitografw w zakopotanie. Nie zadowoliwszy si obron Demeter przed zarzutem wiadomego ludoerstwa i zaprzeczajc z oburzeniem, jakoby bogowie jedli to, co im podano, do ostatniego kska, wynaleli przesadnie racjonalistyczne tumaczenie mitu. Tantal ich zdaniem by kapanem, ktry wyjawi tajemnice Zeusa nie wtajemniczonym. Bogowie pozbawili go wic godnoci kapaskiej, a syna jego ukarali brzydk chorob, ale lekarze go pocili i zaatali przeszczepionymi komi, pozostawiajc szramy.

Wyglda jak gdyby go pocito i zeszyto z powrotem (Tzetzes, O Likofronie,152). 7. Kradzie zotego brytana przez Pandareusa naley odczytajako kontynuacj kradziey Cerbera dokonanej przez Heraklesa, co wiadczyoby o zlekcewaeniu przez Achajw miertelnej kltwy symbolizowanej przez psa, gdy zagarniali obiekt kultowy powicony bogini ziemi Rei (babce Tantala) i nadawali suwerenn wadz jego posiadaczowi. Boginie olimpijskie otwarcie nakaniay Pandareusa do kradziey, a pies, chocia by wasnoci Rei, strzeg sanktuarium corocznie umierajcego kreteskiego Zeusa. Tak wic mit nie dotyczy pierwotnego pogwacenia sanktuarium Rei przez Achajw, lecz chwilowego odzyskania obiektu przez wyznawcw bogini. 8. Nie wiadomo, jaki waciwie przedmiot kultowy zosta skradziony. Mg to by zoty baranek, symbol wadzy zwierzchniej Pelopidw, albo bero uwieczone kukuk, ktre, jak wiadomo, Zeus ukrad Herze, albo te worek-egida ze sw tajn zawartoci. Nie wydaje sig, aby to by zoty pies, poniewa pies nie stanowi przedmiotu kultu, ale by stranikiem przedmiotu

108.8-109.d

337

kultowego, chyba e mamy tu do czynienia z wersj walijskiego mitu o Amathaonie ap Donie, ktry ukrad psa od Arawna ("wymowy"), krla Annwm ("Tartaru"), i dziki temu odgad tajne imi Brana (White Goddess, s. 30 i 48-53). 9. Trzy crki Pandareusa, z ktrych jedna, Kamejro, nosi to samo imi co najmodsza z Trzech Mojr rodyjskich (zob. 60. 2), s potrjn bogini upokorzon przez Zeusa za bunt jej wyznaww. Wierno Tantala wobec bogini zawiadczona jest opowieciami o jego synu Broteasie, ktry wyrzebi jej wizerunek na grze Sipylos, i crce Niobe, kapance Biaej Boginr ktra zlekcewaya Olimpijczykw i ktrej ptakiem by biay abd-orze z jeziora Tantalis. Omfale, imi matki Tantala, wiadczyoby o istnieniu wieszczego sanktuarium podobnego do wyroczni delfickiej. 10. Dorocznego farmakosa wybierano ze wzgldu na jego niezwyk brzydot, co tumaczy posta Broteasa. Zostao odnotowane, e w Azji Mniejszej farmakosa bito wpierw cebulami morskimi po genitaliach (zob. 26.3) przy akompaniamencie fletw lidyjskich - Tantal (Pauzaniasz, IX.5.4) i jego ojciec Tmolos (Owidiusz, Przemiany, II.156) s w legendzie zwizani z fletami lidyjskimi - po czym palono go na stosie z drzewa przywiezionego z lasu. Popioy farmakosa wrzucano do morza (Tzetzes, Historia, XXIII.726-756, cytujc Hipponaksa, VI w. przed Chr.). W Europie porzdek, jak si zdaje, by odwrotny; najpierw farmakosa - Zielonego Jerzegozanurzano w wodzie, #otem bito i w kocu palono.

109 PELOPS I OJNOMAOS a. Pelops odziedziczy tron paflagoski po swoim ojcu Tantalu i przez krtki czas rezydowa w Enete na wybrzeu Morza Czarnego, panujc rwnie nad Lidyjczykami i Frygijczykami. Wygnany przez barbarzycw z Paflagonii, zamieszka w rodowej siedzibie na lidyjskiej g#rze Sipylos. Kiedy Ilos, krl Troi, i tam nie da mu spokoju, i kaza ruszy dalej, Pelops przewiz swe bajeczne skarby na drugi brzeg Morza Egejskiego. Postanowi wyszuka sobie i hordzie swych zwolennikwl now ojczyzn, przed tym

jednak poprosi o rk Hippodamei, crki krla Ojnomaosa Arkadyjczyka, wadcy Pizy i Elidy.z b. Niektorzy opowiadaj, e Ojnomaos by synem Aresa i Harpiny, crki boga rzecznego Asoposa, lub te Plejady Asterii, bd te Asterope czy-te Eurytoe, crki Danaosa; jeszcze inni nazywaj go synem Alksjona lub Hyperochosa.3 c. Ojnomaos spodzi ze sw on Sterope lub Euarete, crk Akrizjosa, trzech synw: Leukipposa, Hippodamosa i Dysponteusa, zaoyciela Dyspontionu, oraz jedn crk, Hippodamej.4 Syn jako amator koni, a swym poddanym zabroni pod grob kltwy parzy kobyy z osami. Do dzi jeszcze mieszkaniec Elidy pragncy mie mua wywozi za granic sw koby, by tam si parzya i orebia.5 d. Pozostaje kwesti sporn, czy wyrocznia ostrzega Ojnomaosa, e zginu z rki swego zicia, czy te on sam zakocha si w Hippodamei, ale Ojnomaos

338

#no ## ino

wymyli nowy sposb, by nie dopuci do jej maestwa. Kadego z zalotnikw starajcych si o Hippodamej wyzywa po kolei na wycig rydwanami, wytyczajc dug tras od Pizy, lecej nad rzek Alfejos, naprzeciw Olimpii, do otarza Posejdona na Przesmyku Korynckim. Jedni twierdz, e rydwany zaprzone byy w cztery konies, inni, e tylko w dwa. Ojnomaos da, by Hippodameja towarzyszya kademu z zalotnikw, odwracajc w ten sposb ich uwag, ale pozwala im startowa mniej wicej na p godziny przed nim, on za w tym czasie skada w ofierze barana na otarzu Zeusa Wojowniczeg'ti w Olimpii. Oba rydwany pdziy w kierunku Przesmyku. Przegrany wycig zalotnik przypaca gow. Gdyby wygra, Hippodameja zostaaby jego on, a Ojnomaos musiaby zgin.' Poniewa jednak zrodzone przez wiatr klacze Psylla i Harpinna, ktre Ojnomaosowi podarowa jego ojciec, Ares, byy niewtpliwie najlepszymi komi w Grecji, szybszymi nawet od Wiatru Pnocnegoe, i poniewa rydwan jego, ktrym umiejtnie powozi Myrtilos, zbudowany zosta specjalnie do wycigw, Ojnomaosowi zawsze udawao si przecign rywala i przebi go oszczepem bdcym rwnie darem Aresa.9 e. W ten sposb Ojnomaos zgadzi dwunastu lub te, jak mwi inni, trzynastu ksit, ktrych gowy i czonki przybijano nad bram paacu, ciaa za rzucano barbarzysko na stos na ziemi. Po zabiciu pierwszego zalotnika, Marmaksa, Ojnomaos zarn jego klacze, Parteni i Erif, i pogrzeba je ad rzek Parteni w miejscu, w ktrym dotd pokazuj ich mogi. Niektrzy utrzymuj, e drugi zalotnik, Alkatoos, pochowany zosta na hipodromie w Olimpii w pobliu Postrachu Koni i e to jego zoliwy duch poszy konie.lo f. Myrtilos, wonica Ojnomaosa, by synem Hermesa i Teobule albo Kleobule lub te Danaidy Fajtusy, inni natomiast opowiadaj, e by synem Zeusa i Klimene. On rwnie kocha si w Hippodamei, nie mia jednak wstpi w szranki.l' Tymczasem Olimpijczycy postanowili si wtrci i pooy kres rzezi, Ojnomaos bowiem przechwala si, e pewnego dnia wybuduje wityni z czaszek rywali, jak to przed nim uczynili Euenos, Diomedes i Antajos.12 Tote kiedy Pelops, ldujc na Elidzie, wezwa swego kochanka Posejdona ofiar zoon na brzegu i poprosi go, by podarowa mu najszybszy rydwan na wiecie do stara o rk Hippodamei lub eby powstrzyma lot brzowego

'

oszczepu Ojnomaosa, Posejdon yczliwie przyszed mu z pomoc. Ju wkrtce Pelops by posiadaczem skrzydlatego zotego rydwanu zaprzonego w par skrzydlatych, niemiertelnych i nie znajcych zmczenia rumakw. Rydwan ten pdzi po powierzchni morza nie zanurzajc si nawet po osie.13 g. Pelops odwiedzi gr Sipylos, powici Afrodycie z Temnos posg z zielonego drzewa mirtowego, po czym wyprbowa swj rydwan na Morzu Egejskim. W mgnieniu oka znalaz si na Lesbos, gdzie zmar od szybkiej jazdy jego wonica Killos, Kellas albo Killas. Pelops spdzi noc na Lesb#os i we nie przyby do niego duch Killosa paczc nad swym losem i proszc o honory nalene herosowi. O wicie Pelops spali jego zwoki, usypa nad jego

109.g-109.k

339

popioami kurhan, a w pobliu zaoy sanktuarium Apollina Killejskiego. Potem ruszy z powrotem powoc rydwanem.14 h. Po przybyciu do Pizy przestraszy si Pelops zobaczywszy rzd gw przybitych nad bram paacu. Zacz aowa miaego zamiaru i obieca Myrtilosowi, e jeli zdradzi swego pana, podzieli Si z nim krlestwem i po zdobyciu Hippodamei ustpi mu przywileju spdzenia z ni nocy polubnej. ls i. Przed wycigiem - scena ta przedstawiona jest na frontonie witvni Zeusa w Olimpii - Pelops zoy ofiary Atenie Kydoskiej. Niektrzy twierdz, e zj awi si duch Killosa i obieca pomc Pelopsowi, inni, e wonic jego by Sfajros, ale powszechnie si uwaa, e Pelops sam powozi rydwanem, Hippodameja za staa u jego boku.ls j. Tymczasem Hippodameja zakochaa si w Pelopsie i nie tylko nie pokrzyowaa jego planw, ale jeszcze obiecaa Myrtilosowi hojn nagrod, jeli potrafi w jaki sposb przeszkodzi jej ojcu. Myrtilos wyj wic lony osi rydwanu Ojnomaosa i zastpi je lonami woskowymi. Kiedy rydwany dotary do koca Przesmyku i Ojnomaos, doganiajc Pelopsa, zamierza si oszczepem, koa rydwanu spady, sam za Ojnomaos zwali si zapltany w szcztki powozu i zgin, wleczony przez konie. Duch jego nadal straszy przy Postrachu Koni w Olimpii.l' Niektrzy jednak utrzymuj, e szybko koni i uskrzydlonego rydwanu Posejdona pozwolia Pelopsowi bez trudu wyprzedzi Ojnomaosa i dotrze przed nim do koca Przyldka, a wtedy zrozpaczony Ojnomaos popeni samobjstwo albo zosta na mecie zabity przez Pelopsa. Inni jeszcze twierdz, e zawody odbyy si na hipodromie w Olimpu, Amfion za da Pelopsowi jaki przedmiot n:agiczny, ktry on zakopa przy Postrachu Koni. Zaprzg Ojnomaosa si sposzy i rozbi rydwan. Wszyscy jednak zgodni s co do tego, e Ojnomaos przed mierci rzuci kltw na Myrtilosa modlc si, by zgin z rki Pelopsa.ls k. Pelops, Hippodameja i Myrtilos wybrali si na wieczorn przejadk po morzu. - Ach! - zawoaa Hippodameja - od rana nic nie piam. Mam straszliwe pragnienie ! Soce wanie zachodzio i Pelops zatrzyma si na bezludnej wyspie Helene, lecej w pobliu Eubei. Na prob Hippodamei. ruszy wzdu brzegu, by poszuka wody. Wracajcemu z hemem penym wody wybiega naprzeciw Hippodameja paczc i skarc si, e Myrtilos usiowa j zgwa-

ci. Pelops zgani surowo Myrtilosa i uderzy go w twarz, ten jednak z oburzeniem przypomnia, e przecie jest mu obiecana noc polubna z Hippodamej. - Czy chcesz zama przysig? - zapyta Pelopsa. Pelops nic nie odpowiedzia. Bez sowa odebra wodze Myrtilosowi i ruszy dalej.l9 Kiedy zbliali si do przyldka Gerajstos - na poudniowym cyplu Eubei, uwieczonego obecnie pikn wityni Posejdona - Pelops niespo-

340

109.k-109.#

dziewanie kopn Myrtilosa, strcajc go gow w d do morza. Myrtilos tonc rzuci kltw na Pelopsa i cay jego rd.2o 1. Hermes umieci wizerunek Myrtilosa midzy gwiazdami jako konstelacj Wonicy, ale ciao jego zostao wyrzucone na brzeg Eubei i pochowane w arkadyjskiej miejscowoci Feneos, za wityni Hermesa. Raz do roku otrzymuje tam ofiary nalene herosowi. Powszechnie si uwaa, e Morze Myrtoaskie, cignce si od Eubei przez Helene do PJIorza Egejskiego, nazw w wywodzi od Myrtilosa, a nie od nimfy Myrto.21 m. Pelops jecha dalej, a dotar do zachodniej odnogi rzeki Okeanos, gdzie Hefajstos oczyci go z przelanej krwi. Potem wrci do Pizy i obj tron po Ojnomaosie. Wkrtce podbi ca niemal wczesn Api, czyli Pelasgiotis, i nazwa t krain Peloponezem, to znaczy "Wysp Pelopsa". Jego odwaga, mdro, bogactwa i liczne potomstwo wzbudzay zazdro i szacunek w caej Grecji.22 n. Krlowi Epejosowi zabra Pelops Olimpi i wczy j do swego krlestwa Pizy, nie mogc za pokona si krla Stymfalosa z Arkadii, zaprosi go na przyjacielsk dysput, powiartowa, a czonki jego rozxzuci na wszystkie strany wiata. Za t zbrodni ca Grecj nawiedzia klska godu. Kiedy jednak Pelops w nastpnym po Endymionie pokoleniu urzdzi ku czci Zeusa# Igrzyska Olimpijskie, byy one wspanialsze ni kiedykolwiek przedtem. o. Pragnc odkupi mier Myrtilosa, syna Hermesa, wybudowa Pelops pierwsz wityni Hermesa na Peloponezie. Prbowa rwnie przebaga ducha Myrtilosa, wystawiajc mu cenotaf na hipodromie w Olimpu i oddajc cze nalen herosowi. Niektrzy twierdz, e prawdziwym Postrachem Koni nie jest ani Ojnomaos, ani zoliwy Alkatoos, ani te magiczny przedmiot zakopany przez Pelopsa, lecz duch Myrtilosa.23 p. Nad grobem nieszczsnych zalotnikw Hippodamei po drugiej stronie rzeki Alfejos usypa Pelops wysoki kurhan, im rwnie oddajc cze nalen herosom. O mil dalej za znajduje si sanktuarium Artemidy Kordaks, zwane tak, poniewa w tym miejscu stronnicy Pelopsa witowali jego zwycistwa wykonujc Taniec Sznura, ktry to taniec przywieli z Lidii.24 q. Sanktuarium Pelopsa, w ktrym koci jego przechowywane s w brzowej skrzyni, zostao powicone przez jego wnuka, tiryntyjskiego Heraklesa, gdy przyby na Igrzyska Olimpijskie. Urzdnicy Elidy nadal jeszcze skadaj Pelopowi doroczn ofiar z czarnego barana pieczonego na ogniu z drzewa biaej topoli. Ci, ktrzy spoywaj miso z tej ofiary, musz si wykpa przed wejciem do wityni Zeusa, kark za zwierzia ofiarnego przypada zwyczajowo leniczemu. Co roku sanktuarium pene jest zwiedzajcych. Modzi ludzie biczuj si wtedy przed otarzem Pelopsa, skadajc mu libacj ze swej krwi. Rydwan Pelopsa znajduje si na dachu Anaktorionu w Fliasji. Mieszkacy Sykionu przechowuj jego miecz o zotej rkojeci w skarbcu w Olim-

pu, bero za w ksztacie oszczepu znajdujce si w Cheronei jest prawdopo-

109.q-109.r

341

dobnie jedynym zachowanym prawdziwym dzieem Hefajstosa. Zeus posa je Pelopsowi przez Hermesa, Pelops za ofiarowa je krlowi Atreusowi.25 r. Pelopsa nazywaj rwnie "Kronijczykiem" lub "Bijcym Konie". Achajowie uwaaj go za swego protoplast.2s 1.# Apoloniusz z Rodos, Argonautika,11.358 i 790; Sofokles, Ajaks,1292; Pauzaniasz, II.22.4 i VI.22.1; Pindar, Ody olimpijskie, I.24. 2. Serwiusz o Georgikach Wergiliusza, II1.7; Lukian, Charidemos,19; Apollodoros, Epitome, I1.4. 3. Diodor z Sycylu, IV.73; Hyginus, Fabulae, 250; Astronomia, II.21; scholia do Apoloniza z Rodos, I.752; Pauzaniasz, V.1.5; Tzetzes, O Likofronie,149. 4. Hyginus, Astronomia, II.21; Fabulae, 84; Pauzaniasz, VIII.20.2. i V1.22.2; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, VI.336; Diodor z Sycylii, loc. cit. 5. Plutarch, Problemygreckie, 52; Pauzaniasz, V.5.2 i 9.2. 6. Apollodoros, Epitome, I1.4; Lukian, Charidemos, 19; Pauzaniasz, V.10.2; V.17.4 i VI.21.6; Diodor z Sycylii, IV.73. 7. Apollodoros, Epitome,11.5; Lukian, loc. cit.; Pauzaniasz, V.14.5; Diodor z Sycylii, loc. cit. 8. Serwiusz o Georgikach Wergiliusza, III.7; Tzetzes, O Likofronie,166; Lukian, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 84; Apollodoros, loc. cit. 9. Pauzaniasz, VIII.14.7; Apoloniusz z Rodos,1.756; Apollodoros, loc. cit. 10. Apollodoros, loc. cit.; Pindar, Ody olimpijskie, I.79 i nast.; Owidiusz, Ibis, 365; Hyginus, Fabulae, 84; Pauzaniasz, V1.21.6-7 i 20.8. 11. Hyginus, Fabulae, 224; Tzetzes, O Likofronie, 156 i 162; scholia do Apoloniusza z Rodos,1.752; scholia do Orestesa Eurypidesa,1002; Pauzaniasz, VIII.14.7. 12. Lukian, Charidemos,19; Tzetzes, O Likofronie,159. 13. Pindar, Ody olimpijskie, 65 i nast.; I.79; Apollodoros, Epitome,11.3; Pauzaniasz, V.17.4. 14. Pauzaniasz, V.l.4 i 10.2; Teon, O Aratosie, s. 21; scholia do Iliady Homera,1.38. 15. Hyginus, FabWae, 84; scholia do d Horacego, I.1; Pauzaniasz, VII1.14.7. 16. Pauzaniasz, V1.21.5 i V.10. 2 ; scholia do Iliady Homera, loc. cit. ; Apolonitxsz z Rodos, I.753. 17. Apollodoros, Epitome, II.7; Tzetzes, O Likofronie,156; Apoloniusz z Rodos,1.752

i nast.; Pauzaniasz, V1.20.8. 18. Pindar, Ody olimpijskie, I.87; Lukian, Charidemos, 19; Diodor z Sycylii, IV.73; Apollodoros, loc. cit. 19. Apollodoros, Epitome, I1.8; scholia do IliadyHomera, II.104; Pauzaniasz, VIII.14.8; Hyginus, Fabulae, 84. 20. Strabon, X.1.7; Sofokles, Elektra, 508 i nast.; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, V111.14.7. 21. Hyginus, Astronomia,11.13; Pauzaniasz, loc. cit. i VIII.14.8; Apollodoros, loc. cit. 22. Apollodoros, Epitome, 11.9; Diodor z Sycylu, IV.73; Tukidydes, I:9; Plutarch, Tezeusz, 3. 23. Pauzaniasz, V.1.5; V.8.1 i V1.20.8; Apollodoros, III.12.6. 24. Pauzaniasz, VI.21.7 i 22.1. 25. Pauzaniasz, V.13.1-2; V1.22.1; I1.14.3; V1.19.3 i IX.41.1; Apollodoros,11.7.2; Pindar, Ody olimpijskie, I.90 i nast.; scholia do d olimpijskich Pindara, I.146; Homer, Iliada, II.100 i nast. 26. Pindar, Ody olimpijskie, III.23; Homer, Iliada,11.104; Pauzaniasz, V.25.5.

342

109.1-109.4

l. Wedug Pauzaniasza i Apollodorosa Tantal nigdy nie opuszcza Azji Mniejszej, inni mitografowie natomiast przedstawiaj jego i Pelopsa jako miejscowych krlw greckich. Dowodzioby to, e ich imiona s tytuami dynastycznymi przywiezionymi przez pierwszych greckich kolonistw do Azji Mniejszej, gdzie zostay onepotwierdzoneprzezkaplicepowiconeherosom. Przed inwazj achajsk Peloponezu w XIII w. przed Chr. emigranci przywieli je z powrotem do Grecji. Z napisw hetyckich wiadomo, e ju w XIV w. przed Chr. w Pamfilii i na Lesbos panowali krlowie hellescy. Pelopo-Tantalidzi usunli, jak si zdaje, dynasti "Ojnomaosa" z peloponeskiego Wielkiego Tronu. 2. Ko, traktowany w pelazgijskiej Grecji jako wite zwierz na dugo przed powstaniem kultu rydwanu sonecznego, by lokalnym europejskim kucem, powiconym ksiycowi, a nie socu (zob. 75.3). Wikszy, transkaspijski ko przyby do Egiptu z najedcami hyksoskimi w 1850 r. przed Chr. i dotar na Kret przed upadkiem Knossos, ktry nastpi w sto lat pniejgonitwy rydwanw zaprzonych w konie wypary w armii egipskiej gonitwy rydwanw z olim zaprzgiem odbywajce si przed 1500 r. przed Chr. Religijny zakaz dotyczcy muw, wydany przez Ojnomaosa, naley by moe czy ze mierci Killosa. W Grecji, podobnie jak w Rzymie, kult osa zosta zlikwidowany (zob. 83.2), gdy rydwan soneczny sta si symbolem wadzy krlewskiej. Podobn reform religijn przeprowadzono w Jerozolimie (2 Ksiga Krlewska, XXIII.11), gdzie do czasw Jzefa przetrwaa tradycja wczeniejszego kultu osa (Jzef Flawiusz,

Przeciw Apionowi, II.7 i 10). Helios z rydwanu sonecznego, bstwo achajskie, zosta wwczas zidentyfikowany w rozmaitych miastach ze sonecznym Zeusem albo ze sonecznym Posejdonem, ale osio sta si zwierzciem Kronosa, zdetronizowanego przez Zeusa i Posejdona lub Pana, Sylena oraz innych starowieckich bstewek pelazgijskich. Istnia rwnie Apollo soneczny; poniewa Pindar wspomina o jego nienawici do osw, by to zapewne Apollo Killejski, ktremu # Hyperborejczycy skadali hekatomby z osw (Pindar, Odypytyjskie, X.30 i nast.). 3. Ojnomaos, przedstawiajcy Zeusa jako wcielenie soca, zwany jest synem Asterii wadaji cej niebiosami (zob. 88.1), a nie Plejady o tym samym imieniu. Krlowa Hippodameja, ktr polubi, zdobywajc w ten sposb godno krlewsk, przedstawiaa Her, wcielenie ksiyca. Na Peloponezie utrzymao si matrylinearne dziedziczenie, dziki czemu pozyskano konserwatywne chopstwo. Krl nie mg te przeduy swego panowania trwajcego przez Wielki Rok, liczcy sto miesicy.-W ostatnim miesicu nastpowaa koincydencja kalendarzy sonecznego i ksiycowego, i wtedy krl gin pod kopytami koni. Dalszym ustpstwem na rzecz dawniejszego kultu w Pizie, w ktrym przedstawiciela Zeusa zabija w czasie dorocznego letniego przesilenia bliniak-zastpca (zob. 53.5), bya zgoda Ojnomaosa, by przez siedem kolejnych ;#", przesile zimowych gin pozorn mierci. Wyznacza wwczas zastpc, ktry przez dwadziecia cztery godziny zasiada na jego tronie i powozi obok krlowej rydwanem sonecznym. Kiedy dzie dobiega koca, zastpca gin w katastrofie rydwanu, krl za wychodzi z grobowca, # # w#ktrym przez ten czas si ukrywa (zob. 41.1 i 123. 4), obejmujc z powrotem wadz. Tumaczy to mit o Ojnomaosie i zalotnikach, ktrego inna wersja pojawia si w micie o Ewenosie (zob. 74e). Mitografowie zapewne myl si mwic o "dwunastu lub trzynastu zalotnikach". Liczby te , T k w c do lunacji roku sonecznego - na przemian dwunastu i trzynastu - a nie do zastpcw. ## # a p dczas gonitw rydwanw w Olimpu wykonywano #wanacie okre stadionu na t~ cze bogini ksiyca. Pelops jest szczliwym smym ksiciem (zob. 81. 8) ; udao mu si unikn katastrofy rydwanu, i teraz zgadzi starego krla jego wasnym berem-oszczepem. i 4. Doroczne odgrywanie katastroiy rydwanu odbywao si na hipodromie. Zastpca powozi swoimi komi - ktrym, jak wynika z mitu o Glaukosie (zob. 71a), podawano podniecajce narkotyki - wzdu linu prostej bez adnych przeszkd, w tym jednak miejscu, gdzie tor zakrca, za biaym marmurowym posgiem zwanym Marmaranaksem ("marznurowym krlem"), czyli . Postrachem Koni, koo zewntrzne odpadao, poniewa nie byo umocowane na osi, rydwan rozbija si, a zastpca gin wleczony przez konie. Mirt by drzewem mierci, drzewem # trzynastego miesica, pod koniec ktrego nastpowaa katastrofa rydwanu (zob. 101.1), std

109.4-110.a

343

relacja o Myrtilosie, ktry zastpi metalowe lony woskowymi i cign kltw na rd Pelopsa. Topniejcy wosk spowodowa rwnie mier Ikara, zastpcy krla soca. 5. W drugiej poowie mitu Myrtilos zosta pomieszany z zastpc. Jako interrex, zastpca mia prawo jedzi obok krlowej w rydwanie sonecznym i spa z ni w czasie jednej nocy swego panowania, ale o wicie nastpnego dnia stary krl zabija go i metaforycznie wybiera si w swym rydwanie sonecznym na sam skraj zachodu, gdzie oczyszcza si w rzece Okeanosie. Upadek Myrtilosa z rydwanu do morza jest poczeniem dwch mitw. O kilka mil dalej na wschd od hipodromu, na ktrym odbyway si Igrzyska Istmijskie (zob. 71b), strcono ze skay zastpc "Melikertesa", ktrego uczczono ustanowieniem tych igrzysk, i prawdopodobnie identyczna ceremonia odbywaa si w Gerajstos, gdzie umar Myrtilos. Postrahy Koni stay rwnie w Tebach i Jolkos (zob. 7 lb), co dowodzioby, e i w tych miastach urzdzano katastrofy rydwanw na hipodromach. Poiewa jednak zarwno hipodrom olimpijski powicony sonecznemu Zeusowi, jak i hipodrom istmijski powicony sonecznemu Posejdonowi zwizane byy z legend Pelopsa, mitografowie przedstawiali gonitw jako bieg na przeaj midzy tymi hipodromami. Lesbos znalazo si w tej opowieci chyba dlatego, e "Ojnomaos" by to tytu dynastyczny na wyspie Lesbos. 6. W micie tym znalaz si rwnie Amfion, mimo i jest Tebaczykiem. Tumaczy si to tym, e pochodzi rwnie z Sykionu na Przesmyku (zob. 76a). "Myrto" by to zapewne tytu bogini jako niszczycielki, pierwsza za sylaba oznacza w tym wypadku "morze", podobnie jakw Myrtea, "bogini morza"; Myrtoessa, dusza forma Myrto, by to jeden z tytuw Afrodyty. Tak wic Myrtilos mg pierwotnie oznacza "fallusa morza" - myr-tylos. 7. Pelops powiartowa Stymfalosa, podobnie jak jego-samego powiartowa Tantal. Susznie przypisuje si pochodzenie arkadyjskie tej strasznej formie ofiar krlewskich. Pelopidzi byli bodaje patronami kilku lokalnych kultw, niezalenie od kultu rydwanu sonecznego, a mianowicie: pasterskiego, arkadyjskiego kultu dbu i barana, o czym wiadcz powizania Pelopsa z Tantalem i zoenie przez niego w Olimpu ofiary z czarnego barana, kultu kuropatwy na Krecie, w Troi i Palestynie, czego dowodzi taniec kordaks, kultu tytanw, o czym wiadczy tytu Pelopsa "Kronijski", kultu morwina (zob. 108.5) i kultu osa, poniewa duch Killosa pomaga mu podczas wycigw. 8. Zabicie klaczy Marmaksa moe cdnosi si do koronacji Ojnomaosa jzob. 81.4), podczas ktrej skadano klacze w ofierze. "Jabko kydoskie", czyli pigw, moga trzyma w rce bogini mierci Atena, ktrej Pelops skada ofiar, jako glejt na Pola Elizejskie (zob. 32.1; 53.5;133.4), biaa topola za, uywana w Olimpii w obrzdach powiconych mu jako herosowi, symbolizowaa nadziej na reinkarnacj (zob. 31.5 i 134f) po posiekaniu go w kawaki - poniewa ci, ktrzy udawali si do Elizjum, mieli zapewniony przywilej ponownego przyjcia na wiat (zob. 31c). Blisk paralel rozlewu krwi przy olimpijskim otarzu Pelopsa jest biczowanie modych Spartan przywizanych do posgu Artemidy Wyprostowanej (zob.116.4). Pelops by w rzeczywistoci ofiar i cierpia ku czci bogini Hippodamei (zob.110.3).

110 DZIECI PELOPSA

a. Pragnc okaza wdziczno Herze za uatwienie maestwa z Pelopsem, wezwaa Hippodameja szesnacie matron, po jednej z kadego miasta Elidy, by pomogy jej ustanowi Igrzyska Hery. Od tego czasu co cztery lata

344

110.a -110.e

szesnacie matron, ich nastpczy, tkao szat dla Hery i urzdzao igrzyska skadajce si z jednego biegu dziewic w rnym wieku. Zawodniczki ustawiano wedug wiekt, najmodsze a samym przodzie. Biegy w tunikach nie sigajcych kolan, z praw piersi odsonit, wosy za miay rozpuszczone. Pierwsz zwyciczyni tych igrzysk bya Chloris; jedyna pozostaa przy yciu crka Niobe. Trasa biegu wynosia pi szstych olimpijskiego#o#tz: Nagrod bya gazka oliwna i cz krowy ofiarowanej H,erze. Dziewczyna, ktra wygraa zawody, moga rwnie postawi sobie pomriik.l b. Szesnacie matron odegrao niegdy rol arbitrw midzy Pizyjczykami i Elejczykami. Obecnie organizuj rwnie dwie grupy tancerzy, jedn ku czci Hippodamei, drug ku czci F#skoi z Elei. F#skoja urodzia Dionizosowi synnego wojownika Narkajosa, ktry zaoy sanktuarium Ateny Narkejskiej i by pierwszym Elejczykiem, czcicielem Dionizosa. Poniewa niektre z szesnastu miast ju nie istniej, szesnacie matron rekrutu#e si obecnie z omiu plemion Elei, po dwie z kadego. Podobnie jak sdziowie, dokonuj #one przed igrzyskami obrzdu oczyszczenia za pomoc krwi odpowiednio dobranego wieprza i wody zaczerpnitej ze rda Pierii zajdujcego si obok drogi prowadzcej z Olimpii do Elidy.2 c. A ot lista rzekomych dzieci Pelopsa i Hippodamei: Pitteus z Trojzeny# Atreus i Tyestes, Alkatoos, ale nie ten, ktrego zabi Ojnomaos, Argonauta Hippalkos lub te Hippalkimos, herold Kopreus, bandyta Skiron, Epidauros Argiwczyk zwany niekiedy synem Apollina3, Plejstenes, Dias, Kibosuros, Koryntios, Hippasos, Kleon, Argejos, Ajlinos, Astydameja, zwana niekiedy matk Amfitriona, Lysidike, ktrej crk Hippotoe porwa Posejdon na Wyspy Echinadzkie, gdzie urodzia Tafiosa, Eurydyka, zwana przez niektrych matk Alkmeny, Nikippe, Antibia4 i wreszcie Archippe, matka Eurysteusa i Alkione.5 d. Megarejczycy prbujc zatrze w pamici histori zdobycia ich miasta przez Minosa i zastpi j wersj o pokojowym objciu tronu po Nizosie przez jego zicia Megareusa, po ktrym panowa z kolei jego zi Alkatoos, syn Pelopsa, twierdz, e Megareus mia dwch synw, z ktrych starszy, Timalkos, zgin pod Afidnaj podczas najazdu Dioskurw na Attyk, modszego za, Euipposa, zabi lew z Kitajronu. Megareus mia wwczas obieca crk Euajchme i tron temu, kto pomci Euipposa. Alkatoos zabi lwa i zasiadszy na tronie megarejskim wybudowa w Megarze wityni Apollinowi Myliwemu i Artemidzie owczyni. W rzeczywistoci jednak Alkatoos przyby z Elidy do Megary natychmiast po mierci Nizosa i zdobyciu miasta, Megareus nigdy nie panowa w Megarze, Alkatoos zoy ofiary Apollinowi i Posejdonowi, jako "Poprzednim Budowniczym", po czym odbudowa mury miasta na nowych fundamentach, poniewa stare zostay zburzone doszcztnie przez Kreteczykw.s e. Alkatoos by ojcem Ischepolisa, Kallipolisa i Ifinoe, ktra zmara dziewi

110.e-110.i

345

c i u ktrej grobu.znajdujcego si midzy sal Rady i kaplic Alkatoosa megarejskie panny mode ofiaruj libacje, podobnie jak delijskie panny rr#ode powicaj swe wosy dla Hekajrgi i Opis. By rwnie ojcem Automedusy, ktra urodzia Ifiklesowi Jolaosa, i Periboi, ktra wysza za m# za Telamona; jej syn Ajas zosta po Alkatoosie krlem Megary. Ischepolis zgin podczas oww kalidoskich, Kallipolis za, pierwszy Megarejczyk, do ktrego #ta smutna wiadomo dotara, pobieg na Akropol, gdzie Alkatoos skada ofiary Apollinowi, i strci z otarza narcza chrustu na znak aoby. Alkatoosa, nie wiedzcego, co zaszo, rozgniewa ten bezbony uczynek i zabi Kallipolisa wizk chrustu.' f. Ischepolis i Euippos pochowani s na terenie Sdw, Megareus na prawym stoku drugiego Akropolu megarejskiego. Grobowiec herosa Alkatoosa jest obecnie publicznym archiwuxn, a grobwiec Timalkosa gmachem Rady.e g. Chryzippos rwnie uchodzi za syna Pelopsa i Hippodamei, w istocie jednak by nielubnym synem Pelopsa i nimfy Astyoche9, Danaidy. Tak si zoyo, e gdy Pelops podejmowa gocinnie w Pizie wyganego z Teb Lajosa, ten zakocha si w Chryzipposie, ktrego uczy sztuki powoenia rydwanem, i gdy tylko wyrok skazujcy go na banicj zosta uniewaniony, uwiz chopca z Igrzysk Nemejskich w swym rydwanie i uprowadzi do Teb jako swego naonika.lo Niektrzy twierdz, e Chryzippos zabi si ze wstydu, inni natomiast utrzymuj, e Hippodameja, nie chc dopuci do tego, by Pelops mianowa Chryzipposa swyzn nastpc, pomijajc jej synw, przybya do Teb i prbowaa namwi Atreusa i l#estesa, by zabili chopca wrzucajc go do studni. Kiedy obaj odmwili, nie chcc zamordowa gocia swego ojca, Hippodameja ciemn noc zakrada si do sypialni Lajosa, a gdy si przekonaa, e pi, zdja ze ciany miecz i przebia lecego z nim chopca. Lajosa natychmiast oskarono o zabjstwo, ale Chryzippos pozna uciekajc Hippodamej i oskary j, wydajc ostatnie tchnienie.ll h. Pelops ruszy tymczasem na Teby, by odzyska Chryzipposa, kiedy jednak si dowiedzia, e Lajos zosta ju uwiziony przez Atreusa i Tyestesa, okaza wielkoduszno i wybaczy mu uznajc, e tylko wielka mio skonia go do zamania przepisw obowizujcych gocia. Niektrzy utrzymuj, e to Lajos, a nie Tamyris czy Minos, by pierwszym pederast, dlatego te Tebaczycy nie tylko nie potpiaj tego obyczaju, lecz nawet maj specjalny puk, zwany witym Zastpem, zoony wycznie z chopcw i ich mionikw.12 i. Hippodameja ucieka do Argolidy i tam popenia samobjstwo. Pniej ~ ' jednak, zgodnie z wypowiedzi wyroczni, jej szcztki zostay przywiezione z powrotem do Olimpii, tam raz do roku kobiety skadaj ofiary w jej #nktuariuxn. Przy jednym z zakrtw hipodromu stoi pomnik Hippodamei

346

110.i -110.3

z brzu; przedstawiona jest ze wstk w rce, ktr ma nagrodzi Pelopsa za zwycistwo.13

I. Pauzaniasz, V.16.2-3. 2. Pauzaniasz, V.16.3-5. 3.Apollodoros,111.12.7; II.5.1 i II.26.3; Epitome, II.10 i I.1; Hyginus, Fabulae, 84 i 14; scholia do d olimpijskich,1.144. 4.Scholia do Orestesa Eurypidesa, 5; Apollodoros,11.4.5; Plutarch, Tezeusz, 6; Diodor z Sycylii, IV.9.1; scholia do Iliady Homera, XIX.119. 5. Tzetzes, Chiliades, II.172 i 192; scholia do Tukidydesa,1.9; Apollodoros, loc. cit. 6. Pauzaniasz,1.43.4; I.41.4-5 i 1.42.2. 7. Pauzaniasz, I.42.2 i 7; I.43.4; Apollodoros,11.4.11. 8. Pauzaniasz,1.43.2 i 4;1.42.1 i 3. 9. 3 cholia do d olimpijskich Pindara, I.144; Hyginus, Fabulae, 85; Plutarch, ywoty, 10. Apollodoros,111.5.5; Hyginus, Fabulae, 85 i 271; Atenajos, XIII.79. 11. Scholia do Fenicjanek Eurypidesa,1760; Plutarch, ywoty, 33; Hyginus, Fabulae, 85; scholia do Orestesa Eurypidesa, 813. I2. Hyginus, loc. cit.; Plutarch, loc. cit.; Elian, Varia historia, XII1.5. 13. Hyginus, loc. cit.; Pauzaniasz, V1.20.4 i 10.

l. Igrzyska Hery odbyway si w przeddzie Igrzysk Olimpijskich. W programie znajdowa si bieg dziewczt, pierwotnie o stanowisko arcykapanki Hery (zob. 60. 4), a zwycizczyni, ozdobiona oliwk jako symbolem pokoju i podnoci, stawiana bya na rwni z bogini, spoywajc miso ofiarnej witej krowy. Szesnacie matron by moe odprawiao obrzdy kolejno, jako pomocnice arcykapanki, przez szesnacie pr roku czteroletniej olimpiady - kade koo rydwanu krlewskiego przedstawiao rok soneczny i miao cztery szprychy, podobnie jak koo ogniste lub swastyka. "Narkajos" zosta oczywicie stworzony pniej z Ateny Narkai ("znieczulajcej")bogini mierci. Matrony organizujce Igrzyska Hery, podczas ktrych dawniej skadano ludzkie ofiary przejednyway bogini krwi wieprza, po czym myy si w biecej wodzie. Liczne dzieci Hippodamei,wiadcz o sile konfederacji, na ktrej czele staa dynastia Pelopidw - wszystkie ich imiona s zwizane bd to z Peloponezem, bd te z Przesmykiem (Istmem). 2. Zamordowanie Kallipolisa przez Alkatoosa przy otarzu zostao prawdopodobnie wydedukowane z obrazu przedstawiajcego Alkatoosa skadajcego swego syna w ofierze "Wczeniejszemu Budowniczemu", bogowi miasta Melikertesowi lub Molochowi, kiedy zakada ponownie Megar. Podobnie postpi jeden z krlw Moabu (Ksiga Jozuego, VI.25). Co wicej, tak samo jak Samson i Dawid, zabi on lwa w obrzdowej walce. Mitologia koryncka ma wiele pokrewnych elementw z mitologi palestysk (zob. 67.1). 3. Mit o Chryzipposie przetrwa jedynie w postaci znieksztaconej. Przedstawienie bohatera jako piknego pizejskiego chopca powocego rydwanem, porwanie (co prawda nie na Olimp) przypominajce uwiedzenie Ganimedesa i mier z rki Hippodamei dowodziyby, e pierwotnie by on jednym z zastpcw krla, ktrzy ginli w katastrofie rydwanu; ale mit zosta zaciemniony przez pomieszanie go z apologi pederastii tebaskiej i legend o sporze midzy Tebami i Piz o Igrzyska Nemejskie. Hippodameja, "poskromicielka koni" - by to tytu bogini ksiyca - na pomniku w Figalii miaa kosk gow i trzymaa w rce morwina. Czwrka z synw i crek Pelopsa ma imiona nadawane koniom.

lll.a-lll.d 111

347

ATREUS I TYESTES a. Niektrzy twierdz, e Atreus uciek z Elidy po mierci Chryzipposaby moe jego udzia by wikszy, ni przypuszcza Pelops - i skry si w Mykenach. Szczcie mu sprzyjao. Jego bratanek Eurysteus, wybierajcy si wanie przeciw synom Heraklesa, mianowa go regentem na czas swej nieobecnoci. Kiedy nadesza wiadomo o klsce i mierci Eurysteusa, notable obrali Atreusa krlem, poniewa widzieli w nim mnego wojownika, ktry obroni ich przed Heraklidami, a take dlatego, e zdy ju pozyska przychylno ludu. W ten sposb sawa rodu krlewskiego Pelopsa przewyszya nawet saw rodu Perseusza.l b. Inni jednak utrzymuj, i wicej maj ku temu podstaw, e ojciec Eurysteusa, Stenelos, po ukaraniu Amfitriona i zagarniciu tronu m,ykeskiego wezwa swych szwagrw, Atreusa i Z#estesa, i odda im wadz nad poblisk Mide. Kilka lat pniej, ju# po mierci Stenelosa i Eurysteusa, wyrocznia doradzia Mykeczykom, by wybrali na swego wadc ksicia z rodu Pelopidw. Wezwali wwczas Atreusa i Tyestesa z Midei, by przedyskutowa z nimi, ktry z braci (a los skaza ich na wieczn niezgod) ma zosta krlem.2 c. Ot Atreus przed laty lubowa, e ofiaruje Artemidzie najpikniejsz stuk swojej trzody. Hermes, pragnc pomci na Pelopidach mier Myrtilosa, naradzi si ze swoim przyjacielem kozem Panem, ten za spowodowa, e w akarneskim stadzie pozostawionym przez Pelopsa synom, Atreusowi i Tyestesowi, pojawio si rogate jagni o zotym runie. Hermes przewidzia, e Atreus, uwaajc je za sw wasno nie zechce zoy jagnicia Artemidzie w ofierze i w ten sposb wplcze si w bratobjcz walk z Tyestesem. Inni natomiast opowiadaj, e Artemida sama zesaa jagni, by wyprbowa Atre7zsa.3 Ten dotrzyma lubu, przynajmniej czciowo, skadajc w ofierze miso jagnicia, natomiast skr wypcha i zamkn w skrzyni. Tak dumny by ze swego skarbu, e nie mg si powstrzyma od przechwaek na zynku, a wtedy zazdrosny Tyestes, w ktrym zakochaa si niedawno polubiona ona Atreusa, Ajrope, obieca, e zostanie jej kochankiem, jeli da mu jagni (ktre ak twierdzi, pasterze Atreusa ukradli z jego poowy stada). Wszystko to byo sprawk Artemidy, ktra rzucia kltw na jagni.4 d: Podczas debaty w sali Rady Atreus domaga si tronu Myken, poniewa by pierworodnym synem, a take wacicielem jagnicia. Z#estes zapyta go wwczas : - Owiadczasz wic publicznie, e waciciel jagnicia ma by krlem? - Tak jest - odpowiedzia Atreus.

- Ja te si z tym zgadzam - powiedzia Tyestes umiechajc si ponuro.

348

lll.d-lll.g

Wwczas herold wezwa lud mykeski, by obwoa nowego krla. witynie ozdobiono zotem, a drzwi ich otwarto. Na wszystkich otar#ach miasta pony ognie. piewano pieni sawice rogate jagni o zotym runie. Wtedy nieoczekiwanie powsta Tyestes, by napitnowa Atreusa j ako zarozumiaego pyszaka, i zaprowadzi urzdnikw do swego domu, gdzie pokaza im jagni i dowidszy, e jest jego prawowitym posiadaczem, zosta proklamowany krlem Myken.5 e. Zeus jedriak sprzyja Atreusowi i posa do niego Hermesa, by przekaza mu nastpujce sowa: - Wezwij Tyestesa i zapytaj go, cy ustpi ci tron, jeli soce ruszy w przeciwnym ni zazwyczaj kierunku? Atreus postpi, jak mu kazano, a Tyestes zgodzi si abdykowa, jeli.taki znak si ukae. Wwczas Zeus, wspomagany przez Eryd, zmieni niezmienne dotd prawa przyrody. Helios bdcy ju w poowie drogi, zawrci konie i ruszy na swym rydwanie w kierunku witu. Siedem Plejad i wszystkie inne gwiazdy odpowiednio zmieniy swe drogi i tego wieczora poraz pierwszy i po raz ostatni soce zaszo na wschodzie. Tak oto wyranie napitnowane zostay oszukacze sprawki i chciwo l#estesa. Atreus zasiad na tronie mykeskim i skaza Tyestesa na wygnanie.s Kiedy pniej Atreus si dowiedzia, e 'I#estes cudzooy z Ajrope, nie mg powstrzyma swego gniewu. Niemniej jednak przez chwil udawa, e jej wybacza.' f. Ot owa Ajrope, ktr inni nazywaj Europ, pochodzia z Krety i bya crk krla Katreusa. Pewnego dnia ojciec zaskoczy j w paacu z kochankiem. Rozgniewany, ju chcia rzuci crk na poarcie rybom, ale na prob Naupliosa zmieni wyrok i sprzeda j wraz ze sw drug crk, Klimene, ktr podejrzewa o knucie zamachu na jego ycie, Naupliosowi, jako niewolnic. Zada nominalnej ceny, ale postawi warunek, eby adna z nich nigdy nie powrcia na Kret. Nauplios polubi Klimene, ktra urodzia mu Ojaksa i Palamedesa wynalazc.s A,treus za, ktrego ona, Kleola, umara rodzc sabowitego syna Plejstenesa - bya to zemsta Artemidy za niedotrzymanie lubu - oeni si z Ajrope i spodzi z ni Agamemnona, Menelaosa i Anaksibi. Plejstenes rwnie umar. Zabili go przez pomyk najemni mordercy nasani przez Atreusa, by zgadzi jego imiennika, nielubnego syna Ajrope i Tyestesa. Stao si to z wiedz Tyestesa.9 g. Atreus wysa teraz herolda, by zwabi Tyestesa z powrotem do Myken obietnic amnestii i poowy krlestwa. Ledwie jednak Tyestes przyj warunki, Atreus zabi trzech jego synw zrodzonych z jednej z najad, Aglaosa, Orchomenosa i Kallileona, na otarzu Zeusa, gdzie szukali azylu. Potem odnalaz i zamordowa niemowlta bliniaki, Plejstenesa Drugiego i Tantalosa Drugiego. Powiartowa ich i na powitanie poda Tyestesowi do zjedzenia ugotowane w kotle kawaki misa. Kiedy Tyestes poywi si obficie, Atreus

lll.g-Ill.k

349

kaza wnie na innym pmisku okrwawione gowy dzieci, ich nogi i rce, by mu pokaza, co przed chwil spoy. Tyestes pad na ziemi wymiotujc i rzuci nieodwracaln kltw na potomkw Atreusa.lo h. Ponownie wygnany Z#estes skry si najpierw u krla Tesprotosa w Sykionie, gdzie jego crka Pelopia, albo Pelopeja, bya kapank. dny zemsty, zasign rady wyroczni delfickiej, ktra orzeka, e powinien spodzi syna z wasn crk.'1 Z#estes zasta Pelopi przy skadaniu nocnych ofiar Atenie Kolokasji, nie chc za sprofanowa obrzdw skry si w pobliskim gaju. W pewnej chwili Pelopia prowadzc uroczysty taniec polizna si w kauy krwi spywajcej z garda czarnej owcy zoonej w ofierze i splamia sw tuik. Pobiega natychmiast do stawu przy wityni, a wtedy l#estes wyskoczy z zagajnika i j zgwaci. Pelopia nie poznaa go, by bowiem w masce, zdoaa jednak ukra mu miecz i ukry go w wityni pod piedestaem pomnika Ateny. Tyestes stwierdziwszy, e pochwa jest pusta, i obawiajc si, e zostanie rozpoznany, uciek do Lidii, krainy swego ojca.lz i. Atreus tymczasem, obawiajc si skutkw swej zbrodni, zwrci si do wyroczni delfickiej, gdzie mu powiedziano: "Wezwij z powrotem Z#estesa z Sykionu!" Przyby jednak do Sykionu za pno i nie zasta ju Z#estesa, zakocha si natomiast w Pelopu i przekonany, e jest ona crk krla Tesprotosa, poprosi, aby zostaa jego trzeci on, zdy ju bowiem zgadzi Ajrope. Tesprotos, zachcony perspektyw sojuszu z tak potnym monarch i rwnoczenie pragnc przysuy si Pelopii, nie wyprowadzi go z bdu; lub odby si niezwocznie. W odpowiednim czasie Pelopia urodzia syna, spodzonego przez Tyestesa, i porzucia go na szczycie gry; odnaleli go jednak i uratowali pasterze. Wykarmia go koza - std jego imi Ajgistos, czyli "kozia sia". Atreus przewiadczony, e Z#estes uciek z Sykionu na wie o jego przybyciu, i przekonany, e dziecko jest jego, a Pelopia dostaa ataku szau zdarzajcego si czasami kobietom po porodzie, odszuka Ajgistosa, odebra go pasterzom i wychowywa jako swego nastpc. j. Przez kilka kolejnych lat Mykeny dotknite #l>yy nieurodzajem. Atreus wysa wic Agamemnona i Menelaosa do Delf, by si dowiedzieli, gdzie #rzebywa Tyestes. Spotkali go przypadkowo, gdy wraca po kolejnych odwiedzinach w wyroczni, sprowadzili z powrotem do Myken, tam za Atreus wtrci go do wizienia, a siedmioletniemu podwczas Ajgistosowi nakaza# by zabi go we nie. k. #estes zbudzi si nagle i zobaczy, e stoi nad nim Ajgistos z mieczem w doni. Szybko usun si na bok i w ten sposb unikn mierci, po czym wsta; rozbroi chopczyka szybkim kopniakiem w przebug doni i chwyci miecz. By to jego wasny miecz, ktry przed laty straci w Sykionie! Chwyci Ajgistosa za ramiona i zawoa: - Powiedz mi natychmiast, skd masz ten miecz? - Daa mi go moja matka, Pelopia - wyduka Ajgistos.

350

lll.k-lll.p

- Oszczdz ci - powiedzia Tyestes - jeli wykonasz trzy moje rozkazy. - Zrobi wszystko, co mi rozkaesz - odpowiedzia Ajgistos, ktry nie spodziewa si adnego miosierdzia. - Pierwszy rozkaz: Sprowad tu sw matk!

1. Ajgistos sprowadzi Pelopi do lochu, ta za, poznawszy l#estesa, rzucia mu si z paczem na szyj nazywajc go swym najukochaszym ojcem i ualajc si nad jego cierpieniami. - Skd wzia ten miecz, crko? - zapyta l#estes. - Wyjam go z pochwy jakiego nie znanego mi czowieka, ktry zgwvaci mnie noc w Sykionie. - Miecz jest mj - powiedzia Tyestes. Pelopia, przeraona, wyrwaa miec z jego doni i przebia nim sw pier. Ajgistos sta oniemiaty, nie rozumiejc, o co chodzi. - A teraz zanie ten miecz Atreusowi - brzmia drugi rozkaz Tyestesai powiedz mu, e wykonae zadanie. Potem wr. Ajgistos bez sowa zanis okrwawiony miecz Atreusowi, ten za, uradowany, uda si nad brzeg morza, by zoy ofiar dzikczynn Zeusowi, przekonany, e wreszcie pozby si Z#estesa. m. Kiedy Ajgistis powrci do lochu, l#estes powiedzia mu, e jest jego # ojcem, i da trzeci rozkaz: - Zabij tera Atreusa synu, ale tym razem nie zawied! Ajgistos speni polecenie i Tyestes znowu panowa w Mykenach.13 n. Trzody Tyestesa wzbogaciy si o nowe rogate jagzii ze zotym runem. Wyroso ono na barana i odtd kady krl z rodu Pelopidw otrzymywa w ten sposb boskie potwierdzenie swej wadzy krlewskiej. Barany pasy si na ce ogrodzonej murem nie do przebycia. Niektrzy jednak utrzymuj, e symbolem wadzy krlewskiej nie byo adne ywe stworzenie, lecz srebrna misa, ktrej dno ozdobiono rzeb zotego jagnicia, inni jeszcze twierdz, e Ajgistos nie mg zabi Atreusa, albowiem by on jeszcze niemowlciem w powijakach, kiedy Agamemnon wypdzi jego ojca, l#estesa, z Myken, pozbawiajc go bera.14 o. Tyestes jest pochowany przy drodze z Myken do Argos w pobliu kaplicy Perseusza. Nad jego grobem stoi iiamienna figura barana. Grb Atreusa i jego podziemny skarbiec dotd s pokazywane w ruinach Myken.15 p. Tyestes nie by bynajmniej ostatnim herosem, ktremu podano do zjedzenia wasne dziecko. Przytrafio si to kilka lat pniej Klimenosowi, arkadyjskimu synowi Schojnosa, ktry zapaa kazirodcz mioci do swej crki Harpalike, spodzonej z Epikast. Po zhabieniu Harpalike wyda j za m za Alastora, ale potem odebra z powrotem. Harpalike, mszczc si, zabia syna, ktrego mu urodzia - by to rwnoczenie jej brat - ugotowaa . zwoki i podaa je Klimenosowi. Zostaa zamieniona w drapienego ptaka, Klimenos za powiesi si.ls

I11.1-111.2

351

1. Scholia do Orestesa Eurypidesa, 813; Tukidydes,1.9. 2. Apollodoros, I1.4.6, i Epitome, II.2; Eurypides, Orestes,12. 3.Apollodoros, Epitome, II.10; Eurypides, Orestes, 995 i nast., oraz scholia; Seneka, Elektra, 699 i nast.; scholia do Orestesa Eurypidesa 812, 990 i 998; Tzetzes, Chiliades, I.433 i nast.; Ferykydes cyt. przez scholiast Orestesa Eurypidesa, 997.

4.Apollodoros, Epitome, II.2; Scholia do Orestesa Eurypidesa, 812; scholia do Iliady Homera, I1.106. 5.Tzetzes, Chiliades, I.426; Apollodoros, loc. cit.; scholia do Iliady Homera, I1.106; Eurypides, Elektra, 706 i nast. 6.Apollodoros, Epitome, II.12; scholia do Homera, loc. cit.; Eurypides, Orestes,1001; Owidiusz, Ars amandi, 327 i nast.; scholia do Orestesa Eurypidesa, 812. 7. Hyginus, Fabulae, 86; Apollodoros, Epitome, II.13. 8.Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, V1.306; Apollodoros,111.2.2, i Epitome, II.10; Sofokles, Ajaks,1295 i nast.; scholia do Orestesa Eurypidesa, 432. 9. Hyginus, Fabulae, 86 i 97; Eurypides, Helena, 392; Homer, Iliada, II.131 i nast. 10. Tzetzes, Chiliades,1.18 i nast.; Apollodoros, Epitome, II.13; Hyginus, Fabulae, 88, 246 i 258; Scholia do Sztuki poetyckiej Horacego; Ajschylos, Agamemnon, 1590 i nast. 11. Apollodoros, Epitome, 11.13-14; Hyginus, Fabulae, 87-88; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.262. 12. Atenajos, III.1; Hyginus, loc. cit.;,fragmenty Tyestesa Sofoklesa; Apollodoros, Epitome, II.14. 13. Hyginus, loc. cit.; Apolodoros, loc. cit.; 14. Seneka, l#estes, 224 i nast. ; Cycero, O naturze bogw, III.26 i 68 ; Herodot z Heraklei cyt. przez Atenajosa, 231c; Eustatios o Iliadzie Homera, s. 268 i 1319; Ajschylos, Agamemnon,1603 i nast. 15 # Pauzaniasz, II.16.5 i 11.18.2-3. 16. Partenios, Erotika; Hyginus, Fabulae, 242, 246 i 255:

1. Mit o Atreusie-l#estesie, ktry przetrwa jedynie w wersjach bardzo dostosowanych do potrzeb teatru, oparty jest, jak si zdaje, na rywalizacji midzy argiwskimi wspkrlami o wadz najwysz, podobnie jak w mitach o Akrizjosie i Projtosie (zob. 73a). Jest znacznie starszy od historii synw Heraklesa (I46k) - inwazja Dorw na Peloponez nastpia okoo roku 1050 przed Chr. - z ktr wie go# Tukidydes. Zote jagni Atreusa nie zoone w ofierze przypomina biaego byka Posejdona, rwnie nie zoonego w ofierze przez Minosa (zob. 88c), ae naley do tej samej rasy co barany o zotym runie skadane w ofierze Zeusowi na grze Lafystion i Posejdonowi na wyspie Krumissa (zob. 701). Posiadanie tego runa byo oznak wadzy krlewskiej, poniewa krl posugiwa si nim w dorocznym obrzdzie zaklinania deszczu (zob. 70.2 i 6). Jagni jest zote w przenoni; w Grecji "woda jest zotem", runo za magicznie sprowadza deszcz. Metafor t jednak mg podbudowa zwyczaj uywania runa przy zbieraniu zotego piasku w rzekach Azji Mniejszej oraz pojawianie si od czasu do czasu we wschodniej czci wiata rdziemnomorskiego jagnit ze zoconymi zbami, rzekomego potomstwa jagnit, ktre na grze Idzie wypasa mody Zeus. (Lady Mary Wortley Montagu badaa w XVIII w. t uporczywie powtarzajc si anomali, ale nie moga odkry jej rda.) Jest rwnie rzecz moliw, e krlewskie bero Argiww byo uwieczone zotym baranem.# Apollodoros dosy niejasno przedstawia prawne to sporu, ale roszczenia Z#estesa byy prawdopodobnie identyczne z roszczeniami Maeve domagajcego si spornego byka w bratob#czej irlandzkiej Wojnie Bykw. Jagni to zostao wykradzione z jego wasnego stada po urodzeniu.

352

111.2-111.5

2. Eurypides wprowadzi Eryd w niewaciwym momencie opowieci. Jej rola miaa polega # na sprowokowaniu ktni midzy brami, a nie na pomaganiu Zeusowi w odwrceniu biegu soca - ta ostatnia bowiem funkcja nie leaa w jej kompetencji. Gramatycy i filozofowie klasyczni znajdowali szereg pomysowych uzasadnie tego przypadku, antycypujcych podejmowane w XX w. przez protestantw prby naukowe wyjanienia cofajcego si cienia soca na "zegarze Achaza" (2 Ksiga Krlewska, XX.1-11). Lukian i Polibiusz pisz, e w tym czasie, gdy Atreus kci si z Tyestesem o dziedzictwo, Argiwowie byli ju wprawnymi obserwatorami ## gwiazd i postanowili, e krlem zostanie wybrany najlepszy astronom. Rozpocz si konkurs, j podczas ktrego 'I#estes zwrci uwag, e soce zawsze wschodzi w konstelacji Barana podczas wit Wiosennych - std te opowie o zotym jagniciu - ale wieszczek Atreus przecign go, dowid mianowicie, e soce i ziemia wdruj w rnych kierunkach, i to, co nam si wydaje :e' zachodem soca, jest w rzeczywistoci zachodem ziemi. Wtedy to Argiwowie wybrali go swoim '"` krlem (Lukian, Oastrologii,12; Polibiusz cyt. przez Strabona, I.2.15). Hyginus i Serwiusz zgodni s co do tego, e Atreus by astronomem, ale ka mu przepowiedzie matematycznie zachd soca. Z#-vierdz te, e gdy obliczenia okazay si suszne, brat jego Tyestes opuci z zazdroci miasto (Hyginus, Fabulae, 258; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I. 572). Sokrates potraktowa mit bardziej dosownie. Uwaa, e mit potwierdza jego teori o wszechwiecie rozwijajcym si i zwijajcym na przemian w dugotrwaych cyklach. Zmianie ruchu po zakoczeniu kadego cyklu miaa towarzyszy wielka zagada ycia zwierzcego (Platon, Polityk,12-14). 3. Zrozumienie tej opowieci wymaga mylenia w kategoriach mitologicznych, a nie alegorycznych lub filozoficznych. Naley mianowicle rozumowa w kategoriach konfliktu midzy witym krlem a jego zastpc-bliniakiem. Krl panowa do letniego przesilenia, kiedy to soce osiga punkt najdalej pooony na pnoc i staje nieruchomo. Bliniak-zastpca zabija# wwczas witego krla i obejmowa jego stanowisko, soce za zaczynao cofa si w kierunku poudniowym, ku zimowemu przesileniu. Ta nienawi, podsycana seksualn rywalizacj, jako, e zastpca polubia wdow po swoim rywalu, powrcia u argiwskich wspkrlw, ktrych #, e, wsplne panowanie trwao przez Wielki Rok. Ich spr o Ajrope przypomina ktnie Akrizjosa * i Projtosa o Danae. Mit o miertelnie chorym Ezechiaszu, ktremu Izajasz na znak aski Jehowy przedua panowanie o dwanacie lat, cofajc cie wskazwek na tarczy "zegara Aehaza"

o dziesi stopni wstecz (2 Ksiga Krlewska, XX.8-11, i Izajaszowa, XXXVIII.7-8), wiadczy '## o istnieniu hebrajskiej lub by moe filistyskiej tradycji o krlu, ktremu pozwolono przeduy swe panowanie do dziewitnastego roku miast kaza mu zgin po roku dziewitym, po reformie . kalendarza bdcej wynikiem przyjcia cyklu metonicznego. By moe Atreus w Mykenach otrzyma podobn dyspens. 4. Kanibalistyczna uczta ku czci Zeusa wystpujca w micie o Tantalu (zob.108c) zostaa tutaj pomieszana z dorocznym ofiarowaniem dzieci-zastpcw i z opowieci o Kronosie , wymiotujcym swe dzieci spodzone z Re (zob. 7d). Zgwacenie Pelopii przez 7#estesa przypomina mit o Kinyrasie i Smyrnie (zob.17h) i najatwiej go wytumaczy jako podjt przez krla _ prb przedhienia swego panowania poza zwyczajowy terxnin przez polubienie swej pasierbiI cy, dziedziczki tronu. Uratowanie Ajrope przed rybami pozwala j zidentyfikowa z Diktynn-Britomartis, ktr dziadek Minos zapdzi do morza (zob. 89b). Ajgistos karmiony przez koz jest znanym nam noworocznym dzieciciem z misteriw (zob. 24.6; 44.1; 76a;105.1 itd.). 5. Historia Klimenosa i Harpalike - bya jeszcze inna posta tracka tego samego imieia, # , swojego rodzaju Atalanta - czy mit Kinyrasa i Smyrny (zob.18h) z mitem Tereusa i Prokne (zob. 46a). Jeli to nie jest utwr przeznaczony dla teatru, jak o tym wiadczyoby niemityczne . samobjstwo Klimenosa przez powieszenie, mielibymy do czynienia z sytuacj, w ktrej krl stara si odzyska wadz, gdy skoczy si okres jego panowania, przez wydanie dziedziczki, formalnie jego crki, za interrexa, zgadzenie go i nastpnie zagarnicie tronu. Alastor znaczy, , mciciel", ale zemsta jego nie jest opisana w micie; by moe w wersji pierwotnej Alastora zoono w ofierze.

112.a-112.f 112

353

AGAMEMNON I KLITAJMESTRA a. Niektrzy twierdz, e Agamemnon i Menelaos byli ju doroli, kiedy uwizili Tyestesa w Delfach, a inni powiadaj, e kiedy Ajgistos zabi Atreusa, byli jeszcze iemowltami uratowanymi dziki przytomnoci umysu piastunki, ktra ucieka z nimi do Polifejdesa, dwudziestego czwartego krla Sykionu. Na jego prob przekazano ich nastpnie pod opiek Ojneusa Etolijczyka. Wszyscy natomiast s zgodni co do tego, e po kilku latach spdzonych na dworze Ojneusa krl Z#ndareus spartaski zwrci im dziedzictwo. Wyruszy na Mykeny i zmusi Tyestesa, ktry skry si przy otarzu Hery, by przysig, e przekae bero Agamemnonowi, jak spadkobiercy Atreusa, i pjdzie na bezpowrotne wygnanie. Tyestes wyruszy na Kyter, Ajgistos za, obawiajc si zemsty Agamemnona, uciek do krla Kylarabesa,

syna krla Stenelosa Argiwczyka.l b. Powiadaj, e Zeus da potg domowi Ajakosa, mdro domowi Amytaona, natomiast domowi Atreusa bogactwa. Zaiste, by to rd bogaty: Agamemnonowi pacili haracz na ldzie i morzach krlowie Myken, Koryntu, Kleonaj, Ornejaj, Aratyrei, Sykionu, Hyperezji, Gonoessy, Pellene, Ajgionu, Ajgialos i Helike.z c. Agamemnon zacz od wojny przeciw Tantalosowi, krlowi Pizy, synowi szpetnego wuja Broteasa. Zabi go w bitwie i przemoc polubi wdow po nim, Klitajmestr, ktr Leda urodzia krlowi Tyndareusowi spartaskiemu. Bracia Klitajmestry, Dioskurowie, ruszyli na Mykeny, lecz Agamemnon uda si ju z prob do swego dobrodzieja Tydareusa, ktry wybaczy mu i pozwoli zatrzyma Klitajmestr. Po mierci Dioskurw Menelaos polubi ich siostr Helen, Tyndareus za abdykowa na jego rzecz.3 d. Klitajmestra urodzia Agamemnonowi jedynaka Orestesa i trzy crki, Elektr, czyli Laodike, Ifigeni, czyli Ifianass, oraz Chryzotemis. Niektrzy co prawda twierdz, e Ifigenia bya crk Tezeusza i Heleny i e adoptowaa j z litoci jej ciotka Klitajmestra.4 e. Kiedy Parys, syn krla Priama z Troi, uwid Helen i w ten sposb wywoa wojn trojask, Agamemnon i Menelaos opucili swe domy na #dziesi lat, Ajgistos jednak nie przyczy si do ich wyprawy. Wola pozosta w domu i mci si na rodzie Atreusa.5 f. Nauplios, m Klimene, nie uzyskawszy od Agamemnona i innych wodzw greckich zadouczynienia za ukamienowanie jego syna Palamedesa, odpyn spod Troi i kry wzdu wybrzey Attyki i Peloponezu nakaniajc osamotnione ony swych wrogw do zamania wiary rnaeskiej. Kiedy wic Ajgistos dowiedzia si, e Klitajmestra jest jedn z najbardziej skorych do wysuchania namw Naupliosa, postanowi nie tylko zosta jej kochankiem,

23# Mity #o

354

112.f-112.j

lecz zabi rwnie przy jej pomocy Agamemnona natychmiast po zakoczeniu woj ny troj askiej. s g. Hermes, ktrego wszechwiedzcy Zeus posa do Ajgistosa, przestrzeg go, by zrezygnowa ze swych zamiarw, tumaczc, e gdy Orestes doronie bdzie musia pomci swego ojca. Nie pomoga jednak wymowa HermesaAjgistos nie da si odwie od swych planw; wyruszy do Myken z bogatymi darami i nienawici w sercu. Klitajmestra pocztkowo odtrcaa jego zaloty, poniewa Agamemnon, powiadomiony o tym, e Nauplios zamierza wybra si do Myken, nakaza dworskiemu bardowi, by j strzeg pilnie i przy najmniejszej oznace niewiernoci powiadomi go pisemnie. Ajgistos jednak uwizi starego pieniarza, wysadzi go bez jecizenia na bezludnej wyspie, gdzie wkrtce ptaki aroczne pozostawiy po nim jedynie biae koci. Klitajmestra ulega wwczas uciskom Ajgistosa, a ten wici swe nieoczekiwane triumfy skadajc caopalne ofiary Afrodycie; podarowa rwnie tkaniny i zoto Artemidzie ywicej uraz do domu Atreusa.' h. Klitajmestra nie miaa powodu darzy Agamemnona mioci. Zabi jej

pierwszego ma, Tantalosa, i nowo narodzone dzieci jeszcze przy piersi, polubi j przemoc, po czym wyruszy na wojn, ktrej koca nie byo wida. Zezwoli rwnie na zoenie Ifigenii w ofierze w Aulidie, i wreszcie # a to byo najtrudniejsze do zniesienia - podobno mia zamiar przywie ze sob jako faktyczn on wieszczk Kasandr, crk Priama. Co prawda Kasandra urodzia Agamemnonowi bliniaki, Teledamosa i Pelopsa, ale Agamemnon bynajmniej nie chcia w ten sposb obrazi Klitajmestry. Powiadomi j o tym jedynie pozostay przy yciu syn Naupliosa, Ojaks, ktry, mszczc mier swego brata, zoliwie nakania j do morderstwa.s i. Klitajmestra spiskowaa wic z Ajgistosem planujc zamordowanie Agamemnona i Kasandry, obawiajc si jednak, e mog przyby niespodziewanie, napisaa do Agamemnona proszc go, by po upadku Troi rozpali ognisko na szczycie gry Idy, sama za przygotowaa acuch ognisk, ktre miay przekaza wiadomo do Argos poprzez przyldek Hermajon na Lemnos oraz gry Atos, Makistos, Mesapios, Kitajron, Ajgiplanktos i Arachne. Postawiono rwnie stranika na dachu paacu w Mykenach, wiernego sucego Agamemnona, ktry peen zych przeczu cay rok spdzi lec oparty na okciach i jak pies wypatrywa ukazania si znaku na grze Arachne. Wreszcie pewnej ciemnej nocy zobaczy z daleka un ogniska: Obudzi Klitajmestr, ktra powitaa wiadomo ofiarami dzikczyn#ymi, chocia wolaa, by oblenie Troi trwao bez koca. Ajgistos umieci wwczas swego wartownika na wiey w pobliu morza, obiecujc mu dwa zote talenty za wiadomo o ldowaniu Agamemnona. j. Hera uratowaa Agamemnona podczas straszliwej burzy, ktra zniszczya wiele powracajcych greckich okrtw i zapdzia Menelaosa do Egiptu.

112.j-112.n

355

W kocu sprzyjajcy wiatr zawid Agamemnona do Nauplii. Ledwie zeskoczy na ld, a ju paczc z radoci skoni si, aby ucaowa ziemi. Tymczasem wartownik popieszy do Myken po nagrod, Ajgistos za wybra dwudziestu najdzielniejszych wojownikw, umieci ich w zasadzce wewntrz paacu, wyda polecenie przygotowania wielkiej uczty i dosiadszy swego rydwanu, wyjecha na powitanie Agamemnona.9 k. Klitajmestra przywitaa zmczonego podr maonka z wszelkimi objawami radoci, wyoya dla niego czerwony dywan i zaprowadzia go do ani, gdzie niewolnica przygotowaa ju gorc kpiel. Kasandra jednak w wieszczym natchnieniu zatrzymaa si przed bram paacu woajc, e czuje krew i e kltwa Tyestesa zawisa nad sal jadaln. Kiedy Agamemnon, umyty, wyszed jedn nog z kpieli, pieszc na uczt ju zastawion na stoach, Klitajmestra podesza do ziego i jednym ruchem, jak gdyby chciaa owin go rcznikiem, narzucia szat, z sieci, ktr sama utkaa, bez otworu na szyj i rce. Zapltany w tej sieci jak ryba, zgin Agamemnon z rki Ajgistosa, ktry dwukrotnie przebi go obosiecznym mieczem.lo Wpad z powrotem do srebrnej wanny, Klitajmestra za pomcia swe krzywdy ucinajc mu gow toporem.'1 Potem wybiega pragnc tym samym narzdziem zabi Kasandr: Nie zadaa sobie nawet trudu, by przedtem zamkn powieki i usta mowi. Wytara jedynie o jego wosy krew, ktr zostaa spxyskana, pragnc, by wygldao na to, e sam sobie zada mier.lz 1. Tymczasem w paacu wybucha zacita walka midzy stra Agamem-

nona i poplecznikami Ajgistosa. Wojownicy padali z podcitymi gardami jak wieprze przed uczt w bogatym domu albo leeli ranni jczc w kauach krwi obok uginajcych si stow. Ajgistos odnis zwycistwo. Przed paacem gowa Kasandry stoczya si na ziemi, Ajgistos za mia t satysfakcj, e udao mu si jeszcze zabi dwch synw Agamemnona i Kasandry. Nie zdoa tylko sprawi si z bastardem Agamemnona imieniem Halezos lub Haliskos. Halezos uciek i po dugiej wdrwce zaoy italskie miasto Falerie, po czym wtajemniczy mieszkacw tego miasta w misteria Hery, dotd jeszcze obchodzone tam na sposb argiwski.13 m. Masakra odbya si trzynastego dnia miesica Gamelionu (stycznia), Klitajmestra za, nie bojc si zemsty bogw, trzynasty dzie miesica mianowa# dniem witecznym - z tacami i ofiarowywaniem owiec bogom opiekuczym. Byli tacy, ktrzy pochwalali jej miao, ale inni uwaali, e okrya wieczn hab wszystkie kobiety, nawet cnotliwe. Ajgistos rwnie zoy podzikowanie bogini, ktra przysza mu z pomoc.14 n. Spartanie twierdz, e Agamemnon zosta pochowany w Amyklaj. Teraz jest to maa wioska, w ktrej pokazuj grb i pomnik Klitajmestry, a take sanktuarium i posg Kasandry. Mieszkacy wioski wierz nawet, e tu wanie zosta Agamemnon zabity. Prawd jest jednak, e grb Agamemnona

356

112.n-112.1

znajduje si w ruinach M#ken w pobliu grobu jego wonicy albo jednego z przyjaci, zamordowanego wraz z nim przez Ajgistosa, i w pobliu grobowca bliniakw, synw Kasandry.15 o. Menelaosa o zbrodni powiadomi #r#te#zsz, wieszczek z Faros. Po ofiarowaniu hekatomby duchowi brata Menelaos wybudowa cenotaf nad rzek Egipt. Powrciwszy w osiem lat pniej do Sparty wznis wityni Zeusowi Agamemnonowi. w#itynie takie stoj rwnie w Lapersaj w Attyce i w Klazomenaj w Jonu, chocia Agamemnon nigdy w tych krajach nie panowa.Is 1. Hyginus, Fabulae, 88; Euzebiusz, Kronika,1.175-176, wyd. Schoene; Homer, Iliada, 11.107-108, i Odyseja, III.263; Ajschylos, Agamemnon, 529; Pauzaniasz, I1.18.4; Tzetzes, Chiliades,1.433 i nast. 2. Hezjod cyt. przez Suidasa pod hasem "Alce"; Homer Iliada,108 i 569-580. # 3. Apollodoros, III.10.6 i Epitome, I1.16; Eurypides, Ifigenia w Aulidzie,1148 i n#st. 4. Apollodoros, loc. ct.; Homer Iliada, IX.145; Duris cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 183. 5. Homer, Odyseja, III.263. _ 6. Apollodoros, Epitome, V1.8-9. 7. Homer, Odyseja,1.35 i nast.; III.263-275. 8. Eurypides, Ifigenia w Aulidzie, 1148 i nast.; Sofokles, Elektra, 531; Pauzaniasz, III.19.5 i I1.16.5; Hyginus, Fabulae,11?. 9. Hyginus, loc.cit.; Ajschylos, Agamemnon, I i nast.; 282 i ast.; Eurypides, Elektra, 1076 i nast.; Homer, Odyseja, IV.524-537; Pauzaniasz, II.16.5. 10. Ajschylos, Agamemnon,1220-1391 inast.;1521 inast.; Eumenidy631-635; Eurypides, Elektra, 157, i Orestes, 26; Tzetzes, O Likofronie,1375; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, X1.267; Triklinius o Elektrze Sofoklesa,195; Homer, Odyseja, III.193 i nast.; 303-305; X1.529-537.

11. Sofokles, Elektra, 99; Ajschylos, Agamemnon,1372 i nast.;1535. 12. Ajschylos, loc. cit.; Sofokles, Elektra, 445-446. 13. Homer, Odyseja, XI.400 i 442; Pauzaniasz, I1.16.5; Wergiliusz, Eneida, VII.723; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI1.695; Owidiusz, Ars amandi, I11.13.31. 14. Sofokles, Elektra, 278-281; Homer, Odyseja, III.263; X1.405; VI.512 i nast. 15. Pauzaniasz, II.16.5 i III.i9.5; Pindar, Odypytyjskie, I.32; Homer, Iliada, IV.228. 16. Homer, Odyseja, IV.512 i nast.; 581 i nast.; Tzetzes, O Likofronie 112-114 i 1369; Pauzaniasz, V11.5.5.

1. Mit o Agamemnonie, Ajgistosie, Klitajmestrze i Orestesie przetx'wa w tak bardzo stylizowanej postaci dramatycznej, e pocztki jego niemal zupenie si zatary. W tragedii tego rodzaju kluczem jest zazwyczaj sposb, w jaki umiera krl - czy zostaje strcony ze skay jak Tezeusz, spalony ywcem jak Herakles, czy ginie w rozbitym rydwanie jak Ojnomaos, czy poeraj go dzikie konie jak Diomedesa, czy zostaje utopiony w sadzawce jak Tantal, czy wreszcie raony piorunem jak Kapaneus. Agamemnon ginie w szczeglny sposb: sie zarzucona na gow, jedna noga w wannie, ale druga na pododze, i w dodatku dzieje si to w przybudwce, w ktrej zajduje si ania - to znaczy "ani ubrany, ani rozebrany, ani w wodzie, ani na suchym gruncie, ani w paacu, ani poza nim" - sytuacja przypominajca mier witego krla Llew Llawa w Mabinogion, zamordowanego podczas letniego przesilenia przez sw on Bodeuwedd i jej kochanka

112.I -113.b

357

Gronwa. Podobn opowie przekazuje Saxo Grammaticus w swej Historii Danii napisanej pod koniec XII w. , z ktrej przez analogi wynika, e Klitajmestra moga rwnie da Agamemnonowi jabko i go zabia, gdy bra je do ust. W ten sposb "ani poci, ani uFztowa" (White Goddess, s. 308 i 401). Mamy wic w zasadzie do czynienia ze znanym mitem o witym krlu umierajcym podczas letniego przesilenia, o bogini, ktra go zdradza, bliniaku-zastpcy obejmujcym po nim tron i synu, ktry go mci. Topr Klitajmestry by kreteskim symbolem suwerennej wadzy, a mit ten zawiera elementy podobne do opowieci o mierci Minosa, rwnie zamordowanego w kpieli. Ognie rozpalone przez Ajgistosa na szczytach gr - Ajschylos wspomina, e na jednym ze stosw uoono wrzos (zob. 18.3) - byy ogniskami rozpalanymi przy skadaniu ofiar z okazji letniego przesilenia. Bogini, ktrej Agamemnon skada ofiary, pojawia si w triadzie jako jego "crki": Elektra ("bursztyn"), Ifigenia ("matka silnego plemienia") i Chryzotemis ("zoty ad"). 2. Ta staroytna opowie poczona zostaa z legend o sporze midzy zywalizujcymi dynastiami na Peloponezie. Klitajmestra bya dziedziczk spartaskiego tronu, Spartanie za utrzymuj, e ich przodek 7j,ndareus wynis Agamemnona na tron mykeski, co wiadczyoby o zwycistwie odniesionym przez nich w wojnie przeciw Mykenom w Amyklaj, gdzie czczono zarwno Agamemnona, jak i Klitajmestr. 3. Zeus Agamemnon ("bardzo stanowczy Zeus") by to zapewne tytu boski nie tylko krlw mykeskich, lecz rwnie krlw Lapersaj i Klazomenaj, a prawdopodobnie take krlw osiedli danajskich lub achajskich nad rzek Egiptem - ktrej nie naley myli z Nilem. Rzeka Egipt wymieniona jest w Ksidze Jozuego (XV.4) jako granica midzy Egiptem i Palestyn. Dalej na pnoc wzdu wybrzea znajdoway si w Aszkalonie i w pobliu Tyru osiedla danajskie lub achajskie (zob.169f). 4. Dzie Lrzynasty, rwnie i w Rzymie obchodzony jako dzie witeczny zwany Idami,

odpowiada peni ksiyca w czasach, gdy miesic kalendarzowy by zwyczajn lunacj. Jak si ' zdaje, ofiary krlewskie skadano zawse w czasie peni. Wedug legendy flota grecka powracajca pod koniec roku spod Troi natrafia na burze zimowe. Agamemnon zgin wobec tego w styczniu, a nie w czerwcu.

113 ZEMSTA ORESTESA a. Orestesa wychowali kochajcy dziadkowie Tyndareus i Leda. W dziecistwie towarzyszy Klitajmestrze i Ifigenii do Aulidy.' Niektrzy jednak opowiadaj, e Klitajmestra wysaa go do Fokidy na krtko przed powrotem Agamemnona, inni za twierdz, e w wieczr morderstwa dziesicioletniego podwczas Orestesa uratowaa szlachetna piastunka Arsinoe albo Laodamia lub Gejlissa, ukadajc do snu w pokoju dzieci krlewskich wasnego syna, by Ajgistos zabi go zamiast Orestesa.2 Inni jeszcze utrzymuj, e siostra jego Elektra, korzystajc z pomocy dawnego wychowawcy ojca, zawina brata w szat haftow#n w dzikie zwierzta i wykrada go z miasta.3 b. Orestes i wychowawca ukrywali si przez pewien czas u pasterzy nad rzek Tanos, dzielc Argolid od Lakonu, po czym wyrusyli na dwr StrofiQs.a, wiernego sojusznika domu Atreusa. Strofios panowa w Kryzie, u podny gry Parnas.4 Polubi on pniej siostr Agamemnona, Astioche

358

113.b-113.f

lub Anaksibi, czy te Kyndragor. W Kryzie znalaz Orestes przedsibiorczego towarzysza zabaw w synu Strofiosa, Pyladesie. Chopak by nieco modszy od niego, ale przyja ich staa si przysowiowa.5 Od starego nauczyciela Orestes dowiedzia si ze smutkiem, e zwnki Agamemnona zostay wyrzucone z domu i pochowane przez Klitajmestr popiesznie, bez nalenych libacji i gazek mirtu, a take, i mieszkacom Myken nie pozwolono wzi udziau w pogrzebie.s c. Ajgistos panowa w Mykenach przez lat siedem jedc rydwanem Agamemnona, zasiadajc na jego tronie, dzierc jego bero, pic w jego ou i tz'wonic jego majtek. Mimo jednak wszystkich tych pozorw wadzy krlewskiej nie by niczym wicej, jak niewolnikiem Klitajmestry, prawdziwej wadczyni Myken.7 Po pijanemu skaka po grobie Agamemnona, kamieniami obrzuca nagrobek woajc: "Przyjd, Orestesie! Przyjd i walcz o swe wa!" pra W rzeczywistoci jednak y w wiecznym strachu przed zemst i nawet otoczony zaufanymi rtranikami przybyymi z zagx'anicy, ani jednej nocy nie zazna spokoju. Ofiarowa wysok nagrod w zocie za gow Orestesa.s d. Elektra bya zarczona ze swym kuzynem Kastorem ze Sparty, dopki nie zgin i nie zosta pbogiem. Najpotniejsi ksita Grecji starali si #

#:# teraz o jej rk, ale Ajgistos si ba, e Elektra urodzi syna, ktry zostanie #`' mcicielem Agamemnona, zapowiedzia wic, e aden zalotnik nie bdzie przyjty. Chtnie zgadziby Elektr okazujc mu nieustpliw wrogo, poniewa si obawia, e potajemnie przepi si z ktrym z dygnitarzy paacowych i urodzi bastarda, ale Klitajmestra, nie majca adnych wyrzu## tw sumienia po zabjstwie Agamemnona, nie chciaa ciga gniewu bogw ## i zabronia mu to uczyni. Pozwolia mu jednak wyda Elektr za mykeskiego chopa, ten za, bojc si Orestesa i bdc cnotliwym z usposobienia; nigdy ' nie doprowadzi do spenienia tego nierwnego zwizku.9 e. Tak oto Elektra, zapomniana przez Klitajmestr, ktra tymczasem urodzia Ajgistosowi troje dzieci, a mianowicie Erigone, Aletesa i drug Helen, ya w haniebnej ndzy pod staym nadzorem. W kocu postanowiono, e jeli nie pogodzi si z losem, jak to uczynia jej siostra Chryzotemis, i nie przestanie publicznie nazywa Ajgistosa i Klitajmestry, ,cudzocami i mor- # dercami", zostanie skazana na wygnanie w jakim odlegym miecie i tam zamknita w lochu, do ktrego nigdy nie dociera wiato dzienne. Elektra gardzia sw siostr Chryzotemis za jej sualczo i niedochowanie wiernoci pamici ojca i potajemnie wysyaa czsto Orestesowi przypomnienia, e zemsta jest jego obowizkiem.lo f. Orestes, ktry tymczasem doszed do wieku mskiego, wybra si do wyroczni delfickiej chcc si dowiedzie, czy powinien zgadzi mordercw ojca. Apollo, upowaniony przez Zeusa, odpowiedzia, e jeli nie pomci Agamemnona, stanie si wyrzutkiem spoeczestwa, zakazany mu bdzie

113.f-113.i

359

wstp do kadej kaplicy i wityni, a ciao jego przere trd tak, e zmieni si w bia bezksztatn mas.l1 Nakazano mu, by odprawi libacj u grobu Agamemnona, zoy na grobowcu lok wosw, po czym, nie wspomagany przez oszczepnikw, wymierzy mordercom zasuon kar. Rwnoczeziie Pytia zapowiedziaa, e Erynie nie wybacz atwo Orestesowi zbrodni matkobjstwa, i dlatego, na polecenie Apollina, wrczya Orestesowi uk z rogu, ktrym mia odpiera ich ataki, gdy stan si zbyt dokuczliwe: Po wykonaniu rozkazw ma wrci do Delf, tam za otoczy go opiek Apollo.'2 g. W smym roku - czy te, jak twierdz inni, po dwudziestu latachOrestes po kryjomu wrci do Myken przez Ateny, postanowiwszy zabi Ajgistosa oraz wasn matk.13 Pewnego ranka zPyladesem u boku stan nad grobem Agamemnona i uciwszy lok wosw wezwa na pomoc Hermesa Podziemnego, patrona ojcostwa. Kiedy zjawia si grupa brudnych niewolnic w zaniedban#ch strojach, by odprawi obrzdy aobne, Orestes skry si w pobliskim zagajniku i stamtd je obserwowa. Poprzedniej nocy nio si Klitajmestrze, e urodzia wa, ktrego zawina w powijaki i karmia piersi. Krzykna prze sen, budzc wszystkich w paacu, i woaa, e w wyssa z jej piersi nie tylko mleko, lecz take krew. Zdaniem wieszczkw, do ktrych zwrcia si o rad, cigna na siebie gniew umarych i oto dlaczego paczki-niewolnice przybyy na grab Agamemnona, by w jej imieniu odprawi libacje, ktre miay przebaga jego ducha. Elektra, bdca w tej grupie, odprawia libacje w swoim imieniu, a nie za matk. Zaniosa do Agamemnona modlitw

o zemst zamiast o wybaczenie i nakazaa Hermesowi, by wezwa Matk Ziemi i bogw Podziemia do wysuchania jej bagania. Zauwaywszy na grobie pukiel wosw, dosza do wniosku, e musz to by wosy Orestesa zarwno dlatego, e tak bardzo byy podobne do jej wasnych, jak i dlatego, e nikt inny nie odwayby si zoy podobnej ofiary.14 h. Miotajc si midzy nadziej i zwtpieniem, prymierzaa sw stop do ladw jego ng w glinie obok grobu, a kiedy je rozpoznaa, Orestes wyszed z ukrycia, dowid jej, e pukiel wosw do niego naley, i pokaza szat, ,w ktrej uratowa si z Myken. Elektra powitaa go radonie i razem zwrcili si do swego przodka, Ojca Zeusa, przypominajc mu, e Agamemnon zawsze darzy go wielkim szacunkiem i e gdyby wymar rd Atreusa w Mykenach, nie pozostaby ju nikt, kto ofiarowaby mu nakazane zwyczajem hekatomby, Ajgistos bowiem czci inne bstwa.15 i. Kiedy,niewolnice opowiedziay Orestesowi sen Klitajmestry, rozpozna siebie w wu i owiadczy, e zaiste odegra rol chytrego wa i utoczy krew z jej podstpnego ciaa. Kaza nastpnie Elektrze uda si do paacu i nie wspomina sowem o ich spotkaniu. On z Pyladesem zjawi si po pewnym czasie i jak to zwykli robi wdrowcy oraz cudzoziemcy, stoje u bramy

360

113.i-113.m

poprosz o udzielenie im gocinnoci. Jeli odwierny ich nie wpuci, naruszenie przez Ajgistosa n#kazw gocinnoci wywoa oburzenie w caym miecie, a jeli ich wpuci, nie omieszkaj si zemci. Wkrtce zastuka Orestes do bram paacu i zapyta o pana lub pani domu. Wysza mu naprzeciw Klitajmestra, ale go nie poznaa. On za udawa, e jest Eolijczykiem z Daulis, ktry przynis ze wiadomoci od niejakiego Strofiosa, spotkanego przypadkiem z#r drodze do Argos, a mianowicie, e syn jej Orestes nie yje, a prochy jego znajduj si w brzowej urnie. Strofios zapytywa, czy ma je przysa do Myken, czy te pochowa w Kryzie.Is j. Klitajmestra natychmiast zaprosia Orestesa do rodka, ukrywajc sw rad przed sub, i posaa star piastunk Gejliss do pobliskiej wityni, by zawoaa Ajgistosa. Gejlissa jednak przejrzaa Orestesa i zmieniajc polecenie swej pani powiedziaa Ajgistosowi, by si radowa, poniewa moe ju sam i bez broni powita tych; ktrzy przynieli dobr nowin, e wrg jego nie yje.1' Nie podejrzewajc niczego, Ajgistos wszed do paacu, gdzie zjawi si wanie, powikszajc zamieszanie, Pylades z brzow urn, i owiadczy Klitajmestrze, i zawiera ona prochy Orestesa, ktre Strofios postanowi odesa do Myken. To rzekome potwierdzenie pierwszej wieci spowodowao, e Ajgistos zrezygnowa z wszelkiej ostronoci. Orestes mg wic bez trudu wycign miecz i go przebi. Wtedy to poznaa Klitajmestra swego syna. Obnaya pier prbujc zmikczy jego serce i przypomnie o synowskich obowizkach, ale Orestes jednym zamachem odci jej gow i pada obok ciaa swego kochanka. Stojc nad zwokami Orestes przemwi do suby paacowej. Pokazujc zakrwawion jeszcze sie, w ktrej zgin Agamemnon, wymownie usprawiedliwia si z zabjstwa Klitajmestry. Przypomnia jej podstpn zbrodni i doda, e Ajgistos ponis kar przewidzian przez prawo dla cudzoocw.'s

k. Nie ograniczy si Orestes do Ajgistosa i Klitajmestry, zabi rwnie ich crk, drug Helen. Pylades za pokona synw Naupliosa, przybyych z odsiecz Ajgistosowi.l9 1. Niektrzy jednak twierdz, e wszystkie te wydarzenia miay miejsce w Argolidzie w trzecim dniu wit Hery, kiedy miaa wyruszy wanie procesja dziewic. Przed zoeniem ofiary Herze Ajgistos przygotowa dla nimf uczt w pobliu ki, na ktrej pasy si konie, i zbiera gazki mirtu, by uple sobie wieniec na gow. Dodaj jeszcze, e gdy Elektra spotkaa Orestesa przy grobie Agamemnona, nie chciaa w pierwszej chwili uwierzy, i ma przed sob dawno utraconego brata, mimo podobiestwa wosw i szaty, ktr jej pokaza. Przekonaa j w kocu szrama na czole, poniewa kiedy, gdy jeszcze jako dzieci. gonili ani, Orestes si polizgn, upad i rozci sobie gow na ostrej krawdzi kamienia. m. Wysuchawszy udzielonych szeptem poucze, uda si Orestes natych-

113.m-113.o

361

miast do otarza, przy ktrym zarzynano wanie byka, i kiedy Ajgistos pochyli si nad wntrznociami zwierzcia, odci mu gow obrzdowym toporem. Tymczasem Elektra, ktrej ofiarowa gow, wywabia Klitajmestr z paacu pod pretekstem, e przed dziesicioma dniami urodzia swemu mowi-wieniakowi syna. Kiedy Klitajmestra,#ciekawa swego pierwszego wnuka, przybya do wiejskiej chaty, czeka tam ju za drzwiami Orestes i zabi j bez najmniejszej litoci.2o n. Inni jeszcze przyznaj, e co-prawda zabjstwo miao miejsce w Argos, twierdz jednak, e Klitajmestra posaa Chryzotemis do grobu Agamemnona z liba#jami, poniewa nio si jej, e Agamemnon, przywrcony do ycia, wyrwa Ajgistosowi bero z doni i wbi je tak mocno w ziemi, e zaczo pczkowa, pucio gazie i rozroso si w drzewo, ktre cieniem swym przesonio ca krain mykesk. Wedug tej relacji Ajgistos i Klitajmestra dali wiar faszywym wiadomociom o przypadkowej mierci Orestesa podczas wycigu rydwanw na Igrzyskach Pytyjskich. Orestes dowodzc swej tosamoci nie mia wcale pokaza Elektrze szramy, pukla wosw czy haftowanej szaty, lecz wasn piecz Agamemnona wycit z opatki z koci soniowej Pelopsa.21 o. Inni wreszcie zaprzeczaj, jakoby Orestes wasnorcznie zabi Klitajmestr, twierdzc, e postawi j przed sdem, ktry skaza j na mier, i jedynym bdem, jaki popeni, jeli w ogle mona to bdem nazwa, byo to, e jej nie broni.22 1. Eurypides, Orestes, 462, i Ifigenia w Aulidzie, 622. 2.Ajschylos, Agamemnon; 877 i nast., oraz Ofiarnice, 732; Eurypides, Elektra, 14 i nast.; Pindar, Odypytyjskie, X1.17 i cholia. 3. Apollodoros, Epitome, VI.24; Eurypides, loc.cit.; 542 i nast.; Ajschylos, Ofiarnice, 232. 4. Eurypides, Elektra, 409-412; Sofokles, Elektra,11 i nast.; Pindar, Odypytyjskie, XI.34-36. 5. Hyginus, Fabulae,117; scholia do Orestesa Eurypidesa, 33, 764 i 1235; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 921; Apollodoros, Epitome, VI.24; Owidiusz, Listy z Pontu,

I11.2.95-98. 6. Eurypides Elektra, 289 i 323-325- Ajschylos, Ofiarnice, 431. 7. Homer, Odyseja, III.305; Eurypides, Elektra, 320 i nast.; 931 i nast.; Sofokles, Elektra, 267 i nast.; 651. 8. Eurypides, Elektra 33, 320 i nast.; 617 i nast.; Hyginus, FabWae, i19. 9. Eurypides, Elektra,19 i nast.; 253 i nast.; 312 i nast. 10. Hyginus, Fabulae, 122; Ptolemeusz Hefajstionos, IV, cyt. przez Focjusza, s. 479; Eux-ypides, Elektra, 60-64; Ajschylos, Ofiarnice,130 i nast.; Sofokles, Elektra, 341 i nast.; 379 i nast.; 516 i nast. # 11. Apollodoros, Epitome, VI.24; Ajschylos Eumenidy, 622, i Ofiarnice 269 i nast. # 12. Sofokles, Elektra, 36-37 i 51-52; Eurypides, Orestes, 268-270; Ajschy:los, Ofiarnice, 1038. 13. Homer, Odyseja, II1.306 i nast.; Hipoteza o "Elektrze" Sofoklesa; Apollodoros, Epitome, V1.25.

362

113.1-113.5

14. Ajschylos, Ofiarnice. I 5. Ajschylos, ibid. 16. Ajschylos, ibid. 17. Ajschylos, ibid. # 18. Hyginus, Fabulae,119; Ajschylos, Eumenidy, 592, i Ofiarnice, 973 i nast. 19. Ptolemeusz Hefajstionos, IV, cyt. przez Focjusza, s. 479; Pauzaniasz, I, 22.6 20. Eurypides, Elektra. 21. Sofokles, Elektra, 326; 417 i nast.; 47-50 i 1223 ze scholiami. 22. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, XI.268.

l. Jest to mit o przeomowym znaczeniu, posiadajcy liczne warianty. fteligia olimpijska powstaa jako kompromis midzy przedhelleskim pierwiastkiem matriarchalnym i patriarchalnym pierwiastkiem helleskim. Rodzina bogw skadaa si pierwotnie z szeciu bogw i szeciu bogi. Do czasu kiedy Atena przysza ponownie na wiat z gowy Zeusa, a Dionizos ponownie urodzony z jego uda zaj miejsce Hestu w Radzie bogw (zob. 27k), trwaa z trudem utrzymywana rwnowaga si, ale potem przewaga mska w kadym sporze midzy bogami zostaa zapewniona i staroytne przywileje bogi mona byo z powodzeniem zakwestionowa. Sytuacja ta znalaza swe odzwierciedlenie na ziemi. 2. Matrylinearne nastpstwo byo jednym z pewnikw przejtych z religu przedhelleskiej. Poniewa kady krl musia by cudzoziemcem panujcym dziki polubieniu dziedziczki tronu, ksita krwi krlewskiej przywykli uwaa matki swe za gwn podpor pastwa, matkobjstwo za za najstraszliws# zbrodni, ktrej nawet wyobrazi sobie nie mona. Wychowani byli na mitach starszej religii, w ktrych witego krla zawsze zdradzaa ona bogii, zabija bliniak-zastpca i mci wasny syn. Wiedzieli, e syn nigdy nie kara swej cudzoonej matki dziaajcej za penym przyzwoleniem bogini, ktrej suya.

3. O staroytnoci mitu Orestesa wiadczy jeg przyja z Pyladesem, z ktrym cz go zupenie takie same stosunki, jakie czyy Tezeusza i Pejritoosa. W wersji archaicznej by on niewtpliwie ksiciem fokijskim zabijajcym obrzdowo Ajgistosa z kocem smego roku jego panowania i obejmujcym po nim tron po polubieniu Chryzotemis, crki Klitajmestry. 4. U Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa przetrway inne lady przekazw z wersji archaicznej. A;jgistos ginie podczas wita bogini mierci, Hery, w chwili gdy cina gazki mirtu. Jego gowa,podobnie jak gowa byka Minosa, spada pod uderzeniem obrzdowego toporu. Uratowanie Orestesa ("grala") w szacie "haftowanej w dzikie zwierzta" przez Gejliss i pobyt wychowawcy wrd pasterzy z Tanos przypominaj rozpowszechnion opowie o ksiciu krwi kPlewskiej, zawinitym w szat, porzuconym "na grze" i zdanym na ask dzikich zwierzt, kt#rym zaopiekowali si pasterze po rozpoznaniu w kocu jego szaty, podobnie jak w micie o Hippotoosie (zob. 49a). Zastpienie ofiary krlewskiej synem Gejlissy odnosi si prawdopodobnie do tego etapu w historu religu kiedy dziecko dorocznie skadane w ofierze w zastpstwie krla nie pochodzio ju z klanu krlewskiego. 5. W jakiej wic mierze mona przyj gwne zarysy opowieci podane przez dramaturgw attyckich Chocia wydaje si rzecz nieprawdopodobn, by Erynie zostay bezpodstawnie wprowadzone do mitu bdcego, podobnie jak mit o Alkmeonie i Eryfile (zob. 107d), nauk moraln ostrzegajc przed najmniejszym nieposuszestwem wobec matki, zranieniem jej czy obraeniem przez syna jest jednak rzecz rwnie nieprawdopodobn, by Orestes zabi Klitajmes~ tr. Gdy# tak postpi, Homer niewtpliwie wspomniaby o tym i nie nazwaby go "podobnym bogom" 9 Homer stwierdza jedynie e Orestes zabi Ajgitosa i urzdzi styp dla niego i dla znienaw#dzonej matki (Odyseja, III.306 i nast.). Kronika paryjska podajc wyrok skazujcy Orestesa rwnie nie wspomina o matkobjstwie. Nalay wobec tego przypuszcza, e prawdziw

113.5-114.a

363

wersj zachowa Serwiusz, a mianowicie, e Orestes po zabiciu Ajgistosa przekaza jedynie Klitajmestr sdowi ludowemu, a wic postpi tak, jak to znamiennie zaleca #ndareus w Orestesie Eurypidesa (496 i nast.). Wedug starego systemu religijnego wystarczyo jednak powstrzyma si od wystpienia w obronie matki, bez wzgldu na to, jak wielk zbrodni popenia, by cign na siebie uwag Erynu. 6. Wyglda wic na to, e ten bardzo rozpowszechniony mit dawa matce tak siln pozycj w wypadku jakiegokolwiek sporu rodzinnego, i kapani Apollina i zrodzonej z Zeusa Ateny (zdrajczyni starej religii) postanowili spraw przemilcze. Uczynili to nie tylko kac Orestesowi odda Klitajmestr pod sd, lecz rwnie przedstawiajc go jako zabjc matki, a nastpnie zapewniajc mu uniewinnienie w najbardziej szanowanym sdzie Grecji przy poparciu Zeusa i osobi#tej interwencji Apollina, ktry w podobny sposb zachci Alkmeona do zabicia swej zdradzieckiej matki, Eryfile. Kapani pragnli na zawsze rozprawi si z dogmatem religijnym goszcym, e macierzystwo jest bardziej boskie od ojcostwa. 7. W zrewidowanej wersji maestwo patrylokalne i dziedzicznie patrylinearne s czym oczywistym. Erynie za zostay skutecznie zlekcewaone. Elektra, ktrej imi ("bursztyn") wiadczy o paternalistycznym kulcie Hyperborejskiego Apollina, wypada korzystnie w zestawieniu z Chryzotemis, ktrej imi jest przypomnieniem, e koncepcja prawa matriarchalnego wci jeszcze bya uznawana w przewaajcej czci krajw greckich i ktrej,ulego" wobec matki uchodzia dotd za dowd nabonoci i szlachetnego charakteru. Elektra jest "cakowicie po stronie ojca", podobnie jak urodzona przez Zeusa Atena. Co wicej, Erynie zawsze wystpoway jedynie w obronie interesw matki i Ajschylos naciga tekst, kiedy mwi o Eryniach mszczcych krew ojca (Ofiarnice, 283-284). Niezwykle miao postpi sobie Apollo groc trdem Orestesowi, jeli nie zabije swej matki, albowiem karanie trdem albo leczenie go byo od dawna wyczn

prerogatyw Biaej Bogini Leprei, czyli Alfito (White Goddess, rozdz. 24). W konsekwencji nie wszystkie Erynie posuszne s delfickiemu wyrokowi Apollina, i Eurypides stara si uagodzi kobiece audytorium pozwalajc Dioskurom na uwag, e nakazy Apollina byy bardzo nierozsdne (Elektra,1246). 8. Powane rozbienoci w przedstawieniu sceny rozpoznania i podstpu, za pomoc ktrego Orestes zabij a Ajgistosa i Klitajmestr, s ciekawe tylko jako dowd, e dramaturgowie klasyczni nie czuli si zwizani tradycyjnymi przekazami. Podawali now wersj antycznego mitu. Zarwno Sofokles, jak i Eurypides prbowali udoskonali wersj Ajschylosa, ktry j pierwszy sformuowa, nadajc akcji cechy bardziej prawdopodobne.

114 SD NAD ORESTESEM a. Mieszkacy Myken, ktrzy dopomogli Orestesowi w ty>#t niesychanym przedsiwziciu, nie pozwolili, by zwoki Klitajmestry i Ajgistosa leay w miecie, lecz pochowali je w pewnej odlegoci ol murw.l Tej nocy Orestes i Pylades trzymali stra przy grobie Klitajmestry, by nikt go nie rozgrabi, ale podczas ich czuwania pojawiy si wowose, psiogowe Erynie o skrzydach nietoperzy, wywijajc batami. Doprowadzony do rozpaczy ich wciekymi napadami, przeciw ktrym niewiele mg zdziaa rg z koci Apollina, Orestes pad na ziemi i owinwszy gow skrajem szaty, przez sze dni nie my si i nic nie jad.

364

114.b-114.e

b. Stary Tyndareus przyby ze Sparty, oskary Orestesa o matkobjstwo i wezwa wodzw mykeskich, by go osdzili. Wyda rozporzdzenie, by do rozstrzygnicia sprawy nikt nie rozmawia z Orestesem i z Elektr, odmawiajc im schronienia, ognia i wody. Nie mg wic Orestes nawet um# swych splamionych krwi rk. Ulice Myken wypenili uzbrojeni obywatele, Ojaks za, syn Naupliosa, wykorzystywa z radoci sposobn chwil, by znca si nad dziemi Agamemnona.2 c. A tymczasem obadowany skarbami Menelaos wyldowa w Nauplii, gdzie jeden z rybakw powiedzia mu, e Ajgistos f Klitajmestra zostali zamordowani. Posa wic Helen, by sprawdzia te wieci w Mykenach, kaza jej jednak wyruszy noc, aby krewni tych, ktrzy zginli pod Troj, jej nie ukamienowali. Helena, wstydzc si publicznie opakiwa siostr, sama bowiem spowodowaa wicej przelewu krwi sw wiaroomnoci, zwrcia si do Elektry pielgnujcej cierpicego Orestesa: - Prosz ci, siostrzenico, we ten pukiel moich wosw i z go na grobie Klitajmestry po odprawieniu libacji dla jej duszy. Elektra widzc, e prna Helena odcia jedynie koniuszki wosw odmwia. - Polij sw crk Hermion - odpowiedziaa sucho. Wywoaa wic Helena Hermion z paacu: #ermiona bya dziewicioletni

dziewczynk, kiedy jej matka ucieka z Parysem, a Menelaos odda j pod opiek Klitajmestrze po wybuchu wojny trojaskiej, natychmiast jednak poznaa sw matk i posusznie udaa si na grb Klitajmestry.3 d. Menelaos wkroczy wwczas do paacu, gdzie powita go jego ojczym Z#ndareus w gbokiej aobie. Ostrzeg go, by nie postawi nogi na ziemi spartaskiej, pki nie ukarze swego siostrzeca zbrodniarza i jego siostry. Tyndareus uwaa, e Orestes powinien by zadowoli si tym; e jego wspobywatele skazali Klitajmestr na wygnanie. Gdyby zadali jej mierci, winien by wstawi si za ni. Wobec obrotu, jaki sprawy przyjy, naley ich przekona, e nie tylko Orestes, ale i Elektra, ktra go judzia, musz by ukamienowani za matkobjstwo. e. Nie chcc obrazi Z#ndareusa, Menelaos doprowadzi do wyroku skazujcego. Na skutek wymownej obrony samego Orestesa, ktry by obecny w sdzie, i poparcia Pyladesa (ktrego Strofios wyrzek si za udzia w sprawie) sdziowie zamienili wyrok mierci na samobjstwo. Pylades wyprowadzi Orestesa pozostajc szlac`itetnie u boku przyjaciela i Elektry, z ktr by zarczony. Owiadczy, e skoro musz umrze wszyscy troje, powinni wpierw ukara Menelaosa za jego tchrzostwo i nielojalno zabijajc Hele, # winowajczyni wszystkich klsk, ktre na nich spady. Elektra czekaa za murami miasta, by przechwyci Hermion powracajc od grobu Klitajmes- , try i zatrzyma j jako zakadnika, Orestes za i Pylades weszli do paacu, ukrywszy miecze pod szatami, i schronili si koo gwnego otarza udajc ;

114.e-114.h

365

bagalnikw. Obok otarza siedziaa Helena przdc wen na purpurow szat, ktr miaa zoy, jako dar, na grobie Klitajmestry. Daa si zwie lamentom obu przyjaci i podesza, by ich powita, a wwczas obaj wyjli miecze i gdy Pylades odpdza frygijskich niewolnikw, Orestes usiowa j zabi. Apollo jednak na rozkaz Zeusa spowi j w chmur i unis na Olimp, gdzie otrzymaa niemiertelno i wraz ze swymi brami Dioskurami opiekuje si eglarzami w tarapatach.4 f. Elektra tymczasem schwytaa Hermion, zaprowadzia j do paacu i zabarykadowaa wejcie. Menelaos widzc, e crce grozi mier, nakaza natychmiast przystpi d akcji ratunkowej. Jego ludzie wyamali drzwi i w chwili gdy Orestes mia wanie podpali paac, zabi Hermion i zgin od wasnego miecza lub od pomieni, zjawi si opatrznociowo Apollo, wyrwa agiew z doni Orestesa i odpdzi wojownikw Menelaosa. W nabonej ciszy wywoanej pojawieniem si boga Apollo nakaza Menelaosowi polubi drug on, zarczy Hermion z Orestesem i powrci na tron spartaski. Od chwili interwencji bogw nie wlno mu si zajmowa spraw zabjstwa Klitajmestry.5 g. Z gazk oliwn przybran wen i szkaplerzem wiadczcym, e jest pod opiek Apollina, wyruszy Orestes do Delf, wci jeszcze przeladowany przez Erynie. Pytia z przeraeniem patrzya na splamionego krwi ociekajc z nie umytych rk bagalnika skulonego na marmurowych stopniach i na ohydn watah czarnych Erynii drzemicych za jego plecami. Apollo jednak, ktry kaza Orestesowi odwanie stawia czoo czekajcym go cierpieniom, doda Pytii otuchy obiecujc, e wystpi jako obroca Orestesa. Czeka go

okres pobytu na wygnaniu, po czym musi dotrze do Aten, obj staroytny posg Ateny, ktra, jak to przewidzieli Dioskurowie, ochroni go w egid z wizerunkiem Gorgony i anuluje kltw.6 Erynie spay jeszcze mocno, gdy Orestes prowadzony przez Hermesa wymkn si z wyroczni, ale duch Klitajmestry wszed do sanktuarium wypominajc Eryniom czste libacje na ich cze i ponure uczty o pnocy, ktre zamordowana krlowa dla nich urzdzaa. Ruszyy wic ponownie w pocig nie zwaajc na gniew Apollina grocego, e je przeszyje strzaami ze swego uku.7 h. Wygnane Orestesa trwao jeden rok; tyle czasu musi upyn, zanim zabjcy wolno wrci midzy swych wspobywateli. Przexnierza pGalekie ldy i morza, przeladowany przez niezmordowane Erynie, nieustannie oczyszczajc si krwi wi i wod rzek. Obrzdy te jednak nie mogy powstrzyxna jego przeladowczy na duej ni godzin, tote wkrtce postrada zmysy. Hermes pocztkowo zaprowadzi go do Trojzeny, gdzie zamieszka w budynku zwanym obecnie Namiotem Orestesa, stojcym naprzeciw sanktuarium Apollina. Dziewiciu Trojzeczykw oczycio go przy #vitej Skale w pobliu wityni Wilczej Artemidy wod ze rda Hippokrene i krwi zwierzt ofiarnych. Odwieczne drzewo laurowe stoi w miejscu,

366

114.h -114.n

w ktrym pochowano ofiary, a potomkowie tych dziewiciu mw co roku w okrelonym dniu ucztuj w Namiocie.e i. Naprzeciw wyspy Kranae, o tr#y mile od Gytionu, stoi niegadzony kamie zwany Gazem Zeusa Wybawcy, na ktrym usiad Orestes i chwrlowo zosta wybawiony z obdu. Podobno by rwnie oczyszcony w siedrniu rzekach w pobliu italskiego Regium, gdzie wybudowa wityni#, w trzech rzekach wpadajcych do trackiego Hebros i w Orontesie przepywajcym obok Antiochii.# j. Na sidmej mili gocica prowadzcego z Megalopolis do Messene, po lewej stronie, pokazuj sanktuarium Obkanych Bogi - jest to tytu Eryniiktre zesay atak szau na Orestesa. Pokazuj rwnie may kopczyk, na szczycie ktrego znajduje si palec wyrzebiony z kamienia, kopczyk ten zwa#y jest Grobowcem Palca. Oznacza on miejsce, w ktrym Orestes, doprowadzony do rozpaczy, odgryz sobie palec, by przebaga czarne boginie. Niektre z nich stay si wwczas biae i wtedy wanie Orestes odzyska zdrowie. Ogoliwszy gow w pobliskim sanktuarium zwanym Ake, zoy ofiar za grzech czarnym boginiom i ofiary dzikczynne biaym. Obecnie istnieje zwyczaj skadania im ofiar jednoczenie z ofiarami dla Charyt.'o k. Ptem zamieszka Oreste pord Azanw i Arkadyjczykw na Rwninie Parrazyjskiej, ktra wraz z ssiednim miastem, zwanym dawniej Orestazjon po swym zaoycielu Oresteusie, synu Likaona zmienia nazw na Orestejon. Niektrzy jednak utrzymuj, e Orestejon zwane byo dawniej Azani i e Orestes przyby tam dopiero po wizycie w Atenach. Inni jeszcze twierdz, e cay okres wy#nania spdzi w Epirze, gdzie zaoy Orestesowe Argos i uyczy swego lmienia Orestom Parorajskim, Epirejczykom zamieszkujcym pagrkowate podna Gr Iliryjskich." 1. Po upywie roku pryby Orestes do Aten, gdzie panowa wwczas jego rodak Pandion, czy te, jak twierdz niektrzy, Demofoont. Natychmiast uda

si do wityni Ateny na Akropolu, usiad i obj posg. Wkrtce przybyy zdyszane Erynie, ktre straciy jego lad, kiedy przeprawia si przez Przesmyk. Pocztkowo nikt nie chcia go przyj uwaajc, e jest znienawidzony przez bogw, ale z czasem niektrzy nabrali miaoci i zaczli go zaprasza do swych domw, gdzie siada przy osobnym stole i pi wino z osobnej czary. '2 m. Do Erynii, ktre ju zaczy go oskara przed Ateczykami, wkrtce przyczy si Z#ndareus ze sw wnuczk Erigone, crk Ajgistosa i Klitajmestry. Niektrzy twierdz, e by z nimi rwnie Perilaos, syn Ikariosa, kuzyn Klitajmestry. Lecz Atena, do ktrej supiikacje Orestesa dotary za porednictwem Skamandra, popieszya do Aten, zaprzysiga najszlachetniejszyh obywateli jako sdziw i zwoaa Areopag, by osdzi ten przypadek zabjstwa, drugi, jaki si dotd znalaz na jego wokandzie.'3 n. Rozprawa odbya si we waciwym czasie, Apollo stan jako obroa, najstarsza za z Erynu jako oskarycielka publiczna. W obszernej mowie

114.n -114.o

367

Apollo odebra wszelkie znaczenie macierzystwu utrzymujc, e kobieta jet niczym wicej jak bezwadn bruzd, w ktrej mczyzna zasiewa swe ziarno, i e Orestes w peni by usprawiedliwiony dokonujc swego uczynku, ponie= wa ojciec jest jedynym rodzicem godnym tej nazwy. Kiedy gosy okazay si rwno podzielone, Atena opowiedziaa si cakowicie po stronie ojca, oddajc swj gos na korzy Orestesa. Tak wic, uniewinniony zaszczytnie, powrci uradowany do Argolidy przysigajc, e do koca ycia bdzie wiernym sojusznikiem Aten. Erynie jednak gono opakiway obalenie staroytnego prawa przez parweniuszowskich bogw, Erigone za powiesia si z rozpaczy.14 o. O dalszych dziejach Heleny zachoway si trzy sprzeczne relacje. Wedug pierwszej miao si speni proroctwo Proteusza i Helena wrcia do Sparty, by y u boku Menelaosa w pokoju, dostatku i pomylnoci do chwili, gdy oboje trzymajc si za rce udali si na Pola Elizejskie. Wedug drugiej obQje wyruszyli do Tauryjczykw, gdzie Ifigenia powicia ich Artemidzie. Wedug trzeciej Polikso, wdowa po krlu rodyjskim Tlepolemosie, pomcia jego mier posyajc kilka swoich suebnic, ktre, przebrane za Erynie, powiesiy Helen.l'

1. Pauzaniasz, II.16.5 2. Eurypides, Orestes. 3. Homer, Odyseja, III.306 i nast.; Apollodoros, Epitome,111.3; Eurypides, ibid. 4. Eurypides, ibid. 5. Eurypides, lbid. 6.Hyginus, Fabulae,120; Ajschylos, Bagalnice,1034 i nast.; Eumenldy, 34 i nast.; 64 i nast.;166-167; Eurypides, Elektra,1254-1257. 7. Ajschylos Eumenidy, 94 i nast.;106-109;179 i nast. 8.Asklepiades cyt. przez scholiast Orestesa Eurypidesa,1645; Ajschylos, Eumenidy,

235 i nast.; 445 i nast.; Pauzaniasz, II.31.7 i 11. 9.Pauzaniasz, III.22.1; Varro cyt. przez Probusa, O Slelankach Wergiliusza, I.4; wyd. Keil; Lampridius, ywot Heliogabala, VII, s. 809; Libanios, XI. 366d. 10. Pauzaniasz, VIII.34.1-2. 11. Eurypides, Orestes,1645-1647, i Elektra,1254 i nast.; Pauzaniasz, V111.3.1; Stefan z Bizancjum pod hasem "Azania"; Strabon, VII.7.8. 12. Scholia do Rycerzy Arystofanesa, 95; Acharnericzycy, 960; Kronika paryjska, 40 i nast.; Tzetzes, O Likofronle,1374; Ajschylos, Eumenidy, 235 i nast.; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 947 i nast. 13. Apollodoros, Epitome, VI.25; Pauzaniasz, V111.34.2; Ajschylos, Eumenidy, 397, 470 i nast.; 681 i nast. 14. Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 961 i nast.; Ajschylos Eumenidy, 574 i nast.; 734 i nast.; 778 i nast.; Etymologlcum magnum, s. 42, pod hasem "Aiora". 15. Homer, Odyseja, IV.561; Ptolemeusz Hefajstionos, IV; Pauzaniasz, III.19.l.

368

114.1-114.6

I. Przekaz o Eryniach Klitajmestry, ktre doprowadziy Orestesa do ob#du, nie moe by zlekcewaony jako wymys dramaturgw attyckich. Powsta zbyt wczenie i to nie tylko w Grecji, lecz i w Wielkiej Grecji. Jednake podobnie jak przestpstwo Edypa, za ktre Erynie zaszczuy go na mier, nie polegao na tym, e zabi sw matk, lecz e nieumylnie doprowadzi do jej samobjstwa (zob.105k), tak te Orestes dokona mofderstwa jedynie porednio, a mianowicie nie speni obowizku synowskiego nakazujcego mu przeciwstawi si wyrokowi mierci wydanemu przez Mykeczykw. Sd atwo byo przekona, czego dowiedli wkrtce Menelaos i Tyndareus uzyskujc wyrok mierci dla Orestesa. 2. Erynie byy personifikowanymi wyrzutami sumienia, podobnymi do tych, ktre dotd jeszcze w pogaskiej Melanezji mog zabi czowieka, ktry pochopnie lub nieumylnie zamie tabu. Czowiek taki albo oszaleje i skoczy z palmy kokosowej, albo te, tak jak Orestes, zawinie gow w szat i nie bdzie przyjmowa strawy ani napoju, a umrze z godu, i dzieje si tak, nawet jeli nikt nie wie o jego winie. Taki sam los spotkaby Pawa w Damaszku, gdyby nie zjawi si na czas Ananiasz (Dzieje Apostolskie, IX.9 i nast.). Powszechnie stosowan w Grecji metod oczyszczenia si od przelewu krwi ludzkiej byo ofiarowan# wini i podczas gdy duch ofiary apczywie chepta krew winowajca my si w wodzie biecej, goli gow, by zmieni wygld, i udawa si na jeden rok na wygnanie mylc w ten sposb trop przed mciwym duchem. Dopki nie dopeni tego obrzdu oczyszczenia, ssiedzi unikali go, jako czowieka przynoszcego nieszczcie, i nie pozwalali mu wchodzi do swych domw, spoywa strawy, obawiajc si, by sami nie zostali zapltani w jego perypetie. Musia te liczy si z krewnymi zabitego, w wypadku gdyby duch od nich zada pomszczenia zbrodni. Krew matki jednak pocigaa za sob tak potn kltw, e zwyczajne oczyszczenie w takim wypadku nie wystarczao. Najbardziej kracowym sposobem oczyszczenia, poza samobjstwem, byo odgryzienie sobie palca. Tego rodzaju samookaleczenie okazao si chyba czciowo przynajmniej skuteczne w przypadku Orestesa. Podobnie Herakles pragnc przebaga rozgniewan Her odgryz sobie palec, chocia pniej utrzymywano, e straci go w walce z Lwem Nemejskim (zob. 123e). W niektrych okolicach mrz poudniowych zawsze odcina si staw palca po mierci bliskiego krewnego, nawet

jeli umar on mierci naturaln. W Eumenidach (397 i nast.) Ajschylos najwidoczniej ukrywa przekaz, e Orestes uciek na Troady i mieszka, nie trapiony przez Eumenidy, pod ochron Ateny na asze piaskowej powstaej nad Skamandrem i wobec tego nie podlegajcej kltwie (zob.107e). Inaczej po co by wspominana bya Troada? 3: Libacje z wina zamiast krwi i ofiarowanie krtkich skrawkw wosw zamiast caej czupryny byy poprawkami wprowadzonymi w czasach klasycznych do obrzdu przebagania, ktrego znaczenie zostao ju zapomniane; podobnie jak wspczesny nam zwyczaj wkadania czarnych strojw na znak aoby nie wie si-ju w naszej wiadomoci ze staroytnym zwyczajem oszukiwania duchw przez zmian powszedniego wygldu. 4. Poetycka opowie Eurypidesa o tym, co zdarzyo si w Mykenach po powrocie fieleny i Menelaosa, nie zawiera adnych elementw mitycznych poza dramatyczn apoteoz Heleny. Helena jako bogini ksiyca zostaa patronk eglarzy, na dugo zanim uznano Boskih Bliniakw za konstelacj. Eurypides, podobnie jak Ajschylos, pisa propagandowe #tztwory religijne. Absolucja Orestesa jest upamitnieniem ostatecznego zwycistwa patriarchalizmu i odbywa si w Atenach gdzie Atena - pierwotnie libijska bogini Neith, albo palestyska Anatha, arcymatriarcha, ale obecnie ponownie urodzona z gowy Zeusa i nie uznajca, jak to podkrela Ajschylos, adnej boskiej matki - udziela cichego poparcia nawet bezporedniemu matkobjstwu. Dramaturgowie atescy wiedzieli, e ten rewolucyjny temat nie moe by przyjty w pozostaej czci Grecji, dlatego te Eurypides kae Z#ndareusowi, jako przedstawicielowi Sparty, gorco domaga si mierci Orestesa, Dioskurowie za potpiaj Apollina, ktry nakoni do zbrodni.5. Imi Orestesa, ,gral", powizao go z dzik, grzyst okolic Arkadu, ktrej zapewne nie odwiedzi aden krl Myken. 6. Rne wersje mierci Heleny podawane s z rozmaitych powodw. Pierwsza ma tumaczy

114.6-115.c

369

kult Heleny i Menealosa w Terapnaj, druga jest dramaturgiczn odmian opowieci o pobycie Orestesa w Taurydzie (zob.116a-g), trzecia uzasadnia kult rodyjski Heleny Dendritis - "Heleny Drzewnej", bdcej t sam postaci, co Ariadna i druga Erigone (zob. 79.2 i 88.10). Rwnie i ta Erigone zostaa powieszona.

115 USPOKOJENIE ERYNII a. Z wdzicznoci za uniewinniajcy wyrok Orestes powiei Atenie Wojowniczej otarz, Erynie jednak groziy, e jeli wyrok nie zostanie zmie- r niony, spuszcz a ziemi wytoczon z ich serca kropl krwi, ktrra spali plony i zabije wszystkie dzieci at#skie. Atenie udao si# jednak zaagodzi ich gniew pochlebstwem. Owiadczya, e s znacznie od niej mdrzejsze, i podsuna im myl, by osiedliy si w grocie pod Atenami, gdzie z pewnoci zbior wok siebie wicej czcicieli ni w jakimkolwiek innym miejscu. Powicone im bd otarze domowe, nalene bstwom Podziemia, jak te ofiary skadane bez alkoholu, libacje przy pochodniach, pierwociny ofiaro-

wane po spenieniu maestwa lub po narodzinach dziecka, a nawet otrzymaj miejsce w Erechtejonie. Jeli przyjm zaproszenie, obiecuje, e na mocy jej rozkazu dom, w ktrym odmwi im zoenia czci, nie zazna nigdy pomylnoci. One jednak musz w zamian zobowiza si, e bd przywoyway sprzyjajce wiatry dla jej okrtw, ziemiom dadz urodzajno, a jej ludowi podno, a take wytpi bezbonych, dziki czemu bdzie moga bez zastrzee przyznawa Atenom zwycistwo w wojnach. Po krtkim namyle Erynie askawie przyjy propozycj. b. Z wyrazami wdzicznoci, yczeniami pomylnoci i zaklciami przeciw niszczcym wiatrom, suszy, zarazom i zdradzie Erynie zwane odtd askawymi, czyli Eumenidami, poegnay Aten, a lud jej odprowadzi je w procesji z pochodniami, w ktrej udzia wzia modzie, matrony i staruchy (w purpurowych szatach, niosc staroytny posg Ateny), do wejcia do gbokiej groty na poudniowo-wschodnim skraju Areopagu. Tu zoono im stosowne ofiary, po czym wkroczyy do groty, ktra obecnie jest zarwno wieszczym sanktuarium - tak jak sanktuarium Tezeusza - jak i mieyscem schronienia dla bagalnikw.l c. Ale tylko trzy Erynie przyjy szlachetn ofert Ateny, pozostae nadal trapiy Orestesa, a s ludzie, ktrzy przecz nawet temu, jakoby Eumenidy byy kiedykolwiek Eryniami. Orestes pierwszy nazwa Erynie "Eumenidami'# w rok po swej miaej przygodzie na Chersonezie taurydzkim, kiedy to udao mu si ostatecnie przebaga ich wcieko hekatomb czarnych owiec pod Karnej. Zwae rwnie Eumenidami w Kolonos, gdzie adnemu czowie-

37U

115.c-115.2

kowi nie wolno wej do ich staroytnego gaju, a take w Kerynei achajskiej, gdzie Orestes pod koniec ycia powici im nowe sanktuarium.2 d. W grocie askawych w Atenach - do ktrej dostp zamknity jesl#edynie dla powtrnie naznaczonych losem, czyli dla ludzi, ktrzy przedwczenie, za ycia, byli opakiwani jako zmarli - Eumenidy na trzech wizerunkach nie maj ju tak strasznych twarzy, jak stojcy obok nich bogowie Podziemia, Hades, Hermes i Matka Ziemia. Tutaj ci, ktrych Areopag uniewinni po dokonaniu zabjstwa, skadaj w ofierze czarne zwierz. Zgodnie te z obietnic Ateny przynosz im tu liczne inne ofiary i kada z trzech nocy wyznaczanych co miesic przez Areopag do wysuchania spraw o zabjstwo jest# powicona jednej z nich.3 e. Obrzdy ku czci askawych dopeniane s w ciszy, dlatego te kapastwo ich jest dziedziczne w klanie Hesychidw, ktrzy skadaj wstpn ofiar z tryka swemu przodkowi Hesychosowi w jego kaplicy herosa za Dziewicioma Bramami.4 f. Eumenidy otrzymay rwnie otarz domowy we Flii, maym miasteczku attyckim. W pobliu Titane, na drugim Brzegu rzeki Asopos, powicono im gaj wiecznie zielonych dbw. Podczas dorocznego wita we Flii skadane s im w ofierze brzemienne owce, dokonywane libacje wody miodowej, a zamiast wiankw mirtowych wkada si wianki z kwiatw. Podobne obrzdy odbywaj si przy otarzu N#jr stojcym pod goym niebem w zagajniku dbowym.5 1. Pauzaniaz,1.28.5-6; Porfiriusz, Ojaskiniach i nimfach, 3; Eurypides, Elektra,1272; Arystofanes, Rycerze,1312; Ajschylos, Eumenidy, 778-1047.

2.Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 968 i nast.; komediopisarz Filemon cyt. przez scholiast Edypa w Kolonie Sofoklesa, 42; Hipoteza Eumenid Ajschylosa; Pauza# niasz, V11.25.4; Sofokles, Edyp w Kolonie, 37 i 42-43. 3.Hesychios pod hasem "Deuteropotmoi" ; Polemon cyt. przez scholiast Sofoklesa, loc. cit. i 89; Pauzaniasz, I.28.6; Scholia do Przeciw Timarchosowi Ajschinesa,1.188c; Lukian, O sali,18; Ajschylos, Eumenidy, 705. 4. Hesychios pod hasem "Hesychidae". 5. Pauzaniasz, I.31.2 i II.11.4.

1. Krew "utoczona z serc Erynii", ktra miaa sprowadzi nieszczcie na Ateny, jest prawdopodobnie eufemistycznym okreleniem krwi menstrualnej. Od niepamitnych czasw wiedmy pragnce rzuci urok na dom, pole lub stodo biegay w okresie menstruacji nago wok obiektu, w kierunku przeciwnymi ni wskazwki zegara, okrajc go dziewi razy. Urok ten, najgroniejszy dla plonw, byda i dzieci podczas zamienia ksiyca, by zupenie nie do zwalczenia, jeli wiedma bya dziewic przechodzc pierwszy raz menstruacj. 2. Komediopisarz Filemon mia racj kwestionujc identyfikowanie przez Ateczykw Erynu z Eumenidami. Zgodnie z opini najbardziej szanowanych autorytetw istniay tylko trzy Erynie: l#zyfona, Alekto i Megajra (zob. 3 lg), mieszkajce stale w Erebie, a nie w Atenach. Miay one psie gowy, skrzyda nietoperzy i wosy z wy, Eumenidy natomiast, jak podkrela Pauzaniasz,

115.2-116.j

371

pokazywano w postaci czcigodnych matron. W rzeczywistoci to, co Ajschylos przedstawia jako propozycj Ateny, stanowio ultimatum kapanek Ateny zrodzonej z Zeusa, przedoone kapankom Eumenid - staroytnej potrjnej bogini Aten - goszce, e jeli nie uznaj noweg pogldu na wyszo ojcostwa nad macierzystwem i nie zgodz si dzieli swej groty z takimi mskimi bstwami podziemnymi, jak Hades i Hermes, zostanie im odebrany wszelki kult i strac tradycyjne pierwociny. 3. Ludziom powtrnie napitnowanym losem zabroniony by wstp do groty bogi Podziemia, poniewa mogy si obrazi, e ich poddani wci jeszcze chodz swobodnie po ziemi. Podobne zakopotanie wzbudzali w Indiach ludzie budzcy si z letargu w drodze na stos pogrzebowy. W ublegym wieku, jak podaje Rudyard Kipling, oficjalnie nie uznawano ich istnienia i chykiem wywoono ich do wiziennej kolonii zmarych. Wiecznie zielony db, zwany rwnie dbem kermesz, poniewa# ywia si na nim koszenila, uwaana dawniej za jagody, z ktrych Grecy sporzdzali barwnik szkaratu, by drzewem bliniaka-zastpcy, zabijajcego witego krla, i wobec tego nalea do gaju Eumenid. Ofiarowanie brzemiennych owiec, miodu i kwiatw miao nakoni je do oszczdzenia reszty trzody w czasie kocenia si, do sprzyjania pszczoom i wikszenia soczystoci pastwisk. 4. Mimo wstawiennictwa Ateny i Apollina, Erynie nadal przeladoway Orestesa, z czego wynikaoby, e w pierwotnym micie udawa si on do Aten i Fokidy dla dopenienia obrzdu oczyszczenia, a#e. bez powodzenia. Podobnie w micie o Eryfile Alluneon daremnie wybra si do Psofis i Tesproqt. Poniewa nie wiadomo, by Ores,tes zazna spokoju na asze piaskowej jakiej rzeki (zob. 107e) - poza by moe Skamandren#' (zob. 114.2) - zmar zapewne na Chersonezie Taurydzkim lub pod Brauron (zob.116.1).

116 IFIGENIA U TAURYJCZYKW a. Nadal cigany przez Erynie, ktre nie day posuchu wymownym argtzmentom Ateny, zrozpaczony Orestes uda si do Delf i tam pad na podog wityni, groc, e odbierze sobie ycie, jeli Apollo nie uratuje go przed ich biczami. Pytia w odpowiedzi kazaa mu #opyn na pnoc, przez Bosfor i Morze Czarne, a utrapienia jego si skocz, gdy wykradnie staroytny drewniany posg Artemidy z jej wityni na Chersonezie Taurydzkim i przywiezie go do Aten lub, jak twierdz niektrzy, do Argolidy.l b. Krlem Tauryjczykw by szybkonogi Toas, syn Dionizosa i Ariadny, ojciec Hypsipyle. Lud ten, pochodzenia scytyjskiego, nazw sw zawdzicza przypadkowi, kiedy to Ozyrys zaprzg woy (tauroi) i przeora ich ziemi.2 Nadal yje z grabiey, podobnie jak w czasach Toasa. Kiedy wojownik bierze jeca, ucina mu gow, przynosi j do domu i wbija na wysoki pal nad kominem, aby domostwo znajdowao si pod ochron zabitego czowieka. Kady eglarz z rozbitego okrtu lub zapdzony przez burz do portu zostaje publicznie zoony w ofierze Arte##zie Taurydzkiej. Po wstpnych obrzdach powalaj go pak, a odcit gow przybijaj do krzya. Nastpnie ciao albo pal, albo wrzucaj do morza ze skay, na szczycie ktrej stoi witynia Arteniidy. Jeli jednak w ich rce wpadnie jaki ksi zamorski, wwczas zostaje city mieczem przez dziewicz kapank bogini. Ona te wr#t#a jego ciao do witego ognia poncego w boskim gospodarstwie i wyania#cegQ si z Tartaru. Niektrzy jednak utrzymuj, e kapanka kieruje co,prawda obrzdami, dokonuje osobicie przegldu ofiary i cina jej wosy, jednak nie zabija wasnorcznie. Staroytny posg bogini, ktry Orestes mia zabra ze sob, spad z nieba. witynia wsparta jest na wysokich kolumnach, a wchodzi si do niej po czterdziestu stopniach. Otarz z biaego marmuru stale jest splamiony krwi.3 c. Artemida Taurydzka miaa wiele greckich tytuw, midzy innymi bya Artemid Tauropolsk, czyli Tauropole, Artemid Diktynn, Artemid Orti, Toante, Hekate, a dla Latyczykw bya Triwi.4 d. Artemida uratowaa Ifigeni przed mierci ofiarn w Aulidzie spowijajc j w obok i przenoszc na Chersonez Taurydzki, gdzie natychmiast zostaa mianowana arcykapank i otrzymaa wyczne prawo dotykania witego wizerunku. Tauryjczycy nazywali j odtd Artemid lub Hekate albo Orsiloche. Ifigenia nienawidzia ofiar ludzkich, ale posuszna bya bogini.5 e. Orestes i Pylades nic o tym wszystkim nie wiedzieli. Nadal byli przekonani, e Ifigenia zgina pod noem ofiarym w Aulidzie. Popieszyli do krainy Tauryjczykw na okrcie o pidziesiciu wiosach, ktrzy po przybyciu na miejsce pozostawili na kotwicy pod ochron wiolarzy, sami za skryli si w morskiej pieczarze. Mieli zamiar wkra si do wityni po zapadniciu zmroku, ale zaskoczy ich jaki atwowierny pasterz, ktry sdzc, e ma przed sob Dioskurw czy inn par niemiertelnych, pad na ziemi, by

zoy im cze. W teje chwili Orestes znowu dosta ataku szau: zacz becze jak owca, wy jak pies i biorc stado cielt za Erynie, wybieg z pieczary z mieczem w rce i zacz zarzyna zwierzta. Rozczarowany pasterz obezwadni obu przyjaci, po czym na rozkaz Toasa zaprowadzono ich do wityni, gdzie natychmiast mieli by zoeni w ofierze.s f. W czasie wstpnych obrzdw Orestes rozmawia po grecku z Ifigeni i po chwili z radoci rozpoznali si wzajemnie. Syszc o misji Orestesa Ifigenia zacza unosi posg, gdy wtem pojawi si Toas zniecierpliwiony, e ofiara trwa tak dugo. Zmylna Ifigenia udaa, e obejmuje posg, i wytumaczya Toasowi, i bogini odwrcia oczy od przysanych jej ofiar, poniewa jeden by matkobjc, drugi za jego pomocnikiem. Jednego i drugiego nie mona zoy w ofierze. Musi wic zabra obu wraz z pos##em, ktry zbezczecili, na brzeg morza, dokona obrzdu oczyszczenia i przy blasku pochodni ofiarowa bogini jagni. Toas tymczasem dokona za pomoc pochodni oczyszczenia wityni, przesoni gow, gdy cudzoziemcy bd wychodzi, i nakae wszystkim pozosta w domu, by unikn skalania. g. Toas uwierzy we wszystko i przez pewien czas sta pee podziwu dla

116.g-116.j .##

373

roztropnoci arcykapanki, po czym przystpi do oczyszczania wityni. Ifigenia, Orestes i Pylades zanieli posg w procesji z pochodniami na brzeg morza, tam jednak, zamiast wykpa go w morzu, popiesznie wnieli posg na okrt. Towarzyszcy im tauryjscy sudzy wityni zaczli podejrzewa zdrad i chwycili za bro, zostali jednak pokonani w zacitej walce, po ktrej wiolarze Orestesa wyprowadzili okrt na morze. Nagle jednak zerwa si # sztorm i pogna ich z powrotem ku skalistemu wybrzeu. Z pewnoci zginliby wszyscy, gdyby Posejdon, na danie Ateny, nie uspokoi morza. Przy pomylnym wietrze dotarli na wysp Smintos.7 h. Mieszka tu Chryzes, kapan Apollina, oraz jego wnuk o tym samym imieniu, ktrego matka, Chryzeida, postanowia wyda zbiegw Toasowi. Niektrzy co prawda utrzymuj, e Atena odwiedzia Toasa, ktry szykowa flot do pocigu, i tak go ugaskaa, e zgodzi si nawet repatriowa Greczynki-niewolnice Ifigenii, ale jest rzecz pewn, i przyby na Smintos z morderczymi zamiarami. Chryzes Starszy dowiedziawszy si, kim s jego gocie, odsoni Chryzesowi Modszemu tajemnic jego pochodzenia, a mianowicie, e nie jest, jak to zawsze opowiadaa Chryzeida, synem Apollina, lecz Agamemnona, a zatem bratem przyrodnim Orestesa i Ifigenii. Tak wic ` Orestes i Chryzes rami przy ramieniu wystpili przeciw Toasowi, zabili go, a Orestes zabrawszy ze sob posg, pomylnie wrci do Myken, gdzie Erynie wreszcie zaniechay pogoni.e i. Niektrzy jednak opowiadaj, e burza zapdzia Orestesa na Rodos, gdzie zgodnie z proroctwem wyroczni Heleny ustawi posg na murach miasta. Inni twierdz, e gdy tylko Orestes otrzyma polecenie od Apollina, by przewie posg do Attyki, zjawia si u niego Atena i wskazaa jako miejsce przeznaczenia miasto pograniczne Brauron. Tam mia umieci posg w wityni Artemidy Tauropolos i przebaga j krwi z krtani czowieka. Ifigeni mianowaa kapank wityni i tam te przeznaczone jej byo do#oczy w spokoju dni swego ywota. Jeden z przywilejw tej wityni mia stanowi

zwyczaj skadania tam w darze#szat bogatych kobiet, ktre umary w poogu. Wedug tej relacji okrt zawin w kocu do portu w Brauron, Ifigenia ustawia tam posg, a w czasie gdy budowano wityni, udaa si z Orestesem do Delf. Zastaa tam w sanktuarium Elektr, ktr sprowadzia z powrotem do Aten, by polubia Pyladesa.9 j. Rzekomo autentyczny drewniany posg Artemidy Taurydzkiej przetrwa dotd w Brauron. Niektrzy jednak twierdz, e jest to tylko kopia, orygina za zosta zagrabiony przez Kserksesa podczas jego niefortunnej wyprawy na Grecj i przewieziony do Suzy. Krl Seleukos z Syrii mia go podarowa Laodycejczykom, u ktrych dotd stano#przedmiot czci. Inni jeszcze, nie chcc przypisywa adnych zasug Kserksesowi, opowiadaj, e to burza zapdzia Orestesa wracajcego z Chersonezu Taurydzkiego do okolicy zwanej obecnie Seleuke#, gdzie pozostawi posg, gr a Melantios, na ktrej

374

116.j-116.n

opuci go obd, tubylcy przemianowali na gr Amanon - "nie obk##y". Lidyjczycy jednak, posiadajcy wityni Artemidy Aneitis, rwnie twierdz, e posg u nich si znajduje, podobnie jak mieszkacy kapadockiego miasta Komana, ktrego nazwa pochodzi podobno od aobnych lokw (komai), pozostawionych tu przez Orestesa, kiedy wprowadzi w Kapadocji rytua Artemidy Tauropolos.lo k. Inni jeszcze twierdz, e Orestes ukry posg w wizce rzg i zabra do Arycji w Italii, gdzie sam umar i zosta pochowany, a koci jego pniej przeniesiono do Rzymu, wizerunek za bogini przesany zosta z Arycji do Sparty, poniewa Rzymianom nie podobao si# okruciestwo obrzdu. Tam umieszczono go w sanktuarium Artemidy Wyprostowanej.ll 1. Spartanie natomiast twierdz, e posg do nich nalea na dugo jeszcze przed zaoeniem Rzymu, poniewa Orestes przywiz go ze sob, gdy zosta ich krlem, i ukry w zagajniku wierzbowym. Pozostawa tam przez stulecia zapomniany, a pewnego dnia Astrabakos i Alopekos, ksita z rodziny krlewskiej, przypadkowo znaleli si w zagajniku i stracili zmysy na widok ponurego wizerunku podtrzymywanego przez gazie wierzby, ktre go spowiy - std nazwa Ortia i Ligodesma. m. Gdy tylko wizerunek sprowadzono do Sparty, wybucha zowieszcza ktnia midzy rywalizujcymi ze sob wyznawcami Artemidy skadajcymi wsplnie ofiary przy jej otarzu. Wielu z nich zgino w samej wityni, reszta wkrtce wymara na skutek zarazy. Pewna wyrocznia doradzia Spartanom, by przebagali wizerunek zmywajc otarz krwi ludzk. Wylosowali wwczas ofiar i zoyli j na otarzu. Obrzd ten powtarzany by co roku, a w kocu krl Likurg, ktry nienawidzi ofiar ludzkich, zakaza go i zastpi zwyczajem wiczenia rzgami modych chopcw, a krew spywaa na otarz.l2 Odtd chopcy w Sparcie wspzawodnicz ze sob o to, ktry z nich zniesie najwicej razw. Obok stoj kapanki Artemidy z posgiem na ramionach. Jest on nieduy i lekki, ale w czasach gdy skadano mu ofiary ludzkie, nabra tak wielkiego upodobania do krwi, e jeli bijcy nie przykadaj si dostatecznie, poniewa chopak jest pochodzenia arystokratycznego lub te odznacza si wielk urod, staje si niemal nie do udwignicia, :a wtedy kapanka upomina bijcych: "Mocniej ! Moniej ! Bo mnie zginacie do ziemi ! '' 13

n. Nie warto dawa wiary bajce, e Helena i Menelaos udali si na poszukiwanie Orestesa i e po przybyciu do Taurydy wkrtce po nim Ifigenia zoya ich w ofierze bogini.14 1. Apollodoros, Epitome, VI.26; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 77, 970, i nast.; Hyginus, Fabulae,120. 2. Eurypides, Ifigenia w Taurydz:ie, 32; scholia do Apoloniusza z Rodos, III.997; Eustatios, O Dionizosie, 306; Apollodoros, Epitome, V1.26.

116.1-116.3

375

3. Herodot, IV.103; Owidiusz, Listy z Pontu, II1.2.45 i nast.; ApolIodoros, Epitome, VI.26; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 40 i nast.; 88 i nast. 4. Diodor z Sycylu, IV.44.7; Sofokles, Ajaks, 172; Pauzaniasz, 1.23.9; Serwiusz o Eneidzie WergiIiusza,11.116; Waleriusz FIakkus, V111.208; Owidiusz, Ibis, 384, i Listyz Pontu, IIi.2.71; Argonautika orfickie,1065. 5. Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 784 i 1045; Owidiusz, ListyzPontu,IlI.2.45 inast.; Herodot, IV.103; Hezjod, Katalogkobiet, cyt. przez Pauzaniasza, I.43.1; Ammianus MarceIlinus, XXl1.8.34. 6. Hyginus, Fabulae,120; ApolIodoros, Epitome, VI.27. 7. Owidiusz, Listyz Pontu, loc. cit.; Hyginus, loc. cit.; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 1037 i nast. 8. Hyginus, FabWae,120 i 121; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie,1435 inast.; Hyginus, Fabulae,121. 9. ApoIlodoros, Epitome, VI.27; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 89-91;1446 i nast.; Pauzaniasz, I.33.1; Tzetzes, O Likohonie,1374. 10. Pauzaniasz,1.23.9;111.16.6 i VIII.46.2; Tzetzes, loc. cit.; Strabon, X11.2.3. 11. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.116 i VI.136; Hyginus, FabWae, 261. 12. Pauzaniasz, III.16.6-7. 13. Hyginus, Fabulae, 261; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.116 ; Pau;aniasz, loc. cit. 14. Ptolemeusz Hefajstionos, IV, cyt. przez Focjusza, s. 479.

1. Z tej opowieci i jej wariantw wynika wyranie, e mitografowi bardzo zaIey na ukryciu pewnych barbar Lyskich elementw legendy. Nale do nich : zemsta Artemidy na Agamemnonie za zgadzenie Ifigenii oraz zemsta Ojaksa, rwnie na Agamemnonie, za zgadzenie jego brata PaIamedesa. Pierwotna wersja mitu bya, jak si daje, nastpujca: Wodzowie zmusili Agamemnona do stracenia crki Ifigenii, jako czarownicy, gdy wyprawa na Troj ugrzza w AuIidzie w oczekiwaniu na wiatr. Artemida, ktrej kapank bya Ifigenia, postanowia ukara Agamemnona za t obraz; dopomoga Ajgistosowi zaj jego miejsce i zabi go po powrocie. Rwnie za jej namow Ojaks zaprosi Orestesa w podr do krainy wyrwanej rzece Skamander, by w ten sposb uszed Eryniom, tam bowiem byby pod opiek Ateny (zob.115.4). Ojaks zawin jednak do Braurn, gdzie Orestesa mianowano dorocznym farmakosem, kozem ofiarnym za grzechy Iudu, po czym dziewica-kapanka Artemidy poderna mu gardo. W DeIfach Ojaks itotnie powiedzia Elektrze prawd, e Ifigenia zoya Orestesa w ofierze, "Ifigenia" bowiem by to

jeden z tytuw Artemidy (zob.117.1 ). 2. Mit ten zapewne nie podoba si patriarchalnym Grekom pniejszych czasw - jedna jego wersja, w ktrej Menelaos, a nie Orestes, jest przedmiotem zemsty Artemidy, zachowaa si u Focjusza. Uniewinniali Agamemnona od zarjutu morderstwa i Artemid od zarzutu nieposuszestwa woIi Zeusa, twierdzc, e bogini z pewnoci uratowaa Ifigeni i przeniosa w inne miejsce mianujc j arcykapank nie w Branron, lecz wrd dzikich Tauryjczykw za ktrych czyny nie mieli zamiaru ponosi odpowiedzialnoci. ZaprzeczaIi te.stanowczo, jakoby zabia Orestesa (czy te jakiegokolwiek innego Greka). Wrcz przeciwnie, na rozkaz Apollina pomoga mu wywie do Grecji posg taurydzki. 3. Ta ratujca pozory opowie, w ktrej zna wpywy mitu o wyprawie Jazona - w wersji Serwiusza Orestes wykrada posg z Kolchidy, a nie z Chersonezu Taurydzkiego - wyjania tradycj podrzymania garda w Brauron, zastpion kropl krwi z maej ranki i podobne ofiary w Mykenach, Arycji, na Rodos i w Komanie. "i'auropolos" wskazuje na kreteskie ofiary z byka, ktre przetrway w ateskich Bufoniach (Pauzaniasz, I.28.11). Pierwotni# ofiar by zapewne wity krl.

376

116.4-117.b

4. Spartaskie obrzdy urodzaju - podobno niegdy skadano tam ludzkie ofiary - odprawino ku Czci Artemidy Wyprostowanej. Sdzc z prymitywnych praktyk stosowanych w inny h czciach wiata rdziemnomorskiego, ofiar przywizywano witkami wierzby, posiadajcymi magiczn ksiycow moc, do wizerunku - witego pnia, by moe gruszy (zob. 74. 6); i biczowano do chwili, gdy razy wywoyway reakcj erotyczn. Ofiara, doprowaclzona do orgazmu, uyniaa ziemi nasieniem i krwi. Imi AlopekQsa i znana powszechnie legenda o chopcu, ktry nie krzycza z blu nawet wwzas, gdy lis wyszarpywa mu wntrznoci, mogyby wiadczy o tym, e kult bogini-Liszki Taumesyjskiej istnia rwnie w Sparcie (zob. 49.2. i 89.8). 5. Meteoryty darzono czsto czci bosk, pdobnie jak mae przedmioty obrzdowe niewiadomego pochodzenia, ktrych istnienie rwnie mona by wytumaczy tym, e spady z nieba. Naleay do nich na przykad starannie polerowane neolityczne gowice dzid, przez pniejszych Grekw uwaane za gromy Zeusa (podobnie strzay kamienne zwane s na wsi angielskiej "strzaami elfw"), czy te tuczek z brzu ukryty w stroiku na gowie posgu Artemidy Efeskiej. Same posgi, jak na przykad Artemidy z Brauron i Ateny z gazk oliwn w Erechtejonie, rwnie miay spa z nieba przez otwr w dachu (zob. 158k). Jest rzecz moliw, e posg w Brauron posiada staroytny n ofiarny z obsydianu - wulkanicznego szka z wyspy Melosktrym podcinano garda ofiarom. 6. Orka Ozyrysa na Chersonezie Taurydzkim (Krymie) jest, jak si zdaje, histori nacignit, ale Herodot stanowczo si upiera, e midzy Kolchid i Egiptem istniay cise zwizki (11.104), Kolchid za w tym miejscu pomylono z Tauryd. Ozyrys, podobnie jak Triptolemos, mia wprowadzi rolnictwo w wielu krajach (zob. 24m).

117 RZDYORESTESA

a. Aletes, syn Ajgistosa, zagarn bezprawnie tron krlewski Myken dajc wiar zoliwym pogoskom (rozpowszechnianym przez Ojaksa?), jakoby Orestes i Pylades zostali zoeni w ofierze na otarzu Arte#idy Taurydzkiej. Elektra, powtpiewajc w prawdziwo tych wieci, uGaa si po rad do wyroczni delfickiej. W tym wanie czasie przybya Ifigenia do Delf i (Ojaks?) wskaza j Elektrze jako zabjczyni Orestesa# Nie poznajc Ifigenu po upywie tylu lat Elektra chwycia ponc agiew z otarza, by j olepi, lecz w tej wanie chwili wszed Orestes i wyjani cae nieporozumienie. Uradowane ponownym poczeniem dzieci Agamemnona wrciy do Myken i tam Orestes zabijajc Aletesa zakoczy spr midzy domem Atreusa i domem Z#estesa. Podobno Erigone, siostra Aletesa, rwnie zginaby z jego rki, gdyby Artemida nie wywioza jej do Attyki. Po upywie pewnego czasu Orestes da si przebaga.l b. Niektrzy uwaaj, e Ifigenia umara w Brauron lub w Nlegarze, gdzie obecnie zn_ajduje si jej sanktuarium, inni, e Artemida daa jej niemiertelno jako Modszej Hekate. Elektra, polubiona Pyladesowi, urodzia mu Medona i Strofiosa Drugiego; zostaa pochowana w Mykenach. Orestes polubi sw kuzynk Hermion po tym, jak by wiadkiem obrzdowej

117.b-117.e

377

mierci jej narzeczonego, Neoptolemosa, syna Achillesa. Hermiona urodzia mu Tizamenosa, jego nastpc i spadkobierc. Z drug za on, Erigone, mia syna Pentilosa.3 c. Po mierci Menelaosa Spartanie poprosili Orestesa, by zosta ich krlem, wolc go, jako wnuka Tyndareusa, od Nikostratosa i Megapentesa, ktrych Menelaos spodzi z niewolnic. Orestes, przyczywszy ju przy pomocy wojsk oddanych mu do dyspozycji przez fokijskich sojusznikw znaczn cz Arkadii do swych woci, zosta teraz panem Argos, albowiem krl Kylarabes, wnuk Kapaneusa, zmar bezpotomnie. Podbi rwnie Achaj, lecz posuszny wyroczni delfickiej opuci w kocu Mykeny udajc si do Arkadii, gdzie w wieku lat siedemdziesiciu zmar poksany przez wa w Orestejonie lub Orestii, mi#cie, ktre zaoy przebywajc na wygnaniu.4 d. Orestes zosta pochowany w Tegei, lecz za panowania Anaksandrydesa, krlujcego rwnoczenie z Aristo, i jedynego Lakoczyka, ktry mia dwie ony i mieszka rwnoczenie w dwch domach, Spartanie zrozpaczeni tym, e niezmiennie przegrywali kad bitw z Tegejczykami, zwrcili si o rad do wyroczni w Delfach, tam za powiedziano im, by zawadnli szcztkami Orestesa. Nie wiadomo byo, gdzie si znajduj, wysano w#c Lichasa, jednego z dobroczycw Sparty, po dalsze wiadomoci. Otrzyma nastpujc odpowied w heksametrach: Arkadyjskiej Tegei dolina rwna i gadka Nawiedzana jest cigle dwoma silnymi wichrami. Musisz tam i, gdzie cige ciosy, gdzie zo na zo pada. Tam wszystko rodzca ziemia okrya ciao ksicia, Ktrego szukas. Do domu go zabierz, bd wadc Tegei. *

Poniewa midzy oboma pastwami trwao chwilowe zawieszenie broni, Lichas bez trudu dojecha do Tegei, tam za natkn si na kowala kujcego miecz z elaza miast z brzu i z otwa-rtymi ustami stan przygldajc si jego dzieu. - Tak ci dziwi moja praca? - zawoa wesoy kowal. - No c, mam dla ciebie jeszcze wiksz niespodziank! Jest to trumna du#oci siedmiu okci, w ktrej ley nieboszczyk tych samych rozmiarw, a znalazem j pod podog kuni, kiedy kopaem studni. e. Lichas si domyli, e wiatry wspomniane w wierszu musz by podmuchami kowalskiego miecha, e uderzenia s uderzeniami jego mota, a zo, ktre na zo pada, to jego mot wykuwajcy miecz elazny - albowiem wiek elaza przynis okrutne czasy. Wrci natychmiast do Spraty, gdzie sdziowie na jego prob udali, e skazuj go za gwat. Uciek wic do Tegei, jak gdyby obawiajc si egzekucji, i nakoni kowala, by udzieli mu schronienia

' Przekad Zygmunta Kubiaka

378

117.e-117.b

w kuni. O pnocy wykrad koci z trumny i powrci popiesznie do #party, gdzie pochowa je ponownie w sanktuarium Mojr. Dotd jeszcze grb ten pokazuj w Sparcie. Odtd armie spartaskie stale odnosiy zwycistwa nad Tegejczykami.5 f. Mniej wicej w tym samym czasie odkryto w Fokidzie wczni-bero Pelopsa, ktre dziery rwnie jego wnuk Orestes. Byo ono zakopane razem z nagromadzonym zotem na granicy midzy Cherone i Fanoteosem, a ukrya je tam prawdopodobnie Elektra. Kiedy przeprowadzono dochodzenie w sprawie wykopanych skarbw, Fanotejczycy zadowolili si zotem, Cheronejczycy natomiast zabrali bero i teraz czcz je jal#o swe najwysze bstwo. Kady kapan wczni-bera mianowany na jeden rok przechowuje je u siebie w domu, skadajc codzienne ofiary jego boskiej istocie obok stow suto zastawionych rozmaitymi potrawami.s g. Niektrzy jednak zaprzeczaj te#zu, jakoby Orestes mia umrze w Arkadii. Utrzymuj, e po upywie terminu wygnania w tym kraju wyrocznia nakazaa mu uda si na Lesbos i Tenedos i zaoy tam kolonie z osiedlecw zebranych z rnych miast, w tym i z Amyklaj. Postpi zgodnie z otrzymanym poleceniem, nowy za lud nazwa Eolami, poniewa najbliszym ich wsplnym przodkiem by Eol, ktry zmar wkrtce po wybudowaniu miasta na Lesbos. Podobno migracja ta odbya si na cztery pokolenia przed wdrwk josk. Inni natomiast twierdz, e Pentilos, syn Orestesa, nie za sam Orestes, podbi Lesbos, a jego wnuk Gras zaj przy pomocy Spartan kraj midzy Joni i Myzj, zwany obecnie Elid, inny za wnuk, Archelaos, przywid eolskich osiedlecw do obecnego miasta Kyzikene w pobliu Daskylion, na poudniowym brzegu morza Marmara.' h. Tizamenos tymczasem odziedziczy posiadoci swego ojca, zosta jednak wygnany ze stolic Sparty, Myken i Argos przez syw Heraklesa i skry si wraz ze sw armi w Achai. Syn jego Kometes wyemigrowa do Azji.e

1. Hyginus, Fabulae,122. 2. Eurypides, Ifigenia w Taurydzie, 915 i 1464; Pauzaniasz, I. 43.1 i X.24.4-5; Hellanikos cyt. przez Pauzaniasza, II.16.5; Hyginus, Fabulae,123; Strabon, IX.3.9. 3. Apollodoros, Epitome, VI.28; Kinajton cyt. przez Pauzaniasza, 11.18.5; Tzetzes, O Likofronie,1374. 4.Pauzaniasz, II.18. 5. i VIII. 5.1-3 ; Asklepiades cyt. przez scholiast Orestesa Eurypidesa,1647; Apollodoros, loc.cit.; Tzetzes, loc. cit. 5. Pauzaniasz, VIII.54.3; I11.3.7;111.11.8 i 111.3.5-7; Herodot, I.67-68. 6. Pauzaniasz, IX.40.6. . 7. Pindar, Odynemejskie, XI.33-35; Hellanikoscyt. przez Tzetzesa, OLikofronie,1374; Pauzaniasz, III.2.1; Strabon, XIII.1.3. 8. Pauzaniasz, II:8.6-7; V11.6.21.

117.1-117.5 l. "Ifigenia" by to, jak si zdaje, tytu wczeniejszej Artemidy bdcej nie tylko dziewic, lecz rwnie nimf - Ifigeneja znaczy "matka silnego plemienia" -i staruch, a mianowicie Eumenid lub potrjn Hekate. Orestes panowa w tylu miejscach, e imi jego rwnie musiao by tytuem. mier od ukszenia wa w Orestei Arkadyjskiej wiadczy o zwizkach z innymi pierwotnymi krlami, na przykad z Apesantosem, synem Akrizjosa (zob.123e), ktrego mona utosamia z Ofeltesem z Nemei (zob.106g), Munitosem, synem Atamasa (zob.168e), Mopsosem Lapit (zob. 154f), poksanym przez libijskiego wa, i egipskim Ra, jedn z postaci Ozyrysa, rwnie poksanym przez libijskiego wa. Miejscem, gdzie zostaa zadana rana, jest zawsze stopa. W niektrych przypadkach, midzy innymi w przypadku centaurw Chejrona i Folosa, Talosa Kreteczyka, Myrmidona Achillesa i Eubejczyka Filoktetesa, trucizna znajdowaa si w grocie strzay (zob.92.10). Arkadyjczyk Orestes by w rzeczywistoci Pelazgijczykiem posiadajcym krewnych w Libii. 2. Artemida ratujca Erigone przed zemst Orestesa to jeszcze jeden epizod sporu midzy domem l#estesa wspomaganym przez Artemid i domem Atreusa wspomaganym przez Zeusa. Imi Tizamenos ("sia mszczca") wiadczy, e spr zosta przekazany nastpnym pokoleniom, poniewa, jak wynika z relacji Apollodorosa, Tizamenos by synem Erigone, a nie Hermiony (Epitome, V1.28). Naley pamita, e w caej opowieci o wojnie rodowej Artemida zmierzajca si z Zeusem jest pierwotn, matriarchaln Artemid, a nie dziewic-myliwym, ukochan siostr Apollina. Mitograiowie starali si wszelkimi sposobami zaciemni czynny udzia Apollina po stronie Zeusa w tym boskim sporze. 3. Koci olbrzyma, identyfikowane zazwyczaj ze szcztkami plemiennego protoplasty, uchodziy za magiczny rodek ochrony miasta, dlatego te Ateczycy, posuszni wieszczej inspiracji, odzyskuj rzekome koci Tezeusza ze Skyros i sprowadzaj je z powrotem do Aten (zob.104 1). Jest rzecz zupehiie prawdopodobn, e byy one niezwykych rozmiarw, poniewa w neolitycznej Europie istniao plemi olbrzymw - chamiccy Watussi zamieszkujcy Afryk Rwnikow z nich si wywodz - a ich siedmiostopowe szkielety znajduje si od czasu do czasu nawet w Wielkiej Brytanii. Do rasy tej naleeli rwnie Anakimowie Palestyny i Karu (zob. 88.3). Orestes jednak by Achajem z czasw wojny trojaskiej i Ateczycy nie mogli znale i zmierzy jego szkieletu, poniewa homerycka arystokracja stosowaa kremacj, a nie pochwek w stylu neolitycznym. 4. "Zo padajce na zo" tumaczono zazwyczaj jako miecz kuty na elaznym kowadle, ale z reguy do pnych stosunkowo czasw uywano kowade kamiennych i mot na miecz jest

tumaczeniem bardziej prawdopodobnym; co prawda do czasw rzymskich moty elazne rwnie naleay do rzadkoci. elazo byo metalem zbyt witym i zbyt rzadko spotykanym, by Mykeczycy stosowali je w powszednim uytku. Zdobywano je z meteorytw boskiego pochodzenia, a nie z rudy, i gdy wreszcie zaczto sprowadza do Grecji bro elazn z Tibarene nad Morzem Czarnym, proces wytapiania elaza i produkowania broni by jeszcze przez pewien czas tajemnic. Kowali nadal nazywano "robotnikami w brzie" i trwao to do czasw hellenistycznych. Z chwil jednak kiedy kady mg si sta posiadaczem elaznego ora lub narzdzia, skoczya si epoka mityczna, chociaby dlatego, e elazo nie naleao do piciu metali powiconych bogini i zwizanych z jej kalendarzowymi obrzdami. Metalami tymi byy: srebro, zoto, mied, ow i cyna (zob. 53.2). 5. Znami suwerennoci, wcznia-bero Pelopsa, naleao widocznie do panujcej kapanki, tak wic wedhxg Eurypidesa wcznia, ktr zosta zabity Ojnomaos - prawdopodobnie to samo narzdzie - bya ukryta w sypialni Ifigenii. Potem Klitajmestra twierdzi, e j posiada (Sofokles, Elektra, 651). Pauzaiasz mwi, e Elektra przywioza j do Fokidy. Grecy w Azji Mniejszej chtnie uwaali Orestesa za zaoyciela pierwszej eolskiej kolonu, poniewa imi jego byo jednym z tytuw krlewskich. Opierali si by moe na przekazie odnoszcym si do nowego etapu wadzy krlewskiej, a mianowicie fazy, w ktrej krl po zakoczeniu swego panowania nie by zabijany i pozwalano na skadanie zamiast niego ofiary zastpczej, po czym mg poprowa

117.5-118.b dzi koloni do krajw zamorskich. Zabjstwo tumaczyoby drugie wygnanie Oreste#. Mitografowie, ktrzy utrzymywali, e Spartanie woleli Orestesa od synw Menelaosa zrodzonych z niewolnicy, nie zdawali sobie sprawy, e nastpstwo byo podwczas jeszcze matrylinearne. Orestes Mykeczyk mg panowa polubiwszy spartask dziedziczk tronu, Hermion; jej bracia musieli sobie szuka innych tronw. W Argolidzie ksiniczka moga mie woln#o urodzone dzieci spodzone przez niewolnika i nic nie mogo przeszkodzi w Mykenach chopu, mowi Elektry, mie dzieci, ktre byyby pretendentami do tronu. 6. Sowa psalmisty, e "dni czowieka s trzy i dziesi", oparte s na tearu religijnej, a nie na obserwacji. Sidemka bya liczb witoci, dziesitka za doskonaoci. Podobnie Orestes doy siedemdziesiciu lat. 7. Zamanie monogamicznej tradycji przez Anaksandrydesa mogo by spowodowane koniecznoci dynastyczn. Przypuszczalnie jego wspkrl, Aristo, zmar przed kocem panowania, zbyt wczenie, by urzdzi now koronacj, a poniewa panowa na mocy swego maestwa z nastpczyni tronu, zastpi go Anaksandrydes zarwno jako krla# jak i maonka. 8. rda hetyckie mwi, e w Lesbos istniao krlestwo achajskie ju w kocu XIV w. przed Chr.

118 NARODZINY HERAKLESA a. #lektrion, syn Perseusza, wielki krl Myken, m Anakso, wyruszy przeciw Tafijczykom i Teleboejczykom, by zemci si na nich za grabie jego trzody. Napad ten zosta zaplanowany przez niejakiego Pterelaosa, preten-

denta.do tronu mykeskiego, i pocign za sob mier omiu synw Elektriona. Pod nieobecno Elektriona regentem by jego siostrzeniec, krl Amfitrion z Trojzeny. Na poe#manie Elektrion powiedzia mu: "Rzd dobrze, a gdy wrc zwycizc, oeni ci z moj crk Alkmen." Amfitrion, dowiedziawszy si, e skradzione trzody s u krla Elidy, zapaci duy haracz i wezwa z powrotem Elektriona, by rozpozna swe bydo. Ten jednak, bynajmniej nie uradowany wiadomoci, e Amfitrion spodziewa si zwrotu haraczu, zapyta ostro, jakim prawem mieszkacy Elidy sprzedaj kradzione bydo i po co Amfitrion wzi udzia w tym oszustwie. Ten nie raczy mu nawet odpowiedzie, ale chcc wyadowa swj gniew, rzuci pak w jedn z krw, ktra oddalia si od stada; paka odbia si od rogw i zabia Elektriona. Amfitriona skaza na wygnanie z Argolidy jego wuj, Stenelos, ktry zdoby Mykeny i Tiryns, a reszt kraju ze stolic w Midei odda Atreusowi i Tyestesowi, synom Pelopsa.l b. Amfitrion w towarzystwie Alkmeny uciek do Teb, gdzie krl Kreon oczyci go i wyda sw siostr za jed#nego pozostaego przy yciu syna Elektriona, Likymniosa, bastarda urodzonego przez Frygijk imieniem Midea.2 Nabona Alkmena owiadczya jednak, e nie odda si Amfitrionowi, dopki on nie pomci mierci jej omiu braci. Kreon pozwoli mu wic zebra armi z Beotw pod warunkiem, e wyzwoli Teby od Liszki Taumesyjskiej, co

118.b-118.d

381

te zrobi, poyczywszy od Ateczyka Kefalosa synnego psa myliwskiego Lelapsa. Wtedy to, wspomagany przez #teczykw, Fokijczykw, Argiww i Lokryjczykw, Amfitrion pokona Teleboejczykw i Tafijczykw, wyspy za ich rozda swoim sojusznikom, midzy innymi jedn ofiarowa wujowi Helejosowi. c. Zeus tymczasem, korzystajc z nieobecnoci Amfitriona przybra jego posta i zapewniwszy Alkmen, e bracia zostali pomszczeni - Amfitrion zreszt tego wanie ranka odnis wymagane zwycistwo - pozosta z ni przez ca noc, ktr przeduy do trzech nocy:3 Hermes bowiem na rozkaz Zeusa kaza Heliosowi wygasi ognie soneczne, Godzinom wyprzc zaprzg i nastpny dzie spdzi w domu, spodzenie bowiem tak potnego bojownika, jak to sobie Zeus zamierzy, nie mogo si odbywa w popiechu. Helios usucha rozkazu, narzeka jednak i wspomina dawne dobre czasy, kiedy dzie by dniem, a noc noc, i kiedy Kronos, podwczas bdcy jeszcze bogiem wszechmocnym, nie porzuca swej prawowitej maonki, by szuka przygd miosnych w Tebach. Nastpnie Hermes rozkaza Ksiycowi, by porusza si powoli, Sen za mia upi ludzi, by nie zauwayli niczego.4 Alkmena, oszukana, wysuchaa z radoci opowiesi Zeusa o rozgromieniu Pterelaosa pod Ojchali i niewinnie zabawiaa si ze swym rzekomym maonkiem przez trzydzieci sze godzin. Nastpnego dnia wrci Amfitrion. Rozwodzi si wymownie nad swymi wyczynami bojowymi i wyznawa jej sw gorc mio, lez Alkmena bynajmniej nie zdradzaa tego uniesienia, ktrego si po niej spodziewa. # - Przecie nie zmruylimy powieki przez ca noc wczorajsz - skarya si mowi - i chyba si nie spodziewasz, e drugi raz zechc wysucha opowieci o tw5,ch wspaniaych wyczynach.

Amfitrion nie mg zrozumie, o co jej chodzi, zwrci si wic do wieszzka Tejrezjasza, ktry owiadczy mu, e Zeus przyprawi mu rogi. Odtd, nie chcc wzbudzi boskiej zazdroci, nie mia ju spa z Alkmen.5 d. Mino dziewi miesicy i oto zdarzyo si pewnego razu Zeusowi, e przechwala si na Olimpie spodzeniem syria, kt#y lada chwila ma przyj na wiat. Owiadczy, e nazwie go Heraklesem, co znaczy "chwaa Hery". Syn ten bdzie wadc szlachetnego domu Perseusza. Wwczas to Hera zmusia go do zoenia obietnicy, e Ksi, ktry urodzi si w domu Perseusza przed zapadniciem zmroku, bdzie wielkim krlem. Kiedy Zeus zoy prysig, ktrej nie wolno mu byo zama, Hera nie zwlekajc ruszya do Myken. i przypieszya ble porodowe Nikippe, ony krla Stenelosa. Potem popie # sznie udaa si do Teb, zasiada przed drzwiami Alkmeny krzyujc nogi, szaty zwizujc w wzy i splatajc palce, przez co opnia narodziny Heraklesa do chwili, gdy Eurysteus; dziecko siedmiomiesiczne, lea ju w koysce. Gdy Herakles przyszed na wiat, spniony o jedn god#in, tu po nim urodzi si jego bliniaczy brat Ifikles, spodzony przez Amfitriona

382

118.d-118.g

i modszy o jedn noc. Niektrzy jednak opowiadaj, e modszy by Herakles, a nie Ifikles, inni jeszcze, e obaj bracia poczci zostali tej samej nocy i urodzili si rwnoczenie, a ojciec Zeus wiatem boskim rozjani izb poonicy. Herakles pocztkowo nosi imi Alkajosa lub Palajmona.6 e. Kiedy Hera po powrocie na Olimp spokojnie si przechwalaa, e potrafia powstrzyma Ejlejtyj, bogini porodw, przed drzwiami Alkmeny, Zeus wpad w straszliwy sza. Chwyci najstarsz sw crk Ate, ktra podstpem ukrya przed nim oszustwo Hery, i przysig, e odtd nigdy ju nie bdzie miaa wstpu na Olimp. Trzymajc za zote wosy i wywijajc ni zrzuci Ate na ziemi. Zeus nie mg co prawda cofn danego sowa i uczyni Heraklesa panem domu Perseusza, nakoni jednak Her do wyraenia zgody, by Herakles, po wykonaniu dwunastu prac, ktre wyznaczy mu Eurysteus, zosta bogiem. ' f. Ot tak si zoyo, e w odrnieniu od wszystkich dotychczasowych ziemskich miostek Zeusa, poczwszy od Niobe, wybr Alkmeny nie by jedynie kaprysem Zeusa - chocia przewyszaa wszystkie inne kobiety swych czasw urod, rozumem i majestatyczn postaw - lecz przede wszystkim pragnieniem posiadania syna tak potnego, by mg chroni zarwno bogw, jak i ludzi przed zagad. Alkmena, potomek Niobe w szesnastym pokoleniu, bya ostatni z miertelnych niewiast uwiedzionych przez Zeusa, nie widzia on ju bowiem moliwoci spodzenia z jakkolwiek inn kobiet herosa dorwnujcego potg Heraklesowi. Uczci j w ten sposb, e zamiast posi gwatem, dooy stara, by przybra posta Amfitriona i pozyska jej wzgldy czuymi sowami i pieszczotami. Wiedzia, e Alkmena jest nieprzekupna, i kiedy rano ofiarowa jej karchezyjski puchar, przyja go bez najmniejszego wahania, przekonana, i jest to up zdobyty w zwyciskiej bitwie. By to puchar, ktry otrzyma Telebos w spadku po swym ojcu Posejdonie.s g. Niektrzy twierdz, e Hera nie przeszkodzia osobicie podczas porodu Alkmeny, lecz posaa wiedmy, i e Historis, crka Tejrezjasza, oszukaa je, wydajc okrzyk radoci z izby poonicy - dotd pokazuj t izb w Tebach-

wiedmy za odeszy wwczas i dziki temu dziecko mogo si urodzi. Inni natomiast opowiadaj, e z polecenia Hery porodowi przeszkadzaa Ejlejtyja, a wierna suca Alkmeny, towosa Galantis lub Galen, wysza z izby poonicy i podaa nieprawdziw wiadomo o urodzeniu si dziecka Alkmeny. Zaskoczona Ejlejtyja zerwaa si wwczas, rozoya donie, wyprostowaa nogi i wtedy to przyszed na wiat Herakles. Galantis rozemiaa si uradowana udanym podstpem, Ejlejtyja za chwycia j za wo#y i przemienia w asic. Galantis nadal bywaa w domu Alkmeny, ale Hera ukaraa j za kamstwo: do koca ycia rodzia swe mae przez usta. Tebaczycy oddajc bosk cze Heraklesowi zawsze poprzedzaj obrzd wstpnymi ofiarami dla

118.g-118.2

383

Galantis, zwanej rwnie Galintias, uwaanej za crk Projtosa. Twierdz, e bya piastunk Heraklesa, ktry wybudowa jej wityni.9 h. Ateczycy wymiewaj tebask opowie i twierdz, e Galantis bya nierzdnic przemienion w asic przez Hekate, poniewa zaspokajaa nienaturalne dze. Kiedy Hera przeduaa pord Alkmeny, Galantis -przebiega przed domem, przestrasya j i przypieszya prd.lo i. Urodziny Heraklesa obchodzone s czwartego dnia kadego miesica, ale niektrzy s zdania, e urodzi si, gdy soce wkraczao w dziesity znak, inni, e Wielka Niedwiedzica przesuwajc si o pnocy w kierunku zachodnim nad Orionem - dzieje si to wtedy, gdy soce opuszcza dwunasty znakspojrzaa na niego z gry w dziesitym miesicu ycia.l' 1. Apollodoros, I1.4.5-6; Tzetzes, O Likofronie, 932; Hezjod, Tarcza Heraklesa, 11 i nast. 2. Apollodoros, loc. cit. 3. Hezjod, Tarcza Heraklesa, 1-56; Apollodoros, II. 4.7-8; Hyginus, Fabulae, 28; Tzetzes, O Likofronie, 33 i 932; Pindar, Odyistmijskie, VII.5. 4. Lukian, Dialogi bogw, X. 5. Hezjod, Tarcza Heraklesa, 1-56; Apollodoros, II.4.7-8; Hyginus, Fabulae, 29; Tzetzes, O Likofronie, 33 i 932 ; Pindar, Ody istmijskie, VII.5# 6. Hezjod, Tarcza Heraklesa,1.35.56 i 80; Homer, Iliada, XIX.95; Apollodoros, I1.4-5; Teokryt cyt. przez scholiast d nemejskich Pindara,1.36; Plautus, Amphitryo, 1096; Diodor z Sycylu, IV.10; Tzetzes, O Likofronie, 662. 7. Homer, Iliada, XIX.119 i nast.; 91; Diodor z Sycylii, IV.9 i 14. 8. Hezjod, Tarcza Heraklesa, 4 i nast. ; 26 i nast. ; Ferekydes cyt. przez Atenajosa, XI. 7 ; Atenajos, X1.99; Plautus, Amphitryo, 256 i nast. 9. Pauzaniasz, IX.11.1-2; Owidiusz, Przemiany, IX.285 i nast.; Elian, O naturze zwierzt, XI1.5; Antoninus Liberalis, Przemiany, 29. 10. Elian, O naturze zwierzt, XV.11; Antoninus Liberalis, loc. cit. 11. Filochoros, Fragment,177; Owidiusz, Przemiany, IX.285 i nast.; Teokryt, Sielanki; XXIV,11-12.

l. Alkmene ("silna w gniewie") by to zapewne pierwotnie przydomek Hery. Jej suwerennej wladzy boskiej broni Herakles ("chwaa Hery") przed zakusami achajskiego wroga Perseusza

("niszczyciela"). W kocu Achajowie zatriumfowali, a ich potomkowie uznali Heraklesa za czonka uzurpatorskiego rodu Perseusza. Pogarda, ktr Hera darzy Heraklesa, jest bodaje pniejszym wymysem. Czcili go Dorowie, ktrzy zagarnli Elid i ukorzyli Her. 2, Diodor z Sycylii (III.73) wymienia trzech herosw noszcych imi Heraklesa. Jeden z nich by Egipcjaninem, drugi Daktylem z Krety, trzeci za synem Alkmeny. Cycero liczb ich zwiksza do szeciu (O naturze bogw, 111.16), Warro do czterdziestu czterech (Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII1.564). Herodot twierdzi (11.42), egdy pyta o kraj ojczysty Heraklesa, Egipcjanie wspominali o Fenicji. Wedug Diodora z Sycylu (I.74 i 24;111.73) egipski Herakles, zwany Somem lub Chonem, y na dziesi tysicy lat przed wojn trojask, a jego grecki imiennik odziedziczy po nim saw. Opowie o Heraklesie istotnie skupia w sobie szereg pokrewnych, nie powizanych i sprzecznych mitw, w zasadzie jednak reprezentuje on typowego witego krla wczesnej Grecji helleskiej, ma nimfy plemiennej, wcielenia bogini ksiyca. Jego brat Ifikles wystpo-

384

118.2-118.6

wa jako bliniak-zastpca. Bogini ksiyca wystpuje pod dziesitkami imion: jako Hera, Atena, Auge, Jole, Hebe i tak dalej. Na pochodzcym z wezesnego okresu lustrze brzowvtn rzymskiego pochodzenia widzimy Jowisza celebrujcego wite maestwo midzy "Herkele" i "Junon"; co wicej, w rzymskim obrzdzie lubnym wze na przepasce panny modej, powicony Junonie, zwany by "wzem Heraklesowym", a pan mody musia ten wze rozwiza (Festus,#63). Rzymianie zapoyczyli t tradycj od Etruskw, u ktrych Junona nosia imi "Unial". Mamy wszelkie podstawy, by uwaa, e opowie o Heraklesie bya wezesnym wariantem babiloskiego eposu o Gilgameszu, ktry dotar do Grecji przez Fenicj. Ukochanym towarzyszem Gilgamesza by Enkidu - Herakles mia Jolaosa. Gilgamesza gubi mio do bogini Isztar, Heraklesa # mio do Dejaniry. Obaj maj boskich rodzicw. Obaj przeamuj bramy piekielne. Obaj zabijaj lwy i zwyciaj boskie byki. eglujc za ku wyspie Zachodniej zarwno Herakles, jak Gilgamesz z wasnej szaty sporzdzaj agiel (zbb. 132c). Podobnie jak Gilgamesz, znajduje Herakles magiczne ziele niemiertelnoci (zob. 35b) i w podobny sposb powizany jest z ruchem soca wok zodiaku. 3. Zeus musia udawa Amfitriona, poniewa w toku ponownego przyjcia na wiat w czasie koronacji wity krl zostawa tytularnym syem Zeusa i wyrzeka si swych miertelnych rodzicw (zob. 74.1). Zwyczaj jednak wymaga, by miertelny zastpca = a nie krl boskiego pochodzenia, a wic starszy z braci bliniakw - przewodzi wyprawom wojennym. Odw#cenie tej zasady w przypadku Heraklesa wskazywaoby na to; e by on niegdy zastpc, natomiast Ifikles witym krlem. U Teokryta Herakles jest niewtpliwie modszym bratem, Herodot za (11.43), ktry nazywa go synem Amfitriona, daje mu przydomek "Alkides", po dziadku Alkajosie, a nie "Kronides", po dziadku Kronosie. Co wicej, Ifikles polubia modsz crk Kreona, Herakles za starsz, chocia w spoeczestwie matrylinearnym zazwyczaj modsza crka dziedziczy tron, jak to zreszt dzieje si we wszystkich europejskich baniach ludowych. Wedug Tarezy Heraklesa Hezjoda (89 i nast.) Ifikles mia ugi si haniebnie przed Eurysteusem, lecz okolicznoci, ktre mogyby rzuci wiato na t zamian rl midzy bliniakami, nie s wyjanione. Nie syszymy, by Heraklesa i Ifiklesa czyy takie wizy przyjani, jakie istniay midzy Kastorem i Polideukesem czy Idasem i Linkeusem. Herakles uzurpuje sobie funkeje i przywileje swego brata, ktry zostaje bezsilnym cieniem, pozbawionym duszy, ju wkrtce zapomnianym i nie opakiwanym przez nikogo. By moe w Tirynsie bliniak-zastpca zagarnia ca wadz krlewsk, jak to niekiedy zdarza si w pastwach azjatyckich, gdzie krl religijny rdzi wesp z krlem wojennym, czyli siogunem. 4. Sposb, jakiego chwyta si Hera, aby opni przyjcie na wiat dziecka, dotd jeszeze stosuj czarownice nigeryjskie; bardziej owiecone wzmacniaj teraz si dziaania zaklcia

chowajc pod sukni importowan kdk. 5. Legenda o yworodnym przychodzeniu na wiat miqtu asic wynika z obserwacji nad zachowaniem zaniepokojonych asic, ktre swe mae przenosz w pysku z miejsca na miejsce, podobnie jak to czyni kotki. Opowie Apulejusza o obrzydliwych wyczynach tesalskich czarownic przebranych za asice, suek Hekate, i wzmianka Pauzaniasza o ludzkich ofiarach skadanych Liszce Taumesyjskiej (zob. 89h) przypominaj Kerdo ("asica" lub "liszka"), on Foroneusa, ktra podobno wprowadzia kult Hery na Peloponezie (zob. 57a). Tebaski kult Galintias jest przeytkiem pierwotnego kultu Hery, a gdy czarownice opniay narodziny Heraklesa, byy zapewne przebrane za asice. Mit ten jest niezwykle zawikany, wydaje si jednak, e konserwatywna opinia religijna w Tebach i Argolidzie przyja niechtnie olimpijsk religi Zeusa i e czarownice przypuciy zgodny atak na dom Perseusza. 6. Z uwagi Owidiusza o dziesitym znaku i opowieci o Dziku Erymantejskim przynoszcym Heraklesowi dzieci Horusa wynikaoby, e obehodzi on urodziny w czasie zimowego przesilenia razem z Zeusem, Apollinem i innymi bogami kalendarzowymi. Rok tebaski rozpoczyna si w poowie zimy. Jeli Herakles mia dziesi miesicy pod koniec miesica dwunastego, jak opowiada Teokryt, to Alkmena urodzia go podezas wiosennego zrwnania dnia z noc, kiedy to

118.6-119.d

385

Italowie, Babiloczycy i inni obchodzii Nowy Rok. Nic dziwnego, e Zeus podobno mia owietli izb, w ktrej odbywa si pord. Czwarty dzie miesica powicono Heraklesowi zapewne dlatego, e jako zaoycieowi Igrzysk Olimpijskich poSwicony by mu kady czwarty rok.

119 MODOC HERAKLESA a. Obawiajc si zazdroci Hery, Alkmena porzucia nowo narodzone dziecko na polu za murami Teb, dokd Atena za namow Zeusa zabraa Her na spacer. - Spjrz, moja droga! - zawoaa Atena udajc zdziwienie i pochylajc si, by unie dziecko: - C za dziarski chopiec! Jego matka musiaa chyba rozum postrada, by porzuci takiego syna na tym kaniienistym polu! Kochanie, przecie masz pokarm. Daj piersi biedactwu! Hera nie zastanawiajc si odsonia pier, Herakles za zacz ssa z tak #si, e obolaa rzucia go na ziemi. Strumie mleka trysn na niebo przemieniajc si w Drog Mleczn. - May potwr! - krzykna Hera, ale Herakles sta si ju niemiertelny i Atena z umiechem zwrcia go Alkmenie nakazujc, by strzega go pieczoowicie i wychowywaa troskliwie. Tebaczycy dotd pokazuj miejsce, w ktrym Hera pada ofiar podstpu, i nazywaj je "Rwnin Heraklesa".1 b. Niekt#zy jednak opowiadaj, e Hermes zanis Heraklesa-niemowl na limp, gdzie sam Zeus pooy go na piersi picej Hery, i e Droga Mleczna powstaa, kiedy bogini, zbudziwszy si, odtrcia dziecko lub te gdy Herakles

apczywie wyssa wicej mleka, ni mg przekn, zakrztusi si i je wyplu. Tak czy inaczej, Hera bya mamk Heraklesa, jeli nawet tz`wao to bardzo krtko. Dlatego te Tebaczycy nazywaj go jej synem i twierdz, e zanim daa mu piersi, nosi imi Alkajosa, potem jednak przezwano go na jej cze Heraklesem.2 c. Pewnego wieczoru, kiedy Herakles ukoczy osiem czy te dziesi miesicy, lub wreszcie, jak twierdz niektrzy, rok ycia, i nie by jeszcze odstawion#d piersi, Alkmena umya swe blinita, nakarmia je i uoya do snu pod kodr z owczego runa, na wielkiej brzowej tarczy, ktr Amfitrion zdoby na Pterelaosie. O pnocy Hera posaa dwa cudowne we o lazurowych uskach do domu Amfitriona, nakazujc im surowo zabi Heraklesa. Brama sama si otworzya, kiedy we do niej podpezy. Bezszelestnie poruszajc si po posadzkach, dotary do pokoju dziecinnego - miotay pomienie z oczu, a zby ich ociekay jadem.3 d. Blinita si zbudziy i zobaczyy nad swoimi gowami skrcajce si

386

119.d-119. g

we z wystajcymi rozwidlonymi jzykami, albowiem Zeus ponownie rozjani boskim wiatem izb. Ifikles wrzasn, zrzuci kodr i prbujc ucieczki stoczy si z tarczy na ziemi. Jego okrzyki przeraenia i dziwne wiato janiejce spod drzwi pokoju dziecinnego zbudziy Alkmen. - Wstawaj, Amfitrionie - zawoaa. On za, nie wkadajc sandaw, zerwa si z cedrowego oa, chwyci miecz zawieszony na cianie i wyrwa go z lnicej pochwy. Ale wanie w tej chwili zgaso wiato u dzieci. Woajc na sennych niewolnikw, by przynieli lampy i pochodnie, Amfitrion wpad do pokoju ynw, gdzie Herakles, ktry nawet nie zapaka, z dum pokaza mu we, ktre wanie dusi w doniach. Kiedy we ju nie yy, rzui# je pod nogi Amfitrionowi, sam za uradowany zacz skaka p pokoju. e. Alkmena uciszaa przeraonego Ifiklesa, Amfitrion za przykry Heraklesa kodr i uda si na spoczynek. O wicie, kiedy kogut zapia trzy razy, Alkmena Wezwaa starca Tejrezjasza i opowiedziaa mu o wycynie syna. Tejrezjasz przepowiedzia przysz chwa Heraklesa i pradi, by a szerekim palenisku uoya suche szczapy rozmaitych kolczastych krzeww i spalia o pnocy we. Rano niechaj suca zbierze popioy, zaniesie je na ska, gdzie siadywa Sfinks, rozsypie je na wietrze i nie ogldajc si przybiegnie z powrotem. Po jej przybyciu naley okadzi paac dymem siarki i skropi solon wod rdlan. Dach trzeba ozdobi gazkami dzikiej oliwki, a potem ofiarowa dzika na wielkim otarzu Zeusa. Alkmena zrobia wzystko, co jej kaza Tejrezjasz. Niektrzy jednak uwaaj, e we nie byy jadowite i e umieci je w koysce sam Amfitrion, pragnc si przekona, ktry z bliniakw jest jego synem. Po tym dowiadczeniu nie mia ju adnych wtpli- # WOsC1.4 # ; :; f. Kiedy Herakles podrs, Amfitrion nauczy go powozi rydwanem i bra ;:1 : zakrty tak, by nie zawadzi o bramk. Kastor uczy go fehtunku, musztry, # taktyki w kawalerii i piechocie oraz elementw strategu. Jeden z synw Hermesa zosta jego instruktorem bokserskim - by nim albo Autolikos, albo Harpalikos, ktry podczas walki przybiera tak ponur min, e nikt nie mia #

stawi mu czoa. ucznictwa uczy go,Eurytos, moe jednak by to Scyta ###; Teutaros, jeden z pasterzy Amfitriona, lub nawet sam Apollo.5 Herakles a: jednak przecign wszystkich ucznikw, jacy kiedykolwiek istnieli na wiecie, a nawet sweg towarzysza Alkona, ojca Argonauty Falerosa, ktry potrafi przeszy strza piercienie umieszczone na hemach onierzy stojcych W szeregu i rozszczepi strzay przymocowane na kocu miecza lub lancy. Tene sam Alkon potrafi trafi wa, ktry owin si wok ciaa jego syna, nie drasnwszy przy tym dziecka.s g. Eumolpos nauczy Heraklesa piewu i gry na lirze, Linos za, syn boga-rzeki Ismeniosa, zaznajomi go z literatur. Pewnego razu, podczas nieobernoci Eumolposa, Linos chcia da mu rwnie lekcj gry na lirze, ale # Herakles nie chcia odstpi od zasad wpojonych mu przez nauczyciela. Kiedy

119.g-119.j

387

dosta cigi za swj upr, zabi Linosa uderzeniem liry.' Sdzony za morderstwo, Herakles przytoczy prawo Radamantysa usprawiedliwiajce stawienie oporu napastnikowi, i dziki temu zosta uniewinniony. Amfitrion jednak obawiajc si, e chopiec dokona jeszcze innych gwatw, posa go na farm, gdzie do osiemnastego roku ycia pas trzody, przewyszajc swych rwienikw wzrostem, si i odwag. Tu wanie uwieczy go laurem Apollo Ismeski, a Tebaczycy przechowuj trjng powicony mu przy tej okazji przez Amfitriona. Nie wiadomo, kto uczy Heraklesa astronomu i filozofii, zna jednak obie te dyscypliny.e h. Podaje si zazwyczaj, e mia cztery okcie wzrostu. Poniewa jednak wymierzy krokami stadion olimpijski podajc jego dugo jako szeset stp i poniewa pniejsze greckie stadiony maj nominalnie rwnie szeset stp dugoci, a s przy tym znacznie krtsze od olimpijskiego, mdrzec Pitagoras doszed do wniosku, e dugo kroku Heraklesa i w konsekwencji jego wzrost musiay pozostawa w tej samej proporcji do kroku i wzrostu innych ludzi co dugo stadionu olimpijskiego do dugoci innych stadionw. Z tego obliczenia wynikaoby, e Herakles mia cztery okcie i jedn stop wzrostuniektrzy jednak uwaaj, e by wzrostu przecitnego.e i. Oczy Heraklesa miotay ogie, trafia bezbdnie do celu zarwno strza, jak i oszczepem. W poudnie jada skromnie, na kolacj ulubion jego straw bya piecze i doryckie placki jczmienne, ktrych pochania tyle (jeli mona w to uwierzy), e nawet najemny robotnik jknby: dosy! Nosi tunik krtk i czyst. Noc wola spdza pod gwiazdami ni pod dachem.lo Posiadajc gbok wiedz wieszczbiarsk, cieszy si, jeli przed rozpoczciem kolejnej pracy ukazywa mu si sp. "Spy - mawia - s najbardziej prawymi ptakami. Nie napadaj na najmniejsze nawet stworzenie."I1 . j. Herakles twierdzi, e nigdy nie zaczyna ktni, ale zawsze odpaca napastnikowi piknym za nadobne. Niejaki Termeros zwyk by mordowa podrnikw zmuszajc ich do walki na kije. Czaszka Heraklesa okazaa si mocniejsza. Rozupa gow Termerosa jak jajko. By jednak z natury rycerski i on pierwszy z miertelnikw dobrowolnie wyda nieprzyjacioom ciaa ich zmarych dla pochowania.12 1. Diodor z Sycylii, IV.9; Tzetzes, O Likofronie,1327; Pauzaniasz, IX.25.2. 2. Eratostenes, Katasterismoi, 44; Hyginus, Astronomia,I1.43; Ptolomeusz Hefajstio-

#tns cyt. przez Focjusza, s. 477; Diodor z Sycylu, IV.10. 3. Apollodoros,11.4.8; Teokryt, Sielanki, XXIV; scholia do bd nemejskich Pindara, I.43. 4. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.2 88 ; Teokryt, loc. cit. ; Pindar, Ody nemejskie, I.35 i nast.; Ferekydes cyt. przez Apollodorosa, II.4.8. # 5. Teokryt, loc. cit.; Apollodoros, II.4.9; Tzetzes, O Likofronie, 56; Diodor z Sycylii, IV.14. 6. Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V.11; Waleriusz Flakkus, I.399 i nast.; Apoloniusz z Rodos,1.97; Hyginus, Fabulae,14.

388 119.1-119.4 7. Pauzaniasz, IX.29.3; Teokryt, loc. cit.; Apollodoros,11.4.9; Diodor z Sycylii, III.67. 8. Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.10; Pauzaniasz, IX.10.4; scholia do Apoloniusza z Rodos,1.865; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.745. 9. Apollodoros, I1.4.9; Plutarch cyt. przez Aulusa Gelliusa I.1; Herodot cyt. przez Tzetzesa, OLikofronie, 662; Pindar, Odyistmijskie,IV.53. . 10. Apollodoros, loc. cit.; Teokryt, Sielanki, XXIV; Plutarch, Problemyrzyrpskie, 28. 11. Plutarch, Problemyrzymskie, 93. 12. Plutarch, Tezeusz,11 i 29.

1. Wedhxg innej wersji Droga Mleczna powstaa, kiedy Rea si odczya Zeusa od piersi (zob. 7b). Karmienie Heraklesa przez Her jest prawdopodobnie mitem opartym na obrzdzie ponownego rodzenia witego krla przez krlow matk (zob.145.3). 2. Staroytny wizerunek, na ktrym oparta zostaa pohomerycka opwie o zaduszonych wach, przedstawia zapewne Heraklesa pieszczcego we, ktre lizay mu uszy, podobnie jak to si dziao w przypadku Melamposa (zob. 72 c), Tejrezjasza (zob.105g), Kasandry (zob.158p) i prawdopodobnie synw Laokoona (zob.167. 3). Bez ich przyjaznej usugi nie rozumiaby jz#ka spw, a Hera, gdyby naprawd chciaa zgadzi Heraklesa, posaaby harpi, by go porwaa. Obraz zosta mylnie odczytany przez Pindara, albo jego informatora, jako alegoria Noworocznego Dziecicia Sonecznego niweczcego moce zimy, ktrych symbolem s we. Dzik zoony przez Alkmen w ofierze Zeusowi jest staroytn ofiar skadan podczas zimowego przesilenia, ktra przetrrvaa w boenarodzeniowej gowie dzika w Starej Anglii. Dzika oliwka bya w Grecji - podobnie jak brzoza w Italu i pnocno-zachodniej Europie - drzewem noworocznym, symbolem pocztku, i suya za miot do przepdzania zych duchw (zob. 53. 7). Herakles posugiwa si dzik oliwk jako pak; przynis jej szczep na Olimp z kraju Hyperborejczykw (zob.138j). Tejrezjasz kaza Alkmenie rozpali stos, nadal jeszcze rozpalany w wielu krajach europejskich w dniu 2 lutego (Matki Boskiej Gromnicznej). Na stosie tym spalano stare gazie krzeww, by lepiej rosy nowe pdy. 3. Dorycki Herakles Jedzcy Placki by w przeciwiestwie do swych wytwornych eolskich i achajskich poprzednikw zwyczajnym krlem-pasterzem, obdarzonym ograniczonymi cnotami swego stanu, ale nie roszczcym sobie adnych pretensji do znajomoci muzyki, filozofii i astronomii. W czasach kl#sycznych mitografowie, majc na uwadze zasad mens sana in corpore sano, narcucili mu wysze wyksztacenie, zabjstwo Linosa za tumaczyli jako protest przeciw tyranii, a nie przeciw zniewieciaoci. Pozosta on jednak ucielenieniem zdrowia fizycznego, a nie sprawnoci umysu; tylko Celtowie (zob. 132.3) czcili go jako patrona literatury i sztuki

bardw. Trzymali si w tym wypadku tradycji, wedug ktrej Herakles, Daktyl Idajski, zwany przez nich Ogmiosem, przedstawia piex-wsz spgosk hyperborejskiego alfabetu drzew, Brzoz albo Dzik Oliwk (zob. 52.3 i 125.1), a "pierwsz wiadmoci, jak kiedykolwiek przesano, bya siedmiokrotnie powtrzona goska Brzozy na galzce brzozowej" (Wbite Goddess, s. I 2 I). 4. Wyczyn Alkona trafiajcego wa wskazuje na istnienie zawodw uczniczych przypominajcych zawody opisane w redniowiecznym Malleus maleficarum, kiedy to kandydat do gildii ucznikw powinien by trafi z uku przedmiot umieszczony na gowie syna - jabko lub srebrn monet. Bracia Laodamu, walczcy o stanowisko witego krla (zob. I63n), mieli trafi w piercie umieszczony na piersi dziecka; ale mit ten musia by mylnie interpretowany, poniewa nie byo ich zadaniem zabijanie dzieci. Wydaje si, e pocztkowo celem stawianym kandydatowi na stanowisko krla byo puszczenie strzay poprzez sploty symbolizujceganiemiertelno zotego wa, umieszczonego na stroiku wkadanym na gow potomka krlewskiego rodu. U niektrych plemion zastpiono ten#obrzd przepo#owieniem jabka, u innych .h

#! #% I,# #

119.4 -120.c trafieniem midzy zgite ostrze podwjnego topora lub przez grzebie" wieczcy czubek hemu. W miar jak kunszt uczniczy stawa si eoraz doskonalszy, zastpowano ten ostatni zwyczaj strzelaniem przez szereg owych "grzebieni" - takie wanie zadanie postawiono Alkonowi - abo przez rzd ostrzy toporw - jak w przypadku Odyseusza (zob.17 lh). Rozbjnicy Rob;n Hooda, podobnie jak ucznicy niemieccy, strzelali do srebrnej monety znaczonej krzyem, poniewa gildie ucznicze byy demonstracyjnie antychrzecijaskie. 5. Greccy i rzymscy ucznic# odcigali ciciw ku piersi, tak jak to robi dzieci, wobec czego zasig ich strza by niewielki; oszczep pozosta gwn broni armii rzymskich a do VI w. po Chr. , kiedy to Belizariusz uzbroi swych katafraktw w cikie uki i nauczy ich odciga ciciwy ku uchu, na mod scytyjsk. Trafno straw Heraklesa tumaczy legenda goszca, e jego

nauczycielem by Scyta Teutaros - imi utworzone prawdopodobnie z sowa teutaein - "wprawia si gorliwie", czego, jak si zdaje, nie robili zwyczajni ucznicy greccy. By moe ze wzgldu na swj niezwyky kunszt uczniczy Scytowie uchodzili za potomkw Heraklesa; mia on podobno podarowa uk Skytesowi, jedynemu ze swoich synw, ktry potrafi uk te nacign tak jak on (zob.132v).

120 CRKI TESPIOSA a. W osiemnastym roku ycia porzuci Herakles trzody i wyruszy na Iwa z Kitajronu, ktry sia spustoszenie w stadach Amfitriona i jego ssiada, ateskiego Erechteidy, krla Tespiosa, zwanego rwnie Testiosem. Lew ten mia jeszcze jedn kryjwk na grze Helikon, u ktrej podna znajduje si miasto Tespie.. Helikon by zawsze gr radosn; na jej szczycie tespijczycy obchodz staroytne wito ku czci muz, u jej stp za, wok statuy Erosa, patrona gry, urzdzaj igry miosne.l b. Pidziesit crek krla Tespiosa i jegP ony Megamedy, crki Arneusa, naleao do najweselszych panien w Tespiach. Ojciec ich, obawiajc si, e znajd sobie nieodpowiednich mw, postanowi, e kada bdzie miaa dziecko z Heraklesem, ktry w tym wanie czasie caymi dniami zajty by tropieniem lwa. Przez pidziesit nocy pod rzd ncowa Herakles w Tespiach. - Moesz sobie wzi do oa moj najstarsz crk, Prokris - zaofiarowa # gocinnie Tespios. Ale co noc inna crka odwiedzaa Heraklesa, a wreszcie przespa si ze wszystkimi. Niektrzy jednak utrzymuj, e jednej nocy zabawi si ze wszystkimi z wyjtkiem jednej, ktra nie chciaa pj w jego objcia, pozostaa do mierci dziewic i jego kapank w sanktuarium w Tespiach; do dzi wymaga si cnoty czystoci od kapanek w Tespiach. Z jej siostrami spodzi pidziesiciu jeden synw; najstarsza, Prokris, urodzia bowiem bliniaki, Antileona i Hippeusa, a take i najmodsza urodzia mu par.2 c. Kiedy Herakles wreszcie wytropi lwa i abi go nie okorowan pak,

120.c-120.5 ucit z drzewa dzikiej oliwki, ktr z korzeniami wyrwa na Helikonie, ubra si w lwi skr, rozwart paszczk wkadajc jako hem. Niektrzy jednak utrzymuj, e chodzi w skrze Lw# # kiggn:czy te innego zwierzcia, ktre zabi w Teumessos w pobliu Teb, atomiast Lwa Kitairoskiego zgadzi mia Alkatoos.3 1. Apollodoros;11.4.8-9; Pauzaniasz, IX.26.4; 27.1 i 31.1; scholia do SielanekTeokryta, XIII.6. 2. Apollodoros,11.4.10 i 7.8; Pauzaniasz, IX.27.5; Diodor z Sycylu, IV.29; scholia do

Teogonii Hezjoda, 56. 3. Teokryt Sielanki, XXV; Apollodoros,11.4.10; Diodor z Sycylii, IV.11; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, I.355-485; Pauzaniasz,1.41.4.

I to

l. Pidziesit crek Tespiosa, podobnie jak pidziesit Danaid, Pallantyd i nereid, albo jak pidziesit dziewic, z ktrymi przespa si celtycki bg Bran (Foroneus) w cigu jednej nocy,

zapewne kolegium kapanek bogini ksiyca, do ktrego raz do roku podczas orgii erotycznych wok kamiennego fallusa, zwanego Erosem ("podanie erotyczne"), mia dostp przebrany w skry lwa wity krl. Liczba ich odpowiadaa liczbie lunacji przypadajcych midzy witami olimpijskimi. "Testios" jest prawdopodobnie maskulinizacj thea Hestia ("bogini Hestia"), lecz Tespios ("bosko brzmicy") jest bodaje imieniem prawdziwym, poniewa arcykapanka zajmowaa si wieszczeniem. 2. Hyginus (Fabulae,162) wspomina jedynie o dwunastu Tespiadach by moe dlatego, e tyle wanie latyskich westalek strzego fallicznego Palladium. Wydaje si, e urzdzay one podobn doroczn orgi na Wzgrzu Albaskim w okresie wczesnej monarchii rzymskiej. 3. Najmodsza i najstarsza z crek Tespiosa urodziy Heraklesowi bliniaki, a mianowicie witego krla i jego zastpc. Mitografowie myl w tym miejscu pojcia tarajc si pogodzi starszy przekaz o tym, e Herakles polubi najmodsz crk - zgodnie z obowizujc w systemie matrylinearnym zasad dziedziczenia najmodszej crki - z prawami patrylinearnymi primogenitnry. W legendzie klasycznej Herakles jest postaci patrylinearn; poza, wtpliw zreszt, Makari (zob.146 b) nie ma w ogle crek. Kapanka#liewica w Tespiach, podobnie jak Pytia Apolliska w Delfach, zostawaa jego oblubienic w chwili, gdy opanowywaa j moc wieszczenia, i dlatego nie moga mie miertelnego maonka. 4. Pauzaniasz, ktrego mit ten nie zadowala, pisze, e Herakles nie mg przecie zhabi swego gospodarza uwodzc hurtem Tespiady ani te nie mg sam sobie powici wityni jak gdyby by bogiem - na samym pocztku swej kariery. Dlatego te nie uznaje identycznoci krla Tespiw z ojcem Tespiad. Zabicie lwa byo jednym z warunkw lubnych, ktre mia speni kandydat na stanowisko krla (zob.123.1). 5. Herakles uci sw pak z drzewa dzikiej oliwki, drzewa pierwszego miesica, uywanego, zgodnie z tradycj, do przepdzania zych duchw (zob. 52.3; 89. 7;119.2, itd.)

121.a-121.d 121 ERGINOS

391

a. Na kilka lat przed tymi wydarzeniami, w czasie wita Posejdona w Onchestos, pewien wypadek zaniepokoi Tebaczykw, kiedy to wonica Menojkeusa rzuci kamie, ktry miertelnie rani minyjskiego krla Klimenosa. Umierajcego Klimenosa odniesiono do Orchomenos, gdzie wydajc ostatnie tchnienie nakaza swym synom, by go pomcili. Najstarszy, Erginos, ktrego matk bya boecka ksiniczka Budeja lub Buzyge, zwerbowa armi, pomaszerowa przeciw Tebaczykom i pobi ich na gow. Na mocy zaprzysionego nastpnie ukadu Tebaczycy zobowizali si paci Erginosowi przez dwadziecia lat haracz w wysokoci stu sztuk byda rocznie, jako odszkodowanie za mier Klimenosa.l b. Herakles wracajc z Helikonu spotka minyjskich heroldw udajcych si po haracz tebaski. Zapyta, jaki jest cel ich wyprawy, oni za odpowiedzieli pogardliwie, e raz jeszcze przybyli, by przypomnie Tebaczykom o miosierdziu Erginosa, ktry powstrzyma si od ucicia uszu, nosw i rk wszystkim mczyznom miasta. "Czyby Erginos naprawd marzy o takim haraczu?" = zapyta rozgniewany Herakles. Potem okaleczy heroldw w sposb, o jakim sami wspomnieli, i odesa ich do Orchoznenos z ociekajcymi krwi uszami, nosami i rkoma zawieszonymi na sznurze wok szyi.z c. Kiedy Erginos zada od krla Kreona tebaxiskiego, by wyda sprawc tej zniewagi, Kreon by nawet gotw usucha, poniewa Minyjczycy rozbroili Teby, on sam za nie mg liczy na pomoc adnego ssiada w tak cikiej sprawie; Herakles jednak namwi swych modych przyjaci, by wystpili w obronie wolnoci. Obszed wszystkie witynie miasta zrywajc tarcze, hemy, napierniki, nagolenniki, miecze i dzidy zawieszone tu jako upy, Atena za, pena podziwu dla tak wielkiej odwagi, przypasaa or jemu # jego przyjacioom. W ten sposb Herakles uzbroi wszystkich Tebaczykw zdolnych do noszenia broni, nauczy ich wada ni, sam za obj dowodzenie. Wyrocznia obiecaa mu zwycistwo, jeli najszlachetniej urodzona osoba w Tebach sama odbierze sobie ycie. Wszystkie oczy zwrciy si z oczekiwaniem ku Antipojnosowi, potomkowi Zasianych Ludzi, gdy jednak ten nie mia ochoty odda ycia za wspln spraw, crki jego, Androkleja i Alkis, uczyniy to z radoci za niego i odtd czczono je jako heroiny w wityni Artemidy Sawnej. 3 d. Minyjczycy ruszyli przeciw Tebom, ale Herakles urzdzi zasadzk w wskiej przeczy i zabi Erginosa oraz wielu jego dowdcw. Zwycistwo, osignite niemal wasnorcznie, uwietni jeszcze uderzajc niespodziewanie na Orchomenos, gdzie zburzy bramy, zupi paac i zmusi Minyjczykw do pacenia Tebom haraczu w podwjnej wysokoci. Herakles zablokowa

392 121.d-121.2 rwnie budowane w dawnych czasach przez Minyjczykw dwa wielkie tunele, ktrymi rzeka Kefisos spywaa do morza, i zala w ten sposb yzne pola zboowe Rwniny Kopajskiej.4 Postanowi bowiem unieruchomi jazd Minyjczykw - ich najpotniejsz bro - i przenie wojn w gry, gdzie mg im stawi czoo na rwnej stopie, w kocu jednak z yczliwoci dla Iudzi odblokowa tunele. Sanktuarium Heraklesa Ptajcego Konie w Tebach upamitnia ten epizod jego kampanii; Herakles przybywa noc do obozu

minyjskiego, kradnie konie z zaprzgw i uwizuje je do drzew daleko od obozu, po czym wycina w pie picych ludzi. Nieszczliwy jednak przypadek zrzdzi, e w bitwie tej zgin jego ojczym, Amfitrion.5 e. Po powrocie do Teb Herakles powici otarz Zeusowi Wybawcy, kamiennego lwa Artemidzie Sawnej i dwa kamienne wizerunki Atenie Przypasujcej Bro. Poniewa bogowie nie ukarali Heraklesa za skrzywdzenie heroldw Erginosa, Tebaczycy omielili si uczci go pomnikiem zwanym Heraklesem Obcinajcym Nosy.s f. Wedug innej wersji Erginos uratowa si po klsce Minyjczykw i by jednym z Argonautw, ktrzy przywieli z Kolchidy Zo-te Runo. Po wielu latach, ktre powici na odzyskanie majtku, sta si zaiste czowiekiem bogatym, ale by ju stary i bezdzietny. Wyrocznia poradzia mu, by zaoy nowe okucie na stare rado ; polubi wwczas mod on, ktra urodzia mu Trofoniosa i Agamedesa, synnych architektw, a take Azeusa.' 1. Apollodoros,11.4.11; Pauzaniasz, IX:37:1-2; Eustatios o Homerze, s.1076; scholiado Apoloniusza z Rodos,1.185. 2. Diodor z Sycylii, IV.10. 3. Diodor z Sycylii, loc. cit.; Apollodoros,11.4.11; Pauzaniasz, IX.17.1. 4. Eux-ypides, Herakles, 220; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Pauzaniasz, IX.38.5; Strabon, IX.11.40. 5. Poliajnos,1.3.5; Diodor z Sycylii, IV.18.7; Pauzaniasz, IX.26.1; Apollodoros, I1.4.11. 6. Eurypides, Herakles, 48-59; Pauzaniasz, IX.17.1-2 i 25.4. 7. Pauzaniasz, IX.37.2-3 i 25.4; Eustatios o Homerze, s. 272.

1. Herakles tak okrutnie postpi z heroldami m_ inyjskimi - b herolda powszechnie uwaano za osob otoczon najwysz czci, bez wzgldu na czeln jak okazywa - e musi on tu przedstawia najedcw doryckich z 1050 r. przed Chr., ktrzy lekcewayli wszelkie konwencje cywilizacji. 2. Wedug Strabona (IX.2.18) trzsienia ziemi niekiedy blokoway, innymi znowu razy otwieray w wapieniu naturalne tunele, ktrymi spyway wody Kefisosu. W kocu jednak caa Rwnina Kopajska zamienia si w bagna mimo dwch olbrzymich tuneli wykopanych przez Minyjczykw epoki brzu - Pelazgw, ktrzy ulegli wpywom minojskim - majcym uzupeni tunele naturalne. James Frazer, ktry zwiedza t rwnin pred mniej wicej piciu laty, stwierdzi, e trzy kaay zostay sztucznie zablokowane kamieniami prawdopodobnie przez Tebaczykw, ktrzy zburzyli Orchomenos w 368 r. przez Chr., wyci#i w pie wszystkich +: .

G. .,9

,;,# f

s; ;,##

121.2-122.c

393

mczyzn, a kobiety sprzedali do niewoli (Pauzaniasz, IX.15.3). Niedawno towarzystwo brytyjskie wysuszyo bagna przywracajc upraw roli na rwninie. 3. Kiedy Tebom grozio niebezpieczestwo, wyrocznia tebaska (zob.105i,106j) zwyka bya

domaga si krlewskiego farmakosa, ale tylko w spoeczestwie cakowicie patriarchalnym Androkleja i Alkis popeniyby samobjstwo. Imiona ich, podobnie jak imiona crek Erechteusa zoonych rzekomo w taki sam sposb w ofierze (zob. 47d), byy, jak si zdaje, tytuami Demeter i Persefony, ktre day ofiar mskich. Wyglda na to, e obie kapanki "poniosykar" zamiast witego krla - nazwano go potem Antipojnosem - ktry odmwi pjcia za przykadem Menojkeusa. W tym wanie znaczeniu Sfinks skoczy ze skay i rozbi si na kawaki (zob.105. 6). 4. Przydomek Heraklesa "Ptajcy Konie" moe odnosi si do zagarnicia przez niego dzikich klaczy Diomedesa i do wszystkiego, co jest zwizane z tym wyczynem (zob.130.1 ). 5. Atena Przypasujca Bro bya wezeniejsz Aten, ktra rozdawaa bro swym wybranym synom. W mitah celtyckich i germaskich rozdawanie broni jest prz,ywilejem matriarchalnym we waciwy sposb egzekwowanym podczas obr Ldowego lubu (zob. 95.5).

122 OBD HERAKLESA a. Pokonanie Minyjczykw uczynio Heraklesa najsynniejszym z herosw. VCz nagrod mia polubi Nlegar lub Meger, najstarsz rk krIa Kreona i by mianowany patronem miasta. Ifikles oeni si z najmodsz crk. Niektrzy utrzymuj, e Herakles mia z Megar.dwch synw, inni, e spodzi trzech, czterech, a nawet omiu. Nazywa si ich Alkaidami.l , b. Nastpnie Herakles pokona Pyrajchmosa, krla Eubejczykw, i sojusznika Minyjczykw w wyprawie przeciw Tebom. Wzbudzi postrach w caej Grecji rozkazujc, by ciao Pyrajchmosa rozszarpay dwa rebaki i by poszarpane zwoki zostay porzucone bez pochowku nad rzek Heraklejos, w miejscu zwanym rebakami Pyrajchmosa. Kiedy konie pij tam wod, nad rzek rozlega si echo przypominajce renie.2 . c. Hera, oburzona na wybryki Heraklesa, ukaraa go obdem. Rzuci si najpierw na swego ukochanego bratanka Jolaosa, najstarszego syna Ifiklesa, ktremu jednak udao si umkn przed jego szalonymi ciosami, nastpnie biorc szecioro wasnych dzieci za nieprzyjaci, zabi je i ciaa rzuci do ognia wraz z dwoma innymi synami Ifiklesa, z ktrymi wykonywali wanie wiczenia wojskowe. Na ce tych omiu ofiar#w zbroi Tebaczycy obchodz doroczne wito; pierwszego drlia skadane s ofiary i przez ca noc pon ognie; na drugi dzie odbywaj si igrzyska pogrzebowe, a zwycizca wieczony jest biaym mirtem. Uczestnicy opakuj mier synw Heraklesa, , ktrych czekaa tak wspaniaa przyszo. Jeden z nich mia panowa w Argolidzie i zamieszka w paacu Eurysteusa, a Herakles zarzuci na jego ramiona sw wasn lwi skpr ; inny mia zosta krlem #eb, a w jego prawic wetkn

394

122.c-122.f

Herakles buaw obrony, oszukaczy dar Dedala; trzeciemu obiecana bya

Ojchalia, ktr Herakles potem spustoszy; wszystkich za czekay najwietniejsze maestwa zapewniajce sojusze z Atenami, Tebami i Spart. Herakles tak bardzo kocha swych synw, e niektrzy nie daj wiary jego winie i utrzymuj, e synowie zostali zdradziecko zamordowani przez goci; by moe przez Likosa czy te, jak przypuszcza Sokrates, przez Augiasza.3 d. Odzyskawszy zmysy, ierakles przez kilka dni nie opuszcza ciemnego pokoju unikajc wszelkich spotka z ludmi, po czym, kiedy krl Tespios dokona obrzdu oczyszczenia, uda si do Delf, by zapyta wyroczni; co ma ze sob pocz. Pytia zwracajc si do niego po raz pierwszy jako do Heraklesa, a nie Palajmona, poradzia mu, eby zamieszka w Tyrze, suy u Eurysteusa przez lat dwanacie i wykona wszystkie prace, ktre ten zleci; w nagrod # otrzyma niemiertelno. Heraklesa ogarna straszliwa rozpacz, pniewa nie chcia suy u czowieka w jego przekonaniu znacznie niszego stanu, ba si jednak nie speni woli swego ojca, Zeusa. Wielu przyjaci przybyo, by go pociesza w strapieniu, i kiedy czas ukoi nieco bl, odda si pod rozkazy Eurysteusa.4 e. Niektrzy jednak utrzymuj, e Herakles $traci zmysy dopiero po powrocie z Tartaru i wtedy to zabi swe dzieci, zabijajc rwnie Megar, i e Pytia powiedziaa mu wwczas: "Odtd nie bdziesz zwany Palajmonem: Fojbos Apollo; mianuje ci Heraklesem, poniewa dziki Herze uzyskas wieczn saw wrd ludzi!" Jak gdyby wyrzdzi wielk przysug Herze. Inni twierdz, e Herakles by kochankiem Eurysteusa i dwanacie prac wykona, by go zadowoli. Inni jeszcze opowiadaj, e podj si ich wykonania pod tym warunkiem, e Eurysteus cofnie wyrok skazujcy Amfitriona na wygnanie.5 f. Opowiadano, e kiedy Herakles zabra si do swoich prac, Hermes ofiarowa mu miecz, Apollo uk i strzay o gadkich ostrzach i lotkach z orlich pir, Hefajstos zoty napiernik, Atena za szat. Moliwe jest, e napiernik otrzyma od Ateny, od Hefajstosa natomiast brzowe nagoienniki i hem diamentowy. Atena i Hefajstos - dodaj niektrzy - przecigali si w obdarowywaniu Heraklesa; ona ofiarowaa mu rado z pokojowych przyjemnoci, on ochron przed niebezpieczestwami wojny. Darem Posejdona by zaprzg koni, od Zeusa otrzyma wspania, nie amic si tarcz. Na tej tarczy za pomoc emalii, koci soniowej, bursztynu, zota i lapis-lazuli przedstawione byy rozliczne opowieci ; ponadto dwanacie gw wowych wyrzebionych nad ozdobnym guzem rozwierao paszcze, gdy Herakles rusza do boju, wywoujc przeraenie wrd nieprzyjaci.s W rzeczywistoci jednak Herakles gardzi zbroj i po pierwszej pracy rzadko nawet nosi przy sobie dzid, polegajc na swej pace, uku i strzaach. Nie wiedzia, co ma pocz z nabijan brzem pak, ktr otrzyma od Hefajstosa, wola sam wycina j sobie z dzikiej oliwki. Pierwsz tak pak sporzdzi na Helikonie, nastpn

122.f-122.3

395

w Nemei. Miejsce drugiej paki zaja z czasem trzecia, rwnie wycita z oliwki nad brzegami Morza Saroskiego. T wanie pak opar podzas pobytu w Trojzenie o wizerunek Hermesa. Pucia ona korzenie i jes#obecnie potnym drzewem.' g. Siostrzeniec Heraklesa, Jolaos, asystowa przy pracach jako powocy

rydwanem lub te nosi tarcz Heraklesowi.s

1.Scholia do d istmijskich Pindara, IV.114 i 61; Apollodoros,11.4.11; Diodor z Sycylii, IV.10; Hyginus, Fabulae, 31; Tzetzes; O Likofronie, 38. 2. Plutarch, ywoty, 7. 3.Diodor z Sycylii, IV.11; Apollodoros, II.4.12; Pindar, loc. cit.; Eurypides, Herakles, 462 i nast.; Lizymachos cyt. przez scholiast d istmi#skich Pindara, IV.114. 4. Diodor z Sycylii, IV.10-11; Apollodoros, loc. cit. 5.Eurypides, Herakles, 1 i nast.; 1000 i nast.; Tzetzes, O Likofronie, 38 i 662-663; Diotimos, Heraklea, cyt. przez Atenajosa, XIII.8. 6.Apollodoros,11.4.11; Hezjod, Tarcza Heraklesa,122 i nast.;141 i nast.;161 i nast.; 318-319; Pauzaniasz, V.8.1 7.Eurypides, Herakles,159 i nast. ; Apoloniusz z Rodos, I.1196 ; Diodor z Sycylii, IV.14 ; Teokryt, Sielanki, #XV; Apoliodoros,11:4.11; Pauzaniasz,11.31.13. 8: Plutarch, O mioci,17; Pauzaniasz, V.8.1 i 17.4; Eurypides, Dzieci Heraklesa, 216.

1. W Grecji klasycznej obd usprawiedliwia skladanie #(zob. 27e i 70g); w rzeczywistoci sprawa przedstawiaa si w ten s#osb: dziecko skadane w ofierze w zastpstwie witego krla (zob. 81.8 i 156.2) palono ywcem, krIa za, dla upozorowania mierci, przetrzymywano przez dwadziecia cztery godziny w grobowcu, skd powraca, by ponownie obj wadz. 2. mier Pyrajchmosa rozszarpanego przez p#r koni nie jest odosobnionym wydarzeniem (zob. 71.1). Tytu Palajmon, nadany Heraklesowi, identyfikuje go z Melikertesem z Koryntu, ktry pod tym imieniem zosta deifikowany; Melikertes jest Melkartem, panem miasta, tyryjskim ft'eraklesem. Omiu Alkaidw byo zapewnie czonkami zepou wykonujcego taniec z mieczami, podobnie jak omiu tancerzy ludowych ("morris dancers") w angielskim widowisku z okazji Boego Narodzenia. Taniec koczy si wskrzeszeniem ofiary. Mirt by drzewem trzynastego miesica liczcego dwadziecia osiem dni i symbolizowa odejcie; dzika oliwka, drzewo pierwszego miesica, symboIizowaa rozpoczcie (zob. 119.2). Omiu synw Elektriona (zob. 118a) tworzyo prawdopodobnie podobny zesp w Mykenach. 3. Homoseksualne stosunki Heraklesa z Hylasem, Jolaosem i Eurysteusem oraz opis jego zbytkownej zbroi miay tumaczy tebaskie obyczaje wojskowe. W micie pierwotnym Herakles kocha si bodaje w crce Eurysteusa, a nie w nim samym. Dwanacie prac, jak to okrela Serwiusz, zaczto z czasem porwnywa z dwunastoma znakami zodiaku, chocia ai Homer, ani Hezjod nie twierdz, jakoby ich byo dwanacie, a poza tym koIejno prac nie odpowiada kolejnoci znakw. Podobnie jak celtycki bg roku sawiony w irlandzkiej Pieni o Amerginie, pelazgijski Herakles przechodzi swe koleje w cigu roku liczcego trzynacie miesicy. W mitach irlandzkich i walijskich kolejno znakw bya nastpujca: Jele wzgldnie Byk, Potop, Wiatr, Rosa, Jastrzb, Kwiat, Stos, Dzida, oso, Gra, Dzik, Ujedacz, W Morski. Natomiast przygody Gilgamesza w babiloskim eposie s powizane ze znakami zodiaku, a tyryjski Herakles ma z nim wiele cech wsplnych. Wbrew twierdzeniom Homera i Hezjoda sceny

396

122.3-123.e

przedstawione na staroytnych tarczach bynajmniej nie byy znakomitymi dzieami sztuki, ale prymitywnymi piktogramami, wyrytymi na spiralnej tamie zdobicej kad tarcz, wyjaniajcymi pochodzenie i rang waciciela. 4. Dwunastu Olimpijczykwobsypao Heraklesa darami niewtpliwie z okazji jego witego maestwa, a przyniosa mu je wszystkie jego oblubienica-kapanka - Atena, Auge, Jple czy te noszca jakiekolwiek inne imi. Wrczya je sama lub przez swe pomocnice (zob. 81.1). Herakles otrzyma w danym wypadku or potrzebny mu do wykonywania prac, to znaczy do obrzdowych walk i magii.

123 PIERWSZA PRACA HERAKLESA: LEW NEMEJSKI a. Pierwsza praca, ktr Eurysteus kaza wykona Heraklesowi, kiedy przyby# do Tirynsu, polegaa na zabiciu Lwa Nemejskiego lub Kleonajskiego i zdarciu z niego skry. Byo to olbrzymie zwierz o skrze, ktrej nie mogo przebi elazo, brz ani kamie.l b. Chocia niektrzy nazywaj tego lwa potomkiem Tyfona lub Chimajry i psa Ortrosa, inni twierdz, e wydaa go na wiat Selene, przeszyta straszliwym dreszczem. Upucia go wwczas na ziemi na grze Tretos w pobliu Nemei obok jaskini o dwch wejciach i wypucia na swj lud jako kar za niedotrzymane ofiary; najbardziej ucierpieli Bambinejczycy.z c. Inni jeszcze twierdz, e Selene na yczenie Hery stworzya lwa z piany morskiej zamknitej w wielkiej skrzyni; Iryda za przewizaa go wasn przepask i zaniosa w Gry Nemejskie. Nazw sw otrzymay one po crce Asoposa wzgldnie Zeusa i Selene; jaskini lwa za dotd pokazuj w odlegoci okoo dwch mil od miasta Nemea.3 d. Po przybyciu do miasta Kleonaj lecego midzy Koryntem i Argos, Herakles zamieszka w domu jakiego robotnika najemnego czy te pasterza imieniem Molorchos, ktrego syna zabi lew. Kiedy Molorchos chcia przebaga Her skadajc jej w ofierze tryka, Herakles kaza mu si wstrzyma i powiedzia: "Poczekaj trzydzieci dni. Jeli wrc cay, ofiaruj go Zeusowi Zbawcy; jeli nie wrc, z go mnie jako ofiar nalen herosowf# e. Herakles dotar do Nemei w poudnie, poniewa jednak lew wyludni okolic, nie znalaz nikogo, kto mgby mu wskaza drog. Nie byo te adnych ladw. Najpierw przeszuka gr Apesas - nazwan tak po Apesantosie, pasterzu zabitym przez lwa, chocia niektrzy twierdz, e Apesantos by synem Akrizjosa, ktry zmar od ukszenia w pit przez we - po czym wybra si na gr Tretos i tu wanie wytropi lwa wracajcego do swej jaskini, ociekajcego krwi po caodziennej rzezi.4 Zasypa go gradem strza, ale odbiy si od grubej skry nie wyrzdzajc bestii adnej szkody - lew

'

123.e-123.i

397

ziewa i liza apy. Nastpnie ci Herakles swym mieczem, ktry zgi si jakby by z oowiu. W kocu chwyci pak i tak silnie zdzieli ni lwa po pysku, e zwierz wycofao si do swej jaskini o dwch wejciach, potrzsajc bem - bynajznniej nie z blu, ale dlatego, e huczao mu w uszach. Herakles z aoci spojrza na poaman pak, po czym zagrodziwszy siatk jedno z wej do jaskini, sam wszed przez drugie. Poniewa przekona si, e adna bro nie ima si potwora, zacz si z nim zmaga. Lew odgryz mu jeden palec, ale Herakles chwyci jego eb pod rami i tak dugo go dusi, a zadusi na mier.5 f. Dwigajc ciez'wo na plecach ruszy Herakles z powrotem do Kleonaj. Zjawi si tam trzydziestego dnia i zasta Molorchosa w chwili, gdy zamierza wanie zoy mu ofiar nalen herosowi. Teraz wsplnie zoyli ofiar Zeusowi Zbawcy. Potem wyci sobie Herakles now pak i wprowadziwszy szereg zmian w Igrzyskach Nemejskich obchodzonych dotd ku czci Ofeltesa, a przemianowanych obecnie przez niego na cze Zeusa, zabra lwie cierwo do Myken: Eurysteus, zdumiony i przeraony, raz na zawsze zabroni mu wchodzi w mury miasta: w przyszoci mia pokazywa owoce swych prac przed bramami.s g. Przez chwil Herakles zastanawia si, jak zdj skr lwa, a wreszcie z boskiego natchnienia posuy si ostrymi jakbrzytwy pazurami zwierzcia# Wkrtce mg ju chodzi w lwiej skrze jak w pancerzu, eb za suy mu za hem. Eurysteus tymczasem zamwi sobie u kowali urn z brzu, ktr zakopa w ziemi. Odtd, gdy tylko sysza, e zblia si Herakles, chowa si w urnie, a polecenia swe przekazywa przez herolda - syna Pelopsa, imieniem Kopreus, ktrego oczyci z morderstwa.7 # h. Zaszczyty przyznane mu przez miasto Neme w uznaniu za bohaterski wyczyn odstpi Herakles swym wiernym sojusznikom z Kleonaj, ktrzy walczyli u jego boku w wojnie elejskiej tracc zabitych trzystu szedziesiciu ludzi. Molorchosa upamitni zakadajc w pobliu miasto Molorchi i sadzc Lasy Nemejskie, w ktrych odbywaj si obecnie Igrzyska Nemejskie. , i. Herakles nie by jedynym, ktremu w tych czasach udao si udusi lwa. Dokona tego rwnie jego przyjaciel F#lios, jako pierwsze z zada miosnych postawionych mu przez Kyknsa, syna Apollina i Hyrii. Fylios musia poza tym schwyta ywcem wiele ogromnych ptakw poerajcych ludzi, podobnych nieco do spw, a stoczywszy walk z gronym bykiem, przyprowadzi go do otarza Zeusa. Kiedy wszystkie trzy zadania zostay wykonane, Kyknos zada ponadto wou, ktrega Fylios otrzyma jako nagrod podczas pewnych igrzysk pogrzebowych. Herakles poradzi F#liosawi; # dmwi, i domaga si dotrzymania warunkw. Zrozpaczony Kyknos utopi si w jeziorze zwanym odtd Jeziorem Kyknejskim. Matka Kyknosa, Hyria, posza w jego lady i obje zostali przemienieni w abdzie.e

123.1-123.2

1. Apollodoros, II.5.1; Waleriusz Flakkus,1.34; Diodor z Sycylii, IV.11. 2. Apollodoros, loc. cit.; Hezjod, Teogonia, 326 i nast.; Epimenides, Fragment, 5, cyt. przez EIiana, Natura zwierzt, X11.7; Plutarch, O twarzywidniejcejnaksigycu, 24; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII. 295; Hyginus, Fabulae, 30; Teokryt, Sielanki, XXV. 200 i nast. 3.Demodokos, Historia Heraklesa, I, cyt. przez PIutarcha, O rzekach,18; Pauzaniasz, 11.15.2-3; schoIia do Hipotezy"dnemejskich"Pindara. 4.Strabon, VIII.6.19; ApolIodoros, II.5.1; Serwiusz o Georgikach Wergiliusza, III.19; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, IV.161; Plutarch, loc. cit.; Teokryt, Sielanki, XXV. 211 i nast. 5.Bakchylides, XIII.53; Teokryt, loc. cit.; PtoIomeusz Hefajstionos, II, cyt. przez Focjusza, s. 474; ApoIlodoros, loc. cit.; Diodorz Sycylu, IV.11; Eurypides, Herakles, 153. 6. Apollodoros, loc. cit. i II.4.11; scholia do Hipotezy"dnemejskich"Pindara. 7. Teokryt, Sielanki, XXV:272 i nast.; Diodor z Sycylii, IV.11; Eurypides, Herakles, 359 i nast.; Apollodoros, loc. cit. 8.Elian, Varia historia, IV.5; Stefan z Bizancjum pod hasem "Molorchia"; Wergiliusz, Georgiki, III.19; Serwiusz, loc. cit. 9. Antoninus LiberaIis, Przemiany,12; Owidiusz, Przemiany, VI1.371 i nast.

l. Obrzdowa walka witego krIa z dzikimi zwierztami stanowia sta cz ceremoniau koronacji w Grecji, Azji Mniejszej, Babilonii i Syrii, przy czym kada bestia przedstawiaa jedn por roku. Ich liczba zmieniaa si w zalenoci od kalendarza: kiedy obejmowa on trzy pory roku, ukad by taki jak w postaci Chimajry, a mianowicie lew, koza i w (zob. 75.2) - std pogld, e lew z Kitajronu zosta spodzony przez Chimajr z Psi Gwiazd, Ortrosem (zob. 34.3) - albo byk lew i w, sezonowe wcielenie Dionizosa (zob. 27.4) - jak twierdzi Eurypides w Bachantkach; lub te jak w przypadku gw Hekate (zob. 31. 7) - lew, ko i pies. Przy czterech porach roku wystpoway takie kombinacje, jak byk, baran lew i w, podobnie jak gowy Fanesa (zob. 2b) opisane we Fragmencie orfickim (63), lub byk, lew, orze i serafin, jak w wizji Ezechiela (Ksiga Ezechiela, I), albo prociej - Byk, Lew, Skorpion i W, cztery znaki zodiaku przypadajce na przesiIenia i zrwnania. Jak wynika z pierwszej, czwartej, sidmej i jedenastej pracy, ta ostatnia czwrka skadaa si ze zwierzt, z ktrymi waIczy HerakIes, mimo i skorpion zosta zastpiony przez dzika. Skorpion przetrwa jedynie w opowieci o Orionie, innym Heraklesie, ktremu obiecano rk ksiniczki, jeli pokona pewne dzikie zwierzta (zob. 41a-d). Sytuacja ta powtarza si w historu Kyknosa i Fyliosa - gdzie nieoczekiwanie sp zastpi wachocia Owidiusz i Antoninus Liberalis dodaIi akcenty homoseksualne. Teoretycznie krl ujarzmiajc te zwierzta otrzymywa wadz nad porami roku, ktrym one patronoway. W Tebach miecie ojczystym Heraklesa, bogini Sfinks panowaa w roku skadajcym si z dwch pr roku; bya skrzydlat Iwic z wowym ogonem (zob.105.3), dIatego te wkadaa na siebie skr i mask Iwa zamiast maski byka, jak to byo w przypadku Minosa (zob. 98. 2). Lew wystpowa wraz z innymi zwierztami kalendarzowymi w arce noworocznej przedstawionej na obrazie od ktrego wywodzi si opowie o arce Noego i Potopie, oraz o Dionizosie i piratach (zob. 27.5); std wersja, e go stworzya Selene ("ksiyc"). 2. Focjusz zaprzecza temu, jakoby Herakles straci palec w walce; Ptolomeusz Hefajstionos utrzymuje (Nova historia, II), e otrua go ryba paszczka (zob. I 71. 3). Bardziej jednak prawdopodobnie jest, e odgryz sobie paIec, by przebaga duchy swych dzieci - podobnie jak to uczyni Orestes przeladowany przez Erynie matki. Inna jaskinia o dwch wejciach wspomniana jest mimochndem w Odysei (XIII.103 i nast.), w pobliu niej nad zatok Forkysa spd#i# Odyseusz

123.2-124.c

399

pierwsz noc po powrocie do Itaki. Pnocne wejcie przeznaczone byo dla ludzi, poudniowe dla bogw. W rodku znajdoway si dzbany o podwjnych uchwytach suce za ule, kamienne misy i due ilooi wody rdlanej. Byy rwnie kamienne wrzeciona (stalaktyty?), na ktrych najady tkay purpurowe szaty. Jeli racj ma Porfiriusz twierdzc (O jaskini nimf), e w pieczarze tej odprawiano obrzdy mierci i boskiego zmartwychwstania, wwczas misy suyy do zbierania krwi, woda rdlana za do oczyszczania. Dzbany byy widocznie urnami pogrzebowymi, nad ktrymi dusze kryy jak pszczoy (zob. 90. 3.), najady za (crki boga mierci Forkysa wzgldnie Orkosa) byy Mojrami tkajcymi krlewskie szaty ze znakami klanw, ktre mieli nosi ponownie narodzeni (zob.10.l). Jaskinia Lwa Nemejskiego ma dwa wejcia, poniewa pierwsza praca zapocztkowuje drog Heraklesa ku obrzdowej mierci po ktrej staje si niemiertelny i polubia bogini Hebe. 3. mier trzystu szedziesiciu Kleonajczykw wskazuje na istnienie misterium kalendarzowego - tyle bowiem dni ma egipski wity rok, jeli nie liczy piciu dni wydzielonych dla uczczenia Ozyrysa, Izydy, Neftys, Seta i Horusa. Zmiany wprowadzone przez Heraklesa w Igrzyskach Olimpijskich mogy obejmowa rwnie miejscowy kalendarz. 4. Jeli krl Myken skry si w brzowej urnie pod ziemi, podbbnie jak Ojnopion z Hyru, nieprzyjaciel Oriona (zob.41c), i wychodzi dopiero po ustaniu niebezpieczestwa, oznaczaoby to, e raz do roku pozorowa mier, poczym wraca po upywie dwudziestu czterech godzin, w ktrym to czasie rzdzi jego zastpca. Dzieci Heraklesa byy takimi wanie zastpcami (zob. 122.1). 5. Apesantos by jednym z wielu wczesnych herosw poksanych przez mij (zob.177.1). Mona go utosami z Ofeltesem (zob.106g) z Nemei, chocia nie wiadomo, gdzie w poksa Ofeltesa.

124 DRUGA PRACA HERAKLESA: HYDRA LERNEJSKA a. Drug prac nakazan przez Eurysteusa byozgadzenie Hydry Ler#ejskiej, potwora spodzonego przez y ona i chidne, wychowanego przez Her jako groba dla Heraklesa.l b. Lerna znajduje si nad morzem, o kilka mil od miasta Argos. Na zachd od niej wznosi si gra Pontinos, ze witym gajem platanw schodzcych a do morza. W gaju tym, z jednej strony zamknitym rzek Pontinos - nad ktr Danaos powici sanktuarium Atenie - z drugiej za rzek Amymone, znajduj si posgi Demeter, Dionizosa Zbawcy i Prozymne, jednej z piastunek Hery. Na brzegu za stoi kamienny posg Afrodyty wystawiony przez Danaidy. Co roku odbywaj si w Lernie tajne obrzdy ku czci Dionizosa, ktry w tym miejcu zstpi do Tartaru, udajc si po Semele, a niedaleko, w ogrodzonym miejscu, gdzie Hades i Persefona rwnie zstpili do Tartaru, obchodzone s misteria Demeter Lernejskiej.2

c. T yzn i wit krain terroryzowaa niegdy Hydra. Nora jej znajdowaa si pod platanem, gdzie z siedmiu rde braa pocztek rzeka Amymone, ona te straszya na niezgbionych bagnach lernejskich # ktre prbowa

440 124.c-124.1 bezskutecznie osuszy cesarz Neron - gdzie niejeden nieostrony wdrowiec znalaz swj grb.3 Hydra miaa niezwyk posta; podobna bya do sa i miaa osiem lub dziewi wowych bw; a jeden z nich by niemiertelny Niektrzy przypisuj jej pidziesit, sto a nawet dziesi tysicy gw. Tak czy inaczej, bya do tego stopnia jadowita, e nawet wo jej.trQgYcr# waa mier.4 d# #Lte#a rozmylaa nad najlepszym sposobem zabicia Hydry, a kiedy Herakles dotar do Lerny na rydwanie powoonym przez Jlaosa, wskazaa mu nor bestii. Posuszny jej radzie, zmusi Hydr do wyjcia z nory, rac j poncymi strzaami, po czym wstrzyma oddech. i j schwyta, ale potwr owin mu si wok ng i usiowa powali na ziemi. Na prno wali pak po bach Hydry - ledwie jedn rozbi, a ju na jej miejsce pojawiay si dwie lub trzy nowe.5 e. Olbrzymi rak wypez z bagna,.na pomoc Hydrze i wpi si w nog Heraklesa. Ten gwatownym uderzeniem rozwali jego skorup wzywajc jednoczenie na pomoc Jolaosa. Joalos podpali jeden koniec gaj'u, po czym by powstrzyma pojawienie i nowych gw Hydry, przypala miejsca, w ktrych wyrastay; w ten sposb zatamowa upyw krwi.B f. Teraz Herakles mieczem lub te otym paaszem uci niemierteln gow - niektre jej czci byy ze zota i zakopa j, syczc jeszcze, pod cikim gazem przy drodze do Elajos. cierwo wypatrozy i zanurzy swe str#ay w #i. Odtd najmrliejsza rana zadana tymi strzaami bya miertelna. g. Hera nagrodzia raka umieszczajc jego wizerunek midzy znakami zodiaku, Eurysteus jednak uwaa, e praca ta nie zostaa naleycie wykonana, poniewa Jolaos podawa gownie.' 1. Hezjod, Teogonia, 313 i nast. 2. Pauzaniasz,11.37.1-3 i 5; II.36.6-8. 3. Pauzaniasz,11.37.4; Apollodoros,11.5.2.; Strabon, V111.6.8. 4.Eurypides, Herakles, 419-420; Zenobiusz, Przyslowia, V1.26; Apollodoros, loc. cit.; Simonides cyt. przez scholiast Teogonii Hezjoda, . 257, wyd. Heinsius; Diodor z Sycylii, N.11; Hyginus, Fabulae, 30. 5.Hezjod, Teogonia, 313 i nast.; Apollodoros, loc. cit; Hyginus, loc. cit.; Serwiusz o #neidzie Wergiliusza, V1.287. 6. Apollodoros, loc. cit. Hyginus, loc. cit.; i Astronomia,11,23; Diodor z Sycylii, IV.11. 7. Eurypides, lon,192; Hezjod, Teogonia, 313 i nast.; Apollodoros, loc. cit.; Aleksander Myndios cyt. przez Focjusza, s. 475. l. Hydra Lernejska by#a zagadk dla klasycznych mitografw. Pauzaniasz sdzi, e mg to by olbrzymi jadowity w wodny, ale e "Pizander pierrvszy nazwa j wielogow, pragnc uczyni straszniejsz, a rwnoczenie doda godnoci wasnym wierszom" (Pauzaniasz, II.37.4).

124.1-125.a

401

Wedug ulegajcego euhemeryzmowi Serwiusza (O "Eneidzie" Wergiliusza, V1.287) Hydra bya rdem rzek podziemnych, ktre wytryskiway na powierzchni i zatapiay pola ; kiedy zatykano jeden z jej licznych kanaw, woda wypywaa rwcym strumieniem innymi i dlatego Herakles najpierw uy ognia, by osuszy teren, potem za zamkn kanay. 2. W najwczeniejszej wersji mitu Herakles jako pretendent do tronu walczy prawdopodobnie po kolei z bykiem, lwem, dzikiem lub skorpionem, po czym skaka do jeziora, by odebra zoto potworowi wodnemu mieszkajcemu w gbiach. Jazon otrzyma podobne zadania, a pomocna rola Medei przypada w tym wypadku Atenie, jako przyszej oblubienicy Heraklesa. Chocia Hydra przypomina wa morskiego, ktrego Perseusz zabi zotym mieczem albo sierpem ksiycowym, bya jednak potworem sodkowodnym, podobnie jak potwory wspomniane przez walijskich i irlandzkich mitografw - piastres lub avancs (zob.148.5) - i podobnie jak potwr w homeryckim epitecie Lacedemonu, ketoessa, "nalecy do potwora wodnego", niewtpliwie buszujcy w jakiej gbokiej sadzawce Eurotasu (zob.125.3). Stwr przypominajcy psa jest reminiscencj potwora morskiego Skylli (zob. 16.2) i siedmiogowego potwora (na pniej, cylindrycznej pieczci babiloskiej), ktrego zabija heros Gilgamesz. Atrologowie wprowadzili do opowieci raka, by dwanacie prac Heraklesa odpowiadao dwunastu znakom zodiaku, ale waciwe jego miejsce jest w walce z Lwem Nemejskim, znakiem nastpnym. 3. Ten obrzdowy mit zosta doczony do mitu o Danaidach, staroytnych kapankach wody w Lernie. Liczba gw Hydry nie jest dokadnie ustalona; jako kolegium kapanek miaa pidziesit gw; jako wita mtwa - posta przyjta przez Tetyd, ktra rwnie miaa kolegium zoone z pidziesiciu kapanek (zob. 81.1) - miaa osiem wowych ramion zakoczonych gowami i jedn gow na korpusie, co razem stanowio dziewi gw, a wic na cze bogini ksiyca; sto gw nasuwa na myl centurie, czyli oddziay wojownikw, ktre z Lerny napaday na Argos ; a dziesi tysicy jest typowym epitetem ozdobnym nie odznaczajcego si w roli mitografa zbyt wielk sumiennoci Eurypidesa. Na monetach greckich Hydra miewa zazwyczaj siedem gw; jest to zapewne aluzja do siedmiu dopyww rzeki Amymone. 4. Zlikwidowanie Hydry przez Heraklesa jest prawdopodobnie wspomnieniem historycznego wydarzenia: prby zlikwidowania lernejskich obrzdw podnoci. Zawsze jednak pojawiay si nowe kapanki w witym gaju platanw - platan, podobnie jak mtwa, dowodzi istnienia kreteskich wpyww religijnych do czasu, kiedy Achajowie, a by moe Dorowie, gaj spalili. Nie ulega wtpliwoci, e pierwotnie Demeter tworzya triad z Hekate jako staruch, zwan tu Prozymne - "ta, do ktrej zwracaj si w hymnach" - i Persefon jako dziewic; ale Semele Dionizosa wypara Persefon (zob. 27k). N# wybrzeu istnia poza tym oddzielny kult Afrodyty-Tetydy.

125 TRZECIA PRACA HERAKLESA: ANIA KERYNEJSKA a. Trzecia praca Heraklesa polegaa na schwytaniu a # Ke ne#skie##,. i sprowadzeniu jej ywej do Myken. To aciate, rcze stworzenie miao kopyta z brzu i zote rogi jak jele; dlatego te niektrzy nazywaj j##teniem.l Powicoa bya Artemidzie, ktra jako dziecko jeszcze zobaczya pi a '#.##-

wikszych od bykw pascych si na brzegu ciemnokamienistej tesalskiej rzeki Anauros u stp Parnasu. Soce iskr#yo si-tra ic# rogach. Artemida pobiega za aniami, cztery zaprzga do swego rydwanu, ale pita ucieka jej

26# Mity grcdcie

402

125.a-125.c

za rzek Keladon w Gry Kerynejskie, tak jak to wczeniej umylia sobie Hera, majc ju na uwadze prace Heraklesa. Wedug innej wersji ania bya bezpaskim potworem, ktry niszczy pola, Herakles za po uporczywej walce zoy j w ofierze Artemidzie na grze Artemizjon.2 b. Herakles, nie chcc zrani lub zabi ani, wykona t prac unikajc wszelkiej przemocy. Goni j niestrudzenie przez cay rok, a pogo zawioda go a do Istru i krainy Hyperborejczykw. Kiedy wreszcie zmczona ania schronia si na grze Artemizjon i stamtd zesza do rzeki Ladon, Herakles rzuci si za ni i przebi jej obie przednie nogi strza, ktra przesza midzy koci a cignami, nie przelewajc ani kropli krwi. Nastpnie schwyta j, zarzuci na plecy i pospieszy przez Arkadi do Myken. Inni jednak utrzymuj, e uy sieci lub te, idc tropem ani, zaskoczy j, kiedy spaa pod drzewem. Artemida wysza Heraklesowi na spotkanie i wyrzucaa mu, e nieadnie postpi z jej witym zwierzciem, ale tumaczy si koniecznoci, ca za win zwali na Eurysteusa. Argumenty przekonay bogini i pozwolia zanie mu yw ani do Myken.3 c. Inna wersja opowieci gosi, e bya to ania, ktr siostra Alkione, Plejada Tajgete, powicia Artemidzie z wdzicznoci za to, e chwilowo zmienia j w ani i w ten sposb uratowaa przed uciskami Zeusa. Ale Zeusa nie mona byo dugo oszukiwa i w kocu Tajgete pocza od niego Lakedajmona. Powiesia si wwczas na zczycie gry Amykleos, nazwanej potem gr Tajgetos.4 Siostrzenica i imienniczka Tajgete polubia Lakedajmona i urodzia mu Himerosa. Za spraw Afrodyty Himeros nie wiedzc, co czyni, w trakcie nocnych igraszek pozbawi dziewictwa sw siostr Kleodike. Kiedy nastpnego dnia zrozumia, co si stao, wskoczy do rzeki zwanej niekiedy jego imieniem i odtd ju wicej go nie widziano. Czciej jednak rzeka ta nosi nazw Eurotas, poniewa krl Eurotas, przodek Lakedajmona, po haniebnej klsce zadanej mu przez Ateczykw - wyda im bitw nie czekajc na peni ksiyca - utopi si w jej falach. Eurotas, syn Mylesa, wynalazca myna wodnego, by ojcem Amyklasa i dziadkiem zarwno Hiacynta, jak i Eurydyki, ktra polubia Akrizjosa.5

1. Apollodoros, 11.5.3; Diodor z Sycylii, IV.13; Eurypides, Herakles, 375 i nast.; Wergiliusz, Eneida, V1.802; Hyginus, Fabulae, 30. 2. Apollodoros, loc. cit.; Kallimach, Hymn do Delos, 103, i Hymn do Artemidy, 100 i nast.; Eurypides, loc. cit.; Pauzaniasz,11.25.3. 3. Apollodoros, loc.cit.; Diodor z Sycylii, IV.13; Pindar: Ody olimpijskie, III.26-27;

Hyginus, Fabulae, 30. 4. Pindar, Ody olimpijskie, III.29 i nast. ; Apollodoros, II.10.1; Plutarch, O rzekach,17. 5. Pauzaniasz, III.1.2-3 i 20.2; Plutarch, loc.cit.; Apollodoros, III.10.3.

125.1-126.b

403

1. Trzecia praca rni si od wikszoci pozostaych. Z historycznego punktu widzenia moe by reminiscencj zdobycia przez Achajw wityni, w ktrej Artemida bya czczona jako Elafios ("podobna ani") ; jej cztery anie z zaprzgu reprezentowayby lata olimpiad, a pod koniec kadej olimpiady ofiara ubrana w skry jelenie cigana bya tak dugo, a poniosa mier (zob. 22.1). W kadym razie Elafios bya podobno piastunk Artemidy, to znaczy sam Artemid (Pauzaniasz, VI.22.11). Z punktu widzenia mitu praca ta jednak dotyczy bodaje Heraklesa jako Daktyla (zob. 52.3) utosamionego przez Gallw z Ogmiosem (Lukian, Herakles,1), wynalazc Oghamowego alfabetu i wszystkich legend bardw (zob. 132.3). Pocig za ani symbolizuje pocig za mdroci, znajduje si j, zgodnie z tradycj irlandzk, pod drzewem dzikiej jaboni (White Goddess, s.217).1#m tumaczy si, e nikt nie zarzuca Heraklesowi, z wyjtkiem le poinformowanego Eurypidesa, jakoby wyrzdzi krzywd ani. ciga j natomiast iestrudzenie przez cay rok, a do krainy Hyperborejczykw specjalizujcych si w tych wanie misteriach. Wedug Polluksa Herakles mia przydomek Melon ("od jabek"), poniewa skadano mu w ofierze jabka, prawdopodobnie jako wyraz uznania dla jego mdroci. Ale tego rodzaju mdro przychodzi dopiero ze mierci, a jego pocig za ani, podobnie jak podr do Ogrdu Hesperyd, bya w rzeczywistoci wypraw do celtyckiego raju. W podobny sposb ciga Zeus Tajgete, ktra bya crk Atlasa, a wic postaci niehellesk. 2. W Europie tylko samice reniferw s rogate, a wiadomoci o nich mogy dotrze znad Batyku szlakiem bursztynowym. Reny w odrnieniu od innych rogaczy nadaj si do zaprzgu. 3. Samobjstwo Himerosa, syna Tajgete, oraz jej tecia, Eurotasa, nasuwaj przypuszczenie, e dawnych krlw Sparty skadano w ofierze Eurotasowi, potworowi wodnemu. Wrzucano ich owinitych w gazie do gbokiej sadzawki. W podobny bodaje sposb zgin Tantalos (108.3), drugi syn Tajgete (Hyginus, Fabulae, 82). Lakedajmon znaczy "demon jeziora" (zob.124. 2), posg jego ocali przed Dorami niejaki Preugenes zawoc go do Patraj w Achai (Pauzaniasz, VI1.20.4). Opowie o przemianach Tajgete oznacza prawdopodobnie, e achajscy zdobywcy Sparty zwali siebie Zeusami, a swe ony Herami. Kiedy Her zaczto ezci w postaci krowy, lelegijski kult Artemidy ani zosta zlikwidowany. Obrzdowe zalubiny Zeusa w postaci byka i Hery jako krowy obchodzono zapewne podobnie jak na Krecie (zcib. 90. 7). 4, Wyuzdane nocne zabawy urzdzano w rozmaitych pastwach greckich (zob. 44a) i podczas wit albaskich w Rzymie; byo to ustpstwo na rzecz archaicznych zwyczajw seksualnych, ktre poprzedzay monogami.

12fi

CZWARTA PRACA HERAKLESA: DZIK ERYMANTEJSKI a. Czwart prac Heraklesa byo schwytanie ywcem Dzika Erymantejskiego, olbrzymiej, okrutnej bestu, ktra pustoszya pokryte gajami cyprysowymi stoki gry Erymantos, gszcze na arkadyjskiej grze Lampeia i okolic Psofis.l Nazwa gry Erymantos wywodzi si od syna Apollina, ktrego olepia Afrodyta, poniewa podpatrywa j w kpieli. Apollo zemci si przemieniajc si w dzika i zabijajc jej kochanka Adonisa. Mimo to gra powicona jest Artemidzie.2 b. W drodze do Erymantos zatrzyma si Herakles w Foloj, gdzi# abi okrutnego bandyt Saurosa. Podejmowa go tutaj centaur Folos, syn Sylena

404

126.b-126.e

i jednej z nimf jesionu. Folos czstowa Heraklesa misem pieczonym, sam za wola surowe, nie mia jednak napocz dzbana z winem, wsplnej wasnoci centaurw; wreszcie Herakles przypomnia mu, e ten wanie dzban przeznaczy na t okazj Dionizos, pozostawiajc go w jaskini przed czterema pokoleniami.3 Kiedy centaury poczuy zapach mocnego wina, opanowa je gniew. Chwyciy wielkie gazy, powyryway jody z korzeniami, uzbroiy si w uczywa i topory rzenicze, po czym ruszyy na jaskini Folosa. Przeraony gospodarz skry si, a Herakles odwanie odpar ataki pierwszych dwch napastnikw, Ankiosa i Agriosa, obrzucajc ich zapalonymi gowniami.4 Chmurna babka centaurw, Nefele, spucia wwczas ulewny deszcz, ktry zmikczy ciciw uku Heraklesa, ziemi za pod jego stopami uczyni lisk. Herakles jednak okaza si godnym swych dotychczasowych wyczynw; zabi kilku centaurw, midzy innymi Oreosa i Hilajosa. Reszta ucieka a do Malei, gdzie sEhronia si pod opiek swego krla Chejrona, ktrego Lapici wypdzili z gry Pelin.5 c. Strzaa wypuszczona z uku Heraklesa przeszya rami Elatosa i utkwia, drc, w kolanie Chejrona. Herakles, zasmucony przypadkiem - Chejron bowiem od dawna by jego przyjacielem - wycign strza, ale chocia Chejron sam dostarczy lekw do opatrzenia rany, na nic si nie zday i ranny centaur wyjc z blu skry si w jaskini. Nie mg jednak umrze, poniewa by niemiertelny. Prometeusz zaproponowa pniej, e przejmie na siebie jego niemiertelno, i Zeus na to przysta, ale niektrzy twierdz, e Chejron wybra mier bynajmniej nie ze wzgldu na bl, lecz poniewa by ju zmczony dugim ywotem.6 d. Centaury rozbiegy si na wszystkie strony. Niektre uday si z Eurytionem do Foloj, inne z Nessosem nad rzek Euenos, jeszcze inne na Sycyli, gdzie wytpiy je syreny. Reszt przyj Posejdon w Eleuzis, i ukry na grze. Wrd zabitych pniej przez Heraklesa znajdowa si arkadyjczyk Homados, ktry usiowa zgwvaci Alkione, siostr Eurysteusa. Szlachetna zemsta za krzywd wyrzdzon nieprzyjacielowi przysporzya Heraklesowi wielkiej sawy.' e. Folos, ktry tymczasem grzeba swych zabitych krewniakw, wyj jedn ze strza Heraklesa i przygldajc si jej romyla: "Jake mogo tak silne stworzenie zgin od zwykego zadranicia?'' Strzaa jednak wylina

mu si z rki i przebia nog zabijajc go na miejcu. Herakles przerwa pogo i wrci do Foloj, gdzie pochowa Folosa z niezwykymi honorami u stp gry, ktr nazwano jego imieniem. Wtedy wanie rzeka Anigros zacza straszliwie cuchn wzdu caego swego biegu, od rde na grze Lapitos, poniewa centaur imieniem Pylenor, ktrego Herakles zrani strza, uciek i umy w niej sw ran. Niektrzy jednak twierdz, e lVlelampos wywoa ten smrd o kilka lat wczeniej, wrzucajc do rzeki cuchnce przedmioty uyte przy oczyszczaniu crek Projtosa.s

126.f-126.1

405

f. Herakles wyruszy teraz, by upolowa dzika nad brzegami rzeki Erymantos. Wzicie tak zajadej bestu y#vcem byo zadaniem nie lada. Wypdzi zwierz z gszczu gonymi okrzykami, pogna w gbokie zaspy niene i skoczy mu na grzbiet. Potem sku je acuchami i ywe zanis na plecach do Myken. Kiedy jednak dowiedzia si, e Argonauci wybieraj si do Kolchidy, porzuci dzika na rynku i nie czekajc na dalsze rozkazy Eurysteusa, ukrywa-jcego si w beczce z brzu, wyruszy wraz z Hylasem, by przyGzy si do wyprawy. Nie wiadomo, kto zabi schwytanego dzika, ale ky jego przetrway w wityni Apollina w Kumaj.9 g. Wedug niektrych wersji Chejron zosta przypadkowo zraniony strza, ktra przebia jego lew stop, kiedy wraz z Folosem i modym Achillesem podejmowali Heraklesa na grze Pelion. Po dziewiciu dniach Zeus umieci wizerunek Chejrona midzy gwviazdami jako Centaura. Inni jednak utrzymuj, e Centaurem jest Folos, ktrego Zeus uczci w ten sposb, poniewa przeciga wszystkich lud#i w sztuce wieszczenia z wntrznoci zwierzt. ucznik w Zodiaku to rwnie centaur; jest to niejaki Krotos, ktry mieszka na grze Pelion i by ulubiecem swych sistr przyrodnich, muz.lo 1. Owidiusz, Heroidy, IX.87; Apoloniusz z Rodos, I.127; Apollodoros,11.5.4; Diodor z Sycylii, IV.12. 2. Ptolomeusz Hefajstionos,1.306; Homer, Odyseja, V1.105. 3. Pauzaniasz, VI.21.5; Apollodoros, loc.cit.; Diodor z Sycylii, loc. cit. 4. Tzetzes, O Likofronie, 670; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit. 5. Pauzaniasz, III.18.9; Wergiliusz, Eneida, VIII. 293-294; Diodox z 5#'cylii, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit. 6. Apollodoros, loc. cit.; Lukian, Dialogi zmarych, 26. 7. Tzetzes, O Likofronie, 670; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylii, loc. cit. 8. Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylu, loc. cit.; Pauzaniasz, V.5.6. 9. Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, VIII.24.2; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Apoloniusz z Rodos;1.122 i nast. 10. Teokryt, Sielanki, VII; Owidiusz, Fasti, V.380 i nast.; Hyginus, Astronomia, II.38 i 27; Fabulae, 224.

1. Dziki powicone byy ksiycowi, poniewa ky ich maj ksztat ksiyca w nowiu i, jak si

zdaje, bliniak-zastpca, ktry zabija i kastrowa swego brata, witego krla, przebiera si podczas tego obrzdu za dzika (zob.18. 7i 151. 2). Zaspy niene, w ktrych schwytany zosta Dzik Erymantejski, wiadcz o tym, e praca wykonana zostaa. podczas zimowego przesilenia. Herakles jest tu dzieciciem Horusem mszczcym si za zier ojca Ozyrysa na wuju Secie, ktry przybywa przebrany za dzika; egipskie tabu dotyczce misa dzika nie obowizywao jedynie w dniu zimowego przesilenia. Grudniowa ceremonia z gow dzika ma swe rda w tym samym zwycistwie nowego witego krla nad rywalem. Adonis zostaje zamordowany, by pomci mier Erymantosa, zeszorocznego zastpcy, ktrego imi - "odgadywanie zal pomoc losu"wskazuje na to, e zosta wybrany przez losowanie. Gra Erymantos powicona jest Artemidzie, nie Afrodycie, a wic kpic si bogini musiaa by Artemida, a podpatrzy j wity krl, nie za jego zastpca (zob. 22i).

406

126.2-127.c

Z. Jest rzecz prawdopodobn, e bitwa Heraklesa z centaurami, podbnie jak bitwa podczas wesela Pejritoosa (zob.102. 2), przedstawiaa pierwotnie obrzdow walk midzy nowo intronizowanym krlem i przeciwnikami przebranymi za zwierzta. Tradycyjn jego broni byy strzay. Dla potwierdzenia swej wadzy suwerennej wypuszcza po jednej w cztery strony nieba, pit za prosto przed siebie w powietrze. By moe mit ten upamitia rwnie wall graniczne midzy Hellenami i przedhelleskimi gralami pnocnej Grecji. 3. Zatrute strzay spadajce lub wymierzone w kolano lub stop spowodoway mier nie tylko Folosa i Chejrona, lecz rwnie Achillesa, ucznia Chejrona (zob. 92. l0i 164j). Wszyscy oni byli magnezyjskimi witymi krlami, ktrych dusze pryjmoway oczywicie syreny. Obecno centaurw w Malei bierze si z miejscowej tradycji, wedug ktrej Sylen, ojciec Folosa, tam si urodzi (Pauzaniasz, III.25.2). Centaury czsto przedstawiano jako pkozy, a nie pkonie. Ich obecno w Eleuzis, gdzie ukry je Posejdon w grze, wskazuje na to, e w witych zalubinach ludzi wtajemniczonych w misteria z bogii brali udzia tancerze na drewnianych konikach.

127 PITA PRACA HERAKLESA: STAJNIE AUGIASZA a. Pit prac Heraklesa byo wymiecenie w cigu jednego dnia stajni Augiasza. Eurysteus promienia mylc o tym, jak brzydzi si bdzie Herakles adujc gnj do koszw i wynozc je na wasnych plecach. Augiasz, krl Elidy, by synem Heliosa lub Elejosa i Naupiadamy, crki Amfidamasa, lub te, jak twierdz niektrzy, Ifiboe. Jeszcze inni zw go synem Posejdona. Mia najbogatsze na wiecie trzody i stada, z boskiej bowiem woli b#y one wolne od chorb i nieskoczenie podne; nigdy te n#e roniy. Co prawda, niemal zawsze wydaway na wiat eskie potomstwo. Mia jednak poza tym trzysta biaonogich czarnych bykw i dwiecie bykw czerwonych, rasowych. Poza tym jeszcze dwanacie niezwykych srebrzystobiaych bykw powiconych ojcu, Heliosowi. Ten tuzin bykw chroni jego stada przed rabusiami z lesis-

tych gr.1 b. Przez wiele lat nie. wynoszono gnoju ze stajni i owczar Augiasza, i chocia przykry smrd nie szkodzi bydu, sta si jednak rdem zarazy, ktra nawiedzia cay Peloponez. Co wicej, pastwiska grskie leay pod tak grub warstw gnoju, e nie nadaway si ju wicej do orki pod zboe.2 c. Herakles z daleka przywita si z Augiaszem i obieca oczyci stajnie przed zapadniciem zmierzchu w zamian za dziesicin #yda. Augiasz mia si z niedowierzaniem i wezwa Fyleusa, swego najstarszego syna na wiadka propozycji Heraklesa. "Przysignij, e skoczysz robot przed nastaniem nocy!" - zada Fyleus. Przysiga, ktr Herakles zoy kln si na imi swego ojca, bya pierwsz i ostatni, jak kiedykolwiek skada. Augiasz rwnie przysig, e dotrzyma warunkw umowy. W tej chwili Faeton, przywdca dwunastu biaych bykw, rzuci si na Heraklesa, poniewa

127.c-127.I

407

wydawao mu si, e ma przed sob lwa. Herakles schwyci byka za lewy rg, zgi mu kark do ziemi i,powali wycznie si swych rk.3 d. Za rad Menedemosa Elejczyka, wspomagany przez Jolaosa, Herakles zacz od tego, e wyburzy mur w dwch miejscach i nastpnie skierowa ssiednie rzeki Alfejos i Penejos albo Menios tak, by ich wody popyny przez stajnie, wymyy je, a nastpnie oczyciy owczarnie i pastwiska w dolinach. W ten sposb wykona Herakles sw prac w jeden dzie, przywrci ziemi yzno nie brudzc przy tym nawet maego palca. Augiasz, ktry dowiedzia si od Kopreusa, e Herakles otrzyma ju wczeniejsze polecenie Eurysteusa, odmwi wypacenia nagrody, a nawet omieli si przeczy temu, jakoby zawar jakkolwiek umow z Heraklesem. e. Herakles zaproponowa przekaza spraw sdowi polubownemu, kiedy jednak sdziowie zasiedli, a Fyleus, wezwany przez Heraklesa na wiadka, potwierdzi prawd, Augiasz zerwa si wcieky i obu wygna z Elidy utrzymujc, e zosta oszukany przez Heraklesa, poniewa prac wykona bg rzeczny, a nie on. Sprawa przyja jeszcze gorszy obrt, kiedy Eurysteus nie chcia uzna wykonanej pracy za jedn z dziesiciu, poniewa Herakles by na subie Augiasza. f. Fyleus uda si potem do Dulichionu, a Herakles na dwr Deksamenosa, krla Olenosu, ktrego crk Mnezimache uratowa potem z rk centaura Eurytiona.4 1.Apollodoros, II.5.5 i 7.2; Diodor z Sycylii, IV. 13; Pauzaniasz, V.1.7; Tzetzes, O Likofronie, 41; Hyginus, Fabulae,14. 2.Apollodoros, I1.5.5; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.300; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Pauzaniasz, loc. cit. 3.Pauzaniasz, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Plutarch, Problemyrzymskie, 28 ; Teokryt, Sielanki, XXV.115 i nast: 4.Ptolomeusz Heiajstionos, V. cyt. przez Focjusza, s. 486; Hyginus, FabWae, 30; Pauzaniasz, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Serwiusz, loc. cit.; Kallimach, Hymn do Delos,102.

* l. Powikany ten mit oparty jest, jak si zdaje, na legendzie goszcej, e Herakles, podobnie jak Jazon, mia poskromi dwa byki, zaprzc je w jarzmo, oczyci zaronite wzgrze, przeora je, zasia i nastpnie zebra plony w cigu jednego dnia - zadania stawiane zazwyczaj kandydatom na stanowisko krla (zob.152.3). W danym wypadku wzgrze naleao oczyci nie z drzew i kamieni, lecz podobnie jak w celtyckiej wersji mitu, z gnoju -prawdopodobnie dlatego, e imi herolda Eurysteusa, ktry przekaza polecenie, byo Kopreus ("gnojarz"). James Frazer w komentarzu do Pauzaniasza (V.10.9) cytuje norwesk ba The Mastermaid, w ktrej ksi, pragnc zdoby crk olbrzyma, musi wpierw wyczyci trzy stajnie. Gdy tylko wyrzuci naoon na widy porcj gnoju, natychmiast wraca ich dziesi. Ksiniczka radzi mu wwczas odwrci widy i wyrzuca gnj drzewcem. Usucha jej rady i szybko wyczyci stajni. Frazer wysuwa przypuszczenie, e w wersji pierwotnej bodaje Atena udzielia podobnej rady Heraklesowi, bardziej jednak prawdopodobne, e ba norweska jest wariantem tej pracy. Bydo Augiasza nie

11) 21) 31) 41. l1 .1 rI.A.1.a

.1

.1

.1

.1

ma adnego zwizku z opowieci, chyba tylko o tyle, e tumaczy wielkie masy gnoju, ktre ## "# trzeba usun. Mit dowodzi, e Grecy nie cenili gnoju jako nawozu. Hezjod ie wspomina o nim w swych Pracach i dniach, a H. Mitchell (Economics of Ancient Greece) dowodzi, e wypasanie # byda na ugorach byo zakazane w wielu staroytnych dokumentach dzierawczych. Co prawda , pies Odyseusza, Argos, lea istotnie na kupie gnoju przeznaczonego do nawoenia (Odyseja, XVl1.299), ale bez wzgldu na to, gdzie Odyseja zostaa napisana - a z pewnoci nie stao si to na ' obszarze Grecji - wzmianki o uprawie roli i hodowli drzew dowodz przetrwania zwyczajw kreteskich. Zdaniem niektrych mitografw Augiasz by synem Elejosa, co oznacza jedynie "krla Elidy"; wedug innych by synem Posejdona, co wiadczyoby, e pochodzi z Eolii. Elejos zosta jednak w tym miejscu pomieszany z Heliosem, korynckim bogiem soca. Dlatego te Augiaszowi przypisuje si posiadanie stada witego b#da; podobne mia Syzyf (zob. 67.1). # Stado takie liczyo 350 gw, co stanowio dwanacie penych lunacji zmniejszonych o pi # witych dni witecznych roku egipskiego (zob. 42.1). O tym, e bya to trzoda ksiycowa, wiadcz macie byda: czerwona, biaa i czarna (zob. 90.3); biae za byki reprezentuj e dwanacie lunacji. Tego rodzaju wite trzody czsto paday ofiar kradziey - podobnie postpi Herakles w swej dziesitej pracy - a nastpstwem ktni z Augiaszem byo to, e otrzyma dodatkowo jeszcze dwanacie bykw. 2. Pita praca, dotyczca waciwie jedynie orki, siewu i zbierania plonu, zostaa w rzeczywis- ;f # ### toci pomieszana z dwiema innymi: dziesit, a mianowicie kradzie stada Geriona, i sidm, # porwaniem biaego Byka Kreteskiego Posejdona, ktry jednak nie zosta uyty do orki. W kulcie Posejdona, ktry bywa rwnie przedstawiany jako ojciec Augiasza, modzi mczyni walcz #:. z bykami, walk Heraklesa za z Faetonem, podobnie jak Tezeusza z Minotaurem, najatwiej # wytumaczy jako obrzd koronacyjny; przez magiczny kontakt z rogiem byka krl nabywa mocy zapadniania roli i zyskiwa tytu Potidana, czyli Posejdona, nadawany oblubiecowi ;

bogini ksiyca. W podobny sposb walczy w zawodach miosnych Herakles z rzek Acheloos, 1 przedstawion jako mczyzna z gow byka, i odama jego Rg Obfitoci (zob.141d). Zawrcenie biegu Alfejosu oznacza, e obraz, z ktrego relacja ta zostaa zaczerpnita, przedstawia Heraklesa chwytajcego za rogi kreteskiego byka pascego si z licznym stadem nad brzegiem rzeki. Byka wzito omykowo za boga rzecznego i odczytano scen w tym sensie, e zmieni Herakles bieg rzeki w celu oczyszczenia pola przed ork.

128 SZSTA PRACA HERAKLESA: PTAKI STYMFALSKIE a. Szsta praca Heraklesa polegaa na przepdzeniu niezliczonej chmary poerajcych ludzi ptakw o dziobach i skrzydach z brzu, powiconyh Aresowi. Ptaki te, wyposzone przez wilki z Wilczego Jaru na drodze do Orchomenos, zamieszkay na Bagnach Stymfalskich.l Mnoyy si i brodziy nad rzek tej samej nazwy, wzbijajc si od czasu do czasu w powietrze wielkimi stadami, by zabija ludzi i trzody gradem pir z brzu, i rwnoczenie wydalajc jadowity ka, ktry trawi plony. b. Po przybyciu nad bagna otoczone gstym lasem Herakles stwierdzi, e strzaami nie uda mu si przepdzi ptactwa; zbyt wiele go byo. Ponadto bagna wydaway si nie do suche, by mona po nich chodzi, i nie do

'

#. #

128.b -128.2

409

zalane wod, by uy odzi. Kiedy Herakles stan bezradny na brzegu, Atena daa mu par kastanietw z brzu zrobionych przez Hefajstosa ; moe bya to warkotka. Stojc na szczycie Kyllene grujcym nad bagnami, Herakles grzechota kastanietami lub te warkotk, i narobi takiej wrzawy, e ptaki, oszalae ze strachu, wielkim stadem wzbiy si w powietrze. Zastrzeli ich wwczas dziesitki ; reszta ucieka na Wysp Aresa na Morzu Czarnym, gdzie odnaleli je pniej Argonauci. Niektrzy opowiadaj, e Herakles towarzyszy Argonautom i zabi jeszcze wicej ptakw.z c. Ptaki Stymfalskie s wielkoci urawi i przypominaj ibisy, tyle tylko, e dzioby ich nie s zakrcone i mog przedziurawi nimi metalowy napiernik. Mno si rwnie na Pustyni Arabskiej i wyrzdzaj tam wicej szkody ni lwy i lamparty, przebijajc dziobami piersi podrnikw i zabijajc ich na miejscu. Arabscy myliwi nauczyli si nosi ochronne kirysy z plecionej kory; z chwil gdy taki miercionony dzib wbija si w kirys, myliwy moe ukrci eb ptaka. By moe nazwa gatunku pochodzi od stada, ktre ze Stymfalos wywdrowao do Arabii.3 d. Wedug niektrych wersji tak zwane Ptaki Stymfalskie byy kobietami, crkami Stymfalosa i Ornis, ktre zabi Herakles, poniewa odmwiy mu gociny. W staroytnej wityni Artemidy Stymfalskiej w Stymfalos wizerunki tych ptakw zawieszone s pod sufitem,. a za gmachem stj posgi dziewic

na ptasich nogach. Tutaj rwnie Temenos, jeden z synw Pelazgoa, zaoy trzy sanktuaria ku czci Hery. W pierwszym czczona bya jako dziecko, poniewa Temenos j wychowa; w drugim jako oblubienica, poniewa polubia Zeusa; w trzecim za jako wdowa, poniewa odtrcia Zeusa i wycofaa si do Stymfalos.4 # l. Pauzaniasz, VIII.22.4-6; Apollodoros,11.5.6. 2. Apoloniusz z Rodos, I1.1052 i nast.; Pauzaniasz, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza; VIII. 300; Apoloniusz z Rodos, 11.1037 i 1053 oraz scholia; Diodor z Sycylu, IV.13; Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 30. 3. Pauzaniaz, VIII.22.4. 4. Mnazeas cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, II.1054 ; Pauzaniasz, VIII.22.2 i 5.

1. Chocia Atena nadal pomagaa Heraklesowi, praca ta nie naley do sekwencji obowizkw maeskich, lecz wychwala go jako znachora przepdzajcego demony gorczki utosamiane w danym wypadku z ptakami zamieszkujcymi bagna. Ptaki w hemach uwidocznione na stymfalskich monetach s warzchami spokrewnionymi z urawiami, kt,Are wystpuj na redniowiecznych rzebach angielskich jako ptaki wysysajce oddech chorych -ludzi. W rzeczywistoci s to ptasionogie syreny, uosobienia gorczki; kastaniety za lub warkotki byy uywane w czasach staroytnych (i dzi spotyka si je jeszcze u ludw prymitywnych) do przepdzania demonw gorczki. Artemida bya bogini, ktra swymi "litociwymi strzaami" moga sprowadzaileczy gorczk. 2. Bagna Stymfalskie powikszay si znacznie, gdy ktry z podziemnych kanaw odprowa-

410

128.2-129.c

dzajcych wod zatyka si, jak to si zdarzyo za czasw Pauzaniasza (VIII.22.6). Ifikratos oblegajc miasto byby je zatka celowo, #d#by nie powstrzyma go znak z nieba (Strabon, VIII.8.5). By te moe, i w jednej z wersji tej opowieci Herakles osuszy bagna odtykajc kana, tak jak uprzednio wysuszy rwnin Tempe (Diodor z Sycylii, IV.18). 3. Mit ten jednak posiada, jak si zdaje, znaczenie nie tylko obrzdowe, lecz rwnie historyczne. Widocznie kolegium kapanek arkadyjskich, czczcych potrjn bogini jako dziewic, oblubienic i staruch, ucieko do Stymfalos wypdzone z Wilczego Jaru przez najedcw, wyznawcw Wilczego Zeusa. Mnazeas wytumaczy to prawdopodobne wygnanie albo masakr Ptakw Stymfalskich jako likwidacj kolegium czarownic przcz Heraklesa - to znaczy przez szczep achajski. Imi Stymfaos wskazuje na istnienie praktyk eroiycznych. 4. Arabskie "ptaki o mocnych dziobach" Pauzaniasza mogy by demonami poraenia sonecznego, przed ktrymi broniono si ochrauiaczami plecionymi z kory; zostay one pomylone ze strusiami o potnych dziobach, ptakami, na ktre Arabowie dotd poluj. Leuk-erodes, "biaa czapla", jest greck nazw warzchy. Podobno jeden z przodkw Heroda Wielkiego mia by niewolnikiem w wityni Tyryjskiego Heraklesa (Afrikanus cyt. przez Euzebiusza w Historii kocielnej, 1.6.7), co tumaczyoby imi rodowe. Warzcha jest blisko spokrewniona z ibisem, rwnie ptakiem bagiennym, powiconym bogowi Totowi, wynalazcy pisma. 7#ryjski Herakles, podobnie jak jego celtycki odpowiednik, by patronem nauki, a tym wanie wsawi si Tyr (Ksiga Ezechiela, XXVIII.12). Wedug przekazw hebrajskich kapan

jego, Hiram z Tyru, zadawali sobie nawzajem zagadki z Salomonem.

129 SIDMA PRACA HERAKLESA: BYK KRETESKI a. Jako sidm prac Eurysteus nakaza Heraklesowi schwytanie Byka Kreteskiego. Jest jednak kwesti nader sporn, czy by to byk zesany przez Zeusa, by unis Europ na Kret, czy te byk, ktrego Minos nie zoy w ofierze Posejdonowi i ktry spodzi z Pazyfae Minotaura. Pustoszy on podwczas Kret, szczeglnie okolice nawadniane przez rzek Tetris, ryjc pola i rozwalajc mury chronice sady.l b. Kiedy Herakles przypyn na Kret, Minos ofiarowa mu wszelk pomoc, on jednak wola #vasnorcznie poradzi sobie z bykiem, chocia bestia ziaa ogniem spalajcym wszystko. Po dugiej walce sprowadzi zwierz do Myken, gdzie Eurysteus wypuci byka na wolno powicajc go Herze. Bogini gardzc darem, ktr# powikszy saw Heraklesa, zapdzia byka wpierw do Sparty, po czyrii z powrotem przez Arkadi i Przesmyk do Maratonu attyckiego, stamtd za Tezeusz zawlk go pniej do Aten i zoy w ofierze Atenie.2 c. Wielu jednak nadal przeczy temu, jakoby Byk Kreteski by identyczny z Bykiem Maratoskim.3 1.Apollodoros,11.5.7; Diodor z Sycylii, IV.13; Pauzaniasz, I.27.9; pierwszy mitograf watykaski, 47.

129.1-130.b

411

2. Diodor z Sycylii, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.294.; Apollodoros, loc. cit.; pierwszy mitograf watykaski, loc. cit. 3. Teon, O Aratosie, s. 24.

I. Walka z bykiem wzgldnie z czowiekiem przebraym za byka - jedno z zada stawianych kandydatowi do wadzy krlewskiej (zob.123.1) - wystpuje rwnie w opowieci o Tezeuszu i Minotaurze (zob. 98.2) oraz o Jazonie i ziejcych ogniem bykach Ajetesa (zob.152.3). Kiedy wreszcie niemiertelno zawarta implicite w urzdzie witego krla bya ofiarowana kademu czowiekowi wtajemniczonemu w misteria dionizyjskie, chwytanie byka i skadanie go w ofierze Dionizosowi Plutodotesowi ("dawcy bogactw") stao si pospolitym obrzdem zarwno w Arkadii (Pauzaniasz, VIII.19.2), jak i w Lidii (Strabon, XIV.1.44), gdzie Dionizos mia tytu Zeusa. Jego gwn teoiani by byk, ale pojawia si rwnie w postaci lwa i wa (zob. 27.4). Kontakt

z rogiem byka (zob.127.2) umoliwia witemu krlowi zapadnianie ziemi w imieniu bogini ksiyca przez sprowadzanie deszczu - magicznie tumaczy si to w ten sposb e ryk byka zapowiada burze z grzmotami, ktre sprowadzi miay rhomboi, czyli,warkotki". Rzucano rwnie pochodnie imitujce byskawice (zob. 68a) i to przywodzio na myl ognisty oddech byka. 2. Dionizos zwany jest Plutodotesem ("dawc bogactw"), poniewa posiada Rg Obfitoci, ktry pierwotnie by talizmanem sprowadzajcym wod (zob.142b); powsta on z kreteskiego Zagreusa wcielajcego si midzy innymi w lwa, rogatego wa, byka oraz "Kronosa sprowadzajcego deszz" (zob. 30.3).

130 SMA PRACA HERAKLESA: KLACZE DIOMEDESA : a. Jako sm prac Eurysteus##akaza Heraklesowi schwytanie czterech dzil#ich klaczy trackiego krla Diomedesa - spr toczy si o to, czy Diomedes by synem Aresa i Kyrene, czy te urodzi si z nieprawego zwizku midzy Asteri i jej ojcem Atlasem - ktry panowa nad wojowniczymi Bistonami i ktrego stajnie w nie istniejcym ju miecie Tiridzie byy postrachem caej Tracji. Klacze Diomedesa przykute byy do brzowych obw elaznymi acuchami, a karmi je misem nie podejrzewajcych niczego goci. Inna wersja opowieci podaje, e nie byy to klacze, lecz ogiery noszce imiona Podargos, Lampon, Ksantos i Dejnos.l b. Herakles w towarzystwie kilku ochotnikw odpyn do Tracji i po drodze odwiedzi swego przyjaciela, krla Admetosa z Feraj. Po przybyciu do Tiridy opanowa koniuchw Diomedesa i popdzi klacze ku morzu, gdzie pozostawi je na wzgrzu pod opiek swego ulubieca, Abderosa, sam za zawrci, by odeprze Bistonw, ktrzy pucili si za nim w pocig. Mieli oni co prawda przewag liczebn. Ale Herakles sprytnie poradzi sobie ninii przeciwszy kana, dziki czemu morze zalao nisko pooon rwnin. Bistonowie zawrcili i zaczli ucieka, Herakles za ruszy za nimi. Pak

412

130.b-130.2

oguszy Diomedesa, po czym zawlk go na brzeg wieo powstaego jeziora i rzuci, ywego jeszcze, klaczom na poarcie. Byy ju teraz syte, zdyy bowiem uprzednio, pod nieobecno Heraklesa, pore Abderosa, poskromi je wic bez trudu.2 c. Wedug innej wersji Abderos, chocia urodzi si w Opos w Lokrydzie, by na subie Diomedesa. Niektrzy nazywaj go synem Hermesa, inni jeszcze synem przyjaciela Heraklesa, Opiana Menojtiosa. Tym samym byby bratem Patroklosa, ktry pad pod Troj. Zaoywszy miasto Abder w pobliu grobu Abderosa, Herakles wzi rydwan Diomedesa i zaprzg do klacze chocia dotd nie znay uzdy. Popiesznie pogna je z powrotem przez gry, a dotar do Myken, gdzie Eurysteus powici je Herze i puci wolno na grze Olimp.' Poary je w kocu dzikie zwierzta, ale niektrzy twierd#, e ich

potomstwo przetrwao do wojny trojaskiej, a nawet do czasw Aleksandra Wielkiego. W Kartera Kome pokazuj ruiny paacu Diomedesa, a w Abderze nadal jeszcze odbywaj si igrzyska ku czci Abderosa - obejmuj one wszystkie zwyczajne zawody poza wycigami rydwanw; tym tumaczy si opowie, e Abderos zgin, kiedy klacze poerajce ludzi rozbiy rydwan, do ktrego je zaprzg.4 1.Apollodoros, II.5.8; Hyginus, Fabulae, 250 i 30; Pliniusz, Historia naturalna, IV.18; Diodor z Sycylii, IV.15. 2.Apollodoros, loc. cit.; Eurypides, Alkestis, 483; Strabon, Fragmenty, 44 i 47; Diodor z Sycylii, loc. cit. 3.Hyginus, Fabulae, 30; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylu, IV.39; Homer, Iliada, X1.608; Eurypides, Herakles, 380 i nast. 4.Apollodoros, loc. ci t. ; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I. 7 56 ; Diodor z Sycylu, IV.15 ; Strabon, Fragment, 44; Filostratos, Imagines, II.25; Hyginus, Fabulae, 250.

l. Okieznanie dzikiego konia przeznaczonego na obrzdow uczt (zob. 75.3) byo, jak si zdaje, ceremoniaem koronacyjnym w Grecji. Ujarzmienie Ariona przez Heraklesa (zob.138g)wyczyn przypisywany rwnie Adrastosowi i Onkosowi (Pauzaniasz, VIII.25.5) - ma sw paralel w opowieci o porwaniu Pegaza przez Bellerofonta. Ten mit obrzdowy zosta w danym wypadku powizany z legend o tym, jak Herakles, reprezentujEy by moe mieszkacw Teos, ktrzy odebrali Trakom Abder (Herodot,1.168), znis zwyczaj cigania i poerania witego krla po zakoczeniu jego panowania przez kobiety w maskach koskich (zob. 27d). By on teraz zabijany w zainscenizowanej katastrofie rydwanu (zob. 71.1; l Olg i 109j). Wyczenie wycigw rydwanw z igrzysk pogrzebowych w Abderze wskazuje na zakaz skadania tego rodzaju. zmienionej ofiary. Podargos nazwany zosta imieniem harpii Podarge, matki Ksantosa. Bya ona niemierteln klacz wrczon Peleusowi przez Posejdona jako podarunek lubny (zob. 81m). Lampos przypomina Lampona z zaprzgu Eos (zob. 40a). Sowa Diodora, e klacze puszczano luzeni na Olimpie, mogy oznacza, e kanibalistyczny kult konia przetrwa tu a do czasw helleskich. 2. Heraklesowi czsto przypisywano kopanie kanaw, tuneli i naturalnych podziemnych przej (zob.127d;138d i 142.3).

131.a-131.d 131

413

DZIEWITA PRACA HERAKLESA: PRZEPASKA HIPPOLITY a. Dziewit prac Heraklesa byo zdobycie dla Admete, crki Euz-ysteusa, zotej przepaski Aresa, ktr nosia krlowa Amazonek Hippolita. Z jednym okrtem lub te, jak twierdz niektrzy, z dziewicioma, wyruszy # Herakles ku rzece Termodont w towarzystwie ochotnikw, wrd ktrych byli Jolaos, Telamon z Eginy, Peleus z Jolkos i, wedug niektrych wersji, Tezeusz.1 b. Amazonki byy crkami Aresa i najady Harmonii. Przyszy na wiat

w wwozach frygijskiej Akmonu; niektrzy jednak sdz, e matk ich bya Afrodyta lub Otrere, crka Aresa.2 Pocztkowo mieszkay nad rzek Amazonk nazwan teraz imieniem Tanaisa, syna Amazonki Lizyppe, ktry obrazi Afrodyt gardzc maestwem i miujc wojn. Bogini, mszczc si, spowodowaa, e zakocha si w swej matce; ale Tanais wola utopi si w rzece, ni da upust kazirodczej namitnoci. Lizyppe, aby unikn wyrzutw jego ducha, poprowadzia swe crki wzdu wybrzea Morza Czarnego do rwniny nad rzek Termodont, na ktrej wznosz si wysokie gry Amazonek. Tutaj utworzyy one trzy plemiona, a kade z nich zaoyo miasto.3 c. Podwczas, jak i teraz, Amazonki uznaway pochodzenie jedynie ze strony matki, Lizyppe za ustanowia prawo nakazujce mczyznom wykonywanie wszelkich prac gospodarczych - kobiety natomiast walczyy i rzdziy. Nowo narodzonym chopcom amano rce i nogi, by nie mogli wojowa i podrowa. Zwyrodniae niewiasty, przez Scytw zwane Ojorpatami, nie miay poszanowania dla zasad sprawiedliwoci i przyzwoitoci, syny n#tomiast z wojowniczoci i pierwsze uyy w walce kawalerii.4 Uzbrojone w uki z brzu i krtkie tarcze w ksztacie pksiy#a, nosiy hemy, szaty i przepaski robione ze skr dzikich zwierzt.5 Lizyppe zgina w bitwie, przedtem jednak wybudowaa wielkie miasto Temiskyr i podbia wszystkie plemiona a po rzek Tanais. upy zdobyte na wyprawach zuya na wznoszenie wity Aresowi i Artemidzie Tauropolskiej, ktrej kult ustanowia. Jej potomkowie rozszerzyli imperium Amazonek na zachd, poza rzek Tanais a do Tracji, na poudniowym za wybrzeu Amazonki dotary w kierunku zachodnim poprzez Termodont do Frygii. Trzy synne krlowe Amazonek, Marpesja, Lampado i Hippo, podbiy znaczn cz Azji Mniejszej i Syrii i zaoyy miasta Efez, Smyrn, Kyrene i Myrine. Dzieem Amazonek s rwnie miasta Tiba i Synope.6 d. W Efezie pod bukiem ustawiy wizerunek Artemidy, przy ktrym Hippo skadaa ofiary. Po zoeniu ofiar jej towarzyszki wykonyway najpierw taniec tarczy, a potem taniec wirowy, potrzsajc koczanami i zgodnie wybijajc takt przy akompaniamencie piszczaek: Atena nie wynalaza jesz-

414

131.d-131.g

cze fletu. witynia Artemidy Efezyjskiej wybudowana pniej wok tego posgu przewyszaa sw wspaniaoci nawet wityni Apollina w Delfach i bya jednym z siedmiu cudw wiata. Otaczay j dwie rzeki; obie nosiy nazw Selenos i pyny w przeciwnych kierunkach. Podczas tej wanie wyprawy Amazonki zdobyy Troj. W tym czasie Priam by jeszcze dzieckiem. Cz oddziaw Amazonek wrcia z bogatymi upami, reszta za pozostaa, by umocni sw wadz w Azji Mniejszej, ale wypdziy je plemiona barbarzyskie, ktre zawary midzy sob sojusz, i wtedy to straciy Amazonki sw krlow Marpesj.7 e. Kiedy Herakles przyby do Amazonek, wszystkie ju powrciy nad rzek Termodont, a nad ich trzema miastami sprawoway rzdy Hippolita, Antiope i Melanippe. Po drodze zatrzyma si Herakles na wyspie Paros, syncej z marrnurw, ktr krl Radamantys pozostawi w spucinie niejakiemu Alkajosowi, synowi Androgeusa; ale na wyspie osiedlio si rwnie czterech synw Minosa: Eurymedont, Chryzes, Nefalion i Filolaos. Gdy kilku czonkw zaogi Heraklesa wyszo na brzeg po wod, zamordowali ich

synowie Minosa. Rozgniewany Herakles zabi wszystkich czterech i tak dopiek mieszkacom Paros, e wysali posw ofiarujc mu dwch mczyzn wedug jego uznania jako niewolnikw, co miao stanowi odszkodowanie za mier eglarzy. Herakles, usatysfakcjonowany, przysta na propozycj, przerwa oblenie i wybra krla Alkajosa i jego brata Stenelosa, ktrych zabra na okrt. Potem popyn przez Hellespont i Bosfor do Mariandyny w Myzji, gdzie podejmowa go krl Likos Paflagoczyk, syn Daskylosa i wnuk Tantala.R W zamian za gocin Herakles wspar Likonosa w wojnie przeciw Be#rykejczykom, zabijajc wielu, w tym krla Mygdona, brata Amykosa, oraz odebra Bebrykejczykom znaczne poacie terytorium paflagoskiego. Przywrci je Likosowi, ten za nazwa te ziemie na jego cze Heraklej. Heraklej skolonizowali pniej Megarejczycy i Tanagryjczycy, posuszni radzie Pytii z Delf, ktra kazaa im zaoy koloni na brzegu Morza Czarnego, w okolicy powiconej Heraklesowi.9 f. Po przybyciu do ujcia rzeki Termodont Herakles stan na kotwicy w porcie Temiskyra. Odwiedzia go tam Hippolita, skuszona jego muskularnym ciaem, i ofiarowaa mu jako dar miosny przepask Aresa. Tymczasem Hera, przebrana za Amazonk, krya po okolicy, ropuszczajc plotk, e Herakles chce uprowadzi Hippolit. Podniecone bitne niewiasty dosiady koni i ruszyy do ataku na okrt. Herakles podejrzewajc zdrad zabi Hippolit, zdj jej przepask, zabra topr i reszt broni i przygotowa si do obrony. Zabi po kolei wszystkie Amazonki dowodzce oddziaami i po wielkiej rzezi zmusi je do ucieczki.lo g. Niektrzy jednak twierdz, e Melanippe wpada w zasadzk, a Hippolita wykupia j za cen przepaski, czy te odwrotnie, lub e Tezeusz wzi do niewoli Hippolit, odda przepask Heraklesowi, w zamian za co otrzyma

131.#-131.k

415

pozwolenie zatrzymania Antiope jako niewolnicy. Inna wersja gosi, e Hippolita nie chciaa odda przepaski Heraklesowi, wobec czego stoczyli waln bitw. Herakles strci Hippolit z konia i stan nad ni z pak w rce, ona wolaa jednak zgin ni si podda. Opowiadaj nawet, e przepaska naleaa do jednej z crek sturkiego Briareusa.ll h. Powrciwszy z Temiskyry uda si Herakles ponownie do Mariandyny, gdzie wzi udzia w igrzyskach pogrzebowych ku czci Priolasa, brata krla Likosa, ktrego zab#ili Myzejczycy i po ktrym dotd piewaj pieni aobne. Herakles wystpi w zawodach bokserskich przeciw mariandyskiemu championowi Titiasowi, wybi mu wszystkie zby i zabi ciosem w skro. aowa tego i dowid swej skruchy podbijajc Myzejczykw i Frygijczykw dla Daskylosa. Zagarn rwnie ziemie Bityczykw a po ujcie rzeki Rebas i szczyt gry Kolone, przywaszczajc sobie ich krlestwo. Paflagoczycy Pelopsa poddali mu si dobrowolnie. Ledwie jednak Herakles wyjecha, a ju Bebrykejczycy pod wodz Amykosa, syna Posejdona, ponownie zagrabili ziemie Likosa rozszerzajc swe granice po rzek Hypios.'2 i. Pync stamtd do Troi uratowa Herakles Hezjone od morskiego potwora, po czym poeglowa dalej, do Ajnos w Tracji, gdzie podejmowa go Pol-

tys, a kiedy ju mia z powrotem wyruszy w morze, porazi strza i zabi na ajnoskim brzegu bezczelnego brata Poltysa, Sarpedona, syna Posejdona. Nastpnie podbi Trakw, ktrzy osiedlili si na Tazos, wysp za podarowa synom Androgeusa, ktrych przywiz z Paros. W Toronie wyzwali go na zapasy Poligonos i Telegonos, synowie Proteusza. Zabi obu.'3 j. Powrciwszy wreszcie do Myken, wrczy Eurysteusowi przepask, ten za da j Admete. Pozostae upy rozdzieli nastpujco: bogate szaty ofiarowa wityni Apollina w Delfach, krlowej Omfale za da topr Hippolity, ktry wczya do regaliw krlw lidyjskich. W kocu topr w znalaz si w karyjskiej wityni Zeusa Labradyjskiego, umieszczony w doni boskiego posgu.14 k. Amazonki mona jeszcze spotka w Albanu, w pobliu Kolchidy, dokd wypdzono je z Temiskyry rwnoczenie z ich ssiadami Gargareczykami. Kiedy oba ludy dotary bezpiecznie w Gry Albaskie, rozdzieliy si na dwie grupy - Amazonki osiady u stp Gr Kaukaskich nad rzek Mermodas, Gargareczycy za tu obok na pnocy. Kadej wiosny, w okrelony dzie, spotykaj si na szczycie gry rozgraniczajcej ich ziemie grupy modych Amazonek i modych Gargareczykw. Wsplnie skadaj ofiary i spdzaj razem dwa miesice uywajc sobie rozpustnie pod nson nocy. Gdy tylko Amazonka stwierdzi, e jest w ciy, wraca natychmiast do domu. Wszystkie urodzone dziewczynki zostaj Amazonkami, chopcw za odsya si Gargareczykom, ktrzy nie majc sposobu ustalenia ich ojcostwa, rozsyaj ich po chatach w drodze losowania.15 Niedawno krlowa Amazonek Minytyja wyruszya ze swego albaskiego dworu, by spotka si z Aleksandrem Wielkim

41fi

131.k-131.n

w nawiedzanej przez tygrysy Hyrkanii. Spdzia trzynacie dni w jego towarzystwie spodziewajc si, e bdzie miaa od niego potomka, ale wkrtce po tym zmara bezdzietnie.ls 1. Naley odrnia Amazonki znad Morza Czarnego od libijskich sojuszniczek Dionizosa, ktre niegdy zamieszkiway Hesper, wysp na jeziorze Tritonis, tak bogat w owocodajne drzewa, owce i kozy, e mieszkacy nie potrzebowali zajmowa si upraw roli. Po zagarniciu wszystkich miast wyspy, z wyjtkiem witego miasta Mene, siedziby etiopskich zjadaczy ryb (ktrzy trudni si wydobywaniem szmaragdw, rubinw, topazw i sardw), pokonay one ssiednich Libijczykw i nomadw i zaoyy wielkie miasto Chersonez, nazwane tak, poniewa leao na pwyspie.l' Z tej bazy napady Atlantydw, najbardziej cywilizowany nard na zachd od Nilu, ktrych stolica znajduje si na atlantyckiej wyspie Kerne. Myrine, krlowa Amazonek, zebraa armi liczc trzydzieci tysicy kawalerii i trzy tysice piechoty. .Wszystkie byy uzbrojone w uki, z ktrych podczas odwrotu celnie raziy przeladowcw, a ciaa chroniy skrami zdartymi z niewiarygodnie olbrzymich wy libijskich. m. Myrine wdara si do kraju Atlantydw, zadaa im zdecydowan klsk e # # i dotarszy do Kerne zdobya miasto; nastpnie wszystkich mczyzn wycia , , w pie, kobiety i dzieci wzia do niewoli, mury miasta za zburzya. Kied # pozostali Atlantydzi si poddali, postpia z nimi uczciwie; zawara sojusz przyjani i jako rekompensat za zburzone Kerne wybudowaa nowe miasto Myrine, gdzie osiedlia wzitych do niewoli i tych wszystkich, ktrzy chcieli

tam zamieszka. Poniewa Atlantydzi zaofiarowali si, e bd skada jej cze bosk, chronia ich przed ssiadujcym z nimi plemieniem Gorgonw, z ktrych wielu zabia w walnej bitwie, a nie mniej ni trzy tysice wzia do niewoli.l" Owej nocy jednak, kiedy Amazonki urzdziy uczt zwycistwa, jecy wykradli miecze i na dany znak gwne siy Gorgonw, ktre zebray si i uk y w lesie dbowym, natary ze wszystkich stron i dokonay masakry stron ikw Myrine. n. Sama Myrine ucieka - ei za, ktrzy zginli, le pod trzema olbrzymimi # kopcami nadal zwanymi Kopcami Amazonek - i przemierzywszy prawie ca Libi wkroczya do Egiptu z now armi. Zaprzyjania si tam z krlem Horusem, synem Izydy, i rozpocza najazd na Arabi. Niektrzy utrzymuj, e to wanie Amazonki libijskie, a nie Amazonki znad Morza Czarnego, podbiy Azj Mniejsz, i e Myrine po wybraniu najodpowiedniejszego miejsca dla swego nowego imperium zaoya szereg miast na brzeu F , midzy innymi Myrine, Kyme, Pitane, Priene i inne w gbi ldu. Podbia rwnie wiele wysp egejskich, a przede wszystkim Lesbos, gdzie wybudowaa miasto Mitylene, nazwane imieniem jej siostry, ktra dzielia z ni trudy kampanii. Myrine bya jeszcze zajta podbojem wysp, kiedy burza zaskocz#a jej flot, ale Matka Bogw wyprowadzia bezpiecznie wszystkie okrty do c#

131.n-131.1

417

Samotraki, podwczas jeszcze nie zaludnionej, Myrine za powicia jej t wysp, stawiajc otarze i skadajc wspaniae ofiary. o. Myrine przebya nastpnie morze i wstpia na kontynent tracki, gdzie krl Mopsos i jego sojusznik Scyta Sipylos pobili j w otwartej walce, w ktrej zreszt zgina. Armia Amazonek nigdy ju nie pozbieraa si po tym niepowodzeniu; niedobitki jej po stratach poniesionych w czstych potyczkach z Trakami wycofay si do Libu.l9 1. Scholia do d nemejskich Pindara,111.64; Apollodoros, II.5.9; Justyn,11.4; Pindar, Ody nemejskie, I11.38, i Fragment,172; Filochoros cyt. przez Plutarcha w Tezeuszu, 26. 2. Apoloniusz z Rodos,11.990-992; Cycero, W obronie Flakkusa,15; scholia do Iliady Homera,1.189; Hyginus, Fabulae, 30; scholia do Apoloniusza z Rodos,11.1033. 3. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, XI.659; Plutarch, O rzekach, 14; Apoloniusz z Rodos,11.976-1000. 4. Arian, Fragment, 58; Diodor z Sycylii,11.451; Herodot, IV.110; Apoloniusz z Rodos, II.987-989; Lizjasz cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie,1332. 5. Pindar, Ody nemejskie,111.38; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.494; Strabon, XI.5.1. 6. Diodor z Sycylii,11.45-46; Strabon, X1.5.4.; Justyn, I1.4; Hekatajos, Fragmenty, 352. . 7. Kallimach, Hymn do Artemidy, 237 i nast.; Hyginus, Fabulae 223 i 225; Pliniusz, Historia naturalna, V.31; Homer, Iliada, II1.189; Tzetzes, O Likofronie, 69; Justyn, #f1.4. 8. Diodor z Sycylii, V.79; Herodot, V11.72; scholia do Apoloniusza z Rodos, II.754.

9. Strabon, XII.3.4; Apollodoros, II.5.9; Pauzaniasz, V.26.6; Justyn, XVI.3. 10. Diodor z Sycylii, IV.16; Apollodoros, loc. cit.; Plutarch.Problemygreckie, 45. 11. Apoloniusz z Rodos, II.966-969; Diodor z Sycylii,1 c#. cit.; Tzetzes, O Likofronie, 1329; Ibykos, cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, loc. cit. 12. Apoloniusz z Rodos, II.776 i nast. 13. Apollodoros, II.5.9. 14. Apollodoros, loc. cit.; Tzetzes, O Likofronie,1327; Eurypides, Herakles, 418, i lon, 1145; Piutarch, Problemygreckie 45. 15. Strabon, XI.5.1-2 i 4; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, X1.659. 16. Justyn, I1.4; Klejtarchos cyt. przez Strabona, X1.5.4. 17. Diodor z Sycylii, III.52-53. 18. Diodor z Sycylii,111.54. 19. Diodor z Sycylii,111.55.

l. Jeli Admete byo imieniem ksiniczki, dla ktrej Herakles wykonywa wszystkie zadania lubne, wwczas zdjcie jej przepaski w weselnej komnacie musiao oznacza koniec jego prac. Przedtem jednak Admete winna bya walczy z nim, podobnie jak Hippolita i jak Pentezileja walczya z Achillesem (zob.164a i 2) lub Tetyda z Peleusem (zob. 81k) - i tym tumaczy si jej wprowadzenie do opowieci. W takim przypadku musiaa przej przez wszystkie przewidziane przemiany, co dowodzioby, e podobna do paszczki Hydra to Admete - strzegcy zota w, ktrego pokona jako Ladon (zob.133a) - i e moga rwnie przemienia si w raka (zob:124e), ani (zob.125c), dzik koby (zob.16i) i chmur (zob.126b), zanim udao mu si odebra jej cnot.

27# Mity ##>#

418

131.2-131.9

2. Tradycja uzbrojonych kapanek dogorywaa jeszcze w Efezie i innych miastach Azji Mniejszej, ale mitografowi# greccy zapomniawszy, e dawniej istnia# podobne kolegia w Atennach i innych miastach Grecji waciwej, posali Heraklesa po przepask nad Morze Czarne, gdzie yy jeszcze plemiona matriarchalne (zob. 100.1). Trjszczepowy system panuje z zasady w spoeczestwie matriarchalnym. To, e przepaska naleaa do crki Briareusa ("silnego"), jednego ze Sturamiennych, wskazuje na wczesne to opowieci o maeskich prbach w pnocnej Grecji. 3. Admete jest jednym z imion Ateny, widocznie przedstawianej na obrazach w zbroi, kiedy przypatruje si wyczynom Heraklesa i pomaga mu w potrzebie. Atena bya Neith, bogini mioci i wojny Libijczykw (zob. 8.1); jej odpowiednikiem w Azji Mniejszej bya wielka bogini ksiyca Marian, Myrine, Aj-Mari, Mariamne lub Marienna, od ktrej wywodzi si nazwa Mariandyne"Wydma Marian" - i Myrine, miasta gynokratycznych LemnijCzykw (zob. 149.1), t bogini

Trojanie czcili jako "Skaczc Myrine" (Homer, Iliada,11.8.14). "Smyrna" to rwnie "Myrine" poprzedzone przez rodzajnik okrelony. Forma sumeryjska, Marienna, oznacza "Wielk Podn Matk", Artemida Efezyjska za bya bogini podnoci. 4. Myrine zaskoczya podobno burza i uratowaa j Matka Bogw - na cze ktrej wystawia otarze na Samotrace - poniewa sama bya Matk Bogw, a jej obrzdy ratoway eglarzy od rozbicia okrtu (zob. 149.Z). Zupenie niemal identyczna matka-bogini czczona bya w Tracji, w okolicy pooonej nad rzek Tanais (Don), w Armenii i w caej Azji Mniejszej i Syrii. Wyprawa Tezeusza do Amazonii, opowie wzorowana na micie o Heraklesie, wprowadza zamieszanie i pokusia mitografw, by wymyli fikcyjn inwazj Amazonek i Scytw na Ateny (zob. l00c). 5. Ustawienie pr ez Amazonki posgu pod bukiem jest pomyk Kallimacha, ktry, jako Egipcjanin, nie wi zia o tym, e#>uki nie rosn tak daleko na poudniu; bya tn zapewne palma daktylowa, symbol podnoci (zob. 14.2), majca przypomina libijskie pochodzenie bogini, poiewa posg jej by obwieszony wielkimi zotymi daktylami, powszechnie i mylnie uchodzcymi za piersi. Pobicie Moposa przez Amazonki jest opowieci o pokonaniu Hetytw przez Moschijczykw ok.1200 r. przed Chr. Hetyci byli pierwotnie cakowicie patriarchalni, lecz pod wpywem matriarchalnych spoeczestw Azji Mniejszej i Babilonii przejli kult bogini. Garstang odkry niedawno w ich stolicy Hattusas paskorzeb bogini wojny. Uwaa on, e kult Artemidy Efezyjskiej by pochodzenia hetyckiego. Zwycistwa nad Amazonkami Heraklesa, Tezeusza, Dionizosa, Mopsosa i innych s w istocie upamitnieniem klski systemu matriarchalnego w Grecji, Azji Mniejszej, Tracji i Syrii. 6. Stefan z Bizancjum (pod hasem "Paros") z#pisuje tradycyjny przekaz, e Paros by koloni kretesk. Wyprawa Heraklesa odnosi si w danym wypadku do zajcia wyspy przez Hellenw. Podarowanie wyspy synom Androgeusa jest w istocie wzmiank o zdobyciu jej si przez Paryjczykw, wydarzeniu, o ktrym wspomina Tukidydes (IV. I 04) ; dziao si to pod koniec VIII w. przed Chr. Mniej wicej w tym samym czasie Eubejczycy skolonizowali Torone, przedstawiajc Torone ("natarczyw krlow") jako crk Proteusza (Stefan z Bizancjum pod hasem "Torone"). Dwusieczny topr Hippolity (labrys) nie zosta jednak umieszczon#w doni Zeusa Labradyjskiego zamiast gromu; sam topr by gromem i Zeus dziery go za zezwoleniem kreteskiej bogini, ktra panowaa w Libu. 7. Gargareczycy s Gogarenijczykami, ktrych Ezechiel nazywa Gog (Ksiga Ezechiela, XXXVIII i XXXIX). 8. Diodor z Sycylii w opowieci o Myrine cytuje wczesn legend libijk, ktra nabraa ju charakteru baniowego. Stwierdzono jednak, e w trzecim tysicleciu przed Chr. neolityczni emigranci wyruszyli z Libii we wszystkich kierunkach, skonieni do tego prawdopodobnie faktem, e #pola ich zostay zalane (zob. 39.3-6). Delta Nilu bya zamieszkana gwni.e przez Libijczykw. 9. Wedug Apoloniusza z ftodos (1.1126-1129) Titias by "jednym z trzechjedynych Daktylw ("palw") Idajskich, ktrzy zsyaj zagad". Wymienia jeszcze innego Daktyla, Kylleniosa.

131.9-132.b

419

W White Goddess dowiodem, e w magii palcw Daktyl Titias reprezentowa palec rodkowy; e Kyllenios, czyli Herakles, by kciukiem, trzeci za Daktyl - Daskylos, by palcem wskazujcym, jak to wskazuje jego imi (zob. 53. I). Te trzy palce uniesione, przy opuszczonym palcu czwartym i maym, tworz "frygijskie bogosawiestwo" ; udzielane pierwotnie w imieniu Myrine, obecnie stosowane jest przez kapanw katolickich jako symbol Trjcy chrzecijaskiej. I0. Titios, ktrego zabi Apollo (zob. 21d), mg by dubletem Titiasa. Zdobycie wyspy Kerne przez Myrine jest, jak si zdaje, pnym i nieuwiconym dodatkiem do opowieci. Kerne zostaa zidentyfikowana jako Fedalla w pobliu Fezu lub jako Santa Cruz obok przyldka Ghir,

wzgldnie (wersja najbardziej prawdopodobna) jako Arguin, nieco na poudnie od Cabo Blanco. Zostaa odkryta i skolonizowana przez Kartagiczyka Hanno, ktry w swym opisie zaznaczy, e ley ona w takiej samej odleg)oci od Supw Heraklesa, w jakiej one znajduj si od Kartaginy. Wyspa ta staa si wielkim orodkiem zachodnioafrykaskiego handlu. II. Tyle, jeli idzie o elementy mityczne dziewitej pracy. Nie naley jednak traktowa wyprawy Heraklesa nad Termodont i jego wojen w Myzji i Frygii jako falt#w cakowicie niehistorycznych. Podobnie jak wyprawa "Argo" (zob.148.I0), s one wspomnieniem greckich przedsiwzi handlowych na Morzu Czarnym i sigaj by moe poowy drugiego tysiclecia przed Chr. Wdarcie si na te wody Minyjczykw z Jolkos, Ajakejczykw z Eginy i Argiww dowodzioby, e chocia Helena w istocie bya pikna i by moe ucieka z Parysem trojaskim, to jednak wypr#wy tysica okrtw nie sprowokowaa jej uroda, lecz interesy handlowe. Achilles, syn Peleusa, Ajas, syn Telamona, i Diomedes Argiwczyk naleeli do greckich sojusznikw Agamemnona, ktrzy domagali si od Priama swobody pywania przez Hellespont, podobnie jak mieli j ich ojcowie. W przeciwnym wypadku grozili zupieniem miasta tak jak z tej samej przyczyny zupiony zosta Laomedont (zob. 137.I). Std wtpliwe twierdzenie Ateczykw, jakoby uczestniczyli w wyprawie Heraklesa, reprezentowani przez Tezeusza, w podry "Argo"przez Falerosa, pod Troj za przez Menesteusa, Demofonta i Akamasa. Miao to usprawiedliwi opanowanie przez nich handlu na Morzu Carnym, co im umoliwio zburzenie Troi i doprowadzio do upadku Rodos (zob.159.2;160.2-3 i 162.3).

132 DZIESITA PRACA HERAKLESA: TRZODA GERlt)#\IY# a. Dziesita praca Heraklesa polegaa na przyprowadzeniu synnej trzody Geriona z Erytei, wyspy lecej w pobliu rzeki Okeanos, nie proszc o ni i nie ofiarujc zapaty. Gerion, syn Chryzaora i Kalliroe, crki tytana Okeanosa, by krlem Tartessosu w Hiszpanii i podobno najsilniejszym czowiekiem na wiecie.l Urodzi si z trzema gowami, szecioma rkami i trzema ciaami poczonymi w pasie. Trzody Geriona, zoonej z cudownych zwierzt o czerwonej maci, strzeg pastuch Euzytion, syn Aresa, i dwugowy pies owczarek Ortros, urodzony z Tyfona i Echidne, nalecy uprzednio do Atlasa.2 b. Wdrujc przez Europ wytpi Herakles wieIe dzikich bestii, a kiedy wreszcie dotatar do Tartessosu, postawi par supw po obu stronach cieniny, jeden w Europie, drugi za w Afryce. Niektrzy s zdania, e dawniej

420

132.b-132.e

oba kontynenty byy poczone, a Herakles wykopa midzy nimi kana czy te rozsun skay; inni natomiast twierdz, e wrcz przeciwnie, zwzi cienin, by utrudni wejcie na morze wielorybom i innym morskim potworom.3 c. Helios razi swymi promieniami Heraklesa, ktry nie bdc w stanie pracowa w takim upale, nacign uk i puci strza w bga. "Dosy ju

tego!" - zawoa rozgniewany Helios, a Herakles przepraszajc za wybuch gniewu natychmiast zwolni ciciw uku. Helios nie pozwoli przecign si w uprzejmoci; zesa Heraklesowi# t czasz w ksztacie lilii wodnej, w ktrej ten popyn do Erytei. Tytan Okeanos, chcc go wyprbowa, gwatownie rozkoysa fale unoszce czasz. Herakles znowu sign po uk, skaniajc tym przestraszonego Okeanosa do uspokojenia morza. Wedug innej wersji Herakles popyn do Erytei w urnie z brzu uywajc swej lwiej skry jako agla.4 d. Po przybyciu na miejsce wszed na gr Abas. Pies Ortros rzuci si na niego, ale uderzony pak zgin na miejscu, Eurytion za, pastuch Geriona, ktry ruszy z pomoc Ortrosowi, poleg w taki sam sposb. Teraz He#akles zaj si wyprowadzeniem trzody. Menojtes, ktry pas w pobliu trzady Hadesa, mimo e Herakles ich nie tkn, pobieg szybko z wiadomociami do Geriona. Wyzwany do walki Herakles zaszed Geriona z boku i jedn strza przeszy trzy jego ciaa; niektrzy jednak utrzymuj, e Gerion stawi mu czoo, a Herakles wypuci od razu trzy strzay. Kiedy Hera popieszya Gerionowi z pomoc, Herakles zrani j strza w praw pier i zmusi do ucieczki. W ten sposb zdoby trzod nie proszc o ni i nie pacc, po czym w zotej czaszy przypyn do Tartessos i tam zwrci j Heliosowi. Z krwi Geriona wyroso drzewo, ktre, w okresie gdy Plejady wchodz do zenitu, rodzi owoce podobne do czereni, ale bez pestek. Gerion jednak nie umar bezpotomny. Jego crka Eryteja spodzia z Hermesem Noraksa, ktrypoprowadzi koloni na Sardyni jeszcze przed Hyllosem i zaoy tam Nor, najstarsze miasto wyspy.5 e. Sporn jest rzecz, gdzie si znajdowaa Eryteja, zwana rwnie Erytre lub Erytri. Niektrzy twierdz, e jest to wyspa za rzek Okeanos, inni, e znajduje si przy brzegach Luzytanii.s Jeszcze inni utosamiaj j z wysp Leon lub te z lec w pobliu wysepk, na ktrej powstao najstarsze miasto Gades i gdzie pastwiska s tak bogate, e w mleku nie ma zupenie serwatki, lecz sam tylko tuszcz, a bydu trzeba co pidziesit dni puszcza krew, by nie zadusio si jej nadmiarem. Wysepka ta, powicona Herze, nosi nazw Eryteja lub Afrodizjas. Leon, wyspa, na ktrej znajduje si obecnie miasto Gades, zwana bya dawniej Kotinusa, dziki swym oliwkom, ale Fenicjanie przemianowali j na Gadir, czyli "miasto obwarowane". Na zachodnim przyldku stoi witynia Kronosa i miasto Gades, na wschodnim witynia Heraklesa synca ze rde, ktre wzbieraj z przypywem i zmniejszaj si

132.e-132.h

421

z odpywem. Gerion zosta pochowany w tym miecie syncym rwnie z tajemniczego drzewa zmieniajcego swe ksztaty.' f. Wedug innej relacji trzoda Geriona nie pasa si na wyspie, lecz na stokach #r tej czci Hiszpanu, ktra ley nad Oceanem, "Gerion" za by to tytu sawnego krla Chryzaora, ktry panowa nad ca krain. Jego trzej krzepcy i odwani synowie pomagali mu broni krlestwa, kady z nich za dowodzi armi zvVerbowan wrd wojowniczych plemion. Do walki z nimi przygotowa Herakles wielk wypraw na Krecie, miejscu urodzenia swega ojca, Zeusa. Zanim wyruszy w drog,, Kreteczycy uczcili go wspaniale, tote po powrocie oczyci ich wysp od niedwiedzi, wilkw, wy i innych

szkodliwych stworze, ktre dotd nie wrciy na wysp. Popyn najpierw do Libii i tam zabi Antajosa, wybi dzikie zwierzta, ktre nawiedziy pustyni, i w ten sposb Libia staa si najyniejsz krain na wiecie. Nastpnie zatrzyma si w Egipcie, gdzie zabi Buzyrysa, po czym pomaszerowa na zachd, poprzez Afryk Pnocn, unicestwi Gorgony i Amazonki libijskie, zaoy po drodze miasto Hekatompylos, obecn Capsa, w poudniowej Numidii, i dotar do oceanu w pobliu Gades. Tu ustawi po obu stronach cieniny supy i przeprawiwszy sw armi do Hiszpanii stwierdzi, e synowie Chryzaora ze swymi trzema armiami rozbili obozy jeden niedaleko drugiego. Pokona i zabi wszystkich po kolei i w kocu wyprowadzi synn trzod Geriona pozostawiajc rzdy w Hiszpanii najbardziej szanowanym spord ocalaych obywateli.e g. Supy Heraklesa powszechnie utosamia si z gr Kalpe w Europie oraz Abyle lub Abilyks w AfryCe. Inni uwaaj, e s to dwie wysepki w pobliu Gades, z ktrych wiksza powicona jest Herze. Natomiast wszyscy Hiszpanie i Afrykanie bior sowo "s'upy" dosownie i twierdz, e znajduj si one w Gades, gdzie kolumny z brzu zostay powicone Heraklesowi. Maj one po osiem okci wysokoci i na kadej wypisana jest cena jej wystawienia. Marynarze skadaj tu ofiary wracajc cao z podry. Zdaniem mieszkacw Gades wyrocznia polecia krlowi Tyru zaoy koloni w pobliu Supw Heraklesa, wysa wic po kolei trzy wyprawy zwiadowcze. Piez'wsza wyprawa sdzc, e wyrocznia wskazywaa na Abyle i Kalpe, wyldowaa w cieninie, tam gdzie obecnie znajduje si miasto Exitani; druga wypyna jakie dwiecie mil za cienin i dotara do wyspy powicoziej Heraklesowi, naprzeciw hiszpaskiego miasta Onoba ; obie jednak oniemielone nieprzychylnyzzii omenami powrciy do kraju. Trzecia wyprawa dotara do Gades. Czonkowie jej wznieli ria wschodnim przyldku wityni Heraklesowi, na zachodnim za miasto Gades.9. h. Niektrzy jednak przecz, jakoby Herakles mia wznie supy, i utrzymuj, e Abyle i Kalpe zway si pierwotrue "Supami Kronosa", nastpnie za "Supami Briareusa", olbrzyma, ktrego wadza a tu sigaa. Kiedy jednak pami o Briareusie, zwanym rwnie Ajgaja#em, si zatara, prze-

422

132.h-132.k

mianowano je na cze Heraklesa, by moe dlatego, e zaoy miasto Tartessos pooone o pi mil od Kalpe i znane pod nazw Herakleja. Dotd pokazuj tam staroytne mury i olbrzymie przystanie.1o Trzeba jednak pamita, e najstarszy Herakles rwnie bywa zwany Briareusem. Zazwyczaj podaje si, e byy dwa Supy Heraklesa, ale niekiedy mwi o trzech lub czterech.ll Tak zwane Supy Heraklesa istniay podobno rwnie# na pnocnym wybrzeu Germanii i nad Morzem Czarnym oraz na zachodnich rubieach Galii i w Indiach.12 i. Inna witynia Heraklesa stoi na witym Przyldku w Luzytanu, w najbardziej wysunitym na zachd punkcie wiata. Odwiedzajcym nie wolno wchodzi na jej teren w nocy, kiedy pr#ebywaj w niej bogowie. By moe to wanie miejsce wybra Herakles ustawiajc supy zaznaczajce najdalsz granic dozwolonej eglugi.13 j. W jaki sposb# zapdzi potem trzod do Myken, pozostaje nadal przed--

miotem wielu sporw. Niektrzy twierdz, e zmusi Abyle i Kalpe, by chwilowo si poczyy, i przez utworzony w ten sposb most wkroczy do Libii ; jednak wedug bardziej prawdopodobnej wer'sji przeszed prze terytorium zajte obecnie przez Abder, osiedle fenickie, a nastpnie przez Hiszpani, pozostawiajc cz swych towarzyszy jako kolonistw.l' W Pirenejach stara si o rk bebrykejskiej ksiniczki Pyrene i tam j pochowa; od jej imienia wzi sw nazw ten acuch grski. Tu podobno, w pobliu miasta jej imienia, jest rdo Dunaju. Odwiedzi nastpnie Herakles Gali, gdzie znis miejscowy barbarzyski zwyczaj zabijania obcych przybyszw i tak wiele serc podbi swymi wielkodusznymi postpkami, e udao mu si zaoy wielkie miasto, ktre nazwa Alezj, czyli "wdrwk", dla upamitnienia swych podry. Gallowie do dzi czcz Alezj jako miasto macierzyste i kolebk ich pastwa - nikt jej nie podbi do czasw Kaliguli - i uwaaj, e pochodz ze zwizku Heraklesa z ksiniczk wysokiego wzrostu imieniem Galata, ktra wybraa go sobie na kochanka i spodzia z nim ten wojowniczy lud.15 k. Kiedy Herakles pdzi trzod Geriona przez Liguri, dwch synw Posejdona, Jalebion i Derkynos, usiowao go okra, ale obu zabi. Podczas bitwy z Liguryjczykami zabrako Heraklesowi w pewnej chwii strza, uklk wic ranny i zmczony, zalewajc si zami. Ziemia bya mikka, nie znalaz zatem kamieni, ktrymi mgby razi nieprzyjaci pod wodz Ligysa, brata Alebiona, lecz Zeus si zlitowa, widzc zy Heraklesa, i przesoni ziemi chmur, z ktrej spad deszcz kamieni. Tymi wanie kamieniami zmusi Herakles wr ogw do ucieczki. Zeus umieci midzy gwiazdami obraz przedstawiajcy wak Heraklesa z Liguryjczykami, znany jako konstelacja Engonazis. Inna pamitka po tej bitwie pozostaa na ziemi, a mianowicie, szeroka okrga rwnina midzy Marsyli a ujciem Rodanu, niespena pitnacie mil

132.k-132.o

423

od morza, zwana "Kamienn Rwnin", poniewa usiana jest kamieniami wielkoci pici ludzkiej ; s tu rwnie rda solanki.ls 1. Przeprawiajc si przez Alpy Liguryjskie wyku Herakles drog dla swych armii i taborw, rozpdzi rwnie wszystkie bandy rozbjnikw grasujce w przeczy, po czym wkroczy na tereny zwane obecnie Gali Cisalpejsk i Etruri. Dopiero kiedy przemierzy cae wybrzee Italii i dotar na Sycyli, zrozumia, e obra z drog. Rzymianie twierdz, e po przybyciu nad Albul - rzek zwan pniej Tybrem - powita go krl Euander, wygnany z Arkadii. Wieczorem przepyn rzek pdzc bydo przed sob i uoy si na spoczynek na brzegu poronitym traw.17 W pobliu, w gbokiej pieczarze, mieszka wielki, potworny trzygowy pasterz imieniem Kakus, syn Hefajstosa i Meduzy. By on postrachem i hab Lasu Awentyskiego, a wszystkie trzy jegQ paszcze ziay pomieniami. Czaszki i rce ludzkie zwisay przybite do poway pieczary, na ziemi za bielay koci jego ofiar. Korzystajc z tego, e Herakles zasn, Kakus ukrad dwa najwspanialsze byki oraz cztery jawki, ktre zacign za ogony do swej nory.le # m. Przy pierwszym brzasku obudzi si Herakles i natychmiast zauway brak kilku sztuk trzody. Szuka na prno i ju chcia reszt popdzi dalej,

gdy usysza rykwygodzonej jawki. W lad za gosem dotar do pieczary, ale wejcie zatarasowane byo gazem, ktrego nie ruszyoby z miejsca dziesi zaprzgw wow; on jednak bdsun gaz jak kamyk i nie cofajc si przed dymem i ogniem ziejcym z paszcz Kakusa powali go i rozbi mu twarz na miazg.l9 n. Wspomagany przez krla Euandra, wybudowa wwczas Herakles Zeusowi otarz, na ktrym zoy w ofierze jednego z odzyskanych bykw, po czym poczyni przygotowania do zoenia ofiar samemu sobie. Histori t opowiadaj jednak Rzymianie, by doda sobie chway, w rzeczywistoci bowiem Kakusa nie zabi Herakles i nie on skada ofiary Zeusowi, lecz pasterz-olbrzym imieniem Garanus lub Rekaranus, sojusznik Heraklesa.2o o. Krl Euander nie rzdzi si, lecz wola posugiwa si perswazj. Szczeglnie czczony by jako znawca liter; wiedz t przekazaa mu matka, wieszczka arkadyjska, nimfa Nikostrate lub Temida. Bya ona crk boga rzecznego Ladona i chocia polubia ju Echenosa, urodzia Hermesowi Euandra. Nikostrate namwia Euandra do zamordowania jego rzekomega ojca, a kiedy Arkadyjczycy skazali oboje na wygnanie, ucieka z nim do Italii wraz z druyn Pelazgw.zl Tam wanie, niedaleko Tybru, na grze zwanej pniej Wzgrzem Palatyskim, zaoyli na jakie szedziesit lat przed wojn trojask miasto Pallantium. Miejsce wybraa Nikostrate i ju wkrtce w caej Italii nie byo krla rwnie potnego jak Euander. Nikostrate, zwana obecnie Karment, przyja trzynastozgoskowy alfabet pelazgijski, ktry Kadmos przywiz ze sob z Egiptu, i stworzya pitnastozgoskowy alfabet

424 132.o-132.s aciski. Niektrzy jednak twierdz, e to Herakles nauczy ludzi Euandra liter, i dlatego mia wsplny otarz z muzami.22 p. Rzymianie twierdz, e Herakles uwolni krla Euandra od haraczu paconego Etruskom; zabi krla Faunusa, ktry zwyk by skada cudzoziemcw na otarzu swego ojca Hermesa, i spodzi Latinosa, protoplast,, Latynw, z wdow lub crk Faunusa. Grecy jednak utrzymuj, e Latino by synem Odyseusza i Kirke. W kadym razie Herakles zlikwidowa doroczne skadanie w ofiexze Kronosowi dwch mczyzn, ktrych wrzucano do Tybru, i zmusi Rzymian, by ich zastpili kukami. Dotd jeszcze w maju, podczas peni ksiyca, arcykapanka Westa#ek wrzuca z dbowego Pons Sublicius w te fale rzeki pobielane kuky starcw uplecione z trzcin i zwane , , 23 # , ,Argiwami. ; Heraklesowi przypisuje si rwnie zaoenie Pompei i Herkulanum, walk z olbrzymami na Rwninie Flegrejskiej pod Kume i wybudowanie przez Zatok Lukrysk milowej grobli zwanej obecnie Drog Heraklesow, przez ktr pdzi trzod Geriona.24 q. Opowiadaj rwnie, e gdy pooy si na spoczynek w pobliu granicy Regium i Lokrydy Epizefiryjskiej, cykady tak bardzo mu przeszkadzay, e poprosi bogw, by je uspokoili. Proba jego zostaa natychmiast wysuchana ; od tego czasu nie syszy si cykad po regijskiej stronie#rzeki Aleka, chocia cykaj do woli po stronie lokryjskiej. Tego dnia jeden z bykw odczy si od

stada, skoczy do morza i przepyn na Sycyli. Herakles ruszy w pocig i odnalaz go ukrytego midzy stadami krla Elymanw, Eryksa, syna Afrodyty i gutesa.25.Eryks, ktry by zapanikiem i bokserem, wyzwa go do piciokrotnych zmaga. Herakles przyj wezwanie pod warunkiem, e Eryks postawi swe krlestwo przeciw zbiegemu bykowi, i wygra w pierwszych czterech dyscyplinach; w kocu przysza kolej na zapasy; Herakles unis #ryksa w powietrze, rzuci nim o ziemi i zabi. Sycylijczycy dostali nauczk, e nie kady urodzony z bogini jes# niemiertelny. Zdoby wic Herakles krlestwo Eryksa i pozostawi je mieszkacom do czasu, kiedy jeden z jego potomkw po nie si zgosi.2s r. Niektrzy twierdz, e Ez#ks# ktrego stadion zapaniczy dotd pol#azuj - mia crk imieniem Psofis, ta za urodzia Heraklesowi dwch synw, Echefrona i Promachosa. Obaj byli wychowani w Erymantos i przemianowali miasto nadajc mu imi swej matki. Wybudowali tu rwnie sanktuarium Afrodyty Erycyjskiej, po ktrym pozostay ju tylko ruiny. Grobowce herosw, Echefrona i Promachosa, od dawna straciy na znaczeniu, a Psofi powszechnie uchodzi za crk Ksantosa, wnuka #rkasa.27 s. Premierzajc dalej Sycyli dotar Herakles do miejsca, w ktrym obecnie znajduje i miasto Syrakuzy. Zoy tu ofiary i ustanowi doroczne obrzdy # nad wit przepaci Kyane, tdy bowiem cigzi Hades Kor do Podziemi. Z#m, ktrzy uczcili Heraklesa na Rwninie Leontyskiej, pozostawi wieczne stai# zaw# P J' # ' #:w

132.s-132.v

425

pamitki swego pobytu. W pobliu miasta Agyrion znaleziono na kamieniach odciski kopyt jego trzody, jak gdyby kamienie byy z wosku; uwaajc to za odpowied niemiertelnoci, pozwoli Herakles mieszkacomQddawa sobie cze bosk, chocia dotd nigdy na to si nie zgadza: W dowd wdzicznoci wykopa za murami miasta jezioro majce w obwodzie cztery mile i zaoy lokalne sanktuaria Jolaosa i Geriona.28 t. Powracajc do Italii w poszukiwaniu innej drogi do Grecji, popdzi Herakles swe stado ku wschodniemu wybrzeu,# na Przyldek Lakiski, ktrego wadca, krl Lakinios, mg potem chepi si, e zmusi Heraklesa do ucieczki. Faktycznie za zrobi tylko tyle, e wybudowa wityni Hery, na widok ktrej Herakles zawrci z obrzydzeniem; O sze mil dalej Herakles nieumylnie zabi niejakiego Krotona, pochowa go z nalenymi honorami i oznajmi proroczo, e co pewien czas powstawa bdzie jakie wielkie miasto nazwane jego imieniem. Wyprorokowa to Herakles po swej deifikacji, uk#za

si bowiem we, nie jednemu ze swoich potomkw, Argiwie Myskelosowi, i zagrozi mu straszliwymi karami, jeli nie poprowadzi grupy kolonistw na Sycyli i nie zaoy tam miasta. Kiedy Argiwowie chcieli skaza Myskelosa na mier, poniewa naruszy zakaz emigracji, Herakles w cudowny sposb zamieni czarne kamyki do gosowania na biae.29 - u. Herakles zamierza nastpnie popdzi stado Geriona przez Istri do Epiru, a stamtd na Peloponez przez Przesmyk, kiedy jednak znaleli si na kcu Zatoki Adriatyckiej, Hera zesaa gza, ktry doprowadzi do szau krowy i pogna je przez Tracj na Pustyni Scytyjsk. Herakles dopd#i je tam i pewnej zimnej, burzliwej nocy, okryty lwi skr, zasn na skalistym stoku gry. Po przebudzeniu stwierdzi, e znikny klacze, ktre wyprzg na noc i puci na pastwisko. Szuka ich wszdzie, a dotar do lesistej okolicy zwanej Hylaj, gdzie dziwna posta, od poowy kobieta a do poowy w, zawoaa na niego z jaskini. U niej byy jego klacze, ale powiedziaa, e zwrci mu je pod warunkiem, e zostanie jej kochankiem. Herakles zgodzi si, co prawda niechtnie, i trzykrotnie j pocaowa; na to kobieta o wowym ogonie obja go namitnie, a kied#y wreszcie wypucia z obj, zapytaa: - A c stanie si z trzema synami, ktrych nosz teraz w moim onie, kiedy dojd do wieku mskiego? Czy osiedli ich tu, gdzie bd panowaa, czy te .odesa do ciebie? v. - Kiedy dorosn, przypatruj im si uwanie! - odpowiedzia Herakles.Jeli ktry z nich napnie ten uk tak, jak to teraz czyni, i przepasze si tym oto pasem, jak ja nim teraz jestem przepasany, wwczas wyznacz go na wadc swojej krainy. Mwic to da jej jeden z dwch swoich ukw i pas, na ktrym przy klamrze zawieszony by puchar, po czym odszed. Kobieta o wowym ogonie nadaa trojaczkom imiona: Agatyrsos, Gelonos i Skytes. Dwaj starsi nie podoali zadaniu postawionemu przez ojca, ale Skytes speni oba i jemu pozwolono

426

132.v-132.w

zosta na miejscu. W ten sposb zosta protoplast wszystkich sytyjskich krlw, ktrzy do dzi nosz zote puchary u swych pasw.3o Inni jednak twierdz, e to Zeus, a nie Herakles, przespa si z kobiet o wowym ogoie i e kiedy trzej jego synowie z ni spodzeni panowali jeszcze w kraju, z nieba spady zote przedmioty: jarzmo, pug, topr bojowy i puchar. Pierwszy'# podbieg do nich Agatyrsos, kiedy jedak si zbliy, zoto si zapalio i poparzyo mu donie. Podobnie odtrcony zosta Gelonos. Dopiero kiedy podzed najmodszy, Skytes, ogie zgas natychmiast. Zanis wtedy do doinu zote skarby i starsi bracia dobrowolnie ustpili mu wadz krlewsk.31 w. Odzyskawszy swe klacze i wikszo zab#kanego byda popdzi Herakles stado z powrotem przez rzek Strymon, na ktrej zbudowa w tym celu przegrod z kamieni, i ju wicej nie mia adnych przyg# po drodze do chwili, kiedy pasterz-olbrzym Alkioneus, ktry zagarn Rrzesmyk Kryncki, gazem zamierzy si na armi znowu cignc za Heraklesem i roztrzaska co najmniej dwanacie rydwanw i dwa razy tyle jedcw. By to ten sam Alkioneus, ktry dwukrotnie ukrad wite bydo Heliosa, raz z Erytei i raz z cytadeli Koryntu. Teraz podbieg, znowu schwyci gaz i rzuci nim w Hera= klesa, ten jednak odbi go pak i zabi olbrzyma. Gaz ten dotd pokazuj na

Przesmyku.32 # 1.Pauzaniasz, IV.36.3; Apollodoros, I1.5.10; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, VI.289; Hezjod, Teogonia, 981. 2.Hezjod, Teogonia, 287 i nast.; Lukian, Toksaris, 72; Apollodoros, loc. cit.; Liwiusz, I.7; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIl1.300; scholia do Apoloniusza z Rodos, IV.1399. 3. Apollodoros,11.5.10; Diodor z Sycylii, IV.18; Pomponiusz Mela, I.5.3 i II.6.6. 4. Apollodoros, loc. cit.; Ferekydes cyt. przez Atenajsa, X1.39; Serwiusz o Eile;dzie Wergiliusza, Vi1.662 i V111.300. 5. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 30; E#rypides, Herakles, 423; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII.662; Pauzaniasz, X.17.4; Ptolomeusz Hefajstionos cyt. przez Focjusza, s. 475; Pindar, Fragmenty,169. 6. Solinus, XXIII.12; Pomponiusz Mela, III.47; Hezjod, Teogonia, 287 i nast.; Pliniusz, Historia naturalna, IV.36. 7. Ferekydes cyt. przez Strabona,111.2.11; Strabon,111.5.3-4 i 7; Timajos cyt. przez Pliniusza, loc. cit.; Polibiusz cyt. przez Strabona,111.5.7; Pauzaniasz,1.35.6. 8. Diodor z Sycylu, II1.55 i IV.17-19. 9. Pliniusz, Historia naturalna, III, Proem.; Strabon, III.5.5. 10. Eustatios o Opisaniu Ziemi Dionizjusza, 64 i nast.; scholia do d nemejslch Pindara, III.37; Arystoteles cyt. przez Eliana, Varia historia, V.3; Pliniusz, Historia naturalna,111.3;1j,moteusz cyt. przez Strabona, III.1.7. I1. Erazm, Chiliades, I.7; Zenobius, Przysowia, V.48; Ajschylos, Prometeusz w okowach, 349 i 428; Hesychios pod hasem "Stelas distomous". 12. Tacyt, Germania, 34; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, X1.262; Skymnios Chios, 188; Strabon,11.5.fi. 13. Strabon, III.1.4; Pindar, Odynemejskie, III.21 i nast.

132.1

427

14. Awienus, Ora maritima, 326; Apollodoros, II.5.10; Strabon, III.4.3; Asklepiades z lVtyrtei cyt. przez Strabona, loc. cit. 15. Siliusz Italikus,111.417; Herodot, I1.33; Diodor z Sycylii, IV.19 i 24. 16. Apollodoros, II. 5.10 ; Tzetzes, Chiliades, II. 340 i nast. ; O Likofronie,1312 ; Ajschylos, Prometensz rozptany, cyt. przez Hyginusa, Astronomia, II.6, i przez Strabona, IV.1.7; Teon, O Aracie, s.12, wyd. Morell. 17. #Diodor z Sycylii, IV.21; Owidiusz, Fasti, V.545 i nast.; Liwiusz, I.?. 18. Propercjusz, Elegie, IV.9.10; Owidiusz, Fasti, 1.545 i nast.; Liwiusz, loc: cit.; Wergiliusz, Eneida, VIII.207-208. 19. Liwiusz; loc. cit.; Wergiliusz, Eneida, VII1.217; 233 i nast.; Owidiusz, loc. cit. 20. Plutarch, Problemy rzylnskie, 18; Owidiusz, loc. cit.; Liwiusz, loc. cit.; Weriusz Flakkus cyt. przez Serwiusza o Eneidzie Wergiliusza, VIII.203; Aureliusz Wiktor, O pochodzeniu narodu rzymskiego, 8. 21. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.51;130 i 336; Liwiusz, I.?; Plutarch, Problemyrzymskie, 56; Pauzaniasz, VII1.43.2; Dionizjusz, Staroytnoci rzymskie, I.31. 22. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.130 i 336; Owidiusz, Fasti, V.94-95 i 1.542; Hyginus, Fabulae, 2?7; Juba cyt. przez Plutarcha, Problemy rzymskie, 59. 23. Plutarch, Problemy rzymskie, 18 i 32; Derkyllos, Historia Italii, III, cyt. przez Plutarcha, ywoty, 38; Tzetzes, O Likofronie, 1232; Justyn, XLIII.1; Hezjod,

Teogonia,1013; Owidiusz, Fasti, V.,621 i nast. 24. Solinus,11.5; Dionizjusz,1.44; Diodor z Sycylii, IV.21-22 i 24; Strabon, VI.3.5 i 4.6. 25. Diodor z Sycylu, IV.22; Strabon, VI.1.19; Apollodoros,11.5.10; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I.574. 26. Pauzaniasz, IV.36.3; Diodor z Sycylii, IV.23; Apolloderos, loc. cit.; Tzetzes, O Likofronie, 866; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, X.551. 2?. Tzetzes, loc. cit.; Pauzaniasz, V111.24.1 i 3. 28. Diodor z Sycylii, IV.23-24 i V.4. 29. Diodor z Sycylu, IV.24; Serwiusz o Eneidzie Wergxliusza, I11.552; Owidiusz, Przemiany, XV.12 i nast. 30. Diodor z Sycylii, IV.25; Herodot, IV.8-10. 31. Diodor z Sycylii, II.43; Herodot, IV.5. 32. Apollodoros, II.5.10 i I.6.1; Pindar, Odynemejskie, IV.27 i nast., oraz Odyistmijskie, VI.32 i nast.; scholia do d nemejskich Pindara, loc. cit., i d istmijskich, V1.32.

l. Gwn treci prac Heraklesa jest dokonanie pewnych obrzdowych wyczynw, po ktrych zostanie akceptowany jako maonek krlowej noszcej imi Admete, Auge, Atena, Hippolita lub jakiekolwiek inne. Dziwaczna dziesita praca pierwotnie miaa zapewne jaki zwizek z t treci, jeli jest upamitnieniem patriarchalnego, helleskiego obyczaju nakazujcego mowi kupowa on za up zdobyty podczas wyprawy rabunkowej po bydo. W Grecji homeryckiej warto kobiety okrelano w sztukach byda, jak to zreszt jeszcze si dzieje w niektrych okolicach Afryki Wschodniej i rodkowej. Do mitu tego doszy jednak inne nie powizane elementy, jak na przykad wyprawa do Zachodniej Wyspy mierci i udany powrt z upami. Paralel znajdujemy w staroytnej opowieci irlandzkiej o Cuchulainie, ktry przeama wrota piekielne - w Dun Scaith, "miecie cieni" - i przyprowadzi ze sob trzy krowy oraz przynis magiczny kocio, mimo burz, jakie bogowie i zmarli zesali na niego. Urna z brzu, w ktrej Herakles popyn do Erytei, jest stosown odzi do wyprawy na Wysp Zmarych i by moe zostaa pomieszana z magicznym kotem z brzu. Na jedenastej tablicy eposu babiloskiego Gilgamesz odbywa podobn podr na Wysp Cmentarn lec po drugiej stronie morza

428

132.1-132.5

mierci, zamieniajc sw szat na agiel. Ten szczeg wskazuje na wiele analogii midzy mitem o Heraklesie i mitem o Gilgameszu. Oba prawdopodobnie pochodz ze wsplnego, sumeryjskiego, rda. Gilgamesz, tak jak Herakles, zabija potwornego lwa i chodzi w jego skrze (zob.123e); phwyta byka niebiaskiego za rogi i powala go (zob. 129b); odnajduje tajemne ziele chronice rzEd ranami (zob.135b); odbywa t sam podr co soce (zob.132d); odwiedza wreszcie Ogrd ' Hesperyd, gdzie po zabiciu smoka okrconego wok witego drzewa otrzymuje w nagrod dwa # wite przedmioty ze wiata Podziemnego (zob.133e). Stosunki Gilgamesza z jego towarzyszem Enkidu przypominaj stosunki cce Tezeusza, ateskiego Heraklesa, z jego towarzyszem

Pejritoosem, ktry schodzi do Tartaru i nie wraca stamtd (zob.103c i d). Przygoda Gilgamesza ze skorpionami przypisana zostaa beockiemu Orionowi (zob. 41.3). 2. Mit wzbogacity przedfenickie kolonie greckie zaoone w Hiszpanii, Galii i Italii od patronatem Heraklesa. W geograficznym znaczeniu Supy Heraklesa - u ktrych jedna grupa osiedlecw pojawia si w roku 1100 przed Chr. - to Ceuta i Gibraltar. 3. Natomiast w mistycznym celtycko-iberyjskim znaczeniu Supy s alfabetycznyini abstrakcjami. Marwnad Ercwlf, staroytny walijski poemat w Red Book of Hergest, opowiada o celtyckim Heraklesie - ktrego Irlandcz c zwali y y "Ogm Tarcz Soneczn", Lukian zas "Ogmisem" zob. 125.1) - i o tym, jak Ercwlf wznis "cztery supy rwnej wysokoci, na szczytach uwieczone czerwonym zotem", widocznie cztery kolumny po pi liter, ktre tworzyy dwu- ; dziestoliterowy alfabet bardw znany jako Boibel-Loth (White Goddess, ss. 133, 199 i 278). # Wydaje si, e okoo roku 400 przed Chr. ten nowy alfabet, ktrego greckie nazwy liter odnosiy si do podry Niebieskiego Heraklesa w czaszy sonecznej, jego mierci na grze Ojta oraz potgi ' jako zaoyciela miast i sdziego (White Goddess s.136), wypar alfabet drzew Beth-LuisNion# w ktrym nazwy liter odnosiy si do krwawych ofiar skadanych Kronosowi przez dzikie kobiet ( White Goddess, s. 374). Poniewa Gorgony miay gaj na Erytei - "Czerwonej Wyspie" utosamiay nej przez Ferekydesa z wysp Gades - a "drzewa" oznaczaj we wszystkich jzykach celtyckich # "litery", zdanie:,drzewo przybierajce rne ksztaty", interpretuj jako oznaczajce alfabet Beth-Luis-Nion, ktrego tajemnicy strzegy Gorgony w swym witym gaju, dopki nie "zgadzi" ich Herakles. W tym znaczeniu najazd Heraklesa na Erytej, gdzie zabi Geriona i psa Ortrosa - Psi Gwiazd Syriusza - odnosiby si do wyparcia,alfabetu Kronosa rzez alfabet Heraklesa. 4. Hezjod (Teogonia, 287) nazywa Geriona trikephalon - "trjgowym"; inna wersja tego sowa brzmi trikarenon, co oznacza to samo. "Trikarenon" przypomina Tarvos Trigaranus, celtyckiego boga z dwiema lewymi rkami przedstawionego na staroytnym otarzu w towarzystwie urawi i byka przy cinaniu wierzby. Gerion nic nie znaczy w jzyku greckim; jest to, jak si zdaje, znieksztacona forma sowa trigaranos. Poniewa zarwno w greckiej, jak i irlandzkiej le endzie urawie zwizane s z tajemnicami alfabetu (zob. 52. 6) i z poetami, Gerion jest boda e wyznaczonym przez bogini stranikiem starszego alfabetu; w istocie Kronosowi towarzy#z Daktyle. Na wyspie cmentarnej Erytei Kronos-Gerion, ktry by niegdy herosem sonecznym w rodzaju Briareusa-Heraklesa, zosta bogiem zmarych. Ortros za jego Cerberem. Dlatego te uwaam e dziesita praca zostaa pomieszana z dwunast, w obu bowiem wystpuje Menojtes. Co prawda "podobne do czereni owoce bez pestek", ktre wyrosy z krwi Geriona, mogy by jagodami derenia typowymi dla Hiszpanii, ale opowie powstaa pod wpywem powiconych Kronosowi-Saturnowi wczenie #ojrzewajcych jagd (lVhite Goddess, s.171), ktre to owoce, podobnie jak alkiermes, daj czerwony barwnik. W ana est w tej opowieci rola Chryzaora. Je o ' - imi oznacza "zot szabl", or zwizany z kultem Kronoa, a podobno by on rwnie syn g Gorgony Meduzy (zob. 33b; 73h i 138i).

5. Noraks, wnuk Geriona, syn Erytei i Hermesa - Hermes mia sprowadzi alf#bet drzew z Grecji do Egiptu i z powrotem - jest prawdopodobnie bdnie napisanym sowem' norops, oznaczajcym w jzyku greckim "tarcz soneczn". Genealogi t przekrcili mitografowie , irlandzcy; odnotowuj oni, e ich Gerion, znany w trzech postaciach jako Brian, luchar i lucharba

132.5-133.a

429

- rodzaj Mitry, Waruny i Indry = by wnukiem, a nie dziadkiem Ogmy, synem jego za by celtycko-iberyjski bg soca Lugh, Lew lub Lugos. Twierdzili rwnie stanowczo, e aliabet przyswoili sobie z Grecji poprzez Hiszpani. Kruk Kronosa powicony by Lugosowi, jak twierdzi Plutarch piszcy (O rzekach i grach), e Lugdunum-Lyon, twierdza Lugosa, tak otrzymaa nazw, poniewa wrba z lotu krukw nakazaa wybr tego miejsca; lugza oznacza kruka w dialekcie allobrygijskim". 6. Serwiusz bodaje bdnie cytuje Waleriusza Flakkusa' przypuszczalnie powiedzia on, e "trzygowy Garanos (Gerion), a nie Kakus, by ofiar Heraklesa, Euander za pomaga Heraklesowi". Byoby to zgodne z relacj o tym, jak Karmenta, matka Euandra, zlikwidowaa trzynastozgoskowy alfabet Beth-Luis-Nion Kronosa na rzecz pitnastozgoskowego alfabetu Boibel-Loth Heraklesa-Ogmy ( W#lie Goddess, s. 272). Krl Juba, ktry wedug Plutarcha miapowiedzie, e Herakles nauczy lud Euandra uywania liter, by honorowym dostojnikiem Gades i zna zapewne wiele lokalnych tradycji dotyczcych alfabetu. W tej historu Euandra Herakles jest przedstawiony wyranie jako wrg kultu Kronosa, poniewa likwiduje ofiary ludzkie. Wdrwki po Italii i Sycylii zostay wymylone, by wytumaczy tak wielk liczb wity wznoszonych tam ku jego czci. Zawody z Eryksem tumacz wyprawy kolonizacyjne w VI wieku, ktre do rejonu Eryks prowadzili Heraklida Pentatlos z Knidos i Spartanin Dorieus. Herakles czczony w sykielskim miecie Agyt'ion mg by przodkiem, ktry poprowadzi Sykelw z Italu przez Cienin ok. roku 1050 przed Chr. (Tukidydes, V1.2.5). Mia on rwnie przebywa krtko w Scytu; greccy kolonici na zachodnich i pnocnych brzegach Morza Czarnego wrzucili scytyjskiego Heraklesa, herosa ueznika (zob. 119.5), do wsplnego worka dziesitej pracy. Jego oblubienica, kobieta z wowym ogonem, bya bogini ziemi, matk trzech gwnych szczepw scytyjskich wymienionych przez Herodota ; w innej wersji mitu, ktr znajdujemy w angielskiej balladzie The Laidley Worm, kiedy Herakles pocaowa j trzy razy, przemienia si w "najpikniejsz kobiet, jak kiedykolwiek widzielicie''. 7. Anegdota o Alkioneusie prawdopodobnie zostaa wyjta z mitu o napadzie olbrzymw na Olimp i klsce, jak im zada Herakles (zob. 35a-e). Natomiast kradzie przez Alkioneusa byda Heliosa z Erytei, a nastpnie z Koryntu jest wczeniejsz wersj opowieci o kradziey byda Geriona prze Heraklesa. Waciciel stada by rzeczywistym maonkiem sonecznym bogini ksiyca, a nie wygnanym i sabym bogiem zmarych. 8. Strzaa, ktr wypuci Herakles w poudnie w tarcz soneczn, bya zapewne strza wypuszczon ku zenitowi podczas jego obrzdw koronacyjnych (zob.126.2 i 135. I).

133 JEDENASTAPRACAHERAKLESA:JABKAHESPERYD a. Dziesi przykazanych prac wykona Herakles w cigu omiu lat

i jednego miesica, ale Eurysteus nie zaliczy mu dz'ugiej i dziesitej i doda jeszcze dwie. Jedenasta praca polegaa na przyniesieniu# jabek ze zotego drzewa, prezentu weselnego ofiarowanego Herze przez Matk Ziemi. Hera tak sobie to drzewo upodobaa, e posadzia je w swym boskim sadzie. Znajdowa si on na stokach gry Atlas, gdzie koczyy sw codzienn wdrwk zdyszane konie soca i gdzie na bezpaskich pastwiskach pasy si owce i bydo Atlasa, trzody liczce po tysic sztuk kada. Pewnego dnia Hera stwierdzia, e crki Atlasa, Hesperydy, ktrym powierzya jabo,

430 133.a-133.e kradn owoce - i odtd drzewa strzeg wiecznie czujny smok Ladon owinity wok pnia.1 b. Niektrzy twierdz, e Ladon by dzieckiem Tyfona i Echidne; inni, e by najmodszym potomkiem Keto i Forkysa ; inni jeszcze, e by partenogenicznyrt synem Matki Ziemi. Mia sto gw i przemawia rnymi jzykami.z c. Sporn jest rwnie spraw, czy Hesperydy mieszkay na grze Atlas w krainie Hyperborejczykw, czy te na grze Atlas w ;Nlauretanii, czy wreszcie gdzie daleko za rzek Oceanem lub moe na d#vch wyspach pooonych w pobliu cypla nazywajcego si Zachod#zim Przyldkiem, a znajdujcego si w pobliu etiopskich Hesperiaj na granicy Afryki. Jabka naleay co prawda do Hery, Atlas jednak szczyci si nimi, jak na ogrodnika przystao, i kiedy Temida przestrzega go: "l#tanie, za dzie syn# Zeusa zdejmie zoto z twego drzewa", Atlas, ktry wtedy jeszcze nie by ukarany cikim brzemieniem dwigania na swych barkach globu niebieskiego, wybudowa dokoa sadu grube mury i wypdzi wsystkich obcokrajowcw z# swego kraju. Moliwe te, e to on postawi Ladona, by strzeg jabek.3 d. Herakles, nie wiedzc, w ktrej stronie wiata ley Ogrd Hesperyd, przemierzy ca Iliri do rzeki Pad, gdzie mieszka wieszczy bg Nereus. Po drodze przekroczy Echedoros, ma macedosk rzek, gdzie K#knos, syn Aresa i Pyrene, wyzwa go na pojedynek. Ares by sekundantem Kyknosa i ustawi przeciwnikw, ale Zeus rzuci midzy nich grom i musieli przerwa walk. Kiedy wreszcie Herakles dotar do Padu, nimfy rzeczne, crki Zeusa i Temidy, wskazay mu picego Nereusa. Chwyci wic wochatego starego boga morskiego i mimo wielu Proteuszowych przemian, utrzyma go w ucisku i zmusi do wyprorokowania, w jaki sposb mona zdoby zote jabka. Niektxzy jednak twierdz, e Herakles uda si po te informacje do Prometeusza.4 e. Nereus poradzi Heraklesowi, by sam,nie zrywa jabek, lecz zatrudni przy tej pracy Atlasa, zastpujc go chwilowo w dwiganiu straszliwego ciaru. Po przybyciu do Ogrodu Hesperyd zwrci si wic Herakles do Atlasa z prob o przysug. Atlas podjby si kadej niemal pracy za godzink odpoczynku, lecz ba si Ladona. Herakle zabi wwczas smoka ,, rac go zza muru strza, zgi plecy, by wzi na siebie glob niebieski. Atlas za poszed i po pewnym czasie wrci z trzema jabkami, ktre zerway jego crki. Wolno okazaa si rozkoszna. - Niezwocznie sam zanios te jabka Eurysteusowi - powiedzia - jeli potrzymasz jeszcze przez kilka miesicy niebo.

Herakles udawa, e si zgadza, poniewa jednak Nereus ostrzeg go, by nie przyjmowa tego rdzaju propozycji, poprosi Atlasa, by przez chwil podtrzyma glob, a on tymczasem podoy sobie co, aby mu byo wygodniej. Atlas bez trudu da si zwie, zostawi jabka na zi#mi i wzi z powrotem ciar, a wtedy Herakles zabra jabka i odszed ironicznie egnajc tytana.

133.f-133.i

431

f. Po kilku miesicach Herakles przynis jabka, Eurysteusowi, ktry z powrotem mu je odda. Ofiarowa je z kolei Atenie, ta za zwrcia je nimfom, poniewa prawo zabraniao im wydawa wasno Hery.5 Herakles ktrego po tej pracy mczyo pragnienie, tupn nog i z zierx#i wytrysno rd; w przyszoci miao ono ocali ycie Argonautom, kiedy znaleli si bezradni, bez wody, na Pustyni Libijskiej. Hera tymczasem opakujc Ladona umiecia jego wizerunek midzy gwiazdami jako konstelacj Wa.s g. Herakles nie wrci bezporednio do Myken. Przemierzy najpierw Libi, gdzie krl Antajos, syn Posejdona i Matki Ziemi, mia zwyczaj zmuszania cudzoziemcw do walki, a padali wyczerpani, po czym ich zabija. By on bowiem nie tylko silnym i zrcznym zapanikiem, lecz rwnie odzyskiwa siy, gdy tylko dotkn ziemi. Zbiera czaszki swych ofiar, majc zamiar uoy z nich dach wityni dla Posejdona.7 Nie wiadomo, czy Herakles, ktry postanowi pooy kres tym barbarzyskim metodom, sam wyzwa Antajosa, czy te zosta przez niego wyzwany. Antajos jednak okaza si nieatwym przeciwnikiem, poniewa by to olbrzym mieszkajcy w jaskini pod wysok ska, ywicy si lwim misem i picy na goej ziemi, by zachowa i wzmc sw i bez tego olbrzymi si. Matka Ziemia, ktra bya nadal podna po wydaniu na wiat olbrzymw, pocza Antajosa w jakiej libijskiej jaskini i sczycia si nim bardziej ni swymi potwornymi starszymi synami, Tyfonem, Titiosem i Briareusem. Smutny byby los Olimpijczykw, gdyby Antajos walczy przeciw nim na Rwninie Flegryjskiej. h. Przygotowujc si do zapasw przeciwnicy zrzucili swe lwie skry, ale gdy Herakles natar si oliw na olimpijsk mod, Antajos posypa swe czonki gorcym p#askiem obawiajc si, e zetknicie z ziemi wycznie przez stopy okae si niewystarczajce. Herakles postanowi oszczdza siy i najpierw zmczy przeciwnika, ale gdy powali go na ziemi, stwierdzi ze zdumieniem, e minie Antajosa nabrzmiewaj, a zdrowy rumieniec pokrywa jego twarz, poniewa Matka Ziemia wlewaa w niego wiee siy. Przeciwnicy znowu si zwarli; z kolei Antajos sam pad na ziemi nie czekajc, by go Herakles powali. Herakles zrozumia wtedy, na czym sprawa polega, unis Antajosa wysoko w powietrze, pogruchota mu ebra i mimo aosnych jkw Matki Ziemi trzyma tak dugo nad ziemi, a przeciwnik wyzion ducha.s i. Niektrzy utrzymuj, e walka toczya si w Liksos, maym mauretaskim miasteczku nad morzem, o jakie pidziesit mil od Tangeru, gdzie pokazuj wzgrek jako rzekomy grb Antajosa. Tubylcy wierz, e wystarczy zabra kilka koszykw ziemi z kopczyka, by zacz pada deszcz - i pada bdzie tak dugo, a ziemia nie zostanie odniesiona na miejsce. lwvierdz rwnie, e Ogrd Hesperyd znajdowa si na pobliskiej wyspie, gdzie sta otarz Heraklesa, lecz obecnie nie ma tam adnego sadu i ronie tylko kilka drzewek dzikiej oliwki. Kiedy Sertoriusz zdoby Tanger, rozkopa kopiec, by przekona si, czy szkielet Antajosa jest tak wielki, jak gosia legenda. Ku

432 133.i -133.I swemu zdumieniu stwierdzi, e mia on dugoci szedziesit okci, natychmiast wic zasypa grb i zoy Antajosowi ofiary nalene herosowi. Miejscowi ludzie utrzymuj, e albo Antajos sam z#oy Tanger, zwany dawrCiej Tingis, albo te zaoy go Sofaks, syn Tingi, wdowy po Antajosie, i Heraklesa # po czym nada miastu imi matki. Diodor, syn Sofaksa, podbi wiele narodw afrykaskich z pomoc greckiej armii zwerbowanej wrd mykeskich kolonistw, kt_ rych osiedli tam Herakles.9 Mauretaczycy s wschodniego po= chodzenia i podobnie j ak Faruzjowie wywodz si od pewnych Persw, ktrzy= towarzyszyii Heraklesowi do Afryki. Niektrzy jednak utrzymuj, e s oni potomkami tych Kanaanitw, ktrych Izraelita Jozue wypdzi z kraju.lo j. Nastpnie uda si Herakles do wyroczni Ammona, gdzie zada rozmowy ze swym ojceni Zeusem. Ten jednak nie chcia ukaza si synowi, a kiedy Herakles nie ustpowa, zerwa skr z tryka, naoy j na siebie, gow ukry w gowie zwierzcia i w tej postaci wyda Heraklesowi pewne polecenia.# Dlatego to Egipcjanie przedtawiaj Zeusa Ammona z twarz barana. Tebaczycy skadaj barana w ofierze tylko raz do roku, pod koniec wita Zeusa, kiedy zdzieraj skr z tryka, by przysoni ni posg Zeusa. Wierni bij si potem w piersi opakujc ofiar i chowaj j w witym grobowcu.ll k. Nastpnie Herakles zawrci na poudnie i zaoy tam miasto o stu bramach dla uczczenia swego miejsca narodzenia, niektrzy jednak uwaaj, e miasto to zaoy ju wczeniej Ozyrys. W owym czasie krlem Egiptu by brat Antajosa, Buzyrys, syn Posejdona i Lizjanassy, rki Epafosa, bd te, jak twierdz inni, Posejdona i Anippe, crki boga rzecznego Nilu.lz Kiedy przez osiem czy dziewi lat krlestwo Buzyrysa nawiedzay susze i gd, posa wic po greckich wieszczkw, by poradzili, co ma robi. Bratanek jego, uczony wieszcze k cypryjski imieniem Frazjos, Trazjos czy Tazjos, syn Pigmaliona, owiadczy, egd ustpi, jeli udzoziemiec zostanie zoony w ofierze Zeusowi. Buzyrys zacz od samego Frazjosa, po czym skada w ofierze # przypadkowych goci, a zjawi si Herakles, ktry pozwoli kapanom, by zawlekli go do otarza. Przewizali mu wosy wstk, a Buzyrys wzywajc # =# ; bogw unis ju topr ofiarny, kiedy Herakles zerwa wizy i zamordowa Buzyrysa, syna Buzyrysa, Amfidamasa, i wszystkich kapanw biorcych udzia w uroczystoci.I3 1. Przemierzy potem Herakles Azj i zatrzyma si w Termydrach, porcie rodyjskiego Lindos, gdzie wyprzg wou z chopskiego wozu, zoy go w ofierze, zrobi sobie uczt z misa, chop za, waciciel wou, stojc na pobliskiej grze przypatrywa si i miota przeklestwa. Odtd Lindyjczyy przeklinaj skadajc ofiary Heraklesowi. W kocu dotar do gr Kaukazu, gdzie od trzydziestu lat przykuty by do skay Prometeusz - by moe od tysica albo od trzydziestu tysicy lat - i codziennie sp-gryfon zrodzony # z Tyfona i Echidne wyszarpywa mu wtrob. Zeus od dawna ju aowa # , .# wymierzonej kary, poniewa Prometeusz ostrzeg go po przyjacielsku, by nie

133.1-133.n

433

polubi Tetydy, gdy moe spodzie boga potniejszego od si#bie; tote wyrazi zgod bez sowa sprzeciwu, gdy Herakles poprosi o uaskawienie Prometeusza.l4 Poniewa jednak skaza go niegdy na wieczn kar, Zeus postanowi, e Prometeusz bdzie nosi piercie zrobiony z acuchw, w ktrym osadzony zotanie kamie kaukaski na znak, e jest winiem. By to pierwszy piercie z kamienier#, jaki kiedykolwiek zrobiono. Ale cierpienia Pr.ometeusza miay tz'wa do czasu, kiedy jaki niemiertelny uda si dobrowolnie w jego zastpstwie do Tartaru. Herakles przypomnia wic Zeusowi Chejrona, ktry ju dawno chcia zrezygnowa z niemiertelnoci, poniewa cierpia z powodu nieuleczalnej rany. Nie byo wic adnych przeszkd. Herakles wzywaje Apollina owc przeszy strza serce spa-gryfona i uwolni Prometeusza.15 m. Odtd ludzie zaczli nosi piercienie i wiece ku czci Prometeusza, albowiem po uwolnieniu Prometeuszowi kazano nosi wieniec z gazek wierzby, Herakles za, by dotrzyma mu towarzystwa, woy wieniec z dzikiej oliwki.ls n. Wszechmocny Zeus umieci strza midzy #viazdamijako konstelacj i do dzi mieszkacy Kaukazu uwaaj spa-gryfona za wroga ludzkoci. Pal jego gniazda poncymi strzaami i zastawiaj na niego sida, by pomci cierpienia Prometeusza.17 '1 1.Apollodoros, II.5.11; Eurypides, Herakles, 396 ; Ferekydes, Maezistwo Hery, II, cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, IV.1396; Eratostenes, Katasterism0i, III; Hyginus, Astronomia, II.3 ; Germanikus Cezar, O fenomenach Aratosa, pod hasem "Draco". 2.Apollodoros, II.5.11; Hezjod, Teogonia, 333-335; scholia do Apoloniusza z Rodos, IV.1396. 3.Apollodoros, loc. cit. ; scholia do Eneidy Wergiliusza, IV.483 ; Hezjod, Teogonia, 215 ; Pliniusz, Historia naturalna, V1.35-36; Owidiusz, Przemiany; IV. 637 i nast. 4. Apollodoros, loc. cit.; Herodot, V11.124-127; Hyginus, Astronomia, I1.15. 5. Apollodoros, loc. cit.; Ferekydes cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, IV.1396 ; Apoloniusz z Rodos,1396-1484. 6. Hyginus, Astronomia, II.3. 7. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 31; Diodor z Sycylii, IV.17. 8. Diodor z Sycylii, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Pindar, Ody istmijskie, IV.52-55; Lukian, IV.589-655. 9. Pliniusz, Historia naturalna, V.1; Strabon, XVII.3.2; Pomponiusz Mela, II1.106; Plutarch, Sertoriusz, 9. 10. Strabon, XVII.3.7 ; Pliniusz, Historia naturalna, V.8; Prokopiusz, O wojniewandalskiej, II.10. 11. Kallistenes cyt. przez Strabona, XVl1.1.43; Herodot,11.42.

12. Diodor z Sycylu,1.15 i IV.18; Owidiusz, Ibis, 399; Apollodoros, II. 5.11; Agaton z Samos cyt. przez Plutarha, ywoty, 38. 13. Filargyrios o GeorgikachWergiliusza,II1.5; Apollodoros, loccit.; Hyginus, Fabulae, 31 i 56; Owidiusz, Ars amandi, I.649.

2B# Mity #cio

434 133.1-133.4 14. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 54; Strabon, X1.5.5; Ajschylos cyt. przez Hyginusa w Astronomii, II.15; Hezjod, Teogonia, 529 i nast. 15. Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V1.42; Hyginus, loc. cit.; Pliniusz, Historia naturalna, XXXll1.4 i XXXVII.1; Ajschylos, Prometeusz wokowach,1025, i Prometeusroapgtany, Fragmenty,195, cyt. przez Plutarcha, Omioci,14; Apollodoros, loc. cit. 16. Atenajos, XV.11-13; Ajschylos, Fragmenty, 202 i 235, cyt. przez Atenajosa, s. 674d; Apollodoros, loc. cit. 17. Hyginus, Astronomia, I1.15; Filostratos, ywot Apoloniusza z Tiany, II.3.

l. Rozmaite lokacje Hesperyd reprezentuj rne pogldy na to, ktry kraj stanowi najdalsze kresy zachodnie. Wedug jednej wersji akcja dziesitej pracy rozgrywaa si w Berenice, zwanej dawniej miastem Hesperyd (Pliniusz, Historia naturalna, V.5), Euspezyd (Herodot, IV.171) lub Eusperyt (Herodot, IV.198), ale przemianowanej ku czci ony Ptolemeusza Euergetesa. Wybudowano je na Pseudopenias (Strabon, XVII.3.20), zachodnim przyldku w cieninie Syrty. Miasto, przez. ktre pyna rzeka Laton wzgldnie Leton, miao wity gaj znany jako "Ogrody Hesperyd". Laton ponadto wpada do jeziora Hesperyjskiego, a w pobliu leao drugie jezioro, Tritonis, na ktrym znajdowaa si maa wysepka ze wityni Afrodyty (Strabon, loc. cit.; Pliniusz, loc. cit.), ktrej wedug pewnych relacji powicona bya jabo (Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, IV.485). Herodot (loc. cit.) opisuje wysp jako jedno z nielicznych yznych miejsc w Libii; w najurodzajniejszych latach ziemia rodzia stokrotnie. 2. Niezalenie od tych dyskusji geograficznych istniao szereg wersji mitu. Wedug jednego pogldu jabka byy w rzeczywistoci piknymi owcami (melon oznacza zarwno "jabko", jak i "owc") albo owcami o szczeglnym rudym runie przypominajcym zoto, a strzeg ich pasterz imieniem Dragon "smok", ktremu Hespexydy, crki Hesperosa, przynosiy jedzenie. Herakles uprowadzi owce (Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.26) i zabi (Serwiusz, loc. cit.) albo uprowadzi pasterza (Palajfatos, 19). Palajfatos (loc. cit.) czyni z Hesperosa mieszkaca karyjskiego Miletu, nadal syncego ze swych owiec, i twierdzi, e chocia Hesperosa dawno ju nie byo na wiecie podczas napadu Heraklesa, yy jeszeze jego dwie crki. 3. Wedug innego pogldu Herakles uratowa crki Atlasa, porwane przez egipskich kapanw z rodzinnego sadu, wdziczny za Atlas nie tylko ofiarowa mu nagrod, ktra bya celem pracy, lecz ponadto nauczy go a$tronomii. Atlas bowiem jako pierwszy astronom posiad tak wielk wiedz e nosi na swych barkach cae niebo. Std wersja, e Herakles wzi od niego niebo na swoje barki (Diodor z Sycylii, III.60 i IV.27). Herakles zaiste zosta panem zodiaku, ale wypar tytana astronoma Kojosa (alias Tota), a nie Atlasa (zob.1.3.3). 4. Prawdziwego jednak znaczenia tej pracy naley szuka nie w alegorii, lecz w obrzdzie.

Niej zostanie dowiedzione (zob.148. 5), e kandydat do wadzy krlewskiej musia pokona wa i odebra mu zoto, a to wanie zrobi Herakles zarwno w danym przypadku, jak podczas walki z Hydr. Ale zoto, ktre zabra, nie musiao koniecznie wystpowa w postaci zotych jabekotrzyma.je pod koniec swego panowania od potrjnej bogini jako paszport do raju. W tym za cmentarnym kontekcie w nie wystpuje jako wrg, lecz jest postaci, ktr przybierze jego wieszczy duch po zoeniu ciaa w ofierze. Ladon mia sto gw i mwi rnymi jzykami, poniewa wielu wieszczych herosw miao prawo do imienia "Herakles", to znaczy byli przedstawicielami Zeusa i w subie u Hexy. Ogrd trzech Hesperyd zosta umieszczony na dalekim zachodzie - ich imiona utosamiaj je z zachodem soca (zob. 33. 7 i 39.1 ) - poniewa zachd soca by symbolem mierci witego krla. Herakles dosta jabka po zakoczeniu panowania, ktre si cigno, jak to susznie odnotowano, przez Wielki Rok trwajcy sto lunacji.

Przej od swego poprzednika brzemi witego krlestwa i wraz z tym tytu "Atlas", "dugo cierpicy". Prawdopodobnie pierwotnym brzemienim nie byo niebo, lecz tarcza soneczna (zob. 67.2). 5. Zachowanie Nereusa wzorowane jest na zachowaniu Proteusza (zob.169a), ktrego rady Menelaos zasiga na Faros (Homer, Odyseja, IV.581 i nast.). Herakles podobno posuwa si w gr Padu, poniewa rzeka ta prowadzia do krainy Hyperborejczykw (zob.125b). Wiemy, e owinite w som daty Hyperborejczykw dotary na Delos t wanie drog (Herodot, IV.33). Chocia jednak krain ieh bya Brytania - jako orodek kultu Horeasza - w innym wypadku bya ni Libia, a w jeszcze innym Kaukaz; Raj za lea albo na dalekim zachodzie; albo za Wiatrem Pnocnym, w tych tajemniczych stronach, dokd w lecie udaway si dzikie gsi (zob.161.4). Wdrwki Heraklesa odzwierciedlaj te wtpliwoci. Szukajc Raju Libijskiego zasigaby rady krla Proteusza z Faros (zob.169a); szukajc Raju Kaukaskiego, pytaby Proteusza (taka zaiste jest wersja Apollodoroa) ; jeli chodzioby mu o Raj Pnocny, powinien by pyta Nereusa, ktry mieszka w pobliu rde Padu i ktrego zachowanie przypominao zachowanie Proteusza. 6. Koci Antajosa byy prawdopodobnie szcztkami zabkanego wieloryba, o ktrym powstaa w Tangerze legenda. "Musia to by olbrzym - i tylko Herakles mg go zabi. Ten sam Herakles, ktry ustawi olbrzymie supy w Ceucie i Gibraltarze! " Zapasy midzy kandydatem na stanowisko witego krla i miejscowymi zapanikami byy obyczajem przestrzeganym powszechnie; i w tym kontekcie naley je rozpatrywa, podobnie jak walk Tezeusza ze Skironem (zob. 96.3) lub Odyseusza z Filomelejdesem (zob. 161f). Praksyteles, twrca rzeb na Partenonie,. uwaa pokonanie Antajosa za osobn prac (Pauzaniasz, IV.11.4). # 7. Dawne zwizki religijne czyy Dodon i Ammona. W obu Zeus by czczony pierwotnie jako krl-pasterz, skadany co roku w ofierze na grach Pelion i Lafystios. Herakles susznie postpi odwiedzajc swego ojca Zeusa, kiedy przemierza Libi. Perseusz tak samo postpi , podczas swej drogi na wschd, Aleksander Wielki za po wiekach poszed w ich lady. 8. Bg Set mia wosy rudawe i dlatego Buzyryjczycy potrzebowali ludzi o takich wosach na ofiary dla Ozyrysa, ktrego Set zamordowa. Rudowosi rzadko trafiali si w Egipcie, ale wrd Hellenw wystpowali pospolicie (Diodor z Sycylu,1.88; Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, 30.33 i 73). Zgadzenie Buzyrysa przez Heraklesa mona uwaa za upamitnienie karnej wyprawy Hellenw, mszczcych si za uprowadzanie i zabijanie ich rodakw; istniej wiadectwa dowodzce, e ju w dawnych czasach istniaa kolonia helleska w Chemmis. 9. Przeklestwa rzucane podczas ofiar skadanych Heraklesowi (zob.143a) przypominaj od dawna istniejcy zwyczaj przeklinania i wyzywania krla z pobliskiego wzgrza w chwili koronacji, by odwrci zazdro bogw ; w podobny sposb wyzywano rzymskich generaw, gdy

wicili triumfy, kiedy uosabiali Marsa. Przeklinali rwnie siewcy rzucajc ziarno do bruzd. 10. Wyzwolenie Prometeusza jest prawdopodobnie moralizatorsk przypowieci wymylon przez Ajschylosa, a nie prawdziwym mitem (zob. 39h). Wieniec z wierzby, ktry nosi na gowie - potwierdza to etruskie lustro - wskazuje na to, e by powicony bogini ksiyca Anatha, Neith lub Atenie (zob. 9. I). By moe pierwotnie przywizywano go witkami.wierzbowymi do otarza podczas skadania tej bogini jesiennych ofiar (zb.116.4). 1 I. Wedug jednej legendy Tyfon zabi Heraklesa w Libu, a Jolaos wskrzesi go trzymajc mu pod nosem przepirk (Eudoksos z Knidos, Obejcie ziemi, I, cyt. przez Atenajosa, IX.11). W ten jednak sposb wskrzesi bg Eszmun ("ten, ktrego wzywamy") albo Asklepios tyryjskiego Heraklesa Melkarta; oznaczao to, e rok zaczyna si w marcu z przybyciem przepirek z Synaju i e dla uczczenia bogini urzdzano orgie przepirek (zob.14.3). 133.4-133.11 435

436

143.a -134. c 134 DWUNASTA PRACA HERAKLESA: POJMANIE CERBERA

a. Ostatnia i najtrudniejsza praca Heraklesa plegaa na przyprowadzeniu psa Cerbera z Tartaru. Zanim do niej przystpi, uda si do Eleuzis proszc o dopuszczenie go do misteriw i pozwolenie noszenia wianka mirtowego.' Dzi kady Grek cieszcy si dobr reputacj moe by wtajemniczony w misteria eleuzyjskie, ale poniewa za czasw Heraklesa dopuszczano jedyie Ateczykw, Tezeusz zaproponowa, by herosa adoptowa niejaki Pylios. w Pylios si zgodzi, i Herakles po oczyszczeniu si z zabjstwa centaurw - nikt bowiem z rkami splamionymi krwi nie mg przyglda si misteriom - zota w naleyty posb wtajemniczony przez Muzajosa, syna Orfeusza; ojcem chrzestnym za zosta Tezeusz.2 Istnia jednak zakaz twrcy Wielkich Misteriw, Eumolposa, by aden cudzoziemiec nie by do nich # dopuszczany, Eleuzyjczycy wic nie chcc odmwi probie Heraklesa, aIe bynajmniej nie wolni od wtpliwoci, czy adoptacja przez Pyliosa w peni kwalifikuje go jako Ateczyka, ustanowili dla niego Mniejsze Misteria; inni twierdz, e Demeter osobicie uczcia go ustanawiajc przy tej okazji Mniejsze Misteria.3 b. Co roku odbywaj si oba rodzaje misteriw eleuzyjskich. Wielkie ku czci Demeter i Kory; oraz Mniejsze - jedynie ku czci Kory. Mniejsze Misteria, bdce przygotowaniem do Wielkich, s ujtym w ksztat dramatyczny przypomnieniem historii Dionizosa, ktr odgrywaj Eleuzyjczycy w Agraj nad rzek Ilissos w miesicu Antesterion. Gwnym obrzdem jest ofiarowanie wini, ktr wtajemniczeni wpierw kpi w rzece Kantaros. Nastpnie oczyszcza ich kapan noszcy imi Hydranosa.4 Potem musz czeka co najmniej rok, zanim bd mogli uczesticzy w Wielkich Misteriach odbywa-

jcych si w samym Eleuzis w miesicu Boedromion; przed przystpieniem do misteriw musz rwnie zoye luby zachowania tajemnicy, ktre przyjmuje mistagog. Z5o tej chwili nie wolno im wchodzi do sanktuarium Demeter i przez cay czas trwania uroczystoci czekaj w westybulu.5 c. Tak wic ozyszczony i przygotowany zstpi Herakles do Tartaru z lakoskiego Tajnaronu lub te, jak tw#erdz niektrzy, z Pwyspu Acheruzyjskiego w pobliu Heraklei nad Morzem Czarnym. Dotd pokazuj tam na wielkiej gbokoci #lady jego stp. Prowadzili go Atena i Hermes, albowiem Atena zawsze pieszya ze sowami pociechy, gdy wyczerpany pracami i zrozpaczony zwraca si do Zeusa.6 Charon, przeraony gron min Heraklesa, przewiz go bez sowa przez rzek Styks; za to naruszenie przepisw ukara go Hades zakuwajc w kajdany na cay rok. Kiedy Herakles wyszed z chybotliwej odzi na brzeg, wszystkie duhy ucieky z wyjtkiem Meleagra i Gorgony Meduzy. Na jej widok Herakles wycign miecz, ale

#i

Hermes uspokoi go przypominajc, e jest ona tylko widmem; a kiedy wycelowa strza w Meleagra noszcego lnic zbroj, ten rozemia si mwic : - Moesz si nie ba zmarych! # Przez chwil gawdzili przyjanie i Herakles w kocu obieca, e polubi Dejanir, siotr Meleagra.' d. W pobliu bram Tartaru spotka Herakles swych przyjaci, Tezeusza i Pejritoosa, przykutych do krzese toztur. Uwolni Tezeusza, ale musia pozostawi Pejritoosa. Nastpnie odsun kamie, pod ktrym Demeter uwizia Askalafosa, po czym, chcc sprawi przyjemno duchom ofiar wieej krwi, zarn jedn sztuk z trzody Hadesa. Pasterz, ktry trzody pilnowa, Menojtes, wzgldnie Menojtios, syn Keutonymosa, wyzwa go na zapasy; ale Herakles chwyci go wp i zgnit mu ebra. Wtedy Persefona, ktra wysza ze swego paacu i powitaa Heraklesa jak brata, wstawia si za Menojtesem proszc, by darowa mu ycie.s e. Kiedy Herakles zada Cerbera, Hades stojc u boku swej ony odpowiedzia ponuro : - Twj bdzie, jeli tyiko potrafisz go ujarzmi bez uycia paki i strza. Herakles znalaz psa przykutego do bram Acherontu i miao chwyci go za gardo - z ktrego wyrastay trzy gowy, kada otoczona grzyw z wy. Kolczasty ogon si unis, by wymierzy cios, Herakles jednak, pod ochron lwiej skry, nie puszcza Cerbera, dopki ten nie zacz si dawi i si nxe podda.9 f. Wracajc z Tartaru Herakles splt sobie wieniec z drzewa, ktre Hades posadzi na Polach Elizejskich jako pamitk po swej kochance, piknej nimfie Leuke. Zewntrzne licie wieca zachoway kolor czarny, jest to bowiem kolor wiata Podziemnego, natomiast te, ktre dotykay czoa # Heraklgsa, wyblaky i stay si srebrzystobiae od jego chwalebnego potu. Dlatego powicopa mu jest biaa topola, czyli osika, a jej kolory oznaczaj, e ,trudzi si w obu wiatach.lo g. Dziki pomocy Ateny raz jeszcze przeby Herakles bezpiecznie rzek # Styks, po czym na wp wlokc, na wp niosc Cerbera wyprowadzi go z przepaci w pobliu Trojzeny, przez ktr wid Dionizos sw matk

Semele. W wityni Artemidy Zbawicielki wybudowanej przez Tezeusza nad t przepaci stoj obecnie otarze powicone mocom piekielym. W Trojzenie za, pred dawnym paacem Hippolitosa, pokazuj rdo odkryte prz#z Heraklesa i nazwane jego imieniem.'1 h. Wedug innej wersji Herakles wywlk Cerbera zakutego w diamentowe acuchy przez podziemn ciek prowadzc do mrocznej pieczary w mie# cie Akone w pobliu Mariandyne nad Morzem Czarnym. Cerber stawia opr odwracajc oczy od wiata snecznego, szczeka zajadle wszystkimi trzema pyskami, a ze lin# jego, ktra spada na zielone pola, wyrosa trujca rolina 134.c-134.h 437

438

134.h-134.1

tojad, zwana rwnie hekateis, poniewa Hekate pierwsza jej uya. Wjeszze innej wersji Herakles wrci na powierzchni ziemi przez Tajnaron synce z przypominajcej jaskini wityni, przed ktr stoi posg Posejdona. Jeli jednak prowadzia tdy kiedy droga do wiata Podziemnego, to od tego czasu zostaa ju zatarasowana. Wreszcie niektrzy utrzymuj, e Herakles wyszed przez sanktuarium Zeusa La#styjskigo na grze Lafystios, gdzie stoi posg jasnookiego Heraklesa.12 i. Wszyscy jednak zgodni s co do tego, e kiedy Herakles przyprowadzi Cerbera do Myken, Eurysteus, ktry wanie skada ofiary, wrczy Heraklesowi porcj przeznaczon dla niewolnika, zachowujc najlepsze kski dla swoich rodakw. Herakles da wyraz swemu niezadowoleniu zabijajc trzech synw Eurysteusa: Perimedesa, Eurybiosa i Euzypylosa.13 # j. Poza tojadem odkry jeszcze Herakles nastpujce roliny lekarskie leczce wszelkie choroby: ziele herakleon, czyli "dzikie origanum", syderyjskie herakleon na cienkiej odydze o czerwonym kwiecie i liciach podobnych do kolendra, rosnce nad rzekami i jeziorami i stanowice znakomity lek #a wszelkie rany zadane elazem; oraz ziele hyoskyamos, czyli lulek czarny, wywoujcy zawroty gowy i obd. Herakleon nimfajskie o korzeniach w ksztacie paki otrzymao sw nazw od pewnej nimfy, ktr Herakles porzuci i ktra umara z zazdroci; pozbawia ono#zczyzn potencji a dwanacie dni.14 #' 1. Homer, Odyseja, X1.624; Apollodoros, II.5.12. 2. Herodot, VIII.65; Apollodoros, loc. cit.; Plutarch, Tezeusz, 30 i 33; Diodorz Sycylii, IV.25. 3. Tzetzes, O Likofronie,1328; Diodor z Sycylu, IV.14. 4. Schoia do Plutosa Arystofanesa, 85, i do Pokoju, 368; Stefan z Bizancjum pod hasem "Agra"; Plutarch, Demetriusz, 26, i Fokion, 28; Arystofanes, Acharnericzycy, cy, 703, oraz scholia do 720; Warro, De re rustica, II.4; Hesychios pod hasem "Hydranus"; Polyajnos, V.17. 5. Plutarch, Fokion, 28; Seneka, Quaestiones naturales, VI1.31. 6. Apollodoros, II.5.12; Ksenofont, Anabaza, C1.2.2; Homer, Odyseja, X1.626, i Iliada, VIII.362 i nast. 7. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.392; Apollodoros, loc. cit.; Bakchylides, #

Epinikia, V.71 i nast.;165 i nast. 8. Apollodoros, loc. cit.; Tzetzes, Chiliades,11.396 i nast. 9. Apollodoros, loc. cit. 10. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII1.276, i Sielanki, V11.61. 11. Homer, Iliada, VIII.369; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, I1.31.12 i 11.32.3 12. Owidiusz, Przemiany, V11.409 i nast.; Germanikus Cezaro GeorgikachWergiiusza, II.152; Pauzaniasz,111.25.4 i IX.34.4 13. Antiklides cyt. przez Atenajosa, IV.14; scholia do Tukidydesa, I.9. 14. Pliniusz, Historia naturalna, XXV.12,15, 27 i 37.

1. Mit ten jest prawdopodobnie wydedukowany z obrazu przedstawiajcego Heraklesa

zstpujcego do Tartaru, gdzie Hekate, bogini zmarych, wita go jako trjgowy potwr - by moe kada z gw przedstawiaa jedn por roku (zob. 31f i 75.2) - obdarowuje go zotymi ' _ jabkami i oczywicie prowadzi na Pola Elizejskie, przy czym w rzeczywistoci Cerber zabiera Heraklesa, a nie przeciwnie. Znana wersja jest konsekwencj wyniesienia Heraklesa do roli # bstwa; heros musi pozosta w Podziemiach, ale bg ucieka i zabiera ze sob tego, ktry go wizi. Ponadto deifikacja herosa w spoeczestwie, ktre dotd czcio jedynie bogini, oznaza, e krl przezwyciy staroytny zwyczaj i nie chcia dla niej umrze. Tak wic posiadanie zotego psa byo dowodem suwerennoci Wielkiego Krla Achajw i wymknicia si spod matriarchalnego patronatu (zob. 24.4). Obecno Menojtesa w Tartarze i skradzenie przez Heraklesa jednej sztuki Hadesowego byda dowodzi, e dziesita praca jest wersj dwunastej: przeamania bram , piekielnych (zob.132. I ). Odpowiadajcy temu mitowi mit walijski wiadczyby o tym, e celowo "bezimiennym" ojcem Menojtesa by bg olchy Bran lub Foroneus, albo Kronos, a to zgadzaoby si z kontekstem dziesitej pracy (White Goddess, s. 48). 2. Wiell#ie misteria eleuzyjskie byy pochodzenia kreteskiego i odbyway si w miesicu , Boedromion ("biegncy na pomoc"), ktry na Krecie by pierwszym miesicem roku, przypadajcym mniej wicej we wrzeniu i wedug Plutarcha (Teeusz, 27) zawdziczajcym sw nazw zwycistwu Tezeusza nad Amazonkami, c oznaczao wyparcie systemu matriarchalnego. # Pierwotnie misteria suyy bodaje przygotowaniu podczas jesiennego zrwania witego krla do mierci, ktra miaa nastpi w poowie zimy - std znamienny wianek mirtowy (zob. 109.4). Przygotdwania te miay iorm witego dramatu, w ktrym krl si dowiadywa, co go czeka w wiecie Podziemnym. Po zniesieniu ofiary krla, typowej dla matriarchatu, misteria stay si dostpne dla wszystkich, ktrych uwaano za godnych wtajemniczenia. Podobnie ' # w Egipcie, gdzie Ksiga Zmarych udzielaa tego rodzaju rad, kady czowiek o dobrej reputacji _ mg zosta Ozyrysem oczyciwszy si od wszelkiej nieczystoci oraz przeszedszy pozorowan mier. W Eleuzis Ozyrys zosta utosamiony z Dionizosem. Biae licie topoli byy sumeryjskim symbolem zmartwychwstania, a w celtyckim kalendarzu drzew biaa topola oznaczaa jesienne zrwnauie dnia z noc (zob. 52.3). 3. Mniejsze Misteria, ktre stay si przygotowaniem do Wielkich, byy prawdopodobnie niezale#nym witem pelazgijskim, rwriie opartym na przekonaniu o ponownym przyjciu na wiat, ale odbywajcym si drugiego lutego, kiedy drzewa pokrywaj si limi; to wanie znaczy sowo "Antesterion". 4. Skoro Dionizos by utosamiany z Ozyrysem, Semele musiaa by Izyd; wiemy za, e nie Ozyrys wyprowadza Izyd ze wiata Podziemnego, lecz ona jego. Tak wic obraz w Trojzenie przedstawia zapewne Semele wypiowadzajc Dionizosa na ziemi. Bogini, ktra prowadzi

w podobny sposb Heraklesa, jest znowu Izyda, uratowanie a przez niego Alkestis jest prawdopodobnie wydedukowane z tego samego obrazu - jego prowadz, a nie on prowadzi. Pojawienie si Heraklesa w sanktuarium na grze Lafystios stanowi ciekawy wariant. Na szczycie tej gry nie ma adnej jaskini, mit wic zapewne odwouje si do mierci.i zmartwychwstania witego krla, ktre w tym miejscu obchodzono. Obrzd ten przyczyni si do powstania , le#endy o Zotym Runie (zob. 70.2 i 148.10). 5. Tojad, ziele trujce i wywoujce parali, uywany by przez czarownie tesalskie przy produkowaniu maci "do latania" ; po#vodowa drtwienie ng i rk, dziki czemu czarownicom si zdawao, e odrywaj si od ziemi. Poniewa by on take rodkiem przeciwgorczkowym, Heraklesowi, ktry przepdzi ptaki gorczki ze Stymfalos, przypisano rwnie i jego odkrycie. 6. Kolejno prac Heraklesa podawana jest bardzo rnie. Diodor z Sycylii i Hyginus ustawiaj dwanacie prac w tej samej kolejnoci co Apollodoros, z tym tylko wyjtkiem, e obaj wyliczaj czwart przed trzeci i szst przed pit, Diodor za ustawia dwunast przed #.- jedenast. Prawie wszyscy mitografowie zgodni s co do tego, e zabicie Lwa Nemejskiego byo pierwsz prac, ale w sekwencji Hyginusa "dwunastu prac Heraklesa zadanych przez Eurysteusa" (Fabulae, 30) poprzedza j zgadzenie wy. W jednym miejscu czy Diodor z Sycylii zabicie 134.1-134.6 439

44fl 134.6-135.a Antajosa i Buzyrysa z dziesit prac (IV.17#18), w innym z jedenast (IV.27). Jedni autorzy ka Heraklesowi wyruszy w modoci z Argonautami (Silius Italikus, I.512), inni za przygod t wymieniaj po czwartej pracy (Apoloniusz z Rodos, I.122), jeszeze inni po smej (Diodor z Sycylii, IV.15). Niektrzy ka mu wykona dziewit (Waleriusz Flakkus, Argonautika, V.91) i dwunast (ibid. II.382), i zama rogi "obu bykw" (ibid. 1.36) przed wyruszeniem z Argonautami, a jeszeze inni przecz, jakoby w ogle mia popyn z nimi, twierdzc, e by wwezas niewolnikiem krlowej Omfale (Herodot, cyt. przez Apollodorosa,1.9.19). 7. Wedug Likofrona (1328) Herakles zosta #vtajemniczony w misteria eleuzyjskie, anim zabra si do dziewitej pracy, ale Filochoros (cyt. przez Plutareha, Tezeusz, 26) twierdzi, e Tezeusz wtajemniczy go w czasie jej wykonywania (ibid. 30) i e on to uratowa Heraklesa z Tartaru w czasie dwunastej.pracy (Apollodoros,11.5.12). Wedug Pauzaniasza (1.27.7) Tezeusz mia zaledwie siedem lat, kiedy Herakles przyby do Trojzeny w Iwiej skrze, oczyci za Przesmyk od zoczycw w drodze do Aten, kiedy by na subie u Omfale (Apollodoros, II.6.3). Eurypides sdzi, e Herakles walezy z Kyknosem, ynem Aresa, przed wyruszeniem na sm prac (Alkestis, 501 i nast.), Properejusz za (IV.19.41), e ju b.y po wizycie w Tartarze, kiedy zabi Kakusa, natomiast Owidiusz (Fasti, 5.388) twierdzi, e Chejron zmar przypadkowo, kiedy Herakles ju prawie ukoezy swe prace, a nie podezas.czwartej z kolei. 8. Albrikus (22) wylicza nastpujce dwanacie prac w takiej oto kolejnoci, zaopatrujc je w alegoryczne tumaczenie: pokonanie centaurw podezas wesela; zabicie lwa; uratowanie Alkestis z Tartaru i zakucie w kajdany Cerbera; zdobycie jabek Hesperyd; zgadzenie Hydry; zapasy z Acheloosem; zabicie Kakusa; uprowadzenie klaczy Diomedesa; pokonanie Antajosa; sehwytanie dzika; uprowadzenie trzody Geriona; podtrzymywanie niebios. 9. Na tronie Apollina.w Amyklaj przedstawione byy rozmaite prace i dorane usugi Heraklesa (Pauzaniasz, II1.18.7-9). Widniay take w brzowej kaplicy Ateny na akropoli w Sparcie (Pauzaniasz, III.17.3). Rzeby Praksytelesa nad portalem tebaskiej kaplicy Heraklesa przedstawiay wikszo dwunastu prac, ale brako tam Ptakw Stymfalskich, a zapasy z Antajosem zastpiy czyszezenie stajni Augiasza. Oczywiste pragnienie tylu miast zwizania si

z pracami Heraklesa dowodzi, e identyczny obrzdowy dramat przedstawiajcy wykonanie zada lubnych wystawiany by, jako obrzd poprzedzajcy koronacj, na bardzo rozlegych obszarach.

135 ZABJSTWO IFITOSA a. Wrciwszy do Teb po wykonaniu wszystkich prac Herakles wyda on, Megar, liczc obecnie trzydzieci tI-zy lata, za swego bratanka i wonic Jolaosa, zaledwie szesnastoletniego modzieca, stwierdzajc, e maestwo jego nie byo szezliwe.l Zacz si potem rozglda za modsz maonk, ktra by mu zapewnia wicej szezcia, a kiedy dowiedzia si, e jego przyjaciel Eurytos, syn Melan#osa,krl Ojehalii, owiadezy, i wyda sw c#k Jole za takiego ucznika, ktry przecignie jego i czterech jego synw w strzelaniu uku, ruszy w drog.2 Sam Apollo podarowa Eurytosowi pikny uk i nauczy z niego strzela, a teraz ucze si chwali, e przecign mistrza ; mimo to Herakles bez trudu go pokona. Bardzo si to nie podobao

Eurytosowi, a kiedy powiedziano mu, e Herakles porzuci Megar, zgadziwszy uprzednio jej dzieci, odmwi mu rki Jole. Wypi duo wina, by nabra ; miaoi, i powiedzia Heraklesowi: t# - Nigdy nie dorwnaby mnie i moim synom jako ucznik, gdyby nie to, e, nieuczciwie posuye i magicznymi strzaami, ktre nie chybiaj celu. Uniewaniam wobec tego zawody, ale i tak nie oddabym mojej ukochanej crki takiemu g>urowi! A zreszt jeste niewolnikiem Eurysteusa i jak na # niewolnika przystao, zasug#zjesz tylko na razy od czowieka wolnego. Powiedziawszy te sowa, wypdzi Heraklesa z paacu. Herakles nie wzi odwetu od razu, hocia mg to uczyni z atwoci, ale przysig, e pomci sw krzywd.3 b. Trzech synw Eurytosa, Didajon, Klytios i Tokseus, poparo,wykrtne pretensje ojca. Najstarszy jednak, Ifitos, owiadczy, e uczciwosc wymaga, , . #, by odda Jole Heraklesowi, a kiedy wkrtce potem zniko z Eubei dwanacie rasowych klaczy rozpodowych i dwanacie krzepkich muw, nie chcia uwierzy, by zodziejem by Herakles. W rzeczy samej ukrad je osawiony zodziejaszek Autolikos i zmieniwszy za pomoc magii ich wygld, sprzeda jako swoje nie podejrzewajcemu podstpu Heraklesowi.4 Ifitos pody za tropami klaczy i muw, a stwierdziwszy, e prowadz do Tirynsu, powzi podejrzenie, e to jednak Herakles pomci w ten sposb obraz, ktrej dopuci si wobec niego Eurytos. Ukry jednak swe podejrzenia, kiedy

niespodziewanie stan twarz w twarz z Heraklesem, ktry wanie wraca po uratowaniu Alkestis, i tylko zapyta go o rad. Herakles nie pozna zwierzt z opisu Ifitosa i ze zwyczajn sobie serdeeznoci obieca pomoc w poszukiwaniach, jeli Ifitos przyjmie jego zaproszenie. Gdy odgad, e jest podejrzany o kradzie, gorycz napenio si.jego czue serce. Po wspaniaej uczcie zaprowadzi Ifitosa na szczyt najwyszej wiey Tirynsu. - Rozejrzyj si - zada - i powiedz mi, czy widzisz tu gdzie midzy pascymi si stadami swoje klacze. - Nie widz ich - przyzna Ifitos. - A wic niesusznie posdzie mnie o kradzie! - rycza Herakles w gniewie, tracc panowanie nad sob, i strci Ifitosa z wiey.5 c. Potem uda si Herakles do krla Pylos, Neleusa, proszc, by go oczyci, ale Neleus odmwi, poniewa Eurytos by jego sojusznikiem. Nie chcia te speni proby Heraklesa aden z jego synw, poza najmodszym#Nestorenr; ktry przyj Heraklesa i w kocu namwi Deifobosa, syna Hippolitosa, by dokona w Amyklaj obrzdu oczyszczenia. Nadal jednak trapiy Heraklesa ze sny, poszed wic do wyroczni delfickiej, by mu powiedziaa, w jaki sposb moe si ich pozby.s Pytia Ksenoklea odmwia udzielenia odpowiedzi. - Zamordowae swego gocia - powiedziaa. - Dla takich jak ty nie prorokuj! 135.a-135.c 441

442 135.c-135.e - Bd wic musia zaoy wasn wyroczni ! - zawoa Herakles i powiedziawszy te sowa zacz pldrowa sanktuarium, zabierajc wota; a nawet trjng, na ktrym siedziaa Ksenoklea. - Herakles z Tirynsu jest zupenie niepodobny do swego imiennika z Kanopos - surowym gosem orzeka Pytia, gdy wynosi trjng z kaplicy; miaa na myli Heraklesa Egipskiego, ktry by w swoim czasie w Delfach i zachowywa si grzecznie i z szacunkiem.' d. Zerwa si wwczas oburz.ony Apollo i walczy z Heraklesem, a Zeus rozdzieli przeciwnikw i kaza im ucisn sobie donie na dowd przyjani. Herakles zwrci wity trjng i wraz z Apollinem zaoyli miasto Gytion, gdzie teraz na rynku stoj obok siebie posgi Apollina, Heraklesa i Dionizosa. Wwczas to Ksenoklea wygosia nastpujce proroctwo dla Heraklesa: - Pozbdziesz si swych dolegliwoci tylko wwczas; gdy #na rok zaprzedaz si w niewol, a zarobione pienidze oddasz dzieciom Ifitosa.s Zeus gniewa si na ciebie, bo naruszye prawa gocinnoci, i nie obchodz go twoje powody. - Czyime iewolnikiem mam zosta? - zapyta pokornie Herakles. - Kupi ciebie krlowa Omfale z Lidii - odpowiedziaa Ksenoklea. - Bd posuszny - rzek Herakle - ale pewnego dnia uczyni niewolnikiem czowieka, ktry sprowadzi na mnie wszystkie te cierpienia, i ca jego rodzin wraz z nim oddam w niewol!9

Niektrzy jednak twierdz, e Herakles nie zwrci trjnogu i kiedy w tysic lat pniej Apollo si dowiedzia, e trjng zosta przeniesiony do miasta Feneos, ukara mieszkacw zatykajc kana, przekopany przez Heraklesa dla odprowadzenia wody po ulewnych deszczach, i w tezi sposb zatopi miasto.lo e. Rozpowszechniona jest rwnie inna zupenie wersja wydarze, wedug ktrej Likos z Eubei, syn Posejdona i Dirke, napad na Teby w okresie rozruchw, zabi krla Kreona i zagarn tron. Uwierzywszy doniesieniom Kopreusa, e Herakles nie yje, usiowa uwie Megar, a kiedy stawiaa mu opr, chcia j zabi wraz z dziemi, lecz Herakles wrci na czas z Tartaru i zemci si na nim. Wtedy Hera, ktrej pupilkiem by Likos, zesaa obd na Heraklesa; zabi Megar i wasnych synw, a take swego pupila Stichiosa z Etolii.ll Tebaczycy pokazujc grb dzieci mwi, e Herakles zabiby rwnie swego ojczyma, Amfitriona, gdyby Atena nie uderzya go duym kamieniem tak, e straci przytomno. Wskazujc na kamie, nazywaj go " Ukrcicielem". W rzeczywistoci jednak Amfitrion zmar znacznie wczeniej, podczas kampanii orchomeskiej. Ateczycy twierdz, e Tezeusz, wdziczny Heraklesowi za uratowanie go z Tartaru, przyby z armi atesk na pomoc Heraklesowi przeciwko Likosowi. Stan przeraony zobaczywszy ofiary morderstwa, ale obieca Heraklesowi wszelkie zaszczyty do koca ycia i po mierci, sprowadzi go do Aten, gdzie Medea wyleczya go z obdu `~:.;

#:; ,

;r

# e#:: #: #

135.e-135.2

443

lekarstwami. Wwczas Sikalos raz jeszcze.dokona na nim obrzdu oczyszczenia.12

l. Plutarch, Omioci, 9; Apollodoros,11.6.1; Pauzaniasz, X.29.3. 2. Diodor z Sycylu, IV.31# Pauzaniasz, IV.33.5; Sofokles, Trachinki, 260 i nast. 3. Hyginus, Fabulae,14; Apoloniusz z Rodos,1.88-89; Homer, Odyseja, VII1.226-228; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylu, loc. cit.; Sofokles, loc. cit. 4. Hezjod cyt. przez scholiast Trachinek Sofoklesa, 266; Homer, Odyseja, XXI.15 i nast.; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Apollodoros, II.6.2; scholia do Odysei Homera, XX1.22. 5.Apollodoros, lo. cit.; Sofokles, Trachinki, 271; Homer, loc. cit., oraz scholiasta cytujcy Ferekydesa; Diodor z Sycylii, loc. cit. 6. Apollodoros, loc. cit; Diodor z Sycylu, loc. cit. 7. Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, X.13.4; Hyginus, Fabulae, 32. . 8. Apollodoros, loc. cit. Hyginus, loc. cit.; Pauzaniasz, II.21.7; Diodor z Sycylii, loe. Clt. 9.Sofokles, Trachinki, 248 i nast.; 275 i nast.; Hyginus, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V111.300. 10. Plutarch, O#powolnej zemcie bogw,12; Pauzaniasz, VII1.14.3. 11. Hyginus, Fabulae, 32; Eurypides, Herakles, 26 i nast.; 553; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII.300; scholia do Trachinek Sofoklesa, 355; Ptolemeusz Hefajstionos, VII, cyt. przez Focjusza, s. 490. 12. Eurypides, Herakles, 26 i nast.; 1163 i nast.; 1322; Pauzaniasz, IX.11.2; Diodor z Sycylii, IV.55; Menokrates cyt. przez scholiast d istmijskich Pindara, IV.104 i nast.

l. W spoeczestwie matrylinearnym rozwd z on-krlow pociga za sob porzucenie krlestwa, ktre byo jej wianem; prawdopodobnie po rozlunieniu starych konwencji w Grecji wity krl mg uj z yciem po zakoczeniu panowania, rezygnujc z dotychczasowego krlestwa i polubiajc inn dziedziczk tronu. Jeli tak byo w rzeczywistoci, wwczas Eurytos odmwi crki Heraklesowi nie dlatego, e Herakles zabi swe dzieci - doroczne ofiary skadane w tym okresie, kiedy panowa w Tebach - lecz dlatego, e unikajc mierci nie wykona swego krlewskiego obowizku. Zawody strzeleckie o rk kandydatki do stanu maeskiego byy zwyczajem indoeuropejskim. W Mahabharacie Arduna zdobywa w ten sposb Draupadi, a w Ramajanie Rama napina potny uk Siwy i zdobywa Sit. Ponadto wypuszczenie strza w czterech gwnych kierunkach kompasu i jednej ku zenitowi (zob. 126.2 i 132.8) byo elementem krlewskich ceremonu lubnych w Indiach i Egipcie. Klacze mogy by ofiarami zoonymi podczas lubu Heraklesa i Jole, kiedy zosta on krlem Ojchalii (zob. 81.4). Ifitos w kadym razie by zastpc krla zrzucanym z murw Teb pod koniec kadego roku czy te w innym terminie w celu przebagania rozgniewanego bstwa (zob.105.6,106j i 121.3). 2. Wynigsienie trjnogu delfickiego przez Heraklesa jest prawdopodobnie upamitnieniem zagarnicia sanktuarium przez Dorw; podobnie jak grom rzucony midzy Apollina i Heraklesa upamitnia postanowienie, na mocy ktrego Apoll mg zachowa sw wyroc#ni i nie ustpowa jej Heraklesowi pod warunkiem, e bdzie broni interesw Dorw jako patron Dymanw, szczepu nalecego d Ligi Doryckiej. Byo rzecz powszechnie wiadom, e Spartanie jako Dorowie kierowali wyroczni delfick w czasach klasycznych. Eurypides opuszcza incydent z trjnogiem w swym Heraklesie, poniewa w roku 421 przed Chr. tzw. pokj Nikiasza przeszkodzi Ateezykom w utrzymaniu fokijskiej wadzy zwierzehniej nad Delfami; Spartanie domagali si utworzenia specjalnego marionetkowego pastwa, ktre byoby pod ich kontrol. W poowie IV w. , kiedy spr zosta wznowiony, Fokijezycy zagarnli Delfy i przywaszezyli sobie cz skarbw, by wykorzysta je dla stworzenia wasnych si obronnych, zostali jednak dotkliwie pobici, a wszystkie ich miasta zburzono. 3. Wyrzuty Pytii oznaczay prawdopodobnie, e Dorowie, ktrzy podbili Peloponez, nazwali si "synami Iieraklesa", i nie okazywali wyroczni takiego szacunku jak ich achajscy, eolscy i joscy poprzednicy, ktzych. czyy silniejsze zwizki religijne z rolniczymi Libijezykami egipskiej Delty ni z helleskimi krlami pasterskimi. Herofile ("droga Herze"), poprzedniczka Ksenoklei, bya crk Zeusa i Lamu i zwana bya "Sybill" przez Libijeykw, nad ktrymi panowaa (Pauzaniasz, X.12.1; Eurypides, Prolog do Lamii). Cycero potwierdza ten pogld, kiedy przeezy temu, jakoby syn Alkmeny (tzn. przeddorycki Herakles) walezy z Apollinem o trjng (O naturze bogw, III). Pniej prbowano zatrze w imi religijnych zaad przyzwoitoci lady midzy fokijskim Apollinexn i doryckim Heraklesem. Tak wic Plutareh, kapan delficki, sugeruje (Dialog o literze E w Delfach, 6), e Herakles sta si dowiadezonym wieszezkiem i logikiem i, "jak si zdaje, zabra trjng w przyjacielskiej rywalizacji z Apollinem". Opisujc zemst Apollina na mieszkacach Feneosu taktownie przemileza fakt, e to Herakles wykopa dla nich kana (zob.138d).

136 OMFALE

a. Hermes, patron wszelkich waniejszych transakeji finansowych, wywiz Heraklesa do Azji i wystawi go tam na sprzeda jako bezimiennego niewolnika. Pienidze otrzymane za herosa, w wysokoci trzech srebrnych talentw, wypaci sierotom po Ifitosie: Eurytos jednak surowo zakaza swym wnukom przyjmowania jakiejkolwiek kompensaty pieninej, twierdzc, e jedynie krew moe odkupi krew; a co si stao ze srebrem, jeden Hermes chyba wie. x Zgodnie z przepowiedni Pytii Heraklesa kupia Omfale, krlowa Lidu, niewiasta z gow d interesw. Suy jej wiernie przez rok albo przez trzy lata tpic bandytw, od ktrych si roio w Azji Mniejszej.2 b. Omfale, crka Jordanesa, a zdaniem niektrych matka Tantala, otrzymaa krlestwo w spadku po swym nieszezsnym mu Tmolosie, synu Aresa i Teogone. Polujc na grze Karmanorion - nazwanej tak po Karmanorze, synu Dionizosa i Aleksirroe, zabitym przez dzika - zakocha si on w owezyni imieniem Arrippe, dziewiczej suce Artemidy. Arrippe, gucha na proby i groby Tmolosa, ucieka do wityni swej pani, gdzie on, nie zwaajc na wito miejsca, zgwaci j na ou bogini. Nieszezsna powiesia si na belce, przedtem jednak wezwaa Artemid, ktra spucia z uwizi oszalaego byka. Tmolos, podrzucony przez byka w powietrze"spad na ostre kamienie i spiczaste pale i zgin w mczarniach. Teoklimenos, syn jego z Omfale,

136.b-136.e

445

pochowa ojca na miejscu, zmieniajc nazw gry na "Tmolos". Miasto tej samej nazwy wybudowane na stoku gry zostao zniszczone przez wielkie trzsienie ziemi za panowania cesarza l#beriusza.' c. Do mniejszych prac wykonanych przez Heraklesa w okresie tej suby naleao pojmanie dwch efeskich Kerkopw, ktrzy ustawicznie zakcali jego sen. Byli bliniakami i nosili imiona Passalos i Akmon lub Olos i Eurybatos, lub te Sillos i Triballos. Synowie Okeanosa i Tei, najwiksi oszuci i kamcy, jakich kiedykolwiek znaa ludzko, wdrowali po wiecie i nieustannie dopuszczali si coraz to nowych szalbierstw. Tea zapowiedziaa im, by wystrzegali si Heraklesa, a jej sowa: "Moje wy mae biaobrzuszki, poczekajcie, natraficie jeszcze na wielkiego czarnobrzucha", stay si przysowiowe; "biaobrzuszek" jest obecnie okreleniem "tchrza, czowieka podego lub lubienika".4 Brzczeli #nad kiem Heraklesa pod postaci wielkich much, a pewnej nocy schwyta ich, zmusi do pxzybrania normalnych ksztatw, po czym zawiesi nogami do gry i gow do ziemi na supie, ktry zarzuci sobie na barki. l#ek Heraklesa, nie przykzyty lwi skr, czarny by jak stara skra od soca i od ognistego oddechu Kakusa i byka kreteskiego. Kerkopowie wiszc gowami w d i majc przed nosem czarny tyek Heraklesa dostali ataku niepohamowanego miechu. Ich wesoo zdumiaa Heraklesa, a kiedy si dowiedzia, jaka jest jej przyczyna, usiad na kamieniu i sam mia si tak serdecznie, e w kocu namwili go, by puci ich na wolno. Znamy co prawda miasto Kerkopi w Azji; kryjwki Kerkopw jednak i skaa zwana "Czarnym Tykiem" pokazywane s w Termopilach. Naley wic przypuszcza, # opisany przypadek zdarzy si przy innej okazji.5 d. Niektrzy twierdz, e Kerkopi zostali ostatecznie zamienieniwkamienie, poniewa prbowali oszuka Zeusa; inni, e ukara ich za oszustwa

przemieniajc w mapy o dugich tych wosach i zsyajc na italskie wyspy Pitekuzaj. s e. W jednym z jarw lidyjskich mieszka niejaki Syleus, ktry porywa przechodniw i zmusza ich do pracy w swej winnicy. Herakles wyrwa z korzeniami winne latorole, a kiedy Lidyjczycy z Itone zaczli pldrowa krain Omfale, odebra upy i zburzy ich miasto.7 W Kelajnaj mieszka rolnik Lityerses, nielubny syn krla Minosa, ktry goci u siebie zabkanych podrnikw, ale zmusza ich, by stawali z nim do zawodw w zbieraniu plonw. Kiedy sabli, wiczy ich wieczorem batami, a gdy wygrywa zawody, cina ich, a ciaa ukrywa w stogach, ponuro wypiewujc przy tym pieni aobne. Herakles przyby do Kelajnaj, by uratowa Dafnisa, syna Hermesa, ktry szukajc po caym wiecie swej ukochanej Pimplei, porwanej przez piratw, odnalaz j w kocu wrd niewolnic Lityersesa. Gospodarz wyzwa Dafnisa do zawodw w ciu, ale miejsce jego zaj Herakles. Pokona Lityersesa, ci mu gow sierpem, a ciao wrzuci do rzeki Meander. Dafnis nie tylko odzyska sw Pimple, ale Herakles da jej ponadto jako wiano paac

446 136.e-136.i Lityersesa. Frygijscy niwiarze czcz pami Lityersesa piewajc doynkowe pieni aobne przypominajce te, ktre piewa si na cze Manerosa syna pierwszego krla egipskiego, rwnie zmarego na polu podczas niw.s f. Wreszcie nad lidyjsk rzek Sagaris zabi Herakles strza olbrzymiego wa, ktry poera ludzi i plony; wdziczna Omfale, dowiedziawszy si w kocu, kim on jest i kim byli jego rodzice, odesaa go do Tirynsu obadowanego darami; Zeus za dla upamitnienia tego zwycistwa stworzy konstelacj Wownika. Przy okazji warto wspomnie, e rzeka Sagaris wzia sw nazw od imienia syna Myndona i Aleksirroe, ktrego Matka Bogw ukaraa obdem, poniewa zlekceway jej misteria i obrazi kapanw-eunuchw. Sagaris utopi si w falach tej rzeki.9 g. Omfale kupia Heraklesa przede wszystkim jako kochanka, a nie jako wojownika' Zosta on ojcem trzech jej synw, a mianowicie Lamosa, Agelaosa, przodka synnego krla Krezusa, ktry usiowa popeni samobjstwo rzucajc si na poncy stos, gdy Persowie zdobyli Sardes, oraz Laomedonta.lo Niektrzy dodaj jeszcze czwartego syna, Tyrrenosa lub Tyrsenosa, wynalazc trby, ktry poprowadzi lidyjskich emigrantw do Etrurii, gdzie przybrali nazw Tyrrenw. Bardziej jednak prawdopodobne jest, e Tyrrenos by synem krla Atysa oraz odlegym potomkiem Heraklesa i Om#ale.ll Z jedn ze suek Omfale, imieniem Malis, spodzi Herakles Kleodajosa lub Kleolaosa oraz Alkajosa, zaoyciela lidyjskiej dynastu, ktr krl Krezus pozbawi tronu Sardes. '2 h. Do Grecji dotary wiadomoci, e Herakles zrzuci lwi skr i wieniec z osiki wkadajc zamiast tego naszyjniki z klejnotw, zote bransolety, turban kobiecy, szal purpurowy i majonijsk przepask. Siedzia - opowiadano - otoczony prnymi dziewcztami joskimi, zajty snuciem weny z polerowanych koszykw lub przdc ni; dra przy tym, kiedy pani krzyczaa na niego. Bia go zotymi pantofelkami, gdy niezgrabnymi paluchami ama wrzeciono, i kazaa bawi siebie opowiadaniami o jego wyczynach. A on podobno wcale nie wstydzi si tej sytuacji. Oto dlaczego malarze przedsta-

wiaj Heraklesa w tej spdniczce; suce Omfale czesz go, obcinaj mu paznokcie, ona sama za chodzi w jego lwiej skrze, dzierc pak i uk.13 i. Byo za po prostu tak. Pewnego dnia, kiedy Herakles i Omfale zwiedzali winnice Tmolosa, ona w purpurze i szacie haftowanej zotem, z perfumowanymi lokami, on za rycersko noszc nad jej gow zoty parasol, Pan dostrzeg ich z wysokiego wzgrza, zakocha si w Omfale i porzuci sw grsk bogini woajc: "Odtd tylko ona bdzie moj mioci!" Omfale i Herakles dotarli do celu podry, lecej na uboczu groty, i dla zabawy zamienili si strojami. Omfale ubraa swego towarzysza w przepask z siatki, za ma dla niego, i w sw purpurow sukni. Mimo e rozwizaa j zupenie, Herakles rozdar rkawy, a wstki sandaw okazay si zbyt krtkie przy wysokim podbiciu jego stopy.

136.j-136.1

447

j. Po kolacji udali si na spoczynek na oddzielnych posaniach, poniewa lubowali Dionizosowi, e o wicie zo ofiary, on za wymaga przy takiej okazji czystoci maeskiej od swych wiernych. O pnocy Pan wkrad si do groty, odnalaz, jak mu si zdawao, oe Omfale (pica bowiem osoba bya w j#dwabiach) i drc wsun si pod pociel. Herakles obudzony podcign jedn nog i mimo woli da mu takiego kopniaka, e Pan polecia na drugi koniec groty. Omfale, syszc gony huk i jk, zerwaa si i zacza woa o wiato, a kiedy je przyniesiono, ubawieni zobaczyli w kcie Pana licego swe rany. Od tego dnia Pan znienawidzi wszelkie szaty i zobowiza swych kapanw do odprawiania wszystkich ceremonii nago. Zemci si na Heraklesie rozpuszczajc plotki, jakoby ten kaprys z zamian strojw by jego staym i perwersyjnym zwyczajem.'"

1. Apollodoros, II.6.3; Diodor z Sycylu, IV.31; Ferekydes cyt. przez scholiast Odysei Homera, XX1.22. 2. Sofokles, Trachinki, 253; Apollodoros, II.6.2 ; Diodor z Sycylu, loc. cit. 3. Apollodoros, II.6.3; Plutarch, O rzekach, 7; Tacyt, Roczniki,11.47. 4. Apollodoros, lac. cit.; Suidas pod hasem "Kerkopes"; scholia do Aleksandra Lukiana, 4; Tzetzes, O Likofronie, 91. 5. W. H. Roscher, Lexikon der griechischen und r#mischen Mythologie, II.1166 i nast. ; K. O. Muller, Doryjczycy, I.464; Ptolemeusz Klaudiusz, V.2; Herodot, VII.216. 6. Suidas pod hasem "Kerkopes" ; Harpokration pod hasem "Kerkopes", cyt. Ksenagorasa; Eustatios o Odysei Homera, XIX.247 ; Owidiusz, Przemiany, XIV.88 i nast. 7. Tzetzes, Chiliades, II.432 i nast. ; Diodor z Sycylii, IV.31; Dionizjusz, Opisanieziemi, 465; Stefan z Bizancjum pod hasem "Itone". 8. Scholia do Sielanek Teokryta, X.41; Atenajos, X.615 i XIV.619; Eustatios o Homerze,1164; Hesychios, Focjusz i Suidas pod hasem "Lityerses"; Polluks, IV.54. 9. Hyginus, Astronomia, II.14; Plutarch, O rzekach,12. 10. Diodor z Sycylii, IV.31; Bakchylides, III.24-62; Apollodoros,11.6.3; Palajfatos, 45.

11. Pauzaniasz,11.21.3; Herodot, I.94; Strabon, V.2.2; Dionizjusz z Halikarnasu, I.28. 12. Hellanikos, Fragmenty, 102, wyd. Didot; Diodor z Sycylu, loc. cit.; Euzebiusz, Praeparatio e#angelica, II.35; Herodot, I.7. 13.Owidiusz, Heroidy, IX.54 i nast.; Lukian, Dialogi bogw,13; Plutarch, Czyczowiek w podeszym wieku powinien si zajmowa sprawami pastwa?, 4. ,14. Owidit#.sz, Fasti, II.305.

l. Karmanor by to zapewne tytu Adonisa (zob. 18. 7), rwnie zabitego przez dzika. Nie mona ustali czasu zbezzeszczenia wityni Artemidy przez Tmolosa ani polecenia nakazujcego Herakesovri wypacenie kompensaty dla Eurytosa za zabjstwo jego syna. Naley jednak przypuszcrza, e w obu przypadkach mamy do czynienia z wydarzeniami historycznymi. Omfale oznacza w tej.opowieci Pyti, straniczk delfickiego omphalos, ktra przyznaje odszkodowanie, kac Heraklesowi by niewolnikiem w wityni do chwili spacenia dugu. Poniewa Omfale jest rwnie imieniem pewnej krowej lidyjskiej, mitograf zmieni miejsce jego suby, by dostosowa sw wersj do innej legendy:

448

136.2-136.4

2. Kerkopi, jak tego dowodz rozmaite pary ich imion, byli keres, czyli "zymi duchami" pojawiajcymi si w postaci oszukaezych i zoliwych snw, a morra ich byo przepdzi wzywajc Heraklesa, on jeden bowiem mia wadz nad Koszmarem Sennym (zob. 35.3-4). Pocztkowo co prawda przedstawiano ich jako zwyczajne duchy, podobnie jak Kekropw (inna forma imienia Kerkops), w pniejszych jednak dzieach sztuki wystpuj jako kerkopithekoi, "mapy", by moe dlatego, e Heraklesa czyy zwizki z Gibraltarem - sta tam jeden z jego supw - skd kartagiscy kupcy przywozili je dla bogatych Rzymianek i Greczynek do zabawy. Nie stwierdzono, by mapy trafiay si na Isehii i Prokidzie, dwch wyspach lecych na pnoc od Zatoki Neapolitaskiej, zwanych przez Grekw Pitekuzami. Nazwa ta odnosi si raczej do pithoi, "dzbanw", ktre tam wyrabiano (Pliniusz, Historia naturalna. III.6.12). 3. W Syrii i Azji Mniejszej wrd robotnikw w winnicach rozpowszechniony by zwyczaj chwytania i zabijania obcych ku czci ducha winnej latoroli; podobne obrzdy niwne istniay take w Europie. James Frazer wyczerpujco omwi ten temat w Zotej gagzi. Heraklesowi przypisuje si w danym wypadku zniesienie ofiar ludzkich; bya to reforma spoeczna, ktr szezycili si Grecy, chocia ich wojny staway si coraz bardziej krwawe i niszezycielskie. 4. Suba Heraklesa u Omfale jest dla klasycznych pisarzy pretekstem do alegorii dowodzcej, jak atwo wyuzdana i ambitna kobieta moe usidli mezyzn. Imi Omfale w tym kontekci# dostatecznie jasno tumaczy, e uwaali oni ppek za siedlisko namitnoci kobiecych. Ta ba odnosi si jednak do wezesnego raczej etapu przechodzenia instytucji witego krlestwa z systemu matriarehalnego do patriarehalnego, kiedy to krl, jako maonek krlowej, otrzyma przywilej zastpowania jej podezas obrzdw i ofiar - ale jedynie pod warunkiem, e woy jej szaty. Reveillout dowid, e taki system obowizywa w Lagasz we wezesnym okresie sumeryjskim i na wielu kreteskich dzieach sztuki mezyni nosz stroje kobiece dla celw obrzdowych; nie tylko ctkowan spdnic-spodnie, jak na sarkofagu w Hagia Triada, lecz nawet, jak na fresku w Knossos, spdniczk z falbankami. Niewol Heraklesa tumaczy zachodnioafrykaski matriarehalny zwyczaj: Briffault wykaza, e w Loango, Daura i Abronach krl pochodzi z warstwy niewolnikw i nie ma adnej wadzy; w Agonna, Latuka, Ubemba i innych miejscowociach sprawuje wadz tylko krlowa, ktra nie wychodzi za m, ale bierze sobie kochankw#

spord niewolnikw. Ponadto podobny system przetrwa do czasw klasycznych wrd staroytnej arystokracji lokryjskiej, ktra miaa przywilej wysyania kapanek dla Ateny trojaskiej (zob. 158.8). W roku 683 przed Chr. zmuszono je do wyemigrowania ze rodkowej Grecji dq epizefiryjskich Lokrw na poudniu Italu, "poniewa ich niewiasty z arystokracji wywoyway plotki swoimi nieskromnymi miostkami z niewolnikami" (zob. 18.8). Lokryjezycy, nie bdcy pochodzenia helleskiego, szezycili si przedmaesk rozpust w kreteskim, karyjskim lub amoryckim stylu (Klearehos, 6) i cile przestrzegali matrylinearnego dziedziczenia (Dionizjusz, Opisanie ziemi, 365-367; Polibiusz, XII.6b). Takie obyczaje musiay panowa powszechnie w przedhelleskiej Grecji i Italii, ale tylko w Bagnarze, w pobliu ruin epizefiryjskich Lokrw, zachoway si jeszeze reminisceneje tej matriarehalnej tradycji. Kobiety z Bagnary nosz dugie spdnice z falbankami, boso wyruszaj na swe handlowe wdrwki trwaje po kilka dni, pozostawiajc mw przy dzieciach. Potrafi nosi na gowie ciary do dwch kwintali. Mezyni urzdzaj sobie wakacje na wiosn, podezas sezonu ryby paszezki, kiedy popisuj si umiejtnoci wadania harpunem, i w lecie, kiedy id w gry, by wypala wgiel drzewny. Oficjalnym patronem Bagnary jest w. Mikoaj, ale mieszkacy tej okolicy nie przyjmuj jego istnienia do wiadomoci; ich proboszez czsto narzeka, e wiksz cze oddaj Matce Boskiej ni jej Synowi. Matka Boska w danym wypadku obja sukcesj po Korze dziewicy, ktrej wspaniaa witynia w Lokrach syna w czasach klasycznych.

48. Heralcles i Ptalci Stymfalskie

#, # ! #, i# r .,,

137.a -137.d 13i HEZJONE

449

a. Herakles odsuy swj termin u krlowej Omfale, po czym wrci do Tirynsu w peni wadz umysowych i od razu -przystpi do planowania wyprawy na Troj.' Mia ku temu nastpujce powody. Kiedy wraz z Telamo-

nem wraca z krainy Amazonek, czy te kiedy wyldowali z Argonautami u przyldka Sigejon, zobaczyli ku swemu zdumieniu Hezjone, crk Laomedonta, zupenie nag, nie majc na sobie nic poza kosztownociami, przykut do skay pod Troj.2 Okazao si, e Posejdon zesa potwora morskiego, by ukara Laomedonta za to, e nie zapaci jemu i Apollinowi umwionego wynagrodzenia, kiedy wybudowali dla niego mury miasta i strzegli jego trzd. Niektrzy twierdz, e Laomedont mia zoy w ofierze wszystkie narodzone tego roku bydlta, inni, e obieca bogom jedynie marne dzienne zarobki, ale i tak oszuka ich na przeszo trzydzieci trojaskich drachm. Apollo mszczc si zesa zaraz, Posejdon za nakaza swemu potworowi, by erowa na mieszkacach rwniny i niszczy ich pola opluwajc je wod morsk. Wedug innej wersji Laomedont wykona swe zobowizania wobec Apollina, a nie wykona ich wobec Posejdona, i on to wanie zesa zarwno zaraz, jak i potwora.3 b. Laomedont uda si d wyroczni Zeusa Ammona i tam poradzono mu, by porzuci Hezjone na brzegu morskim na poarcie potworowi. On jednak uporczywie si domaga, by panowie trojascy pozwolili wpierw zoy w ofierze ich wasne crki. Zrozpaczeni; zwrcili si do Apollina, ktry, nie mniej rozgniewany ni Posejdon, niewiele im pomg. Wikszo rodzicw atychmiast wysaa swe dzieci za granic, t;y unikny niebezpieczestwa, ale Laomedont prbowa zmusi niejakiego Fojnodamasa, ktry zatrzyma trzy crki w domu, by jedn z nich wyda na poarcie potworowi. Fojnodamas #zwrci si wwczas do zgromadzenia i w swym przemwieniu wywodzi, e tylko sam Laomedont winien jest obecnym utrapieniom#i on jeden powinien ponie kar powicajc wasn crk. W kocu postanowiono losowa i wtedy to los pad na Hezjone, ktr przykuto do skay i tam j wanie znalaz Herakles.4 c. Herakles zerwa dziewczynie okowy i przybywszy do miasta zaofiarowa si, e zgadzi potwora w zamian za dwa nieskazitelne, niemiertelne, nienobiae konie lub klacze, ktre potrafi pdzi jak wiatr po falach morskich i nie skoszonym zbou. Otrzyma je Laomedont od Zeusa jako wynagrodzenie za porwanego Ganimedesa. Laomedont nie ocigajc si wyrazi zgod.5 d. Wwczas Trojanie z pomoc Ateny wybudowali dla Heraklesa wysoki mur, ktry go chroni, kiedy potwr wystawia gow z morza i rusza przez dolin. Gdy potwr dotar do murw i rozwar sw olbrzymi paszczk,

29# Mity #edcie

450

137.d-137.j

Herakles w penej zbroi skoczy do rodka. Spdzi trzy dni w brzuchu potwora i wyszed zwycizc, chocia przypaci walk utrat wszystkich wosw na gowie.6 e. Dalszy bieg wypadkw przedstawiany jest bardzo rozmaicie. Niektrzy twierdz, e Laomedont ofiarowa Hezjone za on Heraklesowi i rwnoczenie namwi go, by pozostawi j oraz konie w Troi na czas wyprawy Argonautw - ale kiedy wrcili z runem, chciwo wzia gr i nie chcia odda Heraklesowi ani Hezjone, ani koni. Inni natomiast utrzymuj, e

odmwi na miesic lub dwa wczeniej, kiedy Herakles przyby do Troi poszukujc Hylasa.' f. Najbardziej wiarygodna jest jednak wersja goszca, e Laomedont oszuka Heraklesa podstawiajc miertelne konie. Herakles zagrozi wwczas, e podbije Troj, i wyruszy na morze. Najpierw uda si na wysp Paros, gdzie wznis otarz Zeusowi i Apollinowi, nastpnie na Przesmyk Koryncki, gdzie przepowiedzia zagad Laomedonta, i wreszcie zebra onierzy w swym miecie Tirynsie.s g. Laomedont tymczasem zabi Fojnodamasa, a trzy jego crki sprzeda sycylijskim kupcom, ktrzy przybyli, by kupi ofiary do przedstawie z dzikimi zwierztami. Uratowaa je jednak na Sycylii Afrodyta, a najstarsza przespaa si z bogiem rzecznym Krimissosem, ktry przybra posta psa, i urodzia mu syna Ajgestesa, zwanego przez Latynw Acestesem.9 Ajgestes, wspomagany przez Elimosa, bastarda Anchizesa, ktry go przywiz ze sob z Troi, zaoy miasta: Ajgesta zwane pniej Segesta, Entella, ktre nazwa imieniem swej ony, Eryks i Aska. Ajgesta miaa podobno wrci w kocu do Troi i tam polubi niejakiego Kapysa, ktremu urodzia Anchizesa.lo h. Nadal pozostaje kwesti sporn, czy Herakles wyruszy przeciw Troi z osiemnastoma dugimi okrtami, po pidziesit wiose kady, czy te tylko z szeciu maymi odziami i nieliczn zaog.ll Ale do jego sojusznikw naleeli: Jolaos, Telamon, syn Ajakosa, Peleus, Argiwa Ojkles i Beota Dejmachos.lz i. Telamona zasta Herakles na Salaminie, gdzie ucztowa ze swoimi przyjacimi. Natychmiast podano mu zot czasz wina i poproszono, by zoy pierwsz libacj Zeusowi. Herakles ofiarowa libacj, po czym wznis rce ku niebu i si modli: "Ojcze, zelij Telamonowi piknego syna, o skrze grubej jak Iwia skra i mstwie dorwnujcym odwadze lwa!" Zobaczy bowiem, e Periboja, ona Telamona, lada chwila ma rodzi. Zeus w odpowieizi zesa swego ora, a Herakles zapewni Telamona, e modlitwa zostaa wysuchana. Tak te si stao. Ledwie skoczya si uczta, Periboja urodzia syna, Wikszego Ajasa. Herakles okry go lwi skr i w ten sposb uczyni go niewraliwym na wszelkie rany poza szyj i pach, gdzie ciao osoni koczan.13 j. Po wyldowaniu pod Troj Herakles zostawi Ojklesa, by pilnowa

137.j -137.m

451

okrtw, sam za z innymi wojownikami ruszy na miasto. Zaskoczony Laomedont nie mia czasu, by zebra wojsko. Wyda wic posplstwu miecze oraz uczywa i pogna je, by spaliQ okrty. Ojkles stawia im opr walczc do ostatniej kropli krwi, slachetnie osaniajc swych przyjaci, ktrzy wyprowadzili okrty na morze i wyszli cao z opresji. Laomedont pospieszy wwczas z powrotem do miasta i po potyczce z rozproszonymi siami Heraklesa zdoa wrci za mury i zamkn za sob bramy. k. Zniecierpliwiony Herakles, nie majc zamiaru prowadzi dugiego oblenia, nakaza natychmiast szturm. Pierwszy pokona mury i wdar si do miasta Telamon, ktry wybra zachodni odcinek muru, wybudowany przez ojca, Ajakosa, jako najsabsze miejsce, ale Herakles poda tu za nim ogarnity wciek zazdroci. Nagle Telamon uwiadomi sobie, e wycignity miecz Heraklesa wymierzony jest w niego, mia jednak dosy przytom-

noci umysu, by pochyli si i zebra kilka wielkich kamieni wykruszonych z muru. - C to za pomys? - rycza Herakles. - Buduj otarz Heraklesowi Zwycizcy; Heraklesowi Zapobiegajcemu Nieszczciom! Pozostawiam ci zdobycie Troi.14 Herakles podzikowa i pobieg#dalej. Zabi nastpnie z uku Laomedonta i wszystkich jego synw z wyjtkiem Podarkesa, on jeden bowiem twierdzi, e Heraklesowi nale si niemiertelne klacze, i zupi miasto. Kiedy ju nasyci si zemst, nagrodzi Telamona ofiarujc mu rk Hezjone, jej za pozwoli wybra sobie ktregokolwiek z wzitych do niewoli Trojan. Wybraa Podarkesa. - Zgoda - powiedzia Herakles - ale najpierw musi zosta sprzedany jako niewolnik. Tak wic wystawiono Podarkesa na sprzeda, a Hezjone wykupia go oddajc zoty welon, ktrym okrywaa gow. W ten sposb zdoby Podarkes imi Priam, co znaczy "wykupiony". Niektrzy uwaaj jednak, e by on jeszcze w tym czasie niemowlciem:15 1. Po spaleniu Troi i spustoszeniu jej gocicw Herakles osadzi Priama na tronie i ruszy w drog. Hezjone towarzyszya Telamonowi na Salamin, gdzie urodzia mu Teukrosa; czy by to syn lubny, czy te bastard, pozostaje nadal nie rozstrzygnite.l6 Pniej opucia Telamona, ucieka do Azji Mniej= szej, przepyna do Miletu i tam ukrywajc si w lesie odnalaz krl Arion. Urodzia tu Telamonowi drugiego syna, Trambelosa, ktrego Arion wychowywa jak wasne dziecko i mianowa krlem azjatyckich ziomkw Telamona, Lelegijczykw czy, jak twierdz inni, Lesbijczykw. Kiedy podczas wojny trojaskiej Achilles napad na Milet, zabi Trambelosa zbyt pno dowiedziawszy si, e jest on synem Telamona. Bardzo go to zasmucio.l' m. Niektrzy opowiadaj, e Ojkles nie pad pod Troj, lecz y jeszcze, #dy

452 137.m -137.r Erynie doprowadziy do szau jego wnuka Alkmeona. Grb jego pokazuj w Arkadu w pobliu megalopolitaskiego okrgu kultowego Boreasza.ls n. Herakles wyruszy teraz z Troady, zabierajc ze sob Glauki, crk boga rzecznego Skamandra. Podczas oblenia bya ona kochank Dejmachosa, a kiedy zgin w bitwie, poprosia Heraklesa o opiek. Zaprowadzi j wic na okrt, uszczliwiony, e nie skoczy si rd tak rycerskiego przyjaciela, Glaukia bowiem bya w ciy i pniej urodzia yna, ktrego nazwaa Skamandrem.ls o. Gdy sen zmorzy Zeusa, Hera wezwaa Boreasza i kazaa mu wywoa burz, ktra zmusia Heraklesa do zboczenia z kursu na wysp Kos. Zeus si zbudzi, wcieky, i grozi, e strci Sen z nieba do Erebu, ale boginka ucieka jako bagalnica do Nocy, ktrej nawet Zeus nie mia urazi. Rozgniewany i bezsilny, zacz pdzi bogw po Olimpie. Niektrzy twierdz, e to wanie wtedy zawiesi Her na acuchach pod powa, przywizujc ciarki do jej ng, a Hefajstosa zrzuci na ziemi. Kiedy za ju wreszcie wyadowa swj gniew, uratowa Heraklesa z Kos i poprowadzi go z powrotem do Argos, gdzie rozmaicie opisuj jego przygody.zo p. Niektrzy twierdz, e mieszkacy Kos wzili go za pirata i prbowali nie dopuci do swych brzegw miotajc #amienie. Wyldowa jednak prze-

moc, zdoby w nocnym szturmie miasto Astypalaj i zabi krla Eurypylosa, syna Posejdona i Astypalai. Heraklea zrani Chalkodont, ale Zeus uratowa go od mierci.zl Inni utrzymuj, e atakowa Kos, poniewa zakocha si w Chalkiope, crce Eurypylosa.zz q. Wedug innej jeszcze wersji pi spord szeciu okrtw Heraklesa zatono podczas burzy. Okrt, ktry ocala, oiad na mielinie pod Laketa na wyspie Kos. Heraklesowi za i jego towarzyszom udao si uratowa tylko bro. Stali wyymajc wod z szat, kiedy obok przeszo stado owiec, a wtedy Herakles poprosi meropijskiego pasterza, niejakiego Antagorasa, bypodarowa mu barana. Antagoras, bdcy potnej budowy ciaa, wyzwa Heraklesa na zapasy ofiarujc barana w nagrod. Herakles przyj wyzwanie, ale kiedy dwaj zapanicy si zwarli, przyjaciele Antagorasa popipszyli mu z pomoc; to samo uczynili Grecy, idc na pomoc Heraklesowi. Wybucha powszechna bjka. Wyczerpany burz i przewag liczebn przeciwnikw, przerwa Herakles walk i uciek do domu pewnej zaywnej matrony trackiej. Przebranemu w jej szaty udao si uciec. r. Nieco pniej, odwieony snem i posik_ iem, znowu walczy z Meropijczykami i pokona wszystkich. Potem zosta oczyszczony z ich krwi i, wci jeszcze w kobiecym stroju, polubi Chalkiope, ktra urodzia mu Tessalosa.z3 Na polu, gdzie stoczona zostaa walka; skada si teraz doroczne ofiary Heraklesowi, a kiedy modzi maonkowie witaj w domu swe nowo zalubione maonki, nosz stroje kobiece - podobnie jak kapan Heraklesa w Antymachei przed przystpieniem do ofiar.z4 , #i .#f#a

137.s-137.t

453

s. Mieszkanki Astypalai obraziy si na Heraklesa i obrzucay go wyzwiskami, za co Hera wynagrodzia je rogami krowimi. Niektrzy jednak sdz, e bya to kara wymierzona przez Afrodyt, poniewa uwaay, e s od niej pikniejsze. #5 t. Po spustoszeniu Kos i wymordowaniu niemal wszystkich Meropijczykw Herakles prowadzony przez Aten uda si do Fle#'y, gdzie pomg bogom zwyciy w bitwie z olbrzymami.zs Stamtd przyby do Beocji i tu na jego danie Skamander zosta wybrany krlem. Skamander przemianowa rzek Inachos nadajc jej swoje imi, a pobliskiemu potokowi imi swej matki Glaukii. Imieniem swej ony, ktra urodzia mu trzy crki, dotd jeszcze czczone lokalnie jako "Dziewice", nazwa rdo Akiduza.2'

1. Apollodoros,11.4. 6. 2. Apollodoros, I1.5.9; Hyginus, Fabulae, 89; Diodor z Sycylii, IV.42; Tzetzes, O Likofronie, 34. 3. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, loc. cit.; Lukian, O ofiaraeh, 4; Tzetzes, loc. cit.; Diodor z Sycylu, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.3. 4. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V.30 i 1.554; Tzetzes, O Likofronie, 472; Hyginus, Fabulae, 89.

5. Diodor z Sycylii, IV.42; Tzetzes, O Likofronie, 34; Waleriusz Flakkus, 11.487; Hyginus, loc. cit.; Apollodoros, 11.5.9; Hellanikos cyt. przez scholiast Iliady Homera, XX.146. 6. Homer, Iliada, XX.145-148; Tzetzes, loc. cit.; Hellanikos, loc. cit. 7. Diodor z Sycylii, IV.42 i 49; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I.623. 8. Apollodoros, II.5.9; Hellanikos, loc. cit.; Pindar, Fragment,140a, wyd. Schroeder, i Ody istmijskie, V1.26 i nast. 9. Tzetzes, O Likofronie, 472, 953; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.554 i V.30. 10. Tzetzes, O Likofronie, 472, 953 i 965; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I.554; V.30 i 73. 11. Diodor z Sycylu, IV.32; Apollodoros, II.6.4; Homer, Iliada, V.638 i nast. 12: Seholia do d nemejskich Pindara, II1.61, i Ody istmijskie, I.21-23; Apollodoros, loc. cit. i 1.8.2; Homer, Odyseja, XV.243; Plutarch, Problemygreckie, 41. 13. Apollodoros, III.12.7; Pindar, Ody istmijskie, V1.35 i nast.; Tzetzes, O Likofronie, 455; scholia do Ajaksa Sofoklesa, 833; scholia do Iliady Homera, XXIII. 821. 14: Apollodoros,11.6.4; Hellanikos cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 469. 15. Diodor z Sycylii, IV.32; Tzetzes, O Likofronie, 337; Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, FabWae, 89; Homer, Iliada, V.638 i nast. 16. Apollodoros, III.12.7; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II1.3; Homer, Iliada, VIII.283 i nast. oraz scholia do 284. 17. Tzetzes, O Likofronie, 467; Atenajos,11.43; Partenios, Opowieci miosne, 26. 18. Apollodoros, III.7.5; Pauzaniasz, VIII.36.4. 19. Plutarch, Problemygreckie, 41. 20. Homer, Iliada, XIV.250 i nast.; XV.18 i nast.; Apollodoros, I.3.5 i-11.7.1. 21. Apollodoros, II. 7.1. 22. Scholia do bd nemejskich Pindara, IV.40. 23. Apollodoros, II.7.8; Homer, Iliada, II.678-679. 24. Plutarch, Problemygreckie, 58.

454

137.1-137.6

25. Owidiusz, Przemiany, V11.363-364; Laktancjusz, Opowieci "Przemian" Owidiusza, VII.10. 26. Apollodoros,11.7.1; Pindar, Odyistmijskie, V1.31 i nast. 27. Plutarch, Prolemygreckie, 41.

1. Legenda dotyczy zdobycia i rozgrabienia szstej, czyli przedhomeryckiej Troi prawdopodobnie przez Minyjczykw, to znaczy Grekw eolskich wspieranych przez ajakejskich I.elegijczykw, kiedy zbiene w czasie trzsienie ziemi zburzyo masywne mury miasta (zob.158.8). Z legendy o Zotym Runie moemy wywnioskowa, e Laomedont sprzeeiwi# si zarwno lelegijskim, jak i minyjskim wyprawom handowym na Morze Czarne (zob.148.10), a przywie go do rozsdku mona byo tylko burzc miasto, ktre panowao nad dostpami do Hellespontu i rwniny Skamandra, gdzie odbyway si doroczne targi wschodnio-zachodnie. Dziewita praca odnosi si do tego samego rodzaju wypraw handlowych (zob.131.11). Heraklesowi dopomogo trzsienie ziemi, ktre nastpio okoo roku 1260 przed Chr. 2. Uratowanie Hezjone przez Heraklesa - ma ono swoj paralel w uratowaniu Andromedy

przez Perseusza (zob. 73. 7) - niewtpliwie wydedukowane zostao z rozpowszechnionego w Syrii i Azji Mniejszej obrazu przedstawiajcego pokonanie przez Marduka potwora morskiego Tiamat; Tiamat bya emanacj bogini Isztar, obezwadnionej przez Marduka, ktry przyku j do skay. Tiamat poyka Heraklesa i spdza on trzy dni w jej wntrzu, si torujc sobie drog powrotn. Podobnie w hebrajskiej przypowieci moralnej, opartej widocznie na tym samym obrazie, Jonasz spdzi trzy dni w brzuchu wieloryba; rwnie przedstawiciel Marduka, krl Babilonu, spdza co rok pewien czas w ukryciu, rzekomo walczc wwczas z Tiamat (zob. 71.1; 73. 7 i 103.1 ). Biay ko Marduka albo Perseusza staje si w tym wypadku nagrod za uratowanie Hezjone. Utrata wosw przez Heraklesa podkrela jego soneczny charakter ; obcicie wosw witego krla pod koniec roku oznaczao zmniejszenie jego siy magicznej, podobnie jak w opowieci o Samsonie (zob. 91.1). Kiedy ponownie si pojawia, ma na gowie tyle wosw co niemowl. Wykupienie Podarkesa przez Hezjone moe wyobraa interwencj krlowej matki Seha (Skamandra) u krla hetyckiego Mursilisa w sprawie jego niepoprawnego syna Manapadattasa. 3. Trzy crki Fojnodamasa przedstawiaj bogini ksiyca w triadzie panujc na trjktnej wyspie Sycylu. Pies by jej powicony jako Artemidzie, Afrodycie i Hekate. Mwicy po grecku Sycylijczycy, podobnie jak Rzymianie, przywizani byli do eposu homeryckiego i bardzo zaleao im na udowodnieniu swego trojaskiego pochodzenia, chocia podstawy ku temu mieli bardzo wte. Trzy crki Skamandra przedstawiaj t sam bogini w Beocji. Nie byo nic niezwykego w tym, e Glaukia urodzia syna Skamandrowi. Wedug pseudo-Ajschinesa (Dialogi, 10.3) trojaskie panny mode zwyke byy kpa si w rzece woajc przy tym: "Skamandrze, zabierz moj cnot!"; wskazywaoby to na obyczaj datujcy si z czasw archaicznych, kiedy wierzono, e woda rzeczna moe zapodni kobiet (zob. 68.2). 4. Nie wiadomo, do ktrego podboju wyspy Kos przez Hellenw odnosi si wizyta Heraklesa, ale pniejsze powitanie oblubienicy przez pana modego przebranego w szaty kobiece jest prawdopodobnie ustpstwem na rzecz wczeniejszego matrylokalnego obyczaju, kiedy to ona witaa pana modego w domu, a nie odwrotnie (zob.160.3). Na Kos wykonywano prawdopodobnie taniec krowy przypominajcy obrzdy Argiww ku czci bogini ksiyca lo (zob. 56.1). W Antimachai wity krl wci jeszcze peni pierwotn #unkcj zastpcy krlowej i dlatego musia wkada szaty niewiecie (zob.18.8 i 136.4). 5. Klacze Laomedonta naleay do tej samej rasy co klacze zapodnione pod Troj przez Boreasza (zob. 29e). 6. Inachos by rzek argiwsk ; jedynie Plutarch wspomina o beockim Inachosie albo Skamandrze.

138.a -138.d 138 PODBJ ELIDY

455

a. Niedugo po swym powrocie zebra Herakles armi zoon z Tiryntyjczykw i Arkadyjczykw, do ktrej ochotniczo wstpili potomkowie najdostojniejszych rodw greckich, by ruszy przeciw Augiaszowi, krlowi Elidy, z ktryzn mia porachunki w zwizku z pit prac.l Augiasz, przewidziawszy jego atak, postanowi stawi opr i mianowa dowdcami Eurytosa i Kteatosa, synw swego brata Aktora i Molione lub Moline, crki Molosa, oraz przekaza cz wadzy nad Elid walecznemu Amarynkeusowi, ktrego

zazwyczaj nazywaj synem tesalskiego imigranta Pyttiosa.2 b. Synowie Aktora zwani s Molionami lub te Molionidami, dla odrnienia od synw innego Aktora, ktry polubi Ajgin. Byli bliniakami, wykluli si ze srebrnego jaja i pod wzgldem siy przecigali wszystkich swych rwienikw ; w odrnieniu jednak od Dioskurw od urodzenia byli zronici w pasie.3 Molioni polubili bliniaczki, crki centaura Deksamenosa, w nastpnym za pokoleniu synowie ich rzdzili w Elidzie wsplnie z wnukiem Augiasza i synem Amarynkeusa. Kady z czterech wadcw podcza wyprawy pod Troj mia do dyspozycji dziesi okrtw. Do Aktora naleaa ju cz krlestwa odziedziczona po matce Hyrmine, crce Neleusa, ktrej imieniem nazwa nie istniejce ju miasto Hyrmine.4 c. W tej wojnie elejskiej Herakles nie okry si chwa. Zachorowa, a kiedy Molioni wycili.jego armi w pie, wtrcili si Koryntyjczycy i ogosili Pokj Istmijski. Wrd wojownikw zranionych przez Molionw by blini brat Heraklesa, Ifikles; omdlaego zabrali przyjaciele.do Feneos w Arkadii, gdzie te w kocu zmar i zosta herosem. Poza tym zgino bohatersko trzystu szedziesiciu Kleoneczykw walczcych po stronie Heraklesa; odda im zaszczyty, ktre mu przyznali mieszkacy Nemei, kiedy zabi lwa.5 Herakles uda si teraz na wypoczynek do domu swego przyjaciela Deksamenosa, tecia Molionw. Uwid jego najmodsz crk, Dejanir, obiecujc, e j polubi. Po jego odjedzie centaur Eurytion poprosi o jej rk, a Deksamenos nie mia odwagi mu odmwi. W dniu lubu niespodziewanie zjawi si Herakles, zabi Eurytiona i jego braci, po czym zabra Dejanir. Niektrzy jednak utrzymuj, e narzeczona Heraklesa nazywaa si Mnezimache lub Hippolita, poniewa Dejanira czciej wystpuje jako crka Ojneusa. Deksamenos urodzi si w miejscowoci Bura syncej ze swej wyroczni Heraklesa, w ktrej przepowiadano przyszo z rzutu kostek.s d. Po powrocie Heraklesa do Tirynsu Eurysteus oskary go o spisek majcy na celu zagarnicie arcykrlewskiej wadzy, przyznanej mu przez Zeusa, i wygna z Argolidy. Wraz ze sw matk Alkmen i jej siostrzecem Jolaosem uda si Herakles do Ifiklesa w Feneos, gdzie wzi sobie kochank,

456

138.d=138.h

Laonome, crk Guneusa. Porodku Rwniny Feneojskiej wykopa kana dla rzeki Aroanios, dugoci okoo pidziesiciu mil i gboki na prawie trzydzieci stp; rzeka jednak wkrtce przestaa pyn kanaem, ktry zasypa si w kilku miejscach, i powrcia do starego koryta. Rwnie i u stp Gr Fenejskich wykopa Herakles kanay, do ktrych spywaa woda,w czasie powodzi; doy te speniay niele swe zadanie poza jednym tylko przypadkiem, kiedy zerwaa si chmura; rzeka Aroanios wylaa wtedy i zatopia staroytne miasto Feneos. Na zboczu gry dotd jeszcze pokazuj, do jakiej wysokoci dotara woda.' e. Nastpnie, dowiedziawszy si, e mieszkacy Elei wysyaj procesj ku czci Posejdona na trzecie Igrzyska Istmijskie i e Molioni przybd na nie i bd uczestniczyli w ofiarach, Herakles urzdzi zasadzk w przydronym lasku w pobliu Kleonaj i pozabija jednych i drugich. Zabi rwnie ich kuzyna; Eurytosa, syna krla Augiasza.e f. Molione wkrtce dowiedziaa si, kto zabi jej synw, a wwczas kazaa Elejczykom domaga si zadouczynienia od Eurysteusa, jako e Herakles

pochodzi z Tirynsu. Eurysteus jednak wypar si wszelkiej odpowiedzialnoci za postpki Heraklesa, ktrego skaza na wygnanie. Molione zadaa wwczas, by Koryntyjczycy wykluczyli wszystkich Argiww z Igrzysk Istmijskich, pki morderstwo nie zostanie odkupione. Koryntyjczycy rwnie si nie zgodzili, a wtedy Molione rzuia kltw na wszystkich Elejczykw, ktrzy bd uczestniczyli w igrzyskach. Kltwa jej dotd jest szanowana aden atleta elejski nigdy nie bierze udziau w Igrzyskach Istmijskich.9 g. Teraz z kolei Herakles poyczy od Onkosa konia Ariona o czarnej grzywie, ujedzi go, zebra now armi w Argos, Tebach i Arkadii, po czym zupi miasto Elid. Niektrzy twierdz, e zabi Augiasza i jego synw, a prawowitego krla Fyleusa osadzi na tronie, inni, e Augiasza oszczdzi. Kiedy Herakles postanowi zaludni ponowie Elid nakazujc wdowom po zmarych mieszkacach przespa si z jego onierzami, Elejki wsplnie wzniosy modlitw do Ateny, by spowodowaa, e zajd w ci po pierwszych uciskach. Modlitwa zostaa wysuchana, one za z wdzicznoci wybudoway wityni Ateny Matki. Tak powsechna rado zapanowaa potem, e mijsce, w ktrym spotykay si ze swymi nowymi mami, i rzeka przepywajca w pobliu riazwane zostay Bady, co u Elejczykw oznacza "sodycz". Herakles podarowa pniej Ariona Adrastosowi mwic, e woli jednak walczy pieszo. lo h. W tym samym mniej wicej czasie zdoby Herakles tytu Bufagosa, z li "zjadacza wow". A stao si to w nastpujcy sposb: Lepreus, syn Kauk a i Astydamei, zaoyciel miasta Lepreos w Arkadii (nazwa okolicy pochodzi od trdu, ktry dotkn najwczeniejszych osiedlecw), niemdrze doradzi krlowi Augiaszowi, by zaku w kajdany Heraklesa, kiedy zada zapaty za oczyszczenie stajni. Astydameja, dowiedziawszy si, e Herakles zmierza ku

138.h-138.k

457

ich miastu, nakonia Lepreusa, by przyj gocinnie Heraklesa i prosi o przebaczenie. Herakles mu wybaczy, ale wyzwa Lepreusa na potrjny pojedynek: w rzucaniu dyskiem, w piciu wody i w jedzeniu wou. Herakles zwyciy co prawda w rzucie dyskiem i piciu wody, ale Lepreus zjad szybciej wou. Powodzenie zawrcio mu w gowie i wyzwa Heraklesa na pojedynek na paki. Zgin natychmiast zatuczony na mier. Grb jego pokazuj w Figalii. Leprejczycy, ktrzy czcz Demeter i Zeusa Biaej Topoli, zawsze byli poddanymi Elidy, a jeli ktry z nich zwycia na Igrzyskach Olimpijskich, herold wywouje go jako Elejczyka z Lepreos. Krl Augiasz nadal czczony jest przez Elejczykw jako heros i dopiero za panowania Likurga Spartaskiego nakoniono ich, by zapomnieli o nieprzyjani w stosunku do Heraklesa i jemu rwnie skadali ofiary; w ten sposb uniknli zarazy.ll i. Po podboju Elidy zebra Herakles sw armi w Pizie, a up przeznaczy na ustanowienie urzdzanych co cztery lata Igrzysk Olimpijskich ku czci swego ojca Zeusa. Niektrzy uwaaj, e byy to sme zawody atletyczne w historii wiata.lz Najpierw wyznaczy teren powicony Zeusowi, ogrodzi wity gaj, krokami wymierzy stadion, poblisk gr nazwa "Gr Kronosa", po czym wznis sze otarzy bogom olimpijskim, po jednym dla kadej pary. Skadajc ofiary Zeusowi spali udce ofiar na ogziiu z biaych topoli citych nad tesprock rzek Acheront. Ustanowi rwnie ofiarne ognisko ku czci swego pradziadka Pelopsa i wyznaczy mu sanktuarium. Poniewa dokuczay mu

przy tym muchy, zoy drug ofiar Zeusowi Odpdzajcemu Muchy, ten za przepdzi je za rzk. Elejczycy dotd skadaj ofiary temu Zeusowi, kiedy wypdzaj muchy z Olimpii.13 j. Gdy mina pierwsza penia ksiyca po letnim przesileniu, wszystko byo gotowe do rozpoczcia wita, tylko w dolinie brako drzew, ktre osoniyby j od soca. Herakles wrci wic do kraju Hyperborejczykw; gdzie podziwia dzikie oliwki rosnce u rde Dunaju, i nakoni kapanw Apollina, by podarowali mu jedn do zasadzenia w sanktuarium Zeusa. Po powrocie do Olimpii nakaza, by sdzia etolski wieczy zwycizcw jej limi; miaa to by ich jedyna nagroda, poniewa on sam wykona swe prace dla Eurysteusa #ez zapaty. #rzewo to, zwane "Oliwk Piknej Korony", dotd ronie w witym gaju za wityni Zeusa. Gazki przeznaczone do wieca ucina zotym sierpem chopiec szlachetnie urodzony, ktrego rodzice Yj.14 k. Niektrzy utrzymuj, e Herakles otrzyma wszystkie nagrody dziki niestawieniu si konkurentw, nikt bowiem nie mia pj z nim w zawody; w istocie jednak w kadej dyscyplinie toczyy si zacite walki. Nie mona byo tylko znale zawodnikw do zapasw, a Zeus, przebrany, zstpi na aren. Walka pozostaa nie rozstrzygnita, Zeus ujawni si swemu synowi, Heraklesowi, widzowie klaskai, a ksiyc w peni wieci tak, #e byo jasno, jak w dzie.15 1. Starsza jednak legenda opowiada, e Igrzyska Olimpijskie ustanowi

458

138.1-138.o

Herakles Daktyl i e to on sprowadzi dzik oliwk z krainy Hyperborejczykw. Czarownice czsto odprawiaj czary i nosz talizmany ku czci Heraklesa Daktyla, nie darz one bowiem wielkim szacunkiem Heraklesa, syna Alkmeny. Otarz Zeusa stojcy w poowie drogi midzy kaplic Pelopsa i sanktuarium Hery, ale w bok od nich, zosta podobno wzniesiony przez owego dawniejszego Heraklesa, tak samo jak otarz w Pergamonie powsta z popiow spalonych udcw, ktre zoy on w of##rze Zeusowi. Raz do roku dziewitnastego dnia elejskiego miesica Elafios, wieszczbiarze bior popioy z sali Rady i zwilywszy je wod z rzeki Alfejos - innej nie wolno uywanakadaj wie warstw popiou na otarz.ls m. Nie przeczy to jednak temu, e Herakles, syn Alkmeny, odnowi obyczaj igrzysk; w Elidzie bowiem pokazuj stare boisko otoczone murami, gdzie wicz atleci. Midzy bieniami rosn wysokie platany, a teren zwany jest Ksystos, poniewa Herakles sam tu wiczy, wyrywajc osty. Ale Klimenos Kreteczyk, syn Kardisa i potomek Daktylw, obchodzi to wito w pidziesit lat po Potopie Deukalionowym; nastpnie uczyni to samo Endymion i Pelops, i Amatyaon, syn Kreteusa, a take Pelias i Neleus, a niektrz twierdz, e i Augiasz.l' n. Igrzyska Olimpijskie odbywaj si na przemian co czterdzieci dziewi i co pidziesit miesicy, zgodnie z kalendarzem, i trwaj obecnie #i dni: od jedenastego do pitnastego dnia miesica, na ktry przypadaj. Heroldowie ogaszaj cakowite zawieszenie broni w caej Grecji trwajce przez peny miesic; w igrzyskach nie moe bra udziau atleta, ktry popeni krzywoprzysistwo lub zgrzeszy przeciw bogom. Pierwotnie igrzyska urzdzali Pizyjczycy, ale po ostatecznym powrocie Heraklidw ich etolscy sojusznicy osiedlili si w Elidzie i im zadanie to powierzono.le

o. Na pnocnym stoku gry Kronosa, w kaplicy Ejlejtyi, przebywa w zwany Sozopolis. Kapanka-dziewica w biaym welonie karmi go plackami z miodem i wod. Obyczaj ten upamitnia cud, dziki ktremu zostali przepdzeni Arkadyjczycy, kiedy walczyli przeciw witej ziemi Elidy; nieznana kobieta z dzieckiem przy piersi zjawia si u dowdcw elejskich i daa je im jako harcownika. Uwierzyli jej i gdy posadzia niemowl midzy dwiema armiami, zamienio si ono w wa; Arkadyjczycy uciekli cigani przez Elejczykve i ponieli dotkliwe straty. Kaplica Ejlejtyi stoi na miejscu, w ktrym w wszed do Gry Kronosa. Na szczycie jej kapanki zwane " krlowymi" skadaj ofiary Kronosowi podczas wiosennego zrwnania dnia z noc w miesicu Elafios.l9

1. Apollodoros,11.7.2; Pindar, Odyolimpijskie, X.31-33. # 2. Pauzaniasz, V.1.8 i V.2.2; Eustatios o Iliadzie Homera, IX.834 i XX111.1442. 3. Homer, Iliada, XI.709; Apollodoros, loc. cit.; Ibikos cyt. przez Atenajosa, II.50;

138.1-138.4

459

Porfiriusz, Problemy dotyczce "Iliady" Homera, 265; Plutarch, O mioci braterskiej, I. 4. Pauzaniasz, V.1.8 i V.3.4; Homer, Iliada, II.615-624; scholia do Apoloniusza z Rodos, I.172. 5. Apollodoros, loc. cit.; Pindar, Ody olimpijskie, X.31-33; Pauzaniasz, V.2.1 i VIII.14.6; Elian, Varia historia, IV.5. 6. Hyginus, Fabulae, 33; Apollodoros,11.5.5 i 7.5; Diodor z Sycylu, IV.33; Pauzaniasz, VI1.25.5-6. 7. Diodor z Sycylii, loc. cit.' Pauzaniasz, VIII.14.1-3. 8. Apollodoros, II.7.2; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Pauzaniasz, II.15.1; Pindar, Ody olimpijskie, X.26 i nast. 9. Pauzaniasz, V.2.2-3. 10. Pauzaniasz, VIII.25.5 i V.3.1; Apollodoros,11.7.2; scholiasta homerycki cyt. przez Meursiosa, O Likofronie, 40; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VII. 666. 11. Atenajos, X.412; Pauzaniasz, V.4.1; 4.4 i 5.3-4. 12. Pindar, Ody olimpijskie, X.43 i nast.; Tzetzes, O Likofronie, 41; Hyginus, Fabulae, 273. 13. Pindar, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, V.13.1 i 14.2-3. 14. Pindar, Odyolimpijskie, III.11 i nast.; Diodor z Sycylii, IV.14; Pauzaniasz, V.15.3. 15. Diodor z Sycylu, loc. cit.; Pindar, Ody olimpijskie, X.60 i nast.; Pauzaniasz, V.e.l; Tzetzes, O Likofronie, 41. 16. Pauzaniasz, V.7.4 i 13.5; Diodor z Sycylu, V. 64. 17. Pauzaniasz V1.23.1 i V.8.1. 18.Seholia do d olimpijskich Pindara, I11.35 i V.6; Demostenes, Przeciw Arystokrate-

sowi, s. 631-632; Strabon, VIII.3.33. 19. Pauzaniasz, V1.20.1-3.

I. Mit ten jest prawdopodobnie reminiscencj nieudanego najazdu Achajw na zachodni Peloponez, po ktrym nastpia pod koniec XIII w. przed Chr. nastpna, tym razem udana, inwazja. Zostaa ona jednak pomieszana z inwazj doryck w XI w. przed Chr., poniewa Herakles by take herosem doryckim. Zabjstwo Eurytiona zostao by moe wydedukowane z tego samego obrazu weselnego, na ktrym przedstawiono zamordowanie Folosa. Wykopanie przez Heraklesa kanau aroanijskiego ma swj Qdpowiednik w podobnych pracach wykonanych w Elidzie (zob.121d), Beocji (zob.142.3) i Tracji (zob.130.b). Uczczenie trzystu szedziesiciu Kleonezyjczykw odnosi si prawdopodobnie do misterium kalendarzowego, rok egipski bowiem liczy trzysta szedziesit dni po odjciu piciu dni powiconych Ozyrysowi, Horusowi, Setowi, Izydzie i Neftys. 2. Trd wizany z osob Lepreusa by waciwie vitiligo, chorob skrn wywoywan przez zepsut ywno. Chorob t moga wyleczy bogini ksiycowa biaej topoli ( White Goddess, s. 432); prawdziwy trd dotar do Europy dopiero w I w. przed Chr. 3.1j,tu Heraklesa Bufagos odnosi si pierwotnie do zwyczaju zjadania wou przez jego wyznawcw. 4. Sozopolis by zapewne duchem Kronosa, od ktrego wzi sw nazw wzgrek. Gow jego pochowano na pnocnym stoku pagrka, by chronia stadion znajdujcy si w pobliu, w miejscu gdzie Kladeos wpada do Alfejosu. W podobny sposb jego brytyjski odpowiednik Bran chroni wzgrze Tower dominujce nad Londynem (zob.146.2). Wiosenne zrwnanie dnia z noc, kiedy rodz si jelonki, wypada w miesicu olchy kalendarza drzew, noszcego rwnie nazw Elafios ("jelonka"), miesicu szczeglnie powiconemu Krnnncnwi-Branowi ( White Goddess, s.168-172

460

138.4-139.b

i 206-207). wiadczyoby to, e pierwotnie elejski Nowy Rok rozpoczyna si od wiosennego zrwnania dnia z noc, podobnie jak w niektrych okolicach Italu, kiedy to krl starego roku przystrojony w rogi, podobnie jak Akteon (zob. 22.1), bywa umiercany przez dzikie kobiety, czyli "krlowe"; do kultu tego naley rwnie Herakles Daktyl (zob. 53b). Pelopijczycy, zjawiwszy si ze swym rydwanem sonecznym i morwinem, zmienili bodaje ten kalendarz i odtd igrzyska pogrzebowe byy uczczeniem zabjstwa i usunicia przez jego zastpc Zeusa, czyli witego krla, podczas letniego przesilenia; krl za mci si na swym zastpcy podczas przesilenia zimowego. Dlatego te w czasach klasycznych Nowy Rok obchodzono w lecie. Wzmianka o Pelopsie dowodziaby, e kI-l bywa zjadany obrzdowo, a popioy po spaleniujego koci zmieszane z wod suyy do wysmarowania otarza bogini. Pelops zwany by Zielonym Zeusem lub Achilleseni (zob.164.5), a take Heraklesem. 5. Dzika oliwka, za pomoc ktrej wypdzano w Grecji demony i ze duchy starego roku przybierajce posta much, przybya tu nie z pnocy, lecz z Libii, gdzie zrodzi si kult Wiatru Pnocnego (zob. 48.1 i 133.5). W Olimpii chopiec cina zotym sierpem raczej jemio (lub lorantbus), a nie dzik oliwk (zob. 7.1 i 50.2); dzika oliwka wystpowaa w hyperborejskim kalendarzu drzew (zob. 119.3). Najstarszymi zawodami by bieg dziewczt o stanowisko kapanki Hery- kiedy jednak przeduony zosta jednoroczny termin panowania witego krla do Wielkiego Roku, nominalnie liczcego sto miesicy - by umoliwi cilejsz synchronizacj czasu ksiycowego i sonecznego - krl panowa przez jedn poow tego okresu, przez drug za

jego zastpca. Pniej panowali wsplnie noszc tytu Molionw i byli rwnie cile zwizani ze sob jak krlowie Sparty (zob. 74.1 ). Jest te moliwe, e w Grecji zdarzy si wypadek przyjcia na wiat bliniakw syjamskich, co uczynioby metafor bardziej przekonujc. Opisany jednak przez Homera podzia Elidy przez Augiasza dowodzi, e jeszcze w znacznie pniejszy m okresie wity krl zatrzymywa jedn trzeci swego krlesLwa po abdykacji; podobnie postpi Projtos w Argos. Amarynkeus zdoby prawdopodobnie sw cz przez podbj. 6. Molione moe by tytuem elejskiej bogini ksiyca, patronki igrzysk, oznaczajcym "krlow moly"; moly jest to ziele, na ktre skdind nie ma wpywu magia ksiycowa (zob. 170.5). Molione znana bya rwnie jako Agamede ("bardzo sprytna"), ale to jest przecie imi crki Augiasza, czarownicy "znajcej wszystkie zioa, ktre rosn na ziemi" (Homer, Iliada, X1.739-741). W Grecji klasycznej "Atena Matka" by#a pojciem obcym i nieprzyzwoitym i trzeba je byo tumaczy (zob. 25.2 i 141.1), ale elejska tradycja dowodzi, e ku jej czci urzdzano orgie erotyczne nad rzek Bady. 7. Ujedanie Ariona byo, jak si zdaje, czci obrzdw koronacyjnych w arkadyjskim Onkos (zob.130. I ).

139 ZDOBYCIE PYLOS a. Herakles nastpnie spldrowa i spali miasto Pylos, poniewa jego mieszkacy przyszli z pomoc Elidzie. Zabi wszystkich synw Neleusa, z wyjtkiem najmodszego, Nestora, ktry by w tym czasie w Geranii, ale i sam Neleus uszed z yciem.l b. Atena, obroca sprawiedliwoci, walczya po stronie Heraklesa, natomiast Hera, Posejdon, Hades i Ares bronili Pylos. Podczas gdy Atena zajta bya Aresem, Herakles rzuci si na Posejdona, pak walczc przeciwko

139.b -139.e

461

trjzbowi, i zmusi go do odwrotu. Nastpnie z oszczepem w rku pobieg na pomoc Atenie, za trzecim pchniciem przebi tarcz Aresa i powali go na ziemi. Potnym ciosem wbi oszczep w udo Aresa przeszywajc jego boskie ciao. Ares, eierpic straszliwie, uciek na Olimp, gdzie Apollo posmarowa mu ran kojcymi balsainami. Zagoia si w godzin. Ares wrci do walki, lecz tym razem Herakles strza przeszy mu opatk zmuszajc do opuszczenia pola walki na dobre. Herakles tymczasem zdy jeszcze zrani Her potrjn strza w praw pier.2 c: Najstarszy syn Neleusa, Argonauta Periklimenos, otryma w darze od Posejdona straszliw si i moc przybierania kadej postaci, jakiej zapragnieptaka, zwierzcia lub drzewa. Tym razem przemieni si w Iwa, nastpnie w wa, a po chwili, by go nie dostrzeono, przybra posta mrwki, muchy czy te pszczoy i usiad na jarzmie koni Heraklesa.3 Atena zwrcia uwag Heraklesa na Periklimenosa ; rozpozna go i chwyci za pak. Ale Periklimenos przemieni si w ora i usiowa wydzioba mu oczy, wtedy zosta trafiony

strza Heraklesa pod skrzydo. Kiedy spada na ziemi, strzaa przeszya mu szyj ranic miertelnie. Niektrzy jednak uwaaj, e udao mu si odlecie bezpiecznie i e Herakles napad na Posejdona dawniej, przy innej okazji, po zabjstwie Ifitosa, kiedy Neleus nie chcia go oczyci. Pierwsza za walka z Hadesem miaa by stoczona pod innym Pylos, w Elidzie, gdzie Herakles zosta wyzwany, poniewa uprowadzi bez pozwolenia Cerbera.4 d. Herakles odda Nestorowi miasto Messen.e w zarzd powierniczy dla jego potomkw pamitajc, e Nestor nie mia nic wsplnego z zagrabieniem trzody Geriona, a wkrtce pokocha go nawet bardziej ni Hylasa i Jolaosa. Nestor pierwszy lubowa na Heraklesa.5 e. Elejczycy co prawda sami odbudowali Pylos, ale wykorzystujc sabo mieszkacw daIi im si we znaki. Neleus cierpliwie znosi to wszystko, a pewnego dnia dowiedzia si, e Augiasz przywaszczy sobie rydwan zaprzony w cztery znakomite konie, ktre Neleus wysa na zawody o trjng podczas Igrzysk Olimpijskich, wonic za pieszo odesa do domu. Urzdzi wwczas karny najazd na Rwnin Elejsk i udao mu si uprowadzi pidziesit trzd byda, pidziesit stad owiec, pidziesit stad wi, pidziesit stad kz oraz sto pidziesit klaczy-kasztanek, wiele z nich rebnych; pobi Elejczykw, ktrzy stawili mu opr, i wtej oto pierwszej bitwie zanurzy oszczep we krwi. Nastpnie heroldowie Neleusa zwoali wszystkich mieszkacw Pylos, ktrym Elejczycy byli cokolwiek winni, i Neleus po rozdzieleniu upu midzy wierzycieli, zachowujc lwi cz dla Nestora, zoy hojne ofiary bogom. W trzy dni pniej Elejczycy. rnzpoczli generalne natarcie na Pylos - byli midzy nimi dwaj osieroceni synowie Molionw, ktrzy odziedziczyli ich tytu - i przekroczyli rwnin od strony Tryoessy. Atena jednak w nocy ostrzega i zmobilizowaa mieszkacw Pylos, a kiedy bitwa rozgorzaa, Nestor, cho bez konia, powali elejskiego dowdc

462 139.e-139.1 Amarynkeusa, porwa jego rydwan i jak czarna chmura przemkn przez szeregi elejskie zagarniajc pidziesit rydwanw i zabijajc stu ludzi. Padliby i Molioni od jego morderczego oszczepu, gdyby Posejdon nie spowi ich w nieprzeniknion mg i nie unis z pola bitwy. Elejczycy, cigani zawzicie przez armi Nestora, uciekli a do Skay Olenijskiej, gdzie Atena nakazaa im si zatrzyma.s f. Zawarto zawieszenie broni; Amarynkeus zosta pochowany w Buprazjon i nczczony igrzyskami pogrzebowymi, w ktrych uczestniczyo wielu mieszkacw Pylos. Molioi wygrali wycig rydwanw spychajc na zakrcie Nestora, ale podobno zwyciy we wszystkich innych konkurencjach: w boksie, zapasach, biegu pieszym i rzucie oszczepem. Gwoli sprawiedliwoci trzeba doda, e opowiada o tym gwnie sam Nestor, kiedy na staro sta si gadatliwy, poniewa z aski Apollina doczeka wieku, jakiego nie osignli jego wujowie ze strony matki, i y lat trzysta, aden za z jego rwienikw nie doy, by zaprzeczy jego sowom.' 1. Pauzaniasz, II.2.2;111.26.6 i V.3.1; Apollodoros,11.7.3; Diodor z Sycylii, ID.68. 2. Pauzaniasz, VI. 2 5. 3 ; scholia do Iliady Homera, XI. 68 9 ; Hezjod, Tarcza Heraklesa, 3 5 9 i nast.; Pindar, Ody olimpijskie, X.30-31; Homer, Iliada, V.392 i nast.; Tzetzes,

O Likofronie, 39. 3. Apoloniusz z Rodos,1.156-160; Eustatios o Odysei Homera, X1.285; scholia do Iliady Homera,11.336 i X1.286. 4. Apollodoros, I.9.9; Hezjod cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos,1.156; Owidiusz, Przemiany, XII. 548 i nast.; Hyginus, Fabulae, 10; scholia do d olimpijskich Pindara, IX.30 i nast. 5. Pauzaniasz, II.18.6; Filostratos, Heroika, 2. 6. Pauzaniasz, VI.22.3; Homer, Iliada, X1.671 i 761. 7. Homer, Iliada, XXIII.630-642; Hyginus, Fabulae,10.

l. Zdobycie Pylos jest prawdopodobnie jeszcze jednym epizodem najazdu achajskiego na Peloponez w XIII w. przed Chr. Starsze bstwa, Hera, Posejdon, Hades i Ares, pomagaj Elidzie; modsze, Atena ponownie urodzona z gowy Zeusa oraz syn Zeusa, Herakles, walcz przeeiw nim. Pokonanie zmieniajcego ksztaty Periklimenosa przez Heraklesa moe oznacza zakaz skadania dzieci w ofiarach noworocznych; moc przybierania ksztatu kadego drzewa, ktr posiada Periklimenos, odnosi si widocznie do nastpstwa trzynastu miesicy, ktre interrex przedstawia w dorocznym tacu obrzdowym, przy czym kady miesic mia odpowiednie drzewo jako emblemat danego miesica, od dzikiej oliwki do mirt (zob. 52.3 i 169.6). Zranienie Hadesa przedstawia HerakIesa jako wojownika, ktry mia unikn grobu i zdoby niemiertelno (zob. 145h); ponadto wedug Homera (Iliada, V.319 i nast.) zrani on Hadesa "pod Pylos, midzy trupami", co mogo rwnie oznacza "u wrt, midzy zmarymi" ; z tym, e wrota s tu bramami piekielnymi, by moe na dalekiej pnocy (zob. I70.4). W takim wypadku Hades byby substytutem Kronosa, ktrego Herakles pokona na wyspie cmentarnej Erylei (zob. I32d), a walka ta jest powtrzeniem dwunastej pracy, kiedy Herakles zmg bramy pieka. Sojusznicy Heraklesa z Pylos, wspomagani przez Aten, s przedstawieni u Homera (Iliada, XI.617 i 761) jako Achajowie, chocia dynastia Neleusa bya w rzeczywistoci eolska. ;# siebie 8

upros# sWOlnli "#t nieob pukiel w# Ajrope: =# trzykrot# a natyc# potfze C: liW rzy, e ` A1'#O tym n` dwun sztu tW01X#' d: po w ofie daj# #' Spr

139.2-140.d

463

2. Zranienie Hery potrjn strza w praw pier przez Heraklesa jest bodaje alegorycznym przedstawieniem doryckiej inwazji na zachodni Peloponez, kiedy trzy plemiona nazywajce siebie Synami Heraklesa upokorzyy elejsk bogini (zob.14fi.l). 140 SYNOWIE HIPPOKOONA a. Herakles postanowi napa na Spart i ukara synw Hippokoona. Nie tylko odmwili mu oczyszczenia po mierci Ifitosa, lecz walczyli przeciw niemu pod dowdztwem Neleusa; ponadto zabili jego przyjaciela Ojonosa, syna Likymniosa, ktry towarzyszy Heraklesowi do Sparty. Ojonos spacerowa wanie po miecie, kiedy naprzeciw paacu Hippokoona skoczy na niego wielki pies; bronic si Ojonos rzuci kamieniem i trafi go w pysk. Wybiegli na to synowie Hippokoona i zaczli tuc Ojonosa kijami. Herakles pobieg na pomoc przyjacielowi z drugiego koca ulicy, ale si spni, Ojonosa zatukli

ju na mier, a Herakles, zraniony w do i udo uciek do wityni Demeter Eleuzyjskiej w pobliu gry Tajgetos, gdzie Asklepios ukry go i wyleczy mu rany.1 b. Zebrawszy niewielk armi ruszy Herakles do Tegei w Arkadii, gdzie uprosi Kefeusa, syna Aleusa, by przyczy si do niego z dwudziestoma swoimi synami. Kefeus pocztkowo odmawia, obawiajc si, by pod jego nieobecno nie ucierpiaa Tegea, ale Herakles, ktremu Atena podarowaa pukiel wosw Gorgony w brzowym dzbanie, ofiarowa go crce Kefeusa, Ajrope. Powiedzia jej, e w wypadku napaci na miasto wystarczy, jeli trzykrotnie pokae lok z murw, odwracajc si plecami do nieprzyjaciela, a natychmiast wrg ucieknie. Okazao si jednak, e Ajrope nie miaa potrzeby posugiwa si tym talizmanem.2 c. Ruszy Kefeus przeciw Sparcie, w ktrej to wyprawie na skutek nieszczliwego obrotu sprawy pad wraz z siedemnas#oma synami. Twierdz niektrzy, e zgin wtedy rwnie Ifikles, ale by to prawdopodobnie etolski Argonauta tego imienia, a me syn Amfitriona. Armia Hera#lesa poniosa poza tym niewiele strat. Spartanie natomi#st stracili Hippokoona i wszystkich jego dwunastu synw oraz wielu innych znatomitych mw. Miasto wzito szturmem. Herakles przywrci wadz Tyndareusa i pozostawi mu krlestwo w plenipotencji dla swych wasnych potomkw.3 d. Poniewa Hera tym razem z niewiadomych powodw nie staraa si pokrzyowa mu planw, wybudowa jej sanktuarium w Sparcie i zoy w ofierze kozy, nie dysponujc innymi zwierztami. Odtd Spartanie s jedynymi Grekami, ktrzy nadaj Here przydomek "Jedzcej Kozy" i skadaj jej kozy w ofierze. Herakles wybudowa rwnie wityni Atenie Sprawiedliwych Zasug, a na drodze do Terapne kaplic Kotylejskiemu

464

140.d-141.c

Asklepiosowi, ktra upamitnia jego ran doni. Sanktuarium w Tege, zwane "Wsplnym Ogniskiem Arkadyjczykw", sawi si pomnikiem Heraklesa z Ran w Udzie."

1. Apollodoros,11.7.3; Pauzaniasz, Ili.15.3; III.19.7;111.20.5 i VIII.53.3 2. Apolldoros, loc. cit.; Pauzaniasz, VIII.47.4. 3. Apollodoros, loc, cit.; II1.10#.5; Diodor z Sycylii, IV.33. 4. Pauzaniasz, III.15.7; III.19.7 i VII1.53.3.

l. Mit o Heraklesie gubi si tutaj w sadze; wprowadzony zostaje pseudomit w celu wytumaczenia anomalii Jedzcej Kozy Hery, Asklepiosa Doni, Heraklesa z Ran w Udzie i dugiego okresu, kiedy Tegea nie bya zdobyta. Ale dzikie niewiasty Hery zjady swego czasu Zeusa Zagreusa i Dionizosa w postaci kozicy; na posgu Asklepiosa prawdopodobnie niegdy przedstawiono lekarstwo w otwartej doni ran w udo za zada Heraklesowi dzik (zob. 157e). Tegejczycy zawiesili by moe na swych bramach gow Gorgony jako talizman profilaktyczny. Najazd na

miasto chronione w ten sposb oznaczaby pogwacenie dziewiczej bogini Ateny; w przesd ten wierzyli take Ateczycy. 2. Za kadym razem gdy Herakles powierza swym potomkom opiek nad jakim miastem achajskim, etolskim, sycylijskim lub pelazgijskim, jest to prba usprawiedliwienia pniejszego zagarnicia tego miasta przez Dor#v (zob.132q i 6;143d i 146e).

141 AUGE a. Aleus, krl Tegei, syn Afejdasa, polubi Neajr, crk Pereusa, ktra #f urodzia mu Auge, Kefeusa, Likurga i Afidamasa. W staroytnej wityni #:# Ateny Alei, wystawionej w Tegei przez Aleusa, dotd stoi wite oe bogini.l # b. Kiedy Aleus by w Delfach, wyrocznia ostrzega go, e dwaj bracia Neajry zgin z rki syna jego crki. Popieszy do domu i mianowa Auge ### kapank Ateny, groc, e j zabije, jeli zamie luby czystoci. Nie rozstrzygnito nigdy, czy#Herakles przyby do Tegei wybierajc si przeciw krlowi Augiaszowi, czy te wracajc ze Sparty; tak czy inaczej, Aleus gocinnie #, podejmowa go w wityni Ateny. Podniecony winem Herakles zgwaci dziewicz kapank w pobliu fontanny, ktr dotd pokazuj na pnoc od wityni. Auge nie wzywaa pomocy, a czsto syszy si, domysy, esama # urzdzia to spotkanie.z c.' Herakles z:uszy dalej w drog i w Stymfalos spodzi Euresa z Partenope, # # crk Stymfalosa. Z#xnczasem Tege dotkna klska zarazy i godu. Aleus, #d ktremu Pytia powiedziaa, e w witym obejciu Ateny popeniona zostaa , #

141.c-141.f

465

zbrodnia, uda si do sanktuarium i zasta Auge w zaawansowanej ciy. Pakaa i tumaczya, e iierakles j zgwuaci po pijanemu, lecz Aleus nie da wiary jej sowom. Zawlk j na rynek tegejski, gdzie Auge pada na kolana w miejscu, w ktrym obecnie stoi witynia Ejlejtyi synca z posgu Auge na Kolanach.#' Aleusowi wstyd byo zgadzi wasri crk w miejscu publicznym, nakoni wic krla Naupliosa, by j utopi. Nauplios ruszy z Auge do Nauplii, ale na grze Partenios Auge dostaa blw porodiwych i pod jakim pretekstem wesza do przydronego lasu. Urodzia tam syna, ukrya go w gszezu, po czym wrcia do ezekajcego cierpliwie Naupliosa. Nie mia on bynajmniej zamiaru topi ksiniczki, ktr mg przecie drogo sprzeda na targu niewolnikw, i tak te postpi, sprzedaje Auge jakiemu karyjskiemu kupcowi, ktry dopiero co przyby do Nauplii, a ten z kolei odprzeda j Teutrasowi, krlowi Myzyjskiej Teutranii.4 d. Syna Auge wykarmia ania na grze Partenios (jest tam obecnie jego okrg kultowy). Znaleli go pasterze, ktrzy nadali mu imi Telefos i zabrali go do swego pana, krla Korytosa. Przypadek zrzdzi, e pasterze Korytosa

odnaleli rwnoczenie syna Atalanty, ktrego urodzia Meleagrowi i porzucia na tym samym stoku grskim. Nazwali go Partenopajosem, czyli "synem przebitego dziewictwa", jako e Atalanta udawaa, i nadal jest dziewic.5 e. Kiedy Telefos osign wiek mski, uda si do Delf, by si dowiedzie, kim s jego rodzice. Wyrocznia odpowiedziaa: "Wyrusz na morze i odszukaj krla Teutrasa Myzyjezyka. '' W Myzji zasta Auge, obecnie on Teutrasa, ona za powiedziaa mu, e jest jego matk, a ojcem jego jest Herakles. Uwierzy jej bez trudu, adna bowiem dotd kobieta nie urodzia Heraklesowi tak podobnego do syna. Teutras oeni wwzas Telefosa ze sw crk Argiope i mianowa swym nastpc.6 f. Inni znowu twierdz, e Telefos po zabiciu swych wujw, Hippotoosa i Nereusa, straci mow i niemy uda si na poszukiwanie swojej matki. "Milezenie Telefosa" stao si przysowiowe, ale towarzyszy mu Partenopajos, ktry za niegn mwi' Tak si zoyo, e odawinny Argonauta Idas, syn Afareusa, mia wanie zagarn tron myzyjski; zrozpaczony Teutras obieca, e odda tron Telefosowi wraz ze sw przybran crk, jeli tylko Idas zostanie odparty. Wwezas Telefos przy pomocy Partenopajosa pobi Idasa w jednej tylko bitwie. Przybran crk Teutrasa bya Auge, ktra nie rozpoznaa Telefosa, a on te nie wiedzia, e to jego matka. Wierna pamici Heraklesa, w noc polubn zabraa do onicy miecz i zabiaby Telefosa, gdyby bogowie nie zesali wielkiego wa, ktrv ich rozdzieli. Auge przeraona rzucia miecz i wyznaa, e miaa mordereze zamiary. Nastpnie wezwaa Heraklesa, a Telefos, ktry by ju o krok od matkobjstwa, zawoa w natehnieniu: , ,Matko! Matko! " Paczc padli sobie w ramiona i nastpnego dnia z bogosawiestwem Teutrasa wrcili do swego kraju ojezystego. Grb Auge pokazuj w Pergamosie w pobliu rze#i Kaikos. Mieszkacy Pergamosu uwaaj si za

30# Mity gredcie

466

141.f-141.i

emigrantw z Arkadii, ktrzy wraz z Telefosem przybyli do Azji, i skadaj mu ofiary nalene herosowi.s g. Inni jeszcze opowiadaj, e Telefos polubi Astyoche albo Laodike, crk Priama Trojaczyka. Inni znowu, e Herakles przespa si z Auge w Troi, kiedy uda si tam po niemiertelne konie Laomedonta. Wreszcie s tacy, ktrzy utrzymuj, e Aleus zamkn Auge i jej dziecko w skrzyni, ktr puci na fale. Pod zujn opiek Ateny skrzynia popyna do Azji Mniejszej i zostaa wyrzucona na brzeg u ujcia rzeki Kaikos, gdzie krl Teutras polubi Auge i adoptowa Telefosa.9 h. Krl Teutras polujc na grze Teutras ciga pewnego razu olbrz#miego dzika, ktry skry si w wityni Artemidy Ortozyjskiej. Mia ju wedrze si do wntrza, gdy dzik zawoa: "Oszczd mnie, panie! Jestem wychowankiem bogini! " Teutras nie zwaajc na te sowa zabi dzika obraajc w ten sposb tak gboko Artemid, e wskrzesia dzika, ukaraa Teutrasa trdem i pognaa go, optanego szaem, po szczytach grskich. Ale matka jego, Leukippe, popieszya do lasu, zabierajc ze sob wieszzka Poliejdosa, i przebagaa Artemid szczodrymi ofiarami. Teutrasa wyleczono z trdu za pomoc kamie-

nia Antipatesa, ktry dotd mona znale w wielkich ilociach na szczycie gry Teutras, po czym Leuk#ppe #vystawia otarz Artemidzie Ortozyjskiej i kazaa sporzdzi ze zota dzika o gowie czowieka; poszukujcy azylu ukrywaj si w wityni woajc: "Oszczd mnie!" i. Bdc w Arkadii wybra si Herakles na gr Ostrakin, gdzie uwid Fialo, crk herosa Alkimedonta. Kiedy urodzia syna imieniem Ajchmagoras, Alkimedont wyrzuci ich oboje ze swej jaskini, by umarli z godu w grach. Ajchmagoras paka aonie, a yczliwa sjka poleciaa szuka Heraklesa naladujc gos dziecka i w ten sposb przyprowadzia go do drzewa, pod ktrym siedziaa Fialo z zakneblowanymi ustami i zwizana przez swego okrutnego ojca. Herakles uratowa matk i dziecko, a syn wyrs na dorodnego mczyzn. Odtd pobliski strumie na cze sjki nazywano Kissa.l' 1. Apollodoros, III.9.1; Pauzaniasz, VIII.4.5-6 i 47.2. 2.Alkidamas, Odyseusz, 14-16; Diodor z Sycylii, IV.33; Apollodoros,11.7.4; Pauzaniasz, VII1.4.6 i 47.3. 3. Diodor z Sycylu, loc. cit.; Apollodoros,11.7.8; Pauzaniasz, VIII.48.5. 4. Kallimach, Hymn do Delos, 70; Diodorz Sycylii, loc. cit.; Apollodoros, I.7.4 i 111.9.1. 5. Pauzaniasz, V111.54.5; Apollodoros, III.9.1; Diodor z Sycylu, IV.33; Hyginus, Fabulae, 99. 6.Pauzaniasz, X.28.4; Alkidamas, Odyseusz, 14-16; Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylii, loc. cit. 7.Hyginus, Fabulae, 244; Arystoteles, Poetyka, 24.1460a; Aleksis cyt. przez Atenajosa, X.18.421d; Amfis cyt. przez Atenajosa, VI.5.224d. 8. Pauzaniasz,1.4.6; V.13.2 i VIII.4.6. 9. Hyginus, Fabulae, 101; Diktys Kreteczyk, II.5; Hezjod, Papirus z Oxyrhynchos,

141.1-142.a 467 1359, Fragment, I; Hekatajos cyt. przez Pauzaniasza, VIII.4.6; Eurypides cyt. przez Strabona, XIII.1. 69. 10. Plutarch, O rzekach,21. 11. Pauzaniasz, VIl1.12.2.

l. oe Ateny w Tegei i rzekome zgwacenie kapanki Auge przez Heraklesa pozwalaj utosami t wanie Aten z Neith wzgdnie z Anath, orgiastyczn bogini ksiyca, ktrej kapanki co roku zawieray maestwo z witym krIem w celu zapewnienia dobrych zbiorw. Przeytki tego zwyczaju przetrway w wityni Heraklesa w Rzymie, gdzie oblubienica jego nazywaa si Akka - odpowiednik peIoponezyjskiej Biaej Bogini Akko - i w JerozoIimie, gdzie przed reformami religijnymi okresu niewoli babiloskiej obchodzono, jak si zdaje, doroczne wite maestwa arcykapana, przedstawiciela Jehowy, z bogini Anatha. Profesor Raphael Patai w swej pracy Man and Temple (Londyn,1947, s. 88-94) podsumowuje dowody wiadczce o istnieniu podobnego maestwa w Jerozolimie. Boskie dzieci zrodzone z tego rodzaju zwizkw staway si duchami zboa nadchodzcego roku; dlatego te Atena Alea, bogini zboa, bya patronk mynw. Liczni synowie, ktrych Herakles spodzi z nimfami, dowodz rozpo-

wszechnienia tej teorii religijnej. Heraklesowi przypisuj tyIko jedn nienormaln crk, Makari ("bogosawion"). Mit o Auge mia rwnie tumaczy emigracj Arkadyjczykw do Myzji, prawdopodobnie pod naciskiem Achajw, a take tegejskie uroczystoci ku czci noworocznego boga jako jelonka, ktre, jak wynikaoby z fragmentu Hezjoda, miay swj odpowiednik w Troadzie. 2. Dopynicie Auge i jej syna do rzeki Kaikos - scena ta jest przedstawiona a otarzu w Pergamonie i na monetach pergamejskich - oznacza jedynie, e kult Auge i Telefosa zosta przywieziony do Myzji przez kolonistw tegejskich i e Auge, bogini ksiyca, miaa przybywa na uroczystoci noworoczne w swej odzi-nowiu. Przemiana Ateny z orgiastycznej oblubienicy w cnotliw dziewic-wojownika powikaa opowie. W niektrych wersjach Teutras zostaje maonkiem Auge, w innych nabonie j adoptuje. Wersja Hyginusa wzorowana jest na jakim pnym dramacie opartym na wizji dosy arbitralnej. 3. Mit o zotym dziku odnosi si czciowo do eczniczych waciwoci kamienia Antipatesa na grze Teutras, czciowo za by moe do myzyjskiego zwyczaju mszczenia mierci Adonisa, ktrego zabi Apolo w postaci dzika. Wydaje si, e przedstawicieI Adonisa, czowiek w skrze dzika ze zotymi kami, mg teraz uratowa ycie, jeli potrafi skry si przed swoimi przeadowcami w sanktuarium Artemidy, siostry ApoIlina. Krlowie Tegei, miejsca narodzenia Auge, byli prawdopodobnie zwyczajowo zabijani przez dziki (zob.140.1 i 157e). 4. Przygoda Fiao z sjk jest zmylon anegdot majc tumaczy nazw rda, ktre by moe pierwotnie powicoe byo sjce jako klanowemu totemowi.

142 DEJANIRA a. Po czterech latach spdzonych w Feneos Herakles postanowi opu_ ci Peloponez. Na czele potnej armii arkadyjskiej popyn do Kalidonu w Etolii i tam zamieszka. Nie majc teraz ani jednego lubnego syna ani adnej

468

142.a -142. e

ony, zabiega o rk Dejanir#,, rzekumej crki Ojneusa, dotrzymujc w ten sposb obietnicy danej duchuwi jej brata Meleagra. W rzec7ywistoci jednak Dejanira bya crk buga Diunizusa i ony Ojneusa, Altai, jak to si wydao, kiedy Meleager umar, Artemida za przemienia jego lamentujce siostry w perliczki. Wtedy to bowiem Dionizos nakoni Artemid, by pozwolia Dejanirze i jej siostrze Gorge zachowa ludzkie ksztaty.' b. Do paacu Ojneusa w Pleuronie przybywao wielu zalutnikw starajcych si o rk piknej Dejaniry, ktra urniaa powozi rydwanem i wojowa. Wszyscy jednak zrezygnowali, kedy r5.-walami okazali si Herakles #bg rzeczny Acheloos. Powszechnie wiadomo, e niemiertelny Acheloos pojawia si w trzech postaciach: jako byk, jako ctkowany w i jako czowiek z gow byka. Z jego rozwichrzonej brody nieustanie leje si strumieniami woda i Dejanira wolaaby umrze ni go polubi. c. Herakles wezwany przez Ojncusa, by uzasadni sw prob, przechwala

si, e jeli Dejanira go polubi, nie tylku zostanie synuw Zeusa, lecz rwnie spadnie na ni blask chway dwunastu prac. Acheloos (ktry przybra postae czowieka o gowie byka) z pogard wysucha Heraklesa, twierdzc, e jest osobistoci sawn, ojcem wszystkich wd greckich, a nie przybd jak Herakles, i e wyrocz#ia w Dodonie nakazuje wszystkim odwiedzajcym skada mu ofiary. PN czym zadrwi z Heraklesa mwic: "Albn nie jeste synem Zeusa, albo matka twoja bya cudzoonic." - Lepiej radz sobie w walce ni w dyskusji - gronie odpowiedzia Herakles - i nie pozwul obraa mojej matki! d. Acheloos zdj zielon szat i zmaga si z Heraklesem, a zosta powalony na plecy, po czym sprytnie przemieni si w ctkowanego wa i prbowa umkn. - We dusiem w kolebce ! - zawoa ze miechem Herakles pochylajc si, by go chwyci za szyj. Acheloos przemieni si wtedy w byka i zaatakowa; Herakles zwinnie odskoczy na bok, chwyci go za oba rogi i z tak si rzuci o ziemi, e prawy rg odama si jak city noem. Acheloos wycofa si z zapasw zawstydzony i ukry swj defekt pod wiankiem z gazek wierzby.# Niektrzy twierdz, e Herakles zwrci Acheloosowi zamany rg w zamian za rg kozy Amaltei, inni znowu, e najady zamieniy go w rg Amaltei i e Herakles podarowa go jako prezent lubny Ojneusowi.4 Jeszeze inni utrzymuj, e wykonujc dwunast prac zabra ze sob rg do Tartaru, napeniony przez Hesperydy zotymi owocami i nazywany obecnie Rogiem Obfitoci, by wrczy go jako dar Plutosowi, pomocnikowi Tyche.5 e. Polubiwszy Dejanir, Herakles wyruszy z Kaledoezykami na miasto tesprockie Efyr - pniejsze Kichyros - gdzie pokona i zabi krla Fyleusa. Do niewoli wzi midzy innymi crk Fyleusa, AstyochQ, ktra urodzia Heraklesowi Tlepolemosa; co prawda niektrzy twierdz, e matk Tlepole-

mosa bya Astydameja, crka Amyntora, ktr Herakles uprowadzi z elej. skiej Efyry, miasta syncego z trucizn.ti f. Za porad pewnej wy,roczni Herakles przesa teraz nastpujc wiadomo swemu przyjacielowi krlowi Tespiosowi: "Zatrzymaj siedmiu swoich # synw w Tespiach, trzech polij do Teb, a pozostaych czterdziestu wylij, by skolonizowali wysp Sardyni." Tespios usucha Heraklesa. Potomkowie tych, ktrzy udali si do Teb, dotd s tam szanowani. Potomkowie tych, ktrzy pozostali w Tespiach, tak zwani Demuchowie, do niedawna rzdzili miastem. Wojska, ktre Jolaos powid na Sardyni, skaday si z oddziaw tespijskich oraz ateskich i bya to pierwsza grecka ekspedycja, w ktrej . krlowie pochodzili z innych rodw n.i zwyczajni ludzie. Jolaos pokona Sardyezykw w bitwie i podzieli wysp na prowineje, posadzi drzewa oliwne i uczyni j tak yzn, e Kartagiezycy nie szezdzili straszliwego trudu i naraali si na wielkie niebezpieczeristwa, byle posi te tereny. # Zaoy miasto Olbi i zachci Ateezykw do zaoenia Ogryle. Za zgod # synw Tespiosa, ktrzy uwaali Jolaosa za swego drugiego ojca, nazwa kolonistw Jolaryjezykami; dotd skadaj oni ofiary Ojcu Jolaosowi, podob,' nie jak Persowie Ojcu Cyrusowi. Jolaos podobno wrci do Grecji przez # Sycyli, gdzie osiedlili si niektrzy z jego wity, skadajc mu pniej ofiary nalene herosowi. Zdaniem jednak Tebaezykw, ktrzy wiedz najlepiej, aden z kolonistw nigdy ju nie wrci.7

#.

g. Trzy lata pniej, podezas jakiej uczty, Herakles rozgniewa si na modego krewnego Ojneusa, ktrego nazywaj te Eunomosem, Eurynomosem, Ennomosem, Arehiasem czy te Chajriasem, syna Arehitelesa. Kazano mu pola wod rce Heraklesa, a on niezgrabnie wyla mu j na nogi. Herakles silniej uderzy chopca w ucho, ni zamierza, i go zabi. Arehiteles wprawdzie wybaczy Heraklesowi, ale on sam postanowi ukara si wygnaniem, i uda si z Dejanir i synem Hyllosem do Trachis, siedziby Keyksa, siostrzeca Amfitriona." h. Podobny wypadek zdarzy si w Flius, miecie lecym na wsehd od Arkadii, kiedy Herakles wrci z Ogrodu Hesperyd. Nie smakowa mu wwezas podany napj i uderzy podezaszego Kyatosa jednym tylko palcem, ale to wystarezyo, by go zabi. Przy wityni Apollina w Flius wybudowano kaplic dla uczezenia pamici Kyatosa.9 i. Niektrzy twierdz, e przed zabjstwem Ifitosa Herakles zmaga si z Acheloosem i z tego wanie powodu musia wynie si do Trachis; inni, e uda si tam, kiedy po raz pierwszy zosta wygnany z Tirynsu.'o W kadym razie przyby z Dejanir nad rzek Euenos, ktra wylaa, i tam centaur Nessos twierdzc, e jest mianowanym przez bogw przewonikiem, wybranym dziki swej prawoci, podj si za drobn opat przewie Dejanir such nog przez wod. Herakles za mia rzek przepyn. Herakles si zgodzi, zapaci Nessosowi za przewiezienie, przerzuci pak i uk na drugi brzeg 142.P-142.i 46,4

470

142.i-142.1

rzeki i skoczy do wody. Nessos jednak nie dotrzyma umowy, uciek popiesznie unoszc Dejanir w ramionach, po czym powali j na ziemi i usiowa zgwvaci. Gdy zacza gono wzywa pomoy, Herakles schwyci uk, wycelowa uwanie i z odlegoci p mili przeszy strza pier Nessosa. j. Wycigajc strza Nessos powiedzia Dejanirze: "Jeli zmieszasz nasienie, ktre spado na ziemi, z krwi z mojej rany, dodasz oliwy i potajemnie wysmarujesz tym koszul Heraklesa, nigdy ju nie bdziesz musiaa niepokoi si o lego wierno." Dejanira popiesznie zebraa do dzbana zalecone skadniki, dzban zapiecztowaa i schowaa, nie wspominajc owem Heraklesowi.ll k. Inna wersja tej historii gosi, e Nessos ofiarowa Dejanirze wen zanurzon w swej krwi i powiedzia, by wprzda j do koszuli przeznaczonej dla Heraklesa. Trzecia wersja brzmi, e da jej wasn koszul splamion krwi jako talizman miosny, po czym uciek do ssiedniego szczepu Lokzyjczykw, gdzie umar od ran. Ciao jego jednak zgnio nie pochowane u podna gry Tafiassos zatruwajc ca okolic okropnym smrodem - dlatego wanie Lokryjczykw nazywaj Ozolijczykami. Od rda, przy ktrym zmar, dotd jeszcze bije wo rozkadu, a w wodzie s skrzepy krwi.12 1. Dejanira urodzia Heraklesowi Hyllosa, Ktezipposa, Glenosa i Hoditesa; a take Makari, jego jedyn crk.13

1. Diodor z Sycylii, IV.34; Apollodoros, 1.8.1 i I1.7.5; Bakchylides, Epinikia, V.165 i nast.; Antoninus Liberalis, Przemiany, 2. 2. Owidiusz, Przemiany, IX.1-100; Apollodoros, I.8.1; Sofokles, Trachinki,1 i nast. 3. Owidiuz, loc. cit.; Eforos cyt. przez Makrobiusza, V.18; Tzetzes, O Likofronie, 50. 4. Apollodoros, loc. cit. i II.7.5; Owidiusz, loc. cit.; Diodor z Sycylii, IV.35; Strabon, X.2.19. 5. Hyginus, Fabulae, 31; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, IV.106. 6. Strabon, VII.7.5 i 11; Apollodoros, I1.7.6; Diodor z Sycylii, IV.36; Pindar, Ody olimpijskie, VII.23 i nast. oraz scholia; Homer, Iliada, 11.658-660, i Odyseja, I.259-261. 7. Apollodoros, loc. cit.; Diodor z Sycylu, IV.29-30; Pauzaniasz, VII.2.2; X.17.4 i IX.23.1. 8.Diodor z Sycylii, IV.36; Apollodoros, loc. cit.; Tzetzes, O Likofronie, 50; Eustatios o Iliadzie Homera, s.1900; scholia do Trachinek Sofoklesa, 39# 9. Pauzaniasz, I1.13.8. 10. Sofokles, Trachinki,1-40; Pauzaniasz,1.32.5. 11. Apollodoros, II.7.6; Sofokles, Trachinki, 555-561; Owidiusz, Przemiany, IX.101 i nast. ; Diodor z Sycylii, IV.46. 12. Scholia do Epodw Horacego, III; Owidiusz, loc. cit.; Pauzaniasz, X.38.1; Strabon, IX.4.8. 13. Apollodoros, II.7.8; Diodor z Sycylu, IV.37; Pauzaniasz, I.32.5.

1. Historia sistr Meleagra ma by# wytumaczeniem kultu perliczki Artemidy na wyspie Leros (zob. 80.3). 2. Pocig Dejaniry do wojaczki dowodzi, e bya przedstawicielk przedolimpijskiej bogini walki Ateny, ktrej witymi maestwami w rozmaitych miejscowociach zajmuje si gwnie ta cz legendy Heraklesa (zob.141.I). 3. Zapasy Heraklesa z Acheloosem, podobnie jak Tezeusza z Minotaurem, naley rozumie jako cz skadow obrzdu krlewskich zalubin. Byk i W oznaczay rok przybywajcy i ubywajcy - "byk, ktry jest ojcem waa'' i "w, ktrego synem jest byk" - oba pokonane przez witego krla. Rg byka, od najdawniejszych czasw uwaany za siedlisko podnoci, dawa sakr krlewsk pretendentowi do tronu, ktry zdobywa rg w walce z prawdziwym bykiem lub te z przeciwnikiem wystpujcym w masce byka. Babiloski heros Enkidu, miertelny.brat bliniaczy Gilgamesza i czciciel krlowej niebios, chwyta byka niebieskiego za rogi i zabija go mieczem. Zdobycie Rogu Obfitoci byo zadaniem przedlubnym stawianym walijskiemu herosowi Peredurowi w Mabinogion (zob.148.5). Na Krecie kult byka wypar kult kozicy, ktrej rg posiada rwnie potne waciwoci. Wydaje si jednak, e obraz przedstawiajcy t obrzdow walk Grecy wytumaczyli jako ilustracj walki Heraklesa z bogiem rzecznym Acheloosem, a mianowicie, zmeliorowanie Paracheloitis, kawaka ldu utworzonego z muu naniesionego przez rzek Acheloos, ktry z wolna czy Wyspy Echinadzkie z ldem staym, a nastpnie zosta wykorzystany pod upraw. Heraklesowi czsto przypisywano tego rodzaju inynieryjne posunicia (Strabon, X.2.19; Diodor z Sycylu, IV.35). Ofiary nakazane przez wyroczni dodosk na pewno nie byy przeznaczone dla rzeki Acheloos; raczej dla Achelois, bogini ksiyca "przepdzajcej bl". 4. Eunomos i Kyatos byli prawdopodobnie ofiarowanymi dziemi-zastpcami witego krla po upywie okresu jego panowania. 5. Prba zgwacenia Dejaniry przez Nessosa przypomina zamieszanie podezas wesela Pejritoosa, kiedy Tezeusz (ateski Herakles) interweniowa, by uratowa Hippodamej przed napaci c:entaura Eurytiona (zob.102d). Poniewa centaury pr#edstawiano pocztkowo jako ludzi-kozw, obraz, na ktrym epizod ten jest oparty, przedstawia prawdopodobnie krlow na grzbiecie,

krla-koza, ktrego dosiadaa w wili wita Majowego w Europie Pnocnej, pI:zed swym witym lubem. Eurytion jest "intruzem", popularn postaci z komedii Arystofanesa, dotd pojawiajc si w weselnych wyczajach w pnocnej Grecji. Najwezeniejszym intruzem weselnym jest wanie Enkidu; przerwa on wito zalubin Gilgamesza z bogink z Erech wyzywajc go na bitw. Innym intruzem jest Agenor, ktry podezas wesela usiowa odebra Perseuszowi Andromed (zob. 73.1). 6. Pierwszym osiedlecom w Sardynii, neolitycznym Libijezykom, udao si przetrwa w czci grzystej wyspy; pniejsi emigranci - Kreteezycy, Grecy, Kartagiezycy, Rzymianie i ydzi - prbowali utrzyma okrgi wybrzea"ale wszyscy zapadali na malari. Dopiero w ostatnich czasach zmniejszono miertelno przez opylanie staww, w ktrych pleni si komar malaryczny. 7. "Ozolijezycy" ("cuchncy"), przezwisko nadawane osiedlecom lokryjskim w pobliu Fokidy dla odrnienia ich od Opuntyjezykw i Epizefiryjezykw, odnosi si prawdopodobnie do ich zwyczaju noszenia nie wyprawionych skr kolich, cuchncych przy wilgotnej pogodzie. Sami Lokryjezycy woleli wywodzi nazw od ozoi, "szezepy winne" (Pauzaniasz, X.38.1), a to ze wzgldu na winn iatorol, ktr pierwsi zasadzili w swym kraju (zob. 38. 7). 142.1-142.7 471

472

143.a --143.d 143 HERAKI.ES W TRACHIS

a. Nadal w towarzystwie swych arkadyjskich sojusznikw przyby Herakles do Trachis, gdzie przez pewien czas mieszka pod ochron Keyksa. Po # drodze przemierzy krain Dryopejezykw, nad ktr panuje gra Parnas, i spotka tam Tejodamasa, syna Dryopsa, orzcego pugiem zaprzonym w woy.l Herakles by godny, a take szuka pretekstu d wjny z Dryopejczykami, ktrzy - jak to powszechnie wiadomo - nie mieli adnych praw do tego kraju, zada wic jednego wou, a kiedy Tejodamas odmwi, zabi go. Potem zarn wou, poywi si misem i porwa syna Tejodamasa, Hylasa, jeszeze niemowl, ktrego matk## bya nimfa Menodike, crka Oriona.z Niektrzy jednak uwaaj, e ojcem Hy?asa by Keyks albo Eufemos lub te Tejomenes, i stanowezo utrzymuj, e Tejodamas by tym rodyjskim rolnikiem, ktry przeklina z daleka, kiedy Herakles skada w ofierze jednego z jego wow.3 b. Podobno Fylas, nastpca Tejodamasa, pogwaci wityni Apollina w Delfach. Herakles, oburzony obraz Apollina, zabi Fylasa i uwid jego crk Mede: urodzia mu Antiochosa, zaoyciela ateskiej deme noszcej jego imi." Nastpnie wyrzuci Dryopejezykw z ich miasta na grze Parnas i podarowa je Malijezykom, ktrzy pomogli mu w zdobywaniu tego grodu. Najznakomitszych Dryopejezykw zabra do Delf i odda jako niewolnikw do wityni, poniewa jednak Apollo ich nie potrzebowa, odesano ich na Peloponez, gdzie starali' si pozyska wzgldy krla Eurysteusa. N# jego rozkaz i przy pomocy innych kompatriotw uciekinierw wybudowali trzy

miasta: Asine, Hermione i Ejon. Z pozostaych Dryopejezykw niektrzy uciekli na Eubej, inni na Cypr i na wysp Kyntos, lecz tylko mieszkacy Asine szezyc si tym, e s Dryopejezykami. Wybudowali kaplic swemu protoplacie Dryopsowi, w ktrej stoi staroytny jego posg, i co dwa lata urzdzaj ku jego czci misteria.5 c. Dryops by synem Apollina i Dii, crki krla Likaona, ktra obawiajc si ojca, ukrya dziecko w w-ydronym dbie - std jego imi. Niektrzy utrzymuj, e sam Dryops przyprowadzi swj lud znad tesalkiej rzeki Sperehejos do Asine, i e by on synem Sperehejosa i nimfy Polidory.6 d. Midzy Dorami z Hestiajotis, ktrymi rzdzi krl Ajgimios, i Lapitami z gry Olimp, dawnymi sojusznikami Dryopejezykw, ktrych krlem by Koronos, syn Kajneusa, wybuch spr graniczny. Dorowie pod naciskiem znacznej przewagi liczebnej Lapitw uciekli do Heraklesa i bagali o pomoc ofiarujc: mu w zamian jedn trzeci krlestwa. Wwezas Herakles i jego arkadyjscy sojusznicy pokonali Lapitw, zabili Koronosa i wikszo jego poddanych i zmusili ich do opuszezenia spornego terytorium. Niektrzy z nich

osiedlili si w Koryncie. Ajgimios zarzdzal potem trzeci czci, nalec do Heraklesa, zachowujc j dla jego potomkw.# e. Teraz z kolei przyby Herakles do Itonos, miasta we Ftyjotydzie, gdzie # stoi staroytna witynia Ateny. S.potka tu Kyknosa, syna Aresa i Pelopii, ktry stale ofiarowywa cenne nagrody gociom omielajcym si stan z nim do pojedynku na rydwany. Zawsze zwyciski Kyknos ucina swym ofiarom gowy i czaszkami zdobi wityni ojca, Aresa. Nie by to zreszt, warto doda, Kyknos, syn Aresa i Pyrene, przemieniony po mierci w abdzia.s f. Apollo coraz bardziej rozelony na Kyknosa, ktry uprowadza stada byda wysyane jako ofiary do Delf, namwi Heraklesa do przyjcia wyzwania Kyknosa. Ustalono, e Heraklesowi pomaga bdzie jego wonica, Jolaos, Kyknosowi za ojciec, Ares. Chocia nie by to styl walki, do ktrego Herakles by przyzwyczajony, naoy jednak byszezce brzowe nagolenniki, ktre zrobi dla niego Hefajstos, misternie kuty zoty napiernik, podarowany mu ' # przez Aten, par elaznych ochraniaczy na ramiona. Uzbrojony w uk i strzay, dzid, hem i mocn tarez, zamwion przez Zeusa u Hefajstosa, lekko wskoczy na rydwan. g. Atena zstpiwszy z Olimpu przestrzega Heraklesa, e co prawda Zeus - pozwoli mu zabi i zupi Kyknosa, ale przed Aresem ma si jedynie broni i jeli nawet odniesie zwycistwo, nie wolno mu odebra bogu jego koni ani wspaniaej zbroi. Stana nastpnie obok Heraklesa i Jolaosa w rydwanie, potrzsajc egid, a Matka Ziemia jkna, kiedy rydwan gwatownie ruszy z miejsca. Kyknos caym pdem wyjecha im naprzeciw, a kiedy si starli dzidami o tareze, sia uderzenia obu zrzucia na ziemi. Zerwali si na nogi i po krtkiej walce Herakles przebi szyj Kyknosowi. Nastpnie miao zwrci si ku Aresowi, ktry rzuci w niego dzid, Atena jednak z gniewn min strcia j z toru. Ares podbieg do Heraklesa z mieczem w rku, lec tyle tylko zdziaa, e otrzyma ran w udo, i Herakles zadaby jeszeze jeden cios lecemu ju na ziemi, gdyby Zeus nie rozdzieli przeciwnikw piorunem. Herakles zdj wwezas or z Kyknosa i wrci do przerwanej podry, Atena za zaprowadzia omdlewajcego Aresa z powrotem na Olimp. Keyks pochowa Kyknosa w dolinie Anaurosu, ale na rozkaz Apollina rzeka w#zbraa i zmya nagrobek.9

'

h. Niektrzy jednak twierdz, e Kyknos y w Amfanaj i e Herakles zabi go strza nad rzek Penejos lub te w Pegazaj.l# i. Przechodzc przez Pelasgiotis dotar Herakles do Ormenion, maego miasteczka u stp gry Pelion, gdzie krl Amyntor odmwi mu rki swej crki Astydamei. - Jeste ju onaty - powiedzia - i zbyt wiele zdradzie ksiniczek, bym #. mia ci jeszeze jedn powierzy. Herakles napad na zniasto, zabi Amyntora i porwa Astydamej, ktra urodzia mu Ktezipposa lub te, jak twierdz inni, Tlepolemosa.l' 143.d-143.i 473

474

143. I -143.4

1. Diodor z Sycylii, IV.36; Probus o Georgikach Wergiliusza; scholia do Apoloniusza z Rodos,1.131. 2. Apollodoros, I1.7.7; Apoloniusz z Rodos, I.1212 i nast.; Hyginus, Fabulae,14. 3. Nikander cyt. przez Antoninusa I.iberalisa, 26; Hellanikos cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos,1.131 i 1207; Filostratos, Imagines, II.24. 4. Diodor z Sycylu, IV.37; Pauzaniasz,1.5.2. , 5. Diodor z Sycylii, loc. cit.; Herodot, VIII.46; Pauzaniasz, IV.34.6 i V111.34.6. 6. Tzetzes, O Likofronie, 480; Arystoteles cyt. przez Strabona, VII1.6.13; Antoninus Liberalis, Przemiany, 32. 7. Apollodoros, II.7.7; Diodor z Sycylii, IV.37. 8. Eurypides, Herakles, 389-393; Pauzaniasz, I.27.7; scholia do d olimpijskich Pindara, II.82 i X.15; Eustatios o Iliadzie Homera, s. 254. 9. Hezjod, Tarcza Heraklesa, 57-138 i 318-480; Hyginus, Fabulae, 31; Apollodoros, II.7.7; Diodor z Sycylii, IV.37; Eurypides, loc. cit. 10. Pauzaniasz,1.27.7; Hezjod, Tarcza Heraklesa, ;i18-480. 11. Diodor z Sycylu, IV.37; Strabon, IX.5.18; Apollodoros, III.13.8 i 11.7.7-8; Pindar, Ody olimpijskie, VII.23 i nast. oraz scholia.

l. Ofiarowanie przez Heraklesa wou orzcego, przeklestwa Tejodamasa i pojawpenie si dzieicia Hylasa w brudzie s czciami skadowymi helleskiego obrzdu siewnego. Krew wou ma przebaga Matk Ziemi, przeklestwa chroni kiekujce roliny przed boskim gniewem, dziecko przedstawia przyszy plon - jest to mianowicie Plutos, ktrego Demeter urodzia Jazjosowi po przespaniu si z nim a trzykrotnie zaoranym polu (zob. 24a). Tejodamas jest duchem starego roku, ktry obecnie zosta umiercony. Doroczna aoba po straconym duchu drzewa, Hylasie (zob.150d-ej, zostaa tu popltana z aob po duchu zboa. 2. Wypdzenie Dryopejczykw z Parnasu przez Heraklesa wspomaganego orem Dorw i emigracja Dryopejczykw do poudniowej Grecji nastpiy prawdopodobnie w XII w. przed Chr., przed doryckim najazdem na Peloponez (zob. 146.1). Walka Heraklesa z Kyknosem przypomina wycig Pelopsa z Ojnomaosem (zob. 109d-j), take synem Aresa i cieszcym si rwnie z saw jako owca gw. W obu przypadkach na kadym z rydwanw znajdowaa si kobieta - w jednym Hippodameja, crka Ojnomaosa (o ni toczya si walka z Pelopsem), w dI-ugim za Atena, bdca prawdopodobnie t sam postaci, a mianowicie przysz oblubieni-

c witego krla. Kyknos, podobnie jak spartaski Polideukes, jest krlem kultu abdzia, ktrego dusza odlatuje na drugi wiat na dalekiej pnocy (zob.161.4). 3. Imi Ajgimiosa - jeli oznacza ono "odgrywajcy rol koza" - wiadczyoby o tym, e w wigili wita Majowego zawiera maestwo z krlow plemienn i e w wojnie przeciw Lapitom z pnocnej Tesalii Dorowie walczyli u boku centaurw, dziedzicznych wrogw Lapitw, ktre, podobnie jak satyry, we wczesnych dzieach sztuki przedstawiane s jako ludzie-kozy (zob.142.5). 4. Kypselos, tyran Koryntu syncy ze swej rzebionej skrzyni, twierdzi, e pochodzi z krlewskiego rodu Lapitw w Kajneos (zob. 78.1).

5.

144 JOLE 144.a -144.d 475

a. W Trachis zwerbowa Herakles do swej armii Arkadyjczykw, Melijczy- , kw oraz Lokryjczykw Epiknemidyjskich i pomaszerowa na Ojchali, by zemci si na krlu Eurytosie, ktry nie chcia mu odda ksiniczki Jole wygranej uczciwie w zawodach uczniczych. Swym sojusznikom powiedzia jednak tylko tyle, e Eurytos niesusznie ciga danin z Eubejczykw. Szturmem wzi miasto, podziurawi strzaami Euryt.osa i jego syna, zupi Ojchali i wzi do niewoli Jole ; p#zedtem jednak sprawi pogrzeb kilku swym towarzyszom, ktrzy padli w boju, a mianowicie Keyksowi, synowi Hippasosa, Argejosowi i Melasowi, synowi Likymniosa.l Jole wolaa dopuci do tego, by Herakles wymordowa przy niej ca jej rodzin, i popeni potem samobjstwo, skaczc z murw miasta, ni mu ulec. Uratowaa si jednak, poniewa wiatr unis jej spdnic i zmniejszy si upadku. Herakles odesa j wraz z innymi niewiastami ojchalijskimi do Dejaniry w Trachis, sam za uda si na przyldek eubejski Kenajon.2 Trzeba w tym miejscu wspomnie; e Herakles, egnajc si z Dejanir, rozgosi proroctwo, e po upywie pitnastu miesicy albo umrze, albo spdzi reszt ycia w absolutnym spokoju. Wie t przekazaa mu para gobi ze staroytnego dbu w Dodonie.3 d. Nie ustalono, ktre z liznych miast noszcych nazw Ojchalii zostao # tym razem zupione - meseskie, tesalijskie, eubejskie, trachiskie czy etolskie.4 Najprawdopodobniej bya to Ojchalia Meseska, poniewa Melaneus, ojciec Eurytosa, krl Dryopejczykw - znakomity ucznik, i dlatego zwany synem Apollina - przyby do Mesenii za panowania Perieresa, syna Eola, ktry mu podarowa Ojchali. Miasto nazwane zostao imieniem ony Melaneusa. Tutaj, w witym gaju cyprysowym, misteria Wielkiej Bogini rozpoczynaj si od ofiar skadanych Eurytosowi, ktrego koci spoczywaj w tym miejscu. Inni utosamiaj Ojchali z Andani pooon o mil od gaju cyprysowego, gdzie dawniej odbyway si te misteria. Eurytos by jednym z herosw zaproszonych przez Meseczykw, by zamieszkali wrd nich, kiedy Epaminondas przywrci ich peloponesk ojcowizn.5 1. Atenajos, X1.461; Apollodoros,11.7.7. 2.Nikiasz z Mallos cyt. przez Plutarcha, ywoty,13; Hyginus, Fabulae, 35; Sofokles, Trachinki, 283 i nast.; Apollodoros, loc. cit. 3. Sofokles, Trachinki, 44-45. 4.Homer, Iliada, II.596 i 730; Odyseja, XXI.13-14; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V111.291; Strabon, IX.5.17 i X.1.10. 5.Antoninus Liberalis, Przemiany, IV; Pauzaniasz, IV.2.2; 3.6; 33.5-6 i 27.4; S#rabon, X.1.18.

144.1-145.c l. Euz-ytos nie chcia odda Jole Heraklesowi, pczniewa by on niewolnikiem (zob. 135a). Chocia saznob<ijezy skok Jole brzmi prawdopodobnie = spdnice mykeskie miay ksztat dzwonu, a mj ojciec sam widzia, jak pewnego razu niedosz samobjezyni uratowaa krynolina - opowie najprawdopodobniej wydedukowana zostaa z obrazu mykeskiego przedstawiajcego bogini szybujc nal arnzi, ktra atakuje jej miasto. Nazwa Ojehalia, "dom mki", dowodzi, e tnisteria odbyway si ku rzci Demeter.

145 APOTEOZAHERAKLESA a. Po wysta#,#F exii# marmurowych otarzy i witegn gaju dla ojea Zeusa na Przyldku Kenajskim przygotowa Herakles ofiary dzikezynne za,zdobycie Ojehalii. Przedtem posa Lichasa, by poprosi Dejanir o pikn koszul i paszez, ktre zazwyczaj nosi przy skadaniu ofiar.x b. Dejanira mieszkajca wygndnie w Trachis przyzwyczaia si ju do tego, % # Herakles miewa kochanki. Dow iedziawszy si, e ostatni jest Jole, wicej litoci ni niechci czua dla nieszezsnej piknoci, ktra staa si przyczyn #agady Ojehalii. Czy nie byo jednak rzecz nieznon, e Herakles wyobraa sobie, i bdzie ya z Jole pod jednym dachem? Dejanira nie bya ju moda, postanowia wic, e skorzysta z rzekomego talizmanu miosnego Nessosa, by w ten sposb zapewni sobie uczucia ma. Tkajc now ofiarn koszul na intenej jego szezliwego powrotu otworzya dzban, zmoczya kawaek weny w miksturze i natara ni koszul. Kiedy zjawi si Lichas, zamkna koszul w skrzyni, zakazaa mu wyjmowa j i wystawia na wiato lub ciepo do chwili, kiedy Herakles j woy przed skadaniem ofiar. Ju po wyjedzie Lichasa, ktry popdzi co ko wyskoczy na swoim rydwanie, Dejanira, spojrzawszy na kawaek weny porzucony na podwrzu zalanym wiatem sonecznym z przeraeniem zobaczya, e si dopala jak trociny, a na kamieniach pieni si czerwona piana. Zrozumiaa, e Nessos j oszuka. Przeklinajc sw gupot pehna szybko posaca, by zawrci Lichasa, i zoya lub, e nie przeyje Heraklesa.2 c. Posaniec dotar za pno na Przyldek Kenejski. Herakles by ju w nowej koszuli i skada w ofierze dwanacie nieskazitelnych bykw jako pierwociny swych upw. cznie zaprowadzi do otarza stado liczce sto gw byda. La wanie wino na otarze i wrzuca kadzido do ognia. Wtem krzykn gono, jakby go poksa w. Pod wpywem aru roztopi si jad Hydry w krwi Nessosa, rozlewajc si po caym ciele Heraklesa i zerajc je do koci. Wkrtce bl sta si nie do zniesienia; Herakles cierpic straszliwie i jczc przewrci otarze. Prbowa zerwa koszul, ale tak mocno si przylepia, e odrywa j razem z kawakami ciaa, odsaniajc koci. Krew

145.c-145.g jego wrzata i pienia si jak woda rdlana, gdy wQy si do niej rozpalone do czerwonoci elazo. Skoczy do najbliszej rzeki, ale jad pali jeszcze silniej; wody te odtd s gorce i otrzymay nazw Termopylaj, czyli "gorce przejcie".3 d. Miotajc si po grach, wyrywajc drzewa z korzeniami, Herakles napotka przeraonego Lichasa ukrytego w szczelinie skalnej. Na prno usiowa si wytumaczy Lichas ; Herakles chwyei go, zakrci nim trzykrotnie mynka nad gow i wrzuci do Morza Eubejskiego. Tutaj zosta przemieniony w ska o ludzkich ksztatach wystajc troch ponad falami, ktr eglarze zw Lichasem. Boj si stpn na ni, poniewa wierz, i obdarzona jest czuciem. Przygldajca si daleka armia wzniosa okrzyk aobny, nikt jednak nie mia podej bliej, w kocu Herakles, skrcajc si z blu, wezwa Hyllosa i kaza mu zaprowadzi si w jakie miejsce, gdzie mgby umrze w samotnoci. Hyllos zaprowadzi go do podna gry Ojty w Trachis (okolica synca z biaego ciemiernika), w miejsce, ktre ju wczeniej wyrocznia delficka wskazaa Likymniosowa i Jolaosowi przepowiadajc, e tu wanie umrze ich przyjaciel.4 e. Dejanira przeraona wieciami powiesia si czy te, jak mwi inni, przebia serce sztyletem w maeskim ou. Herakles myla tylko o tym, jakby j ukara przed sw mierci, kiedy jednak Hyllos zapewni go o jej niewinnoci, czego dowioda zreszt samobjstwem, wybaczy jej, westchn i wyrazi yczenie, by Alkmena i v#,szyscy jego synowie zebrali si dla wysuchania ostatniej woli. Alkmena jednak bya wwczas w Tirynsie z kilkorgiem jego dzieci, prawie caa za reszta osiedlia si w Tebach. Mg wic t Iko H llosowi ujawni spenione teraz proroctwo Zeusa: "Nigdy ywy yowiek nie zabije Heraklesa. Nieywy wrg bdzie przyczyn jego zguby." Po czym Hyllos poprosi o wskazwki i usysza: "Przysignij na gow Zeusa, e zaprowadzisz mnie na najwyszy szczyt grski i tam, nie opakujc, spalisz na stosie z gazi dbowych i pni mskiej dzikiej oliwki. Przysignij te, e polubisz Jole, gdy tylko dojdziesz do penoletnoci." Hyllos obieca, e speni te dania, chocia by nimi zgorszony.5 f. Po zakoczeniu przygotowa Jolaos i towarzysze odeszli na stron, Herakles za wdrapa si na stos i kaza go rozpali. Nikt jednak nie omieli si wykona rozkazu, a wreszcie przechodzcy przypadkowo pasterz eolski imieniem Pojas kaza Filoktetesowi, swemu synowi spodzonemu z Demonass, by speni yczenie Heraklesa. Wdziczny Herakles podarowa Filoktetesowi swj koczan, uk i strzay, a kiedy pomienie zaczy liza stos, rozpostar na szczycie lwi skr i pooy si na niej, podkadajc sobie pod gow pak. Wyglda na tak szczliwego, jak uwieczony go otoczony kubkami wina. Wtedy z nieba uderzyy pioruny i w mgnieniu oka zamieniy stos w pop.6 g. Zeus na Olimpie uradowany by, e jego ukochany syn zachowa si tak

145.g-145.k zlachetnie. "Niemiertelna cz Heraklesa - oznajmi - jest wolna od mierci i wkrtce powitam go w tych szczliwych stronach. I jeli nawet

znalazby si jaki bg lub bogini nie odnoszcy si z entuzjazmem do jego deifikacji, to i tak bd musieli si z ni pogodzi! " Wszyscy Olimpijczycy wyrazili zgod, a Hera przekna obraz tak niedwuznacznie skierowan pod jej adresem, poniewa zdya ju si upewni, e Filoktetes za swj miosierny uczynek zostanie poksany przez mij lemnijsk. ' h. Pioruny pochony mierteln czstk Heraklesa. Teraz ju nie by podobny do Alkmeny, lecz jak w, ktry zrzuci skr, ukaza si w caym majestacie swego niebieskiego ojca. Spowity w obok, znik z oczu towarzyszy i przy akompaniamencie oskotu grzmotw Zeus unis go do nieba na rydwanie zaprzonym w cztery konie. Tam Atena wzia go za rk i uroczycie przedstawia bogom.' i. Zeus postanowi, e Herakles zostanie jednym z dwunastu Olimpijczykw, ale przykro mu byo wypdza kogokolwiek z istniejcego grona, by zrobi miejsce dla swego syna. Namwi wic Her, by adoptowaa Heraklesa w uroczystoci ponownych narodzin; musiaa pooy si do ka, udajc pog, po czym wyprowadzi go spod swej spdnicy - jest to rytua adopcyjny stosowany dotd u wielu barbarzyskich plemion. Odtd Hera uwaaa Heraklesa za swego syna i nikogo poza Zeusem tak nie kochaa. Wszyscy niemiertelni powitali go radonie, a Hera wydaa za niego sw liczn crk Hebe, ktra urodzia mu Aleksjaresa i Aniketosa. Zasuy sobie prawdziwie Herakles na wdziczno Hery zabijajc podczas buntu olbrzymw Pronomosa usiujcego j zgwaci.s j. Herakles zosta odwiernym niebieskim i niestrudzenie stoi przed nasta# 9 niem nocy u bram Olimpu czekajc na powrt Artemidy z polowania. Wita j wesoo, znosi z rydwanu stosy zwierzyny, marszczc tylko brew i z niezado-

## "' ` woleniem kiwajc palcem, kiedy natrafi na niewinne kozice czy zajce. "Zabijaj dziki - powiada - ktre tratuj plony i rani drzewa w sadach, zabijaj byki, lwy i wilki mordujce ludzi! Ale kozice i zajce adnej nam krzywdy nie wyrzdziy!" Potem zdziera z upolowanej zwierzyny skr i zjada smakowite kawaki mia.9 Kiedy niemiertelny Herakles ucztuje przy boskim stole, jego miertelna zjawa krci si po Tartarze wrd kwilcych mx. zmarych z napitym ukiem i strza w pogotowiu. Przez rami przewieszony ma zoty pas zdobiony w straszliwe wzory z lww, niedwiedzi, dzikw i scen bitewnych oraz rzezi.lo k. Po powrocie Jolaosa i jego towarzyszy do Trachis, Menojtios, syn Aktora, ofiarowa barana i dzika Heraklesowi i ustanowi jego kult jako ' herosa w Opos Lokryjskim. Wkrtce Tebaczycy poszli w jego lady, ale Ateczycy pod przewodem ludu Maratonu pierwsi uczcili go jako boga i teraz caa ludzko wzia z nich szlachetny przykad.l1 Fajstos, syn Heraklesa, :

145.k-145.1 stwierd#i, e mieszkacy Sykionu skadaj jego ojcu cze nalen herosowi,

on jednak stanowczo si domaga, by Heraklesowi skadano ofiary nalene bogu; tote dotd mieszkacy Sykionu po zabiciu jagnicia i spaleniu udcw na otarzu Heraklesa-boga, cz misa powicaj Heraklesowi-herosowi. W Ojcie czczony jest pod imieniem Kornopiona, poniewa odpdzi szaracz, ktra miaa spa na to miasto, natomiast Jonowie w Erytraj czcz go jako Heraklesa Ipoktonosa, poniewa wytpi ipes, robaki niemal wszdzie atakujce winn latorol. 1. Tyryjski posg Heraklesa stojcy obecnie w jego kaplicy w Erytraj przedstawia podobno Heraklesa Daktyla. Posg znaleziono na tratwie pyncej po Morzu Joskim za przyldkiem Mesate, rwno w poowie drogi midzy portem Erytraj i wysp Chios. Mieszkay obu miejscowoci ze wszystkich si starali si przecign tratw na swoj stron, ale nic z tego nie wyso. W kocu niewidomy rybak z Erytraj imieniem Formion mia sen, w ktrym zostao mu objawione, e niewiasty z Erytraj musz obci swe warkocze, uple z nich sznur i wtedy mczyznom uda si przycign tratw. Kobiety trackiego klanu, ktry osiedli si w Erytraj, speniy posusznie polecenie i tratw przycignito do brzegu. Tylko ich potomkowie maj prawo wchodzi do wntrza kaplicy, gdzie sznur spoczywa. Formion odzyska wzrok i zachowa go do mierci. 1. Sofokles, Trachinki, 298 i 752-754; Apollodoros, II.7.7; Diodor z Sycylii, IV.38. 2. Sofokles,1#-achinki, 460-751; Hyginus, Fabulae, 36. 3. Sofnkles, Trachinki, 756 i nast. ; Nonnos, Westermanna Mytographi Graeci: Appendix Narrationum, XXVIII.R.; Tzetzes, O Likofronie, 50-51. 4.Owidiusz, Przemiany, IX.155 i nast. ; Hyginus, Fabulae, 36; Sofokles, Trachinki, 783 i nast.; Apollndorns, II.7.7; Pliniusz, Historia naturalna, XXV.21; Diodor z Sycylu, IV.38. 5. Apnllodoros, loc. cit.; Sofokles, Trachinki, nd 912 do koca. 6. Dindor z Sycylii, loc. cit.; Hyginus, Fabulae,102 ; Owidiusz, Przemiany, IX.299 i nast. 7. Owidiusz, Przemiany, IX.241-273; Apollodnros, loc. cit.; Hyginus, loc. cit.; Pauzaniasz, III.18.7. 8. Diodor z Sycylii, IV.39; Hezjnd o Onomakritosie, Fragment, wyd. Evelyn-White s. 615-616, wyd. Loeb ; Pindar, Ody istmijskie, IV. 5 9, i Ody nemejskie, X.18 ; Apnllodnros, loc. cit.; Sotas z Bizancjum cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie,1349-1350. 9. Kallimach, Hymn do Artemidy,145 i nast. 10. Homer, Odyseja, XI.601 i nast. 11. Diodor z Sycylii, IV.39; Pauaniasz, I.15.4. 12. Pauzaniasz, II.10.1; IX.27.5 i-VII.5.3; Strabon, XIII.1.64.

1. Przed zoeniem w ofierze, a co za tym idzie, uiemiertelnieniem witego krla - podobnie jak Kalipso obiecaa uniemiertelni O#seusza (zob.170w) - krIowa prawdopodnbnie zdzieraa z niego szaty i regalia. Nie dowiadujemy si tutaj, jak go biczowano i kaleczonn przed oeniem na stosie, na ktrym mia zdoby niemiertelno, ale naley przypuszcza, e na obrazach

145.1-145.5 stanowicych rdn niniejszej opowieci przedstawiony by jako okrwawiony i umczony czowiek z tx'udem nakadajcy bia peienn koszul, oznaczaje, e jest powicony bogini mierci. 2. Legend o mierci Heraklesa na Przyczku Kenajskim pogodzonn z opnwieci, e zmar na grze Ojcie, gdzie, jak wynika z c,dnalezinnych napisw i statuetek, witegn krla palonn w postaci kuky przez#wiele stuleci po zaprzestaniu palenia ywego czowieka. Dbina jest stosownym drzewem na stos pndezas letniego przesilenia; dzika nliwka jest drzewem noworocznym kiedy krl rozpoczyna swe panowanie od przepdzenia ducha starego roku. Pojas czy Filoktetes rozpalajcy ognisko jc:st zaslpc i nastpc krla; dziedziczy po nim zbrnj i oew tym wietle naley <idezy-ta maiestwo Jole i Hyllosa - a po zakoezeniu rnku ginie od ukszenia wa. 3. Dawniej dusza Heraklesa udawaa si do Raju Zachodniego Hespex-S,d lub do srebrnego zamku Wiatru Pnocnego, zwanego Corona Borealis - jest to legenda, ktr Pindar wczy przez nieporozumienie dn relacji o trzeciej pracy (zob.125k). Dopuszezenie go do niebios olimpijskich, gdzie jednak nigdy nie ntrzyzna swe#o miejsca midzy dwunastoma bogami, jak to si udao Dioniznsowi (zob. 27.5), jest koneepej pniejsz. By moe wynika ona z mylnego odezyt,ania witegn obrazu, z ktrego rwnie wydedukowano maestwn Peleusa i Tetydy (zob. 81.1-5), tak zwane porwanie Ganimedesa (zob. 29.1) i nadaniezbrni Heraklesnwi (zob.123. I). Na obrazie tym widniaa bodaje Atena lub Hebe jako.moda krlowa i oblubienica przedstawiajca krla dwunastu wiadkorn ich witego maestwa, z ktxych kady reprezentowa klan lub konfederacj religijn, lub te jeden z miesicy witego roku. Kr1 ponownie przychodzi na wiat bd tn urodznny przez knby, bd te (jak w danym wypadku) przez kobiet. Herakles w'ystpuje jako odwierny niebieski, poniewa umar podezas letniego przesilenia - rok zosta tu przyrwnany do dbowych drzwi na zaw iasach, otwieranych na ncie podezas letniego przesilenia, a nastpnie z wolna zamykanych, w miar jak dnia zaczynao ubywa (White Goddess, s. 175-177). Otrzymanie godnoci penego olimpijezyka uniemoliwi mu, jak si zdaje, Homer; w Odysei odnntowana jest jego nbecno w Tartax'ze. 4. Jeli statua erytrejska Heraklesa bya pochodzenia tyryjskiego, wwezas sznur w wit5,ni winien by spleciony nie z wosw niewiecich, lecz z wosw ucitych witemu krlowi przed mierci podezas zimowego przesilenia - tak jak Dalila cia wosy Samsona, herosa soca z Tyru. Podobnego herosa soca skaday w ofierze kobiety trackie, ktre przyjy jego kult (zob. 28.2). Statu przywieziono prawdopodobnie na tratwie, by unikn konsekracji statku handlnwego, ktry w takim wypadku trzeba by byo wycofa z eglugi. "Ipoktonos" jest by moe miejscowym wariantem bardziej rozpnwszechnionego tytuu "Ofioktonos" - "zabijajcy we". Odnowienie przez mier jak "w, ktry zrzuca skr", jest figur retoryczn zapoycznn z egipskiej Ksigi zmarych. Uwaann bowiem, e we zrzucajc skr unikaj staroci, jako e w greckim jzyku "skr wa" i "staro" okrela si tym samym sowem geros (zob.160.11). Herakles wjeda do nieba na rydwanie zaprzonym w cztery konie jakn heros soneczny i patron Igrzysk Olimpijskich. Kady z koni reprezentuje jeden rnk z czterech lat upywajcych midzy Igrzyskami albo jedn z pr rnku oddzielonych przesileniami i zrwnaniami. Kwadratowy wizerunek soca czezonego jako Herakles Zbawca znajdowa si w sanktuarium Wielkiej Bogini w Megalopolis (Pauzaniasz, VIII.31.4). By to prawdopodobnie staroytny otarz, podnbnie jak graniaste blnki znalezinne w paacu w Knossos oraz gaz na zachodnim dziedzicu paacu w Fajstos. 5. Hebe, narzeczona Heraklesa, moe nie bya bogini modnci, lecz bstwem wspomnianym w 48 i 49 Hymnie orfickim jako Hipta, Matka Ziemia, opiekunka Dionizosa. Proklos utrzymuje

(Przeciw Timajosowi, II.124c), e nosia go na gowie w sicie. Hipt cz z Zeusem Sabazjosem (zob. 27.3) dwa wezesne napisy z Majonii, zamieszkanej podwezas przez szezep lid-frygijski, profesor Kretsehmer za utosamia j z mitask bogini Hepa, Hepit lub Hepe, wspomnian w tekstach z Bogazky i sprowadzon prawdopodobnie do Majonii z Tracji. Jeli Herakles

145.5-146.c

481

polubi t #ulanie Hebe, wwczas mit odnosi si do Heraklesa, ktry dokona wielkich dzie we Frygii (zob. 131h), Myzji (zob. 131e) i Lidii (zob. 136a-f); mona go zidentyfikowa z Zeusem Sabazjosem. Hipta znana bya na caym rodkowym Wschodzie. Rzeba sk#lna w Hattusas w Likaonii (zob.13.2) przedstawia j siedzc na grzbiecie lwa przed zalubinami z hetyckim bogiem burzy. Zwie si tu Hepatu, co podobno jest sowem hurryjskim, a profesor B. Hrozny ( Civiliza tion of the Hittites and Subareans, rozdz. 25) zrwnuje j z Haww, , ,Matk Wszystkiego, co yje", wystpujc w Ksidze Rodzaju jako Ewa. Hrozny wspomina kanaanickiego ksicia Jerozolimy, Abdihep. Adam, ktry polubi Ew, by opiekuczym herosem Jerozolimy (Hieronim, Komentarz do "Listu do Efezjan", V.15).

146 DZIECI HERAKLESA a. Alkmena, matka Heraklesa, udaa si do Tirynsu zabierajc ze sob kilku jego synw. Reszta pozostaa jeszcze w Tebach i Trachis. Eurysteus postanowi wypdzi ich z wszystkich ziem greckich, zanim dorosn i go obal. W posaniu do Keyksa zada wydania nie tylko Heraklidw, lecz rwnie Jolaosa, caego domu Likymniosa i arkadyjskich sojusznikw Heraklesa. Nie do silni, by stawi czoo Eurysteusowi, opucili jak jeden m TrachisKeyks tumaczy si, e nie moe udzieli im pomocy - i odwiedzili prawie wszystkie wiksze miasta greckie jal#o bagalnicy, proszc o udzielenie im gociny. Tylko Ateczycy pod wodz Tezeusza omielili si sprzeciwi woli Eurysteusa; wzio gr wrodzone im poczucie sprawiedliwoci, kiedy zobaczyli Heraklidw siedzcych przy Otarzu Litoci.l b. Tezeusz osiedli Heraklidw i ich towarzyszy w Trikorytos, miecie zialecym do ateskiej tetrapolii, i nie wyda ich Eurysteusowi, co stao si powodem pierwszej wojny midzy Atenami i Peloponezem. Kiedy bowiem wszyscy Heraklidzi doroli, Eurysteus zebra armi i ruszy przeciw Atenom. Dowdcami poczonych si Ateczykw i Heraklidw zostali Jolaos, Tezeusz i Hyllos: niektrzy jednak twierdz, e w tym czasie Demofont wstpi ju na tron po Tezeuszu. Poniewa wyrocznia oznajmia, e Ateczycy zostan pokonani, jeli jedno z dzieci Heraklesa nie umrze dla wsplnej sprawy, Makaria, jedyna crka Heraklesa, zabia si pod Maratonem, nadajc w ten sposb swe imi rzece Makaria.z c. Ateczycy, dotd jeszcze szczyccy si tym, e zaopiekowali si Heraklidami, pokonali Eurysteusa w walnej bitwie i zabili jego synw: Aleksandra, Ifimedonta, Eurybiosa, Mentora. oraz Perimedesa, a poza tym wielu jego

sojusznikw. Eurysteus uciek na swym rydwanie cigany przez Hyllosa, ktry dopad go przy Skaach Skiroskich i tam uci mu gow. Alkmen# wydubaa Eurysteusowi oczy. W pobliu pokazuj jego grb.3 Niektrzy jednak twierdz, e to Jolaos wzi go do niewoli w pobliu Ska Skiroskich,

31# Mity g<#

482 nim,

146.c -146.f zawiz do Alkmeny, ta za kazaa go straci. Ateczycy wstawili si za ale na prno, a przed wykonaniem wyroku Eurysteus paczc z

wdzicznoci obieca, e nawet po mierci da im dowody swej niezomnej przyjani i pozostanie przysigym wrogiem Heraklidw. "Tezeuszu! - zawoa. - Nie ofiaruj libacji ani krwi na moim grobie; nawet bez tych ofiar obiecuj ci, e wypdz wszystkich nieprzyj aci z Attyki ! '' Zosta potem city i pochowany przed sanktuarium Ateny w Pellene, w poowie drogi midzy Atenami i Maratonem. Zupenie odmienna wersja gosi, e Ateczycy pomagali Eurys- # teusowi w walce stoczonej pod Maratonem przeciw Heraklidom. Jolaos mia uci mu gow w pobliu rda Makarii, obok gocica rydwanw, pochowa j w Trikorytos, a ciao odesa do Gargettos.4 d. Hyllos i Heraklidzi, ktrzy zdyli osiedli si przy Bramie Elektryjskiej w Tebach, wtargnli na Peloponez zagarniajc wszystkie miasta, dziki niespodziewanemu atakowi. Kiedy jednak w rok potem wybucha zaraza i wyrocznia oznajmia: "Heraklidzi powrcili przed czasem! ", Hyllos wycofa si do Maratonu. Posuszny ostatniej woli ojca, polubi Jole i zosta adoptowany przez Dora Ajgimiosa. Teraz z kolei uda si do wyroczni delfickiej, by si dowiedzie, kiedy nastpi "waciwy czas", i usysza, e ma poczeka do " trzeciego plonu". Sdzc, e oznacza to trzy lata, przeczeka je, po czym znowu wyruszy. Na Przesmyku spotka Atreusa, ktry w tym czasie zasiad na tronie mykeskim i jecha na czele armii achajskiej.5 e. Dla uniknicia niepotrzebnego rozlewu krwi Hyllos owiadczy, e stoczy pojedynek z jednym przeciwnikiem rwnym mu rodem. "Jeli zwycipowiedzia - niechaj tron i krlestwo bd moje. Jeli zostan pokonany, my, synowie Heraklesa, nie wrcimy t drog przez nastpnych lat pidziesit."

Wyzwanie przyj Echemos, krl Tegei, i pojedynek odby si na granicy koryncko-megaryjskiej. Hyllos zgin i zosta pochowany w miecie Megarze. Heraklidzi za uszanowali postawione przez niego warunki i wrcili raz jeszcze do Trikorytos, stamtd za do Dorydy, gdzie zadali od Ajgimiosa czci krlestwa, ktr ojciec mu powierzy. Na Peloponezie pozostali jedynie Likymnios i jego syn oraz syn Heraklesa, Tlepolemos, ktrych poproszono, by osiedlili si w Argos. Apollo Delficki spotykajcy si ju od dawna z zarzutami, e udziela niesusznych porad, wyjani, e "trzeci plon" oznacza trzecie pokolenie.s f. Alkmena wrcia do Teb i kiedy umara tam w pnym wieku, Zeus kaza Hermesowi wykra jej ciao z trumny, w ktrej Heraklidzi nieli j do grobu. Hermes speni wol Zeusa zastpujc sprytnie kamieniem zwoki, ktre przenis na Wyspy Bogosawionych. Tutaj Alkmena, wskrzeszona i odmodzona, polubia Radamantysa. 'Z#mczasem Heraklidzi, uginajc si pod zbyt wielkim ciarem trumny, otworzyli j i zobaczyli, e padli ofiar oszustwa. Ustawili kamie w witym gaju w pobliu Teb, gdzie obecnie Alkmena czczona jest jako bogini. Niektrzy jednak uwaaj, e polubia Radamanty-

146.f-146.k

483

sa w Okal#aj jeszcze przed mierci, a jeszcze inni, e zmara w Megarze, gdzie dotd pokazuj jej grb po drodze z Argos do Teb; dodaj jeszcze, e kiedy midzy Heraklidami wybuch spr, czy zanie zwoki z powrotem do Argos, czy te i dalej, wyrocznia delficka doradzia, by pochowali je w Megarze. Jeszcze jeden tak zwany grb Alkmeny pokazuj w Haliartos.' g. Tebaczycy uczcili Jolaosa kaplic herosa w pobliu kaplicy Amfitriona. Kochankowie lubuj tam sobie wierno przyzywajc na wiadka Heraklesa, chocia przyznaje si powszechnie, e Jolaos zmar na Sardynii.s li. W Argos Tlepolemos nieumylnie zabi wego ukochanego dziadka-wuja Likymniosa. Bi wanie niewolnika pak z drzewa oliwnego, kiedy Likymnios, stary ju i lepy, wpad midzy nich i otrzyma cios w gow. Pozostali Heraklidzi grozili Tlepolemosowi mierci, wybudowa wic flot, zebra znaczn liczb towarzyszy i za rad Apollina uciek na Rodos, gdzie osiedli si po dugiej i bardzo uciliwej wdrwce.9 W owych czasach na Rodos mieszkali osiedlecy greccy, nad ktrymi panowa Triops, syn Forbasa, ktry za zgod Tlepolemosa podzieli wysp na trzy czci i mia podobno zaoy miasta Lindos, Jalysos i Kamejros. Zeus upodoba sobie jego lud i obdarzy bogactwami. W pniejszym czasie Tlepole#Zos popyn do Troi z flot zoon z dziewiciu rodyjskich okrtw.lo

i. Herakles spodzi jeszcze innego Hyllosa#z nimf wodn Melite, crk boga rzecznego Ajgajosa w krainie Feakw. Uda si tam po zabiciu swych dzieci sdzc, e oczyci go krl Nauzitoos i Makris, piastunka Dionizosa. By to w Hyllos, ktry wyemigrowa nad Morze Kronijskie z licznymi osiedlecami Feakami i nada swe imi Hyllejczykom.ll j. Najmodszym ze wszystkich Heraklidw by podobno atleta z Tazos, Teagenes, ktrego matk nawiedzi pewnej nocy w wityni Heraklesa kto, kto wyda si jej mem, kapanem Heraklesa, a kto okaza si samym bogiem.lz k. W czwartym pokoleniu Heraklidzi odzyskali w kocu Peloponez pod dowdztwem Temenosa, Kresfontesa i blinit Proklesa i Eurystenesa po zabiciu krla Tizamenosa z Myken, syna Orestesa. Powiodoby im si wczeniej, gdyby jeden z ich ksit nie zamordowa Karnosa, poety akarnanijskiego, kiedy ten zjawi si piewajc profetyczne wiersze; wzili go za czarownika nasanego na nich przez Tizamenosa. Heraklidzi zostali ukarani za to witokradztwo: flota ich zatona, a gd rozproszy armi. Wyrocznia delficka doradzia, by "wygnali morderc na lat dziesi i na jego miejsce jako przewodnika wybrali Triopsa". Mieli ju zamiar posa po Triopsa, syna Forbasa z Rodos, kiedy Temenos dostrzeg etolskiego wodza imieniem Oksylos, ktry wanie odpokutowa jakie zabjstwo udajc si na jednoroczne wygnanie w Elidzie i jecha na koniu o jednym tylko oku. Ot Triops znaczy "o trzech oczach". Temenos naj go wic za przewodnika i po wyldowan#u wraz ze swymi krewniakami Heraklidami na przeciwnym brzegu Elidy podbi wkrtce cay Peloponez i podzieli ziemi drog losowania. Cz oznaczona ab oznaczaa Argos i przypada Temenosowi, cz oznaczona wem oznaczaa Spart i przypada bliniakom Proklesowi i Eurystenesowi, cz za oznaczona lisem oznaczaa Messene i przypada Kresfontesowi.13 1.Sofokles, Trachinki, 1155; Hekatajos, cyt. przez Longinosa, De sublimitate, 29; Diodor z Sycylii, IV.57; Apollodoros, I1.8.1; III. 7.1; Pauzaniasz,1.32.5. 2.Diodor z Sycylii, loc. cit.; Apollodoros, I1.8.1; Pauzaniasz, loc. cit.; Ferekydes cyt. przez Antoninusa Liberalisa, Przemiany, 33; Zenobiusz, Przysowia, II.61. 3.Lizjasz. II.11-16; Izokrates, Panegiryk,15-16; Apollodoros,11.8.1; Diodor z Sycylii, loc. cit.; Pauzaniasz, I.44.14. 4. Eurypides, Heraklidzi, 843 i nast.; 928 i nast.;1026 i nast.; Strabon VIII.6.19. 5. Ferekydes cyt. przez Antoninusa Liberalisa, Przemiany, 33; Strabon, IX.40.10. 6. Pauzaniasz, I.44.14 i 41.3; Diodor z Sycylii, IV.58; Apollodoros, II.81.2. 7. Diodor z Sycylu, loc, cit.; Apollodoros,11.4.11; III.1.2; Pauzaniasz,1.41.1; Plutarch, Lizander, 28. 8. Pindar, Odypytyjskie, IX.79 i nast.; Plutarch, Omioci,17; Pauzaniasz, IX.23.1. 9. Homer, Iliada,II.653-670; Apollodoros, II. 8.2; Pindar, Odyolimpijskie,VII.27 i nast. 10. Diodor z Sycylii, IV.58; Homer, loc. cit.; Apo#odoros, Epitome, II1.13. I1. Apoloniusz z Rodos, IV.538 i nast. 12. Pauzaniasz, V1.11.12. 13. Apollodoros, II.8.2-5; Pauzaniasz, II.18.7; I11.13.4; V.3.5-7 i VII1.5.6; Strabon, VIII.3.33; Herodot, V1.52.

l. Katastrofalny najazd barbarzyskich patriarchalnych grali ze rodkowej Grecji na

Peloponez mykeski, ktry wedug Pauzaniasza (IV.3.3) i Tukidydesa nastpi okoo roku 1100 przed Chr., zwany by inwazj doryck, poniewa przywdcy pochodzili z maego pastwa Dorydy. Liga Dorycka skadaa si z trzech plemion: Hylleidw, ktrzy czcili Heraklesa, Dymanw ("tych, ktrzy wkraczaj"), ktrzy czcili Apollina, i Pamfilw ("ludzi z wszystkich plemion"), ktrzy czcili Demeter. Zawadnwszy poudniow Tesali Dorowie prawdopodobnie zawarli sojusz z Ateczykami, zanim podjli natarcie na Peloponez. Pierwsza prba si nie powioda, chocia Mykeny zostay spalone okoo 1100 roku przed Chr., ale w sto lat pniej podbili wschodnie i poudniowe rejony, zniszczywszy uprzednio ca staroytn kultur Argolidy. Najazd ten zapocztkowa redniwiecze greckie i spowodowa emigracj z Argolidy na Rodos, z Attyki na joskie wybrzee Azji Mniejszej, a take z Teb na Sardyni. 2. Pochowanie gowy herosa w strategicznym punkeie jest rozpowszechnionym mitem. Tak wic wedug Mabinogion gowa Brana zostaa zakopana na wzgrzu Tower, by strzega Londynu przed najazdem od strony Tamizy. Wedug Ambroego (Listy, VII.2) gowa Adama zostaa pochowana na Golgocie, by chroni Jerozolim od pnocy. Ponadto Eurypides (Rezos, 413-415) kae Hektorowi owiadczy, e nawet duchy cudzoziemcw mog by duchami opiekuczymi miasta Troi (zob. 28. 6): Trikorytos i Gargettos le w ciasnych wwozach zamykajcych dostp do Attyki. Jolaos cigajcy Eurysteusa obok Ska Skiroskich jest bodaje zapoyczeniem z tego samego obrazu, ktry zasugerowa mit o Hippolitosie (zob. lOlg). 3. Krajem Feakw (zob.170y) bya Korkyra lub Drepane, obecie Korfu. Wpobliu znajdowaa si wita wysepka Makris (zob. 154a). Morzem Kronijskim bya Zatoka Fiska skd prawdopodobnie pochodzi bursztyn potrzebny do korkyryjskiego przedsiwzicia - Korkyra zostaa powizaria z wypraw Argonautw po bursztyn d kracowych rejonw Adriatyku (zob. 148.9):

4. Triops, grecki kolonista z Rodos, jest maskulinizacj staroytnej potrjnej bogini Danae, czyli Dam-kiny, od ktrej trzech postaci otrzymay swe nazwy Lindos, Jalysos i Kamejros. Wedug innej wersji miasta te zostay zaoone przez Telchinw (zob. 54a) lub te przez Danaoa (zob. 60d). 5. Poniewa Alkmena by to tytu Hery, nie ma nic dziwnego w tym, e powicono jej wityni. 6. Polignotos na swym synnym obrazie w Delfach przedstawi Menelaosa z godem wa na tarczy (Pauzaniasz, X.26.3) - prawdopodobnie wa wodnego Sparty (zob.125.3). Lis pomg # herosowi meseskiemu Aristomenesowi uciec z jamy, do ktrej wrzucili go Spartanie (Pauzaniasz, IV.18.6); bogini za jako liszka bya powszechnie znana w Grecji (zob. 49.2 i 89.8). aba zostaa emblematem argiwskim prawdopodobnie nie tylko dlatego, e uchodzia za stworzenie niebezpieczne i wywoujce nabony lk w kadym, kto na ni spojrzy (Pliniusz, Historia naturalna, XXXII.18), lecz rwnie dlatego, e Argos nazywao si pierwotnie Foronikon (zob. 57a) ; w alfabecie zgoskowym, ktry poprzedzi pniejszy alfabet w Argos, rdzenie PHRN mona byo wyrazi przez ropuch, phryne.

147 LINOS

a. Dziecicia Linos z Argos nie naley myli z Linosem, synem Ismeniosa, ktrego Herakles zabi lir. Zdaniem Argiww Psamate, crka Krotoposa, urodzia Linosa Apollinowi i obawiajc si gniewu ojca porzucia niemowl na grze. Znaleli je i wychowali pasterze, ale potem rozszarpay chopca rumaki Krotoposa. Poniewa #samate nie umiaa ukry alu, Krotopos szybko si domyli, e Linos by jej sy#em, i skaza j na mier. Za t podwjn zbrodni, Apollo ukara Argos zsyajc harpi imieniem Pojne, ktra porywaa mae dzieci, a pewnego dnia niejaki Korojbos podj si jej zgadzenia. Miasto dotkna wwczas zaraza i nic nie wskazywao na to, e ustpi. Wwczas Argiwowie zwrcili si o rad do wyroczni delfickiej, ktra polecia przebaga Psamate i Linosa. Zoono wic ofiary ich duchom, kobiety i dziewczta pieway treny aobne, dotd nazywane linoi, a poniewa Linos wychowa si wrd jagnit, wito nazwano Arnis, miesic za, w ktrym wito przypadao - Arnejos. Zaraza jednak nadal szalaa. Wreszcie Korojbos uda si do Delf i wyzna, e Pojne zostaa zabita. Pytia nie pozwolia mu wrci do Argos i powiedziaa: "Zabierz mj trjng i wybuduj wityni Apollinowi w tym miejscu, gdzie trjng wypadnie ci z rk! " Zdarzyo si to na grze Geranei. Tam wic wystawi najpierw wityni,a potem zaoy miasto Tripodiskos, gdzie te zamieszka. Grb jego pokazuj na rynku w Megarze otoczony grup rzeb przedstawiajcych zabjstwo Pojne: najstarsze rzeby tego rodzaju zachoway si dotd w Grecji.l Drugi Linos bywa nazywany niekiedy Ojtolinosem i harfiarze opakuj go podczas uczt.2 146.4 -147.a 485

486

147.b-147.2

b. Trzeci Linos ley rwnie pochowany w Argos. By poet. Niektrzy uwaaj go za syna Ojagrosa i muzy Kaliope, a wic za brata Orfeusza. Inni nazywaj go synem Apollina i muzy Uranii lub Aretuzy, crki Posejdona, lub te Hermesa i Uranii. Jeszcze inni utrzymuj, e by synem Amfimarosa, syna Posejdona, i Uranu, a s i tacy, ktrzy opowiadaj, e by synem Magnesa i muzy Klio.3 Linos by najwikszym muzykiem wszystkich czasw i zabi go zazdrosny Apollo. Skomponowa ballady na cze Dionizosa i innych staroytnych herosw, po czym zapisa je w pelazgijskich literach; napisa rwnie poemat epiczny o stworzeniu wiata. Linos wynalaz rytm i melodi, posiada wszechstronn wiedz i uczy Tamyrisa i Orfeusza.4 c. Lament na mier Linosa sta si znany na caym wiecie i jest na przykad osnow egipskiej Pieni o Manerosie. Na grze Helikon, tu przed gajem muz, wyrzebiona jest podobizna Linosa na cianie maej groty, w ktrej skadane mu doroczne ofiary poprzedzaj. ofiary skadane muzom. Uwaa si oginie, e zosta pochowany w Tebach i e Filip, ojciec Aleksandra Wielkiego, po klsce Grekw pod Cheronej przenis jego koci do Macedonii zgodnie z otrzymanym we nie poleceniem. Pniej jed#ak mia inny sen i odesa je z powrotem.5 Pauzaniasz,1.43.7; Konon, Narrationes,19; Atenajos,111.99. Safona cyt. przez Pauzaniasza, IX. 29.3; Homer, Iliada, XV111.569-570; Hezjod cyt. przez Diogenesa Laertiosa, V111.1.25.

Apollodoros, 1.3.2; Hyginus, Fabulae, 161; Zawody Homera z Hezjodem, 314; Diogenes Laertios, Prooemion, 3; Pauzaniasz, IX.29.3; Tzetzes, O Likofronie, 831. #; Diodor z Sycylii, 111.67; Diogenes Laertios, loc. cit.; Hezjod cyt. przez Klemensa z Aleksandrii, Stromateis, I, s.121. Pauzaniasz. loc. cit.

1. Pauzaniasz czy mit o dzieciciu Linosie z mitem o Manerosie, egipskim duchu zboa, ktrego opiewano w pieniach aobnych podczas niw, ale Linos by prawdopodobnie duchem lnu (linos) sianego na wiosn i zbieranego w lecie. Matk jego bya Psamate, poniewa wedug Pliniusza # (Historia rjaturalna, XIX.2) "len siano na piaszczystym gruncie". Dziadkiem i zabjc Linosa by Krotopos, albowiem - znowu zgodnie z Pliniuszem - knce dba lnu powyrywane z korzeniami wywiesza si pod goym niebem, po czym midli. Ojcem jego by Apollo, ktrego kapani nosili lniane koszule i ktry by patronem wszelkiej muzyki greckiej. Rozszarpanie Linosa przez r# psy odnosi si zapewne do macerowania odyg lnu za pomoc elaznych toporw - procedur tak opisuje Pliniusz we wzmiankowanym ustpie. Frazer wysuwa hipotez, aczkolwiek.nie opart na przekonywajcych dowodach, e Linos jest greckim znieksztaceniem fenickiego ai lanu, "biada nam". Ojtolinos znaczy "stracony Linos". 2. Mit ten zosta jednak sprowadzony do znanego schematu historii dziecka porzuconego w obawie przed zazdrosnym dziadkiem i wychowanego nastpnie przez pasterzy. Wynikaoby z tego, e przemys lniany w Argolidzie wymar po doryckiej inwazji albo nie wytrzyma konkurencji z Egiptem, lub te z jednego i drugiego powodu. Mimo to nadal co roku piewano treny po Linosie. Upraw lnu prawdopodobnie wprowadzili Kreteczycy, ktrzy cywilizowali

Argolid. Sznur lniany w jzyku greckim oznaczony jest przez sowo merinthos, a wszystkie sowa z kocwkami -inthos s pochodzenia kreteskiego. 3. Korojbos po zabiciu Pojne ("kary") zakaza prawdpodobnie ofiarowywania dzieci podczas uroczystoci ku czci Linosa, zastpujc je ofiarami z jagnit, i rwnoczenie przemianowa miesic, kiedy one si odbyway, na "miesic jagnicia". Utosamiano go z Elejczykiem tego samego imienia, ktry zwyciy w biegu pieszym podczas pierwszej Olimpiady (776 przed Chr.) Tripodiskos nie ma bodaj adnych zwizkw z trjnogami, lecz pochodzi od sowa tripodizein, "pta trzykrotnie". 4. Poniewa zbiorom lnu towarzysz aobne pienia i rytmiczne mcenie i poniewa w czasie letniego przesilenia - sdzc z austriackich i szwabskich przykadw przytoczonych w Zotej gazi Frazera - modzie skakaa przez ognisko, by len rs wysoko, przyjto, e istnia jeszcze inny Linos, ktry osign wiek mski i zdoby saw wielkiego muzyka, wynalazcy rytmu i melodu. Matk tego Linosa bya muza, ojcem za Hermes Arkadyjski lub tracki Ojagros, czy te Magnes, eponimiczny protoplasta Magnezyjczykw. Nie by on Hellenem, lecz stranikiem przedhelleskiej kultury pelazgijskiej obejmujcej kalendarz drzew i legend o stworzeniu # wiata. Apollo, ktry nie tolerowa rywali w muzyce - czego dowid zabijajc Marsjasza (zob. 2 lf) - mia podobno zamordowa Linosa bez namysu. Nie jest to jednak wersja poprawna ; naley przypuszcza, e Apollo nie zamordowa Linosa, lecz go adoptowa. Pniejsza wersja, bardziej prawdopodobna, przypisuje mier Linosa Heraklesowi, patronowi barbarzyskich najedcw doryckich (zob.146.1 ). 5. Linos uchodzi za brata Orfeusza, poniewa spotka ich podobny los (zob. 28.2). W Alpach austriackich (informacje zawdziczam Margaricie Schon-Wels) nie dopuszcza si mczyzn do zbierania, suszenia, tuczenia, midlenia i przdzenia lnu. Gwnym duchem jest Harpatsch, straszliwa starucha o rkach i twarzy wysmarowanych sadz. Kobiety, ktre tuk len - zwane

Bechlerinnen - cigaj i chwytaj kadego mczyzn, ktry si przypadkiem zabka w ich grono. Ka mu si pooy na ziemi, przechodz przez niego, zwizuj mu rce i stopy, spowijaj we wkna lniane, twarz i rce nacieraj kujcymi padzierzami, po czym, nacierajc raz jeszcze kor zdart z powalonego drzewa, staczaj ze stoku gry. W pobliu Feldkirch ka winnemu naruszenia przepisw pooy si na ziemi,i tylko przechodz przeze, ale w innych miejscowociach rozpinaj mu rozporek i napychaj do spodni padzierzy; jest to zabieg tak_ bolesny, e ofiara musi ucieka co si. W pobliu Salzburga Bechl2rinnen cigaj takiemu mczynie spodnie i gro, e go skastruj; kiedy udaje mu si wyrwa z ich rk, oczyszczaj miejsce palc gazki i uderzajc sierpami o sierpy. 6. O tym, co si dzieje w izbach, gdzie przd len, nie wiemy wiele, poniewa kobiety nie chc na ten temat rozmawia; tyle tylko wiadomo, e piewaj pie aobn zwan Flachses Qual (Tortury Inu) lub Leinen Klage (Skarga Inu). Wydaje si wic, e podczas zbiorw lnu kobiety chwytay, gwaciy i rozszarpyway mczyzn, ktry reprezentowa ducha lnu. Poniewa jednak los taki spotka rwnie Orfeusza, przeciwnika skadania ofiar ludzkich i orgii seksualnych (zc,b. 28d), przedstawiano Linosa jako jego brata. Harpatsch jest postaci znajom; to przecie starucha-kuka niwna, przedstawicielka bogini ziemi. Sierpami uderza si tylko ku czci ksiyca: nie s one uywane przy zbieraniu Inu. Linosowi przypisuje si wynalezienie muzyki, poniewa te pieni aobne wkadane s w usta samego ducha lnu, a take poniewa niektre struny w lirze zrobione s z nitki lnianej. 147.2-147.6

148.a -148.f 148 ARGONAUCI SI ZBIERAJ a. Po mierci krla Kreteusa z Eolii Pelias, syn Posejdona, bdc w podeszym ju wieku odebra prawowitemu wadcy, swemu bratu przyrodniemu Ajzonowi, tron Jolkos: Gdy wyrocznia ostrzega go, e# zginie z rki potomka Ajolosa, Pelias wymordowa wszystkich znaczniejszych Eolw, ktrych mia ruszy. Oszczdzi tylko Ajzona, poniewa matk jego bya Z#ro, ale uwizi go w paacu i zmusi do zrzeczenia si tronu. b. Ajzon polubi Polimele, znan rwnie pod imieniem Perimede, Alkimede, Polimede, Polifeme, Skarfe lub Arne, ktra urodzia mu jedyneg syna Diomedesa.l Pelias zabiby dziecko bez litoci, ale Polimele woaa swe krewniaczki i razem opakiway niemowl, udajc, e urodzio si nieywe, po czym chykiem wyniosy je z miasta na gr Pelion, gdzie chopca wychowa centaur Chejron, jak to przedtem lub potem robi z Asklepiosem, Achillesem, Eneaszem i innymi sawnymi herosami.2 c. Druga wyrocznia ostrzega Peliasa przed mczyzn w jednym sandale i kiedy pewnego dnia podczas uroczystych ofiar skadanych Posejdonowi na brzegu morza spotka si z grup ksicych sojusznikw, wzrok jego pad na wysokiego modzieca magnezyjskiego o dugich wosach, ubranego w obcis skrzan tunik i skry tygrysie. Mia dwie wcznie o szerokich ostrzach, a na nogach tylko jeden sanda.3

d. Drugi sanda straci w botnistej rzece Anauros, mylnie przez niektryc#:t zwanej Euenos lub Enipeus, a stao si to, gdy spotka staruch proszc przechodniw, by przenieli j przez rzek. Nikt si nad ni nie zlitowa, a wreszcie mody cudzoziemiec szlachetnie zaofiarowa swe szerokie bary. Ugina si pod jej ciarem, bya to bowiem bogini Hera w przebraniu. Pelias rozgniewa Her nie skadajc nalenych jej ofiar, ona za postanowia si zemci.4 e. Kiedy wic Pelias zapyta obcesowo modzieca: "Kim jeste, kim by twj ojciec?", odpowiedzia, e Chejrn, jego przybrany ojciec, nazywa go Jazonem, lecz dawniej nazywano go Diomedesem, synem Ajzona. Pelias patrza na niego zowrogo i niespodziewanie zapyta: - Jak by postpi, gdyby wyrocznia oznajmia, e ktry z twoich ziomkw ma ciebie zabi? - Posabym go do Kolchidy po Zote Runo - odpowiedzia Jazon, nie wiedzc, e sowa te podpowiedziaa mu Hera. - A czy mog wiedzie, z kim mam zaszczyt rozmawia? f. Kiedy Pelias powiedzia, kim jest, Jazon bynajmniej si nie zlk. miao zada zwrotu tronu zagarnitego przez Peliasa, co prawda bez trzd i stad, a poniewa popar go stanowczo wuj Feres, krl Feraj,i Amataon, krl Pylos,

148.f-148.i

489

ktrzy przybyli, by uczestniczy w ofiarach, Pelias nie mia odmwi mu praw halenych z urodzenia. - Przedtem jednak - domaga si Pelias - musisz uwolni nasz ukochany kraj od klski! g. Jazon dowiedzia si wwczas, e Peliasa przeladuje duch Friksosa, ktry w poprzednim pokoleiu uciek z Orchomenos na grzbiecie boskiego barana, by unikn mierci ofiarnej. Skry si w Kolchidzie, gdzie po mierci odmwiono mu nalenego pochowku, wyrocznia delficka orzeka za, e kraina Jolkos, w ktrej osiedlio si wielu krewnych Jazona, nie zazna rozkwitu, dopki duch Friksosa nie wrci do kraju wraz ze Zotym Runem. Runo wisiao teraz na drzewie w gaju Aresa Kolchidzkiego, strzeone dzie i noc przez smoka, ktry nigdy nie pi. Pelias powiedzia, e chtnie ustpi tronu, zbyt wielkim ju ciarem bdcego dla starca, gdy tylko nabony ten uczynek zostanie speniony.5 h. Jazon nie mg odmwi. Rozesa wic heroldw na wszystkie dwory greckie wzywajc ochotnikw, ktrzy zechc towarzyszy mu w wyprawie. Nakoni rwnie Argosa Tespijczyka, by zbudowa dla niego okrt o pidziesiciu wiosach. Okrt wybudowano w Pegazaj z dobrze wysuszonego drzewa z gry Pelion, po czym Atena osobici# dopasowaa na dziobie, ,Argo" wieszcz belk, wycit z dbu w Dodonies powiconego jej ojcu, Zeusowi. i. W rnych czasach zestawiano rozmaite spisy Argonautw - jak nazywano towarzyszy Jazona - ale najbardziej godne zaufania rda podaj nastpujce imiona : Akastos, syn krla Peliasa Aktor, syn Dejona z Fokidy Admetos, ksi Feraj

Amfiaraos, wieszczek argiwski V#ielki Ankajos z Tegei, syn Posejdona May Ankajos, Lelegijczyk z Samos Argos Tepijczyk, budowniczy "Argo" Askalafos z Orchomenos, syn Aresa Asterios; syn Pelopidy Kometesa Atalanta z Kalidonu, dziewica-myliwy Augiasz, syn krla Forbasa z Elidy Butes z Aten, pszczelarz Echion, syn Hermesa, herold Ergionos z Miletu Eufemos z Tajnaron, pywak Euryalos, syn Mekisteusa, jeden z Epigonw Eurydamas Dolopijski, znad jeziora Ksynias Faleros, ucznik ateski Fanos z Krety, syn Dionizosa Herakles z Tirynsu, najsilniejszy czowiek wszechczasw, obecnie bg Hylas Dryopejczyk, giermek Heraklesa Idas, syn Afareusa z Messene Idmon Argiwa, s#n Apollina Ifikles, syn Testiosa z Etolu Ifitos, brat krla Eurysteusa z Myken Jazon, dowdca wyprawy Kajneus Lapita, ktry by niegdy kobiet Kalais, skrzydlaty syn Boreasza Kantos z Eubei Kastor, zapanik spartaski, jeden z Dioskurw Kefeus, syn Aleusa Arkadyjczyka Koronos Lapita, z Gyrton w Tesalii Laertes, syn Akrizjosa Argiwy Linkeus, stranik, brat Idasa # Melampos z Pylos, syn Posejdona Meleager z Kalidonu Mopsos Lapita Nauplios Argiwa, syn Psejdona, znakomity eglarz Ojleus Lokryjczyk, ojciec Ajasa Orfeusz, poeta tracki Palajmon, syn Hefajstosa z Etolii Peleus Myrmidon Peneleos, syn Hippalkimosa, Beota Periklimenos z Pylos, zmieniajcy ksztaty syn Posejdona Pojas, syn Taumakosa Magnezyjczyka Polideukes, bokser spartaski, jeden z Dioskurw Polifemos Arkadyjczyk, syn Elatosa Stafylos, brat Fanosa Tifys, sternik z Sifaj w Beocji Zetes, brat Kalaisa Pierwszy to raz i ostatni zebraa si tak rycerska zaoga okrtu. j. Argonautw nazywaj czsto Minyjczykami, poniewa przywieli z po-

wrotem ducha Friksosa, wnuka Minyasa, i runo jego barana, a take poniewa wielu z nich, w tym rwnie i sam Jazon, pochodzi od crek Minyasa. Minyas, syn Chryzesa, wyemigrowa z Tesalii do Orchomenos w Beocji, gdzie zaoy krlestwo i by pierwszym krlem, ktry wybudowa skarbiec.e 1. Scholia do Odysei Homera, X11.70; Diodor z Sycylii, IV.50.1; Apoloniusz z Rodos, I.232; Apollodoros, I.9.16; scholia do Apoloniusza z Rodos,1.45; Tzetzes, O Likofronie, 872.

148.1-148.5 2.Pindar, Ody pytyjskie, IV.198 i nast; Ody nemejskie, III.94 i nast.; Homer, Iliada, XVI.143. 3. Apoloniusz z Rodos, I.7; Apollodoros, loc. cit.; Pindar, Odypytyjskie, IV.128 i nast. 4. Apoloniusz z Rodos,1.8-17 ; Apollodoros, loc. cit.; Pindar, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 13; Waleriusz Flakkus, I.84. 5.Apollodoros, loc. cit.; Piridar, loc. cit.; Diodor z Sycylii. IV.40; scholia do Odysel Homera, XII.70; Hezjod, Teogonia, 992 i nast. 6. Pindar, loc. cit.; Waleriusz Flakkus, I. 39; Apollodoros, loc. cit. . 7. Apollodoros, loc. cit.; Pindar, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 12 i 14-23; Apoloniusz z Rodos, 1.20; Diodor z Sycylii, IV.40-49; Tzetzes, O Likofronie, 175; Owidiusz, Przemiany, VII.1 i nast.; Waleriusz Flakkus, Argnnautika, I, passim. 8. Apoloniusz Rodos,1.229; Pauzaniasz, IX.36.3

l. Cykl balladowy o podry "Argo" do krainy Ajetw ("potnych") by "na ustach wzystkich" w czasach Homera (Odyeja, XII.40); on te umieszcza Planktaj - przez ktre okrt przepyn jeszcze przed Odyseuszem - w pobliu Wysp Syren i niedaleko od Skylli i Charybdis. Wszystkie te niebezpieczestwa wystpuj w bardziej szczegowym opisie powrotu "Argo" z Kolchidy. . 2. Wedug Hezjoda Jazon, syn Ajzona, po wykonaniu wielu uciliwych zada postawionych przez Peliasa, polubi crk Ajetesa, ktra wraz z nim przybya do Jolkos, gdzie "ulega mu" i urodzia syna Medejosa, wychowanego nastpnie przez Chejrona. Hezjod jednak zosta, jak si zdaje, mylnie poinformowany; w czasach bohaterskich adna ksiniczka nie bya sprowadzana do domu swego maonka - to on przyjeda do niej (zob. 137.4 i 160.3). Tak wi albo Jazon oeni si z crk Ajetesa i zamieszka na jego dworze, albo polubi crk Peliasa i osiedli si w Jolkos. Eumelos (VIIIw.) donosi, e kiedy Koryntos umar bezdzietnie, Medea zgosia swe roszczenia do tronu Koryntu i zostay one uznane, bya bowiem crk Ajetesa, ktry nie zadowalajc si swym dziedzictwem wyemigrowa na Kolchid. Jazon, m Medei, zosta wwczas krlem. 3. We wczesnych relacjach przedstawiajcych Ajetesa jako syna Heliosa i brata Kirke z Ajai nie ma wzmianek o Kolchidzie i jej stolicy o nazwie Aja. Nie naley te przypuszcza, by opowie znana Homerowi mia#a wiele wsplnego z t, ktr powtarzaj Apollodoros i Apoloniusz z Rodos. Jeszcze za czasw Herodota nie bya ustalona trasa "Argo" do Kolchidy, nie mwic ju o drodze powrotnej. Pindar w czwartej Odzie pytyjskiej (462 przed Chr.) podaje zupenie odmienn wersj ni Herodot. 4. Mit o Peliasie i Diomedesie - pierwotne imi Jazona - dotyczy prawdopodobnie ksicia

porzuconego na grze i wychowanego przez pasterzy pascych konie, ktremu krl ssiedniego miasta stawia pozornie niewykonalne zadanie. Krl ten niekoniecznie musi by uzurpatorem, a zadania dotycz midzy innymi takich wyczynw, jak naoenie jarzma bykom ziejcym ogniem oraz zdobycie skarbu strzeonego przez potwora morskiego. Na wp ywy Jazon w paszczy potwora morskiego jest tematem etruskich dzie sztuki. Nagrod jest rlea dziedziczki tronu. Podobne mity wystpuj czsto w mitologu celtyckiej - na przykad prace zlecone Kilhwychowi, bohaterowi Mabinogion, kiedy chce polubi czarownic Olwen - i widocznie odnosz si do obrzdowych prb odwagi witego krla przed koronacj. 5. W istocie najbardziej prawdopodobne domysy odnonie do natury zada stawianych Diomedesowi mona oprze na Tale of Kilhwych and Olwen (Opowie o Kilhwychu i Olwen) i podobnej Tale of Peredur Son of Evrawc (Opowie o Peredurze, synu Evrawca), rwnie zawartej w Mabinogion. Kiedy Kilhwych zakocha si w Olwen, ojciec jej kaza mu zaprzc tego i krasego byka, oczyci gr z cierni i krzakw, zasia j zboem i zebra plon, zdoby

492

148.5 -148.9

ftg Obfitoci i magiczny kocio irlandzki, a wszystko to w cigu jednego dnia (zob.127.1 i 152.3). Peredur, ktry zakocha si w nieznajomej dziewczynie, musia zabi potwora wodnego zwanego Avanc yjcego w jeziorze w pobliu Kopca aoby - Ajaja oznacza "aob". Pod warunkiem, e przysignie jej wierno, dziewczyna obiecaa Peredurowi magiczny kamie, ktry pozwoli mu pokona Avanca i zdoby "tyle zota, ile czowiek tylko zapragnie". Dziewczyna okazaa si cesarzow Cristinobylu, czarownic, ktra ya bardzo wystawnie "w pobliu Indii". Peredur by przez czternacie lat jej kochankiem. Poniewa poza nim jedynym walijskim bohaterem, ktremu udao si pokona Avanca, by Hu Gadran Potny, przodek Cymry, ktry zaprzgnwszy dwa woy do potwora wycign go z rzeki Conwy ( Welsh Triads, II1.97), wydaje si prawdopodobne, e rwnie Jazon wycign potwora z wody za pomoc zaprzgu ziejcych ogniem bykw. 6. Kocio irlandzki zdobyty przez Kilhwycha jest prawdopodobnie kotem wspomnianym w Tale of Peredur, czyli kotem regeneracj,i, podobnie jak ten, ktrego miaa pniej uy Medea. Kocio ten znalaz pewien olbrzym na dnie irlandzkiego jeziora. Praca zostaa wykonana w jakim nieokrelonym miejscu, "po stronie wschodzcego soca". W legendzie o Argonautach nie ma wzmianki o Rogu Obfitci, ale Medea, bez jakiego zrozumiaego powodu, odmadza nimf Makris i jej siostry, dawne piastunki Dionizosa, kiedy spotyka je na Drepane lub Korkyrze. Poniewa Dionizos ma wiele wsplnego z dzieciciem Zeusem, ktrego piastunka, nimfa Amaltea, przyniosa pierwszy Rg Obfitoci (zob. 7b), wydaje si rzecz moliw, e Medea pomoga Diomedesowi zdoby inny Rg Obfitoci od nimf oferujc im w zamian swe usugi. Prace Heraklesa (podobnie jak Tezeusza i Oriona) najlepiej tumacz si jako zadania maeskie i obejmoway "odamanie rogw obu bykw" (kreteskiego i achelojskiego - zob.134. 6). 7. Powyszy mit o zadaniach maeskich mia jedn wersj rozpowszechnion w Jolkos, w ktrej czarnym charakterem by Pelias, i drug w Koryncie, gdzie wystpn postaei by Koryntos. Mit ten zosta prawdopodobnie poczony z na wp historyczn legend o minojskiej wyprawie morskiej wysanej z Jolkos przez Orchomenw. Orchomenos naleao do staroytnej amfiktionu, czyli ligi Kalaurei (Strabon, VIII.6.14), na czele ktrej sta eolski.bg Posejdon. Obejmowaa ona sze pastw morskich Argolidy i Attyki. Spord siedmiu czonkw byo jedyym miastem pooonym w gbi ldu, w strategicznym punkcie midzy Zatok Korynck i Zatok Tesalsk. Ludno, podobnie jak Beoci Hezjoda, trudnia si prawdopodobnie rolnictwem w zimie, a eglug morsk w lecie. 8. Rzekomym celem ekspedycji byo odzyskanie witego runa, ktre do "krainy Ajetw" zabra krl Friksos, wnuk Minyasa, kiedy go zamierzano zoy w ofierze na grze Lafystion (zob. 70d), oraz sprowadzenie z powrotem do Orchomenos ducha Friksosa. Na czele ekspedycji sta

zapewne jaki Minyjczyk - nie by nim Diomedes - a wic by moe Kytisoros (Herodot, VII.197), syn Friksosa, ktrego eksponuje w swej opowieci Apoloniusz z Rodos (zob.151f i 152b) i ktry zdoby w Orchomenos przydomek Jazona ("lekarza"), kiedy pooy kres zarazie i suszy po ucieczce Friksosa. Diomedes by jednak Minyjczykiem po kdzieli, a zarwno w Orchomenos, jak i pelazgijskim Jolkos, rodowody byy prawdopodobnie matrylinearne. 9. W tej legendzie minyjskiej "kraina Ajetw" nie moga le'e na drugim kocu Morza Czarnego; wszystko wskazuje raczej na koniec Adriatyku. Argonauci popynli podobno rzek Pad. W pobliu jej ujcia, po drugiej stronie zatoki, ley wyspa Kirke, Ajaja; zwana obecnie Lussin. Kolchidzi Ajetesa mieli ich schwyta w puapk u ujcia rzeki Ister - nie Dunaju, lecz, jak sugeruje Diodor z Sycylii, maej rzeczki Istros, od ktrej wywodzi sw nazw Istria. Medea zabia wwczas swego brata Apsyrtosa, pochowanego w pobliskich Apsyrtydach, a kiedy wraz z Jazonem skrya si u Alkinoosa, krla Drepane (Korkyra), oddalonej o kilka dni eglugi, Kolchidzi, ktrych zemsta zostaa pokrzyowana podstpem, obawiajc si gniewu Ajetesa, jeli wrc z pustymi rkami, zaoyli miasto Pola na wybrzeu istryjskim. Ponadto kraina syren, Zderzajce si Skay, Skylla i Charybdis, znajduje si w pobliu Sycylii, ktr mina "Argo" pdzona gwatownym wiatrem pnocno-wschodnim. "Kolchida" jest by moe mylnie podan "Kolikari" w dolnym biegu Padu, niedaleko

Mantui, prawdopodobnie przystankiem na Szlaku Bursztynowym, bo przecie crki Heliosa pac#zce bursztynowymi zami pojawiaj si w opowiec_ i gdy tylko "Argo" wpywa na Pad (zob. 42d). Bursztyn powicony by socu, Elektra za ("bursztyn"), wyspa, do ktrej podobno "Argo" zawina, nie moga by Samotrak, jak to uwaali scholiaci, lecz "krain Ajetesa", kocowym emporium handlowym na Szlaku Bursztynu - by moe korynckim, poniewa Ajetes kult soca przywiz z Koryntu, ale moe te pelazgijskim, poniewa wedug Opisania ziemi Dionizjosa (I.18) w swoim czasie pelazgijska kolonia wywodzca si z Dodny utrzymywaa potn flot u ujcia Padu. 10. Geograficznie nieokrelony mit o Diomedesie, poczony z legend o minyjskiej podry do krainy Ajetw, wzbogacony zosta z kolei o trzeci element: legend o dawnej wyprawie pirackiej wzdu poudniowego wybrzea Morza Czarnego, zorganizowanej na rozkaz innego krla minyjskiego. Wyprawa ta miaa by wyzwaniem rzuconym monopolowi szstej Troi w handlu na Hellesoncie (zob.13?.1 ). Ot celem wyprawy minyjskiej na Adriatyk nie miao by runo zote, lecz wedug Simonidesa (cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, IV.77) purpurowe runo, ktre pierwszy mitograf watykaski opisuje jako "to, w ktrym Zeus zwyk by wstpowa ua niebo", innymi sowy, byo to czarne runo przywdziewane podczas krlewskich obrzdw zaklinania deszczu przypominajcych obrzdy dotd dopeniane na szczycie gry Pelion w dniu wita Majowego, kiedy to starzec w masce z czarnej skry owczej jest umiercany i ponownie wskrzeszany przez swych towarzyszy ubranych w biae runa (Annals of the British Sehool at Athens, XVI, 244-249,1909-1916). W czasach klasycznych obrzdu tego, zaaniem Dikearchosa (2.8), dopeniano pod auspicjami Zeusa Aktajosa wzgldnie Akrajosa ("bdcego na szczycie"). Pierwotnie czowiekiem w czarnej owczej masce by zapewne wity krl, przedstawiciel Zeusa, skadany w ofierze po upywie okresu panowania. Stosowanie tej samej ceremonii na grze Pelion i na grze Lafystion tumaczy poczenie dwch legend z Jolkos, a mianowicie mitu o Diomedesie i legendy o wyprawie czarnomorskiej z legend o minyjskiej wyprawie majcej na elu odkupienie przewinie Friksosa. 11. Trudno jec#nak uwierzy, by zadaniem wyprawy byo odzyskanie utraconego runa lafystyjskiego, ktre przecie mona byo bez trudu zastpi innym. Uczestnicy tej wyprawy wyruszyli raczej w poukiwaniu bursztynu, ktrym pragnli przebaga obraon bogini grsk. Naley pamita, e Minyjczycy mieli w swym rku "Piaszczyste Pylos" na zachodnim wybrzeu Peloponezu - zdobyte na Lelegijczykach przez Neleusa przy pomocy Pelazgw z Jolkos (zob. 94c) i e - wedug Arystotelesa (Mirabilia, 82) - Pylijczycy sprowadzali bursztyn z ujcia Padu.

Ostatnio w miejscu, na ktrym stao Pylos (obecnie wie Kakovatos), odnaleziono wielkie iloci bursztynu. 12. Podczas podry na wschd runo stao si "zote", dziki wyczynowi Diomedesa, ktry zdoby skarb potwora morskiego, a take poniewa, jak wskazuje Strabon, Argonauci wdarli si na Morze Czarne w poszukiwaniu aluwialnego zota z kolchidzkiej Fazis (obecnie Rion), zbieranego przez tubylcw na skry owcze, rozoone w korycie rzeki. Zronicie si w jedn cao tych rnych legend nie wyniko jedynie z pomieszania Kolchidy z Kolikari, Aji ("ziemi") z Ajaj ("paczem") i czarnego runa pelionijskiego z runem lafystyjskim. Paac witu Heliosa, ojca Ajetesa, znajdowa si w Kolchidzie (zob. 42a), najdalej na wschd pooonym kraju znanym Homerowi. Jasonika, kaplice Heraklesa Lekarza, znane byy we wschodniej zatoce Morza Czarnego, gdzie Eolowie zlokalizowali swe punkty handlowe. Wedug niektrych rde czarnomorsk ekspedycj poprowadzi Herakles. Ponadto, poniewa Homer wspomina Jazona jedynie jako ojca Euneusa, ktry zaopatrywa Grekw w wino podczas oblenia Troi (zob. 162.I), a Lemnos leaa na wschd od Tesalii, uwaano, e "Argo" popyna na wschd. Wdrujce czy Zderzajce si Skay, ktre Homer umieci na wodach sycylijskich, zostay wobec tego przeniesione do Bosforu. 13. Kademu miastu potrzebny by Argonauta dla uzasadnienia praw handlowych na Morzu Czarnym, wdrowni minstrele za chtnie dodawali jeszcze jedno lub dwa imiona do tego 493

494 148.l3-149.b zoonego cyklu ballad. Dlatego te przetrwao kilka spisw Argonautw, niezgodnych co prawda ze sob, niemniej jednak w wikszoci opartych na przekazie o okrcie pidziesiciowio- sowym - co byo zupenie moliwe w czasach mykeskich. l#lko Tzetzes podaje sto imion. Ale nawet najbardziej zatwardziali sceptycy nie wtpili w historyczno zasadniczej czci legendy i w to, e wyprawa odbya si przed wojn trojask, mniej wicej w XIII w. przed Chr. 14. Jedyny sanda Jazona dowodzi, e by on wojownikiem. Etolscy wojownicy synli z obyczaju obuwania tylko lewej nogi podczas wojen, ktre prowadzili (Makrobiusz, V.18-21; scholia do d pytyjskich Pindara, IV.133). Stosowali to rwnie Platejczycy podczas wojny peloponeskiej, by mocniej sta w bocie (Tukidydes, III.22). Przyczyn tego, e obuta bya noga po stronie tarczy, a nie po stronie broni, mogo by to, e nog t wysuwano do przodu podczas walki wrcz, a take suya do kopnicia przeciwnika w krocze. Tak wic lewa noga bya wroga i nigdy nie stawiano jej na progu domu przyjaciela. Tradycja ta przetrwaa we wspczesnej Europie, gdzie onierze wyruszajc na wojn stawiaj pierwszy krok lew nog. 15. Spr Hery z Peliasem o wstrzymanie ofiar wiadczyby o napiciu midzy achajsk dynasti w Jolkos, ktra czcia Posjdona, a eolsko-magnezyjskimi wyznawcami bogini.

149 KOBIETY Z LEMNOS I KRL KYZIKOS

a. Po schwytaiu Dzika Erymantejskiego Herakles niespodziewanie zjawi 5i w Pagazaj,gdzie Argonauci jednomylnie poprosili go,by zosta kapitaem "Argo",on jednak szlachetnie zgodzi si suy pod rozkazami Jazona, ktry by co prawda nowicjuszem,ai-e zaplanowa i ogosi wypraw.Kiedy wic okrt zosta spuszczony na wod,a awy rozlosowane,po dwch , wiolarzy na kad,Jazon zoy Apollinowi Zaokrtowania ofiary z wow. a# 9dy dym ofiarny pomylnie wzbi si do nieba ciemnymi spiralami,ArgonauLilt# ci zasiedli do uczty poegnalnej,podczas ktrej Orfeusz sw lir zaagodzi i j # kilka pijackich ktni.Wypynli o samym wicie biorc kurs na Lemnos.l _ ntf# 6.Mniej wicej na rok przed tym wydareniem mczyni na Lemnos p pokcili si ze swoimi onami,zarzucajc im,e cuchn,i wybrali sobie konkubiny spord dziewczt trackich wzitych do niewoli podczas najazdw na Tracj.ony zemciy si okrutnie zabijajc wszystkich mczyzn, modych i starych,z wyjtkiem krla Toasa,ktrego potajemnie oszczdzia crka jego,Hypsipyle,puszczajc go na morze w odzi bez wiose.Kiedy "Argo" pojawia si na horyzoncie,kobiety,mylc,e to wrogi okrt z Tracji, daI## wdziay zbroje mw i miao pobiegy na brzeg,by odeprze grocy atak. be# Na spotkanie im wyszed wymowny Echion z lask w rce,jako herold Jazona, k 1 szybko je uspokoi.Hypsipyle zwoaa narad i zaproponowaa,by posa Argonautom w darze ywno i wino,ale nie dopuci ich do miasta Myrine, . poniewa mog je oskary o urzdzenie masakry.Wwczas przemwia iz

149.b-149.f

495

Polikso, stara piastunka Hypsipyle, tumaczc, e bez mczyzn wyginie lud lemnijski. "Najlepiej bdzie - cigna - jeli oddacie si mionie tym szlachetnie urodzonym rycerzom, dziki czemu wyspa znajdzie si pod mon opiek i wyronie na niej nowe, dzielne pokolenie." c. Bezinteresown rad powitano gon aprobat i Argonautw zaproszono do Myrine. Oczywicie Hypsipyle nie powiedziaa Jazoowi caej prawdy, al# jkajc si i czerwienic wytumaczya, e wycierpiawszy wiele od swych mw, towarzyszki jej chwyciy za bro i zmusiy ich do opuszczenia#wyspy. Opuszczony tron!Lemnos, dodaa, moe Jazon obj, jeli tylko zechce. Jazon podzikowa, tumaczc, e zanim osiedli si na yznej Lemnos, musi zdoby Zote Runo. Hypsipyle udao si jednak w krtkim czasie nakoni Argonautw, by odoyli wyjazd; zreszt kady z podrnikw otoczony by gronem modych niewiast, ktrym pieszno byo do ka. Hypsipyle zatrzymaa dla siebie Jazona i podejmowaa go po krlewsku. Wtedy wanie spodzi Euneusa i jego brata bliniaka Nebrofonosa, przez niektrych zwanego Deifilosem lub Toasem Modszym. Euneus zosta pniej krlem Lemnos i zapatrywa Grekw w wino podczas wojny trojaskiej. d. Wiele dzieci zostao wwczas pocztych przez Argonautw i gdyby nie Herakles, ktry strzeg "Argo" i w kocu rozgiewany ruszy do Myrine walc w drzwi domw pak i wzywajc towarzyszy, by wrcili do swych obowiz# kw, Zote Runo prawdopodobnie nigdy nie opucioby Kolchidy. Wkrtce zapdzi ich na brzeg i jeszcze tej samej nocy popynli w kierunku Samotraki,

gdzie zostali wtajemniczeni w misteria Persefony i jej suebnikw Kabirw, chronicych okrty eglarzy przed rozbiciem.3 e. Kiedy kobiety z Lemnos dowiedziay si, e Hypsipyle oszczdzia Toasa amic zoone luby - morze wyrzucio go na brzeg na wyspie Sikinos, a potem panowa nad Tauryjczykami - sprzeday j w niewol krlowi Nemei Likurgowi., Niektrzy jednak utrzymuj, e traccy piraci napadli na Myrine i j uprowadzili. Euneus po osigniciu penoletnoci oczyci wysp z przelanej krwi i obrzdy te s dotd powtarzane co roku podczas wita Kabirw: przez dziewi dni wszystkie ogniska domowe na Lemnos s wygaszone, skada si ofiary zmarym, po czym okrt przywozi nowy ogie z otarza Apollina w Delos.4 f. Argonauci popynli dalej pozostawiajc Imbros po prawej stroni.e, a poniewa powszechnie byo wiadomo, e krl Laomedont z Troi strzee wejcia na Hellespont i nie wpuszcza tam adnego greckiego okrtu, przekradali si noc przez cienin, trzymajc si trackich wybrzey, i w ten sposb bezpiecznie dotarli na morze Marmara. Po przybyciu do krainy Dolionijczykw wyldowali na kocu grzystego pwyspu zwanego Arkton, nad ktrym panuje gra Dindymon. Powita ich tu krl Kyzikos, syn Euneusa, dawnego sojusznika Heraklesa, ktry dopiero co polubi Kleite z frygijskiego Perkote, i zaprosi ich serdecznie na uczt weseln. Trwaa jeszcze zabawa, gdy wtem

496 149.f-149.1 na strae "Argo" napadli z kamieniami i pakami szecioramienni olbrzymi, synowie Ziemi, zamieszkujcy wntrze wyspy, ale atak ich zosta odparty. g. Argonauci zoyli potem kamie kotwiczny w wityni Ateny, gdzie go dotd pokazuj, zaadowali na okrt ciszy kamie i egnani serdecznie popynli w kierunku Bosforu. Nagle jednak izerwa si wiatr pnocno-wschodni i wkrtce posuwali si naprzd tak powoli, e Tifys zdecydowa si zawrci w kierunku osonitej od wiatru czci pwyspu. Argona,utw, ktrzy w nieprzeniknionej ciemnoci na chybi trafi przybili do brzegu, napadli natychmiast jacy doskonale uzbrojeni wojouvnicy. Dopiero kied# ich # odparli, zabijaj#kilku i reszt zmuszajc do ucieczki, Jazon si zorientowa, e przybi do wschodniego brzegu Arkton i e u stp jego ley zabity szlachetny krl Kyzikos, ktry wzi Argonautw za piratw. Kleite na wie o nieszczciu postradaa zmysy i si zabia, nimfy gaju zapZkay tak aonie, e z ez ich trysna fontanna, ktra obecnie nosi jej imi. h. Argonauci urzdzili igrzyska pogrzebowe ku czci Kyzikosa, ale wiatr nadal si nie zmienia. W kocu zatrzepota nad gow Jazona zimorodek, po czym usiad wierkajc na dziobie "Argo". Mopsos, ktry rozumia mow ptakw, wyjani, e wszystko uoy si pomylnie, jeli przebagaj bogini Re. Doprowadzia do zguby Kyzikosa karzc go za to, e zabi jej witego lwa na grze Dindymon, a teraz gniewaa si na Argonautw za rze jej braci, szecioramiennych synw Ziemi. Wystawili wic wizerunek bogini wyrzebiony przez Argosa ze starego pnia winnej latoroli i w penej zbroi taczyli na szczycie gry. Rea wynagrodzia ich za nabono - z pobliskiej skay rozkazaa uderzy rdu zwanemu-obecnie rdem Jazona, pojawia si lekka bryza i "Argo" ruszya vr dalsz drog. Dolionijczycy jednak odprawiali aob przez cay miesic nie rozpalajc ogziisk i spoywajc niegotowan

straw. Obyczaj ten nadal jest przestrzegany podczas Igrzysk Kyzikijskich.5 1. Apoloniusz z Rodos, I.317 i nast. 2. Apolo#usz z Rodos, I.1-607; Herodot, VI.138; Apolldoros, 1.9.17; Argonautika orphika, 473 i nast.; Waleriusz Flakkus, Argonautika, II.77; Hyginus, Fabulae,15. 3. Homer, Iliada, VII.468 i scholia; Stacjusz, Tebaida, V1.34; Apoloniusz z Rodos, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Waleriusz Flakkus, loc. cit.; Hyginus, loc. cit.; Fragmenty Sofoklesa, II.51 i nast., wyd. Pearson. 4. Apollodoros, III.6.4; Hyginus, loc. cit.; Filostratos, Heroika, XX.24. 5. Pierwszy mitograf watykaski, 49; Apoloniusz z Rodos,1.922 i nast.; 935-1077; Argonautika orphika, 486 i nast.; Waleriusz Flakkus, Argonautika,11.634; Hyginus, Fabulae,16.

1. Jazon wstpuje na Lemnos, poniewa wedug Homera Euneus, ktry panowa w czasie wojny trojaskiej, by jego synem, a Eufemos, inny Argonauta, spodzi Leukofanesa ("biae zwidzenie") z mieszkank Lemnos (Tzetzes, O Likofronie, 886 ; scholia do dpytyjskich Pindara, dzenia # 5. Zi 45.1-2).

a. O to, jedyn Jazon; si do; # w ad # i Hera a wr samej

rozgl za wi

149.1-150.a IV.455), zostajc w ten sposb protoplast dugowiecznej dynastii kyreskiej. Masakra na Lemnos dowodzi, e wyspiarze wspierani przez uzbrojone kapanki zachowali matriarchalne fornzy spoeczne, ktre obserwowano u pewnych szczepw libijskich jeszcze w czasach Herodota (zob. 8.1), I e przybyli na Lemnos Hellenowie mogli sobie to wytumaczy jedynie jako skutki buntu kobiet. Myrine byo to imi ich bogini (zob.131.3). Kobiety z Lemnos cuchny by moe dlatego, e wytwarzay z urzetu niebieski barwnik, uywany przez ich trackich ssiadv#do tatuor#ania; urzet jest tak cuchncy i odr jego jest tak trway, e rodziny produkujce go w Norfolk zmuszone byy zawiera zwizki maeskie jedynie midzy sob. 2. Samotraka bya orodkiem religii helladyckiej. Wtajemniczeni w misteria bogini ksiyca, 'bdce pilnie strzeon tajemnic, mieli prawo nosi czerwone amulety (Apoloniusz z Rodos, I.197 ; Diodor z Sycylii, V.49) cenione jako ochrona przed wszelkiego rodzaju niebezpieczestwami, szczeglnie jednak przed rozbiciem ol:rtu. W misteria te zostali wtajemniczeni Filip Macedoski i jego ona Olimpias (Arystofanes, Pokj, 277 i scholia). Cezar Germanik powstrzymany zosta od udziau w nich przez omen i wkrtce potem zmar (Tacyt, Roczniki, II.54): Uti'zymywano rwnie, e pewne naczynia z brzu zoone w Samotrace ofiaro#vane byy przez Argonautw. 3. Bracia Rei, szecioramienni olbrzymi z Wyspy Niedwiedziej, s prawdopodobnie wydedukowani z obrazw przedstawiajcych owosionych mczyzn w niedwiedzich skrach z wycignitymi apami. Opowiadanie o mierci Kyzikosa jest na tyle szczegowe, eby nasun myl o istnieniu autentycznego przekazu o wyprawie na Morze Czarne, co prawda rwnie nie zwizanej z wygaszeniem ogni na Kyzikos, jak nie powizana jest rzekoma masakra na Lemnos z podobnym obyczajem w Myrine w okresie dziewiciodniowych wit Kabirw. Pod koniec roku, kiedy skadano w ofierze witego krla, w wielu krlestwach wygaszano zazwyczaj ognie, ktre ponownie rozpalano jako jeden z obrzdw intronizowania nowego krla. 4. Zabicie lwa Rei odnosi si prawdopodobnie do likwidacji jej kultu na Kyzikos i wprowadzenia kultu Olimpijczykw. 5. Zimorodek by posacem bogini morskiej Alkione ("krlowa, ktra odpdza burze") (zob. # 45.1-2).

150 HYLAS, AMYKOS I FINEUS a. Na wyzwanie rzucone przez Heraklesa Argonauci stanli do zawodw' o to, kto najduej potrafi wiosowa. Po wielu mczcych godzinach, kiedy jedynym wytchnieniem bya lira Orfeusza, w szrankach pozostali jedynie Jazon, Dioskurowie i Herakles. Ich towarzysze jeden po drugim przyznawali

si do przegranej. Kiedy siy Kastora zaczy sabn, Polideukes, nie mogc w aden sposb nakoni go do ustpienia, schowa swe wioso. Zj,lko Jazon i Herakles popychali "Argo" siedzc na dwchprzeciwnychkracachokrtu, a wreszcie, gdy dotarli do ujcia rzeki Chijos w Myzji, Jazon zemdla. W teje samej niemal chwili zamao si wioso Heraklesa. Wcieky i zniechcony rozglda si wok, a tymczasem jego zmczeni towarzysze znowu chwycili za wiosa i "Argo" przybia do brzegu rzeki.

150.b-150. f b. Kiedy przygotowywano wieczerz, Herakles ruszy na poszukiwanie drzewa nadajcego si na nowe wioso. Wyrwa z korzeniami olbrzymi jod, # a gdy zacign j do ogniska w obozie, by abstruga pie, dowiedzia si, e jego giermek Hylas przed dwiema godzinami poszed po wod do pobliskiego jeziora Pegaj i jeszcze nie wrci. Nie byo te Polifema, ktry poszed go szuka. Hylas by pupilkiem i ulubiecem Heraklesa od czasu mierci jego , ojca, Tejodamasa, krla Dryopejczykw, ktrego Herakles zabi, gdy mu , odmwi wou. Woajc: "Hylas! Hylas!", Herakles bieg jak oszalay do lasu i wkrtce napotka Polifema, ktry mu powiedzia: "Niestety, syszaem, jak Hylas woa o pomoc, i pobiegem w kierunku, skd dochodzi gos. Kiedy jednak dotarem ad Pegaj, nie znalazem ladu walki z dzikimi zwierztami czy innymi wrogami. Na brzegu leao tylko wiadro na wod." Herakles i Polifem przetrzsali okolic ca noc i zmusili wszystkich napotkanych Myzyjezykw, by szukali wraz z nimi, ale na nic si to zdao. Dryope i jej siostry, nimfy z Pegaj, zakochay si w Hylasie i zwabiy go do podwodnej groty. c. O wicie zerwa si przychylny wiatr, a poniewa Herakles i Polifem nie wrcili, chocia wszyscy gono woali ih imiona, a gry powtarzay echo, Jazon wyda rozkaz podjcia podry. Gono sprzeciwiano si jego decyzji #: i w miar jak "Argo" coraz bardziej oddalaa si od brzegw, wielu Argonau- # :; tw zarzucao mu, e specjalnie zostawi na brzegu Heraklesa, by zemci si #a odniesion porak. Prbowali nawet nakoni Tifysa, by zawrci okrt, # ale sprzeciwili si Kalais i Zetes, i za to zabi ich potem Herakles na wyspie Tenos i ustawi na ich grobie bujajcy si gaz. #`# d. Zagroziwszy mieszkacom Myzji, e spustoszy ich kraj, jeli przestan szuka Hylasa, ywego lub umarego, Herakles poprowadzi zwycisk wypraw na Troj i w kocu powrci do swych prac. Polifem osiedli si w pobliu Pegaj i wybudowa miasto Krios, w ktrym panowa, dopki Chalybowie nie zabili go w bitwie.1 Z woli Heraklesa mieszkacy Myzji dotd ' skadaj co roku ofiary Hylasowi w Prusie w pobliu Pegaj. Kapan trzykrtnie wywouje jego imi, a wierni udaj, e szukaj go w lesie.2 e. Hy,lasa istotnie spotka ten sam los co Bormosa lub Borimosa, syna #### ; Upiosa, modego Mariandynijczyka niezwykej urody, ktry razu pewnego z ## w czasie niw poszed do pobliskiego rda po #vod dla niwiarzy. Jego # rwnie wcigny nimfy do rda i nikt go ju potem nie widzia. Lud # 4 wiejski Bitynii co roku w czasie niw piewa ku jego czci pieni aobne przy akompaniamencie fletw.#

f. Dlatego ' te niektrzy wyszydzaj opowie o Hylasie, twierdzc, e ### #r w rzeczywistci by on Bormosem i e Heraklesa porzucili towarzysze = w magnezyjskich Afetaj w pobliu Pagazaj, kiedy wyszed na brzeg po wod , r # wkrtce po rozpoczciu podry, albowiem wieszcza belk# na "Argo" oznajmia, e jest zbyt ciki i go nie uniesie. Inni s wrcz przeciwnego zdania #

150.f-150.j # i utrzymuj, e nie tylko dotar na Kolchid, ale e dowodzi wypraw przez cay czas jej trwania.4 g. Nastpnie "Argo" przybia do wyspy Bebrykos, rwnie znajdujcej si na morzu Marmara, gdzie panowa arogancki krl Amykos, syn Posejdona. Amykos mia o sobie niezwyke mniemanie jako o bokserze i zwyk by wyzywa obcych na zawody, ktre zazwyczaj koczyy si dla nich mierci. Jeli za odmawiali, strca ich bezceremonialnie ze skay do morza. Podszed wic teraz#do Argonautw i owiadczy, e nie dostan jedzenia i wody, jeli jeden z ich harcownikw nie stoczy z nim walki. Polideukes, zwycizca zawodw bokserskich podczas Igrzysk Olimpijskich, wystpi dobrowolnie i naoy rzemienie z bykowca ofiarowane mu przez Amykosa. h. Amykos i Polideukes walczyli zaciekle na kwiecistej ce w pobliu brzegu. Rkawice Amykosa wybijane byy brzowymi gwodziami, a minie wochatych ramion wystaway mu jak gazy pokryte mchem. By znacznie ciszy od swego przeciwnika i o kilka lat modszy, ale Polideukes, ktry walczy pocztkowo ostronie, unikajc jego gwatownych atakw, szybko zorientowa si w sabych stronach obrony i po chwili z opuchnitych ust Amykosa trysna krew. Po duszym starciu, w ktrym aden nie zdradza oznak osabienia, Polideukes wykorzysta nieuwag Amykosa i rozpaszczy mu nos lewym prostym, po czyzn dooy mu z obu stron dwa bezlitosne siex'powe. Wcieky z blu Amykos chwyci lew pi Polideukesa i przytrzymujc j lew rk zamachn si potnie praw, ale Polideukes uchyli si sprawnie. Amykos nie trafi; zamiast tego otrzyma potny prawy sierpowy w ucho, po ktrym nastpi tak silny cios w ciemi, e Amykosowi pka czaszka. By t cios miertelny. i. Bebrykejczycy widz, e krl ich ley martwy, chwycili za bro, ale wiwatujcy kompani Polideukesa pobili ich bez wikszego wysiku i zupili paac. Jazon pragnc przebaga Posejdona, ojca Amykosa, ofiarowa mu dwadziecia czerwonych bykw, ktre znalazy si wrd upw.5 j. Nastpnego dnia Argonauci wyruszyli w dalsz drog i przybyli do Salmydessos we wshodniej Tracji, gdzie panowa Fineus, syn Agenora. Bogowie go olepili, poniewa zbyt dokadnie przepowiada przyszo, a poza tyzn nkaa go para harpii. Byy to paskudne skrzydlate postacie niewiecie, ktre przylatyway do paacu w czasie kadego posiku, poryway wiktuay ze stou, a reszt zanieczysczay tak, e jedzenie mierdziao i byo , niejadalne. Jedna harpia nazywaa si Ajllopos, druga za Okypete.s Kiedy Jazon poprosi Fineusa, by mu poradzi, jak zdoby Zote ftuno, usysza w odpowiedzi: "Najpierw uwolnij mnie od harpii!" Suba Fineusa nakrya do stou i natychmiast zjawiy si harpie stosujc swe zwyke sztuczki. Wtedy , Kalais i Zetes, skrzydlaci synowie Boreasza, z mieczami w rkach wzbili si

w powietrze, ruszyli w pocig za harpiami i wypdzili je za morze. Niektrzy

500

150. j-150.1

twierdz, e dogonili je na wyspach Strofadach, ale darowali im ycie, gdy si zatrzymay i zaczy baga o lito. Wstawia si za nimi Iryda, wysana przez Her, obiecujc, e powrc na zawsze do swej jaskini na kreteskiej grze Dikte i ju nigdy nie bd molestowa Fineusa. Inni znowu utrzymuj, e na Strofadach zawara taki ukad jedynie Okypete, Ajllopos za poleciaa dalej# i w kocu utona w peloponeskiej rzece Tigris, nazwanej potem od jej imienia Harpys. k. Fineus pouczy Jazona, jak ma eglowa po Bosforze, poinformowa dokadnie, jak bdzie mia pogod, jak go kto przyjmie i jakie losy go czekaj w drodze do Kolchidy, krainy lecej na wschodnim kracu Morza Czarnego, w cieniu Gr Kaukaskich, skolonizowanej pocztkowo przez Egipcjan. "A kiedy dotrzesz na Kolchid, zaufaj Afrodycie! " - doda na kocu.7 1. Pierwsz on Fineusa bya Kleopatra, siostra Kalaisa i Zetesa. Po jej mierci polubi Idaj, ksiniczk scytyjsk. Idaja, zazdrosna o dwch synw Kleopatry, przekupia wiadkw i oskarya pasierbw o rozmaite wystpki. Kalais i Zetes wykryli jednak zmow, uwolnili swych siostrzecw z wizienia, gdzie codziennie batoyli ich stranicy scytyjscy, a Fineus nie tylko przywrci ich do ask, ale odesa Idaj do ojca.e m. Niektrzy mwi, e Fineus zosta olepiony przez bogw po odwiedzinach Argonautw za to, e dawa im prorocze rady.9

1. Apoloniusz z Rodos, I.1207 i nast. ; Teokryt, Sielanki, XIII; Argonautika orphika, 646 i nast.; Waleriusz Flakkus, Argonautika, I11.521 i nast.; Hyginus, Fabulae, 14; Apollodoros, I.9.19. 2. Teokryt, Sielanki, XIII.73 i nast. ; Strabon, X11.4.3; Antoninus Liberalis, Przemiany, 26. 3. Atenajos, XIV.620; Ajschylos, Persowie, 941; scholia do Opisania iemi Dionizjosa, 791; Polluks, IV.54. 4. Herodot, I.193; Apollodoros, I.9.19; Teokryt, Sielanki, X111.73i nast. 5. Apollodoros, I.9.20; Apoloniusz z Rodos, II.1 i nast.; Teokryt, Sielanki, XXl1.27 i nast.; Argonautika orphika, 661 i nast.; Waleriusz Flakkus, Argonautika, IV.99 i nast.; Hyginus, Fabulae,17; Laktancjusz o Tebaidzie Stacjusza, III.353. 6. Apollodoros, I.9.21; Hezjod, Teogonia, 265-269. 7. Herodot, I1.147; Apollodoros, loc. cit.; Apoloniusz z Rodos, II.176 i nast.; Waleriusz Flakkus, Argonautika, IV.22 i nast.; Hyginus, Fabulae, 19; pierwszy mitograf watykaski, 27; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.209. B. Diodor z Sycylii, IV.44. 3. Apollodoros, loc. cit.

l. Herakles by moe dowodzi wypraw w legendzie o podry Jolkejczykw na wschd ku Morzu Czarnemu, ale nie w wyprawie Minyjczykw na zachd. Zniknicie Hylasa zostao

wymylone jako wytlumaczenie myzyjskich obrzdw a#obnych ku czci Adonisa Lenego, ktre przetrway do czasw rzymskich w Prusie koo Pegaj. Hylasa uprowadzonego przez Dryope i jej

150.1-151.a

501

nimfy spotka ten sam los co Leukipposa (zob. 21.6), Akteona (zob. 22i), Orfeusza (zob. 28d) i wszystkich innych witych krlw kultu dbu. Zosta mianowicie rozszarpany i zjedzony przez os#alae kobiety, ktre nastpnie oczyszczay si w rzece i oznajmiay, e znik on w niewiadomy sposb. Dryope, znaczy "dzicio" (dosownie: "twarz dbowa"), ptak, ktrego pukanie w pie dbu przywodzio na myl szukanie Hylasa pochodzcego z plemienia Dryopejczykw i miao zapowiada deszczow pogod (zob. 56.1). Gwnym celem tej ofiary byo sprowadzeie desztzw jesi#nnych. Herakles jako nowy krl udawa, e przycza si do szukania swego poprzednika. Bormos wzgldnie Borimos jest prawdopodobnie wariantem Brimosa, syna Brimosa (zob. 24.6). 2. Podstaw do opowieci o Amykosie jest by moe wizerunek przedstawiajcy igrzyska pogrzebowe urzdzone po strceniu starego krla ze skay (zob. 96.3 i 6). Boks bdcy sportem kreteskim, wspomniany w Iliadzie i Odysei, by, jak si zdaje, uprawiany wzgldnie czysto, dopki rywalizacja na Igrzyskach Olimpijskich nie doprowadzia do zawodowstwa. Piciarze walczcy w amfiteatrach rzymskich uywali zamiast tradycyjnych rzemieni rkawic z kolcami i kastetw. Teokryt opisujc ze znawstwem walk Polideukesa z Amykosem z alem wspomina dawne chwalebne obyczaje na ringu. Harpie byy pierwotnie personifikacjami kreteskiej bogini mierci jako trby powietrznej (Homer, Odyseja,1.241; XX.66 i 77), lecz w tym kontekcie s bodaje witymi ptakami, kaniami lub ryboowami regularnie karmionymi przez Trakw. Diodor z Sycylu opisujc pobyt Argonautw na dworze Fineusa starannie pomija wszelkie wzmianki o harpiach: by moe z obawy, by nie cign na siebie ich gniewu - ale udaje mu si przemyci aluzj, e druga ona lepego Fineusa, Scytyjka, oszukiwaa go mwic, e to harpie porywaj mu jedzenie i zanieczyszczaj reazt; robili to za jego sudzy na jej rozkaz. Fineus umiera morzony godem, kiedy Kalais i Zetes, bracia jego pierwszej ony, odkryli win obecnej ony i wypucili siostrzecw z wizienia, w ktrym umieci ich za jej namow Fineus. 3. Wyspy Strofady ("obracajce si") nazw sw zawdziczay temu, e nadpywajce okrty mogy spodziewa si w tym miejscu zmiany kierunku wiatru. 4. Bujajce si kamienie, olbrzymie, doskonale wywaone gazy, koyszce si przy najlejszym dotkniciu, s pomnikami grobowcowymi wystawionyxni prawdopodobnie przez budowni= czych drg, emigrantw z Libu, pod koniec trzeciego tysiclecia. Kilka takich kamieni dotd jeszcze zachowao si w Kornwalii i Devonie, inne zostay rozwalone wsplnymi wysikami prniaczych odakw i turystw. Powicenie tenejskiego bujajcego si kamienia Kalaisowi i Zetesowi, skrzydlatym synom Boreasza, wiadczyoby, e wzywano duchy #erosw w pos#aci wiatrw, by rozkoysay gaz i w ten sposb miadyy podkadane pod gazy ywe ofiary.

151 OD SYMPLEGAD DO KOLCHIDY

a. Fineus ostrzeg Argonautw przed straszliwymi skaami zwanymi Symplegadami, Planktami lub Kyanejami. Wiecznie spowite we mgle morskiej, strzegy one wejcia do Bosforu. Kiedy jaki statek usiowa przemkn si midzy nimi, zbliay si do siebie i go zgniatay. Za rad jednak Fineusa, Eufemos wypuci gobia czy te, jak twierdz niektrzy, czapl, ktra leciaa przed okrtem.

502

151.a -1,51.e

Skay odciy pira ogona ptaka i si rozsuny, a wtedy Argonauci przepynli z najwiksz szybkoci, na jak ich byo sta, wspomagani przez Aten i lir Orfeusza, tracc tylko ozdoby na rufie okrtu. Odtd zgodnie z proroctwem skay tkwiy nieruchomo na swych miejscach po obu stronach cieniny, a chocia prd by tak porywisty, e Argonauci z trudem panowali nad okrtem, przyoyli si do wiose, a wygiy si jak ciciwy, i bezpiecznie dotarli do Morza Czarnego.l b. Pync wzdu poudniowych wybrzey dotarli do wysepki Tynias, gdzie askawie objawi si im Apollo w caej swej boskiej wspaniaoci. Orfeusz natychmiast wznis mu otarz i zoy dzik kozic w ofierze jako Apollinowi Brzasku. Na jego danie Argonauci lubowali, e aden z nich nigdy nie opuci towarzysza w potrzebie, a lub ten upamitniony zosta wzniesieniem na wyspie wityni Harmonii: # c. Stamtd popynli do miasta Mariandyne, syncego z pobliskiej przepaci, prez ktr Herakles wywlk z Hadesu psa Cerb#ra. Powita ich tu przyjanie krl Likos, powiadomiony ju przez posaca o mierci swego wroga, krla Amykosa. Z wdzicznoci ofiarowa Argonautom swego syna Daskylosa, by suy im za,przewodnika w egludze wzdu wybrzey. Nastpnego dnia, kiedy mieli wsi na okrt, wieszczek Idmon napadnity zosta przez okrutnego dzika czajcego si w zarolach trzcinowych nad rzek Likos. Bestia zadaa Idmonowi gbokie rany potnymi kami. Idas skoczy na pomoc Idmonowi, a kiedy dzik ponownie ruszy do ataku, przeszy go wczni. Nie pomogy zabiegi przyjaci; Idmon zmar na skutek upywu krwi i Argonauci przez trzy dni go opakiwali. Potem zachorowa i zmar Tifys# a pogx'eni w aobie towarzysze wznieli nad jego popioami kurhan tu obok tego, #try usypali dla Idmona. Wielki Ankajos, a po nim Erginos, Nauplios i Eufemos ofiarowywali si obj po Tifysie stanowisko nawigatora, ale wybrano Ankajosa, ktry dobrze si spisa.2 d. Z Mariandyne przez wiele dni pynli na wschd pod rozpitymi aglami, a dotarli do Synopy w Paflagonii. Miasto to nazwao imieniem crki boga rzecznego Asoposa, ktrej zakochany Zeus obieca, e speni kade jej yczenie. Przemylnie poprosia o dar dziew+ctwa, zamieszkaa w tym miejscu i dokonaa ycia w szczliwej samotnoci. W Synopi# znalaz Jazo ochotnikw, ktrzy zapenili oprnione miejsca przy wiosach; byli nimi bracia Dejleon, Autolikos i Flogio z Trikki. Wybrali si oni z Heraklesem na wypraw do krainy Amazonek, lecz rozdzieli ich przypadek i bezradni przebywali w obcym kraju. e. "Argo" przepyna nastpnie obok krainy Amazonek i kujcych elazo Chalibw, ktrzy nie uprawiaj roli, nie hoduj t#zd, trudnic si wycznie

prac w kuniach. Potem minli krain Tybarenyjczy#w, gdzie zwyczaj nakazuje mom jcze, kiedy ony.s w poogu, i krain Mojsynojchyjczykw mieszkajcych w zamkach budowanych z drzewa, spkujcych w sposb

151.e-151.h

503

wyuzdany i uzbrojonych w niezwykle dugie oszczepy oraz biae tarcze w ksztacie lici bluszczu.3 # f. W pobliu wysepki Aresa przeleciay nad "Argo'5 wielkie stada ptakw zrzucajcych pira z brzu. Jedno z takich pir zranio Ojleusa w rami. Wwczas Argonauci, przypomniawszy sobie pouczenie Fineusa, naoyli hemy i krzyczeli co si w. piersiach. Poowa zaogi wioowaa, druga za poowa ochraniaa wiolarzy tarczami, o ktre uderzali mieczami. Usuchali rwnie rady Fineusa, ktry kaza im zej na brzeg wyspy i przepdzi co do jednego gniedce si tam bficie ptaki. Tej nocy sawili mdro Fineusa; wtem zerwaa si burza i morze wyrzucio na wysp czterech Eolw kurczowo trzymajcych si belki. Okazao si, e rozbitkami s Kytisoros, Argeus, Fronti i Melanion, synowie Friksosa i Chalkiope, crki krla Ajetesa z Kolchidy, a zatem krewni wielu Argonautw. Wybierali si do Grecji, by odebra od swego dziadka Atamasa krlestwo Orchomenos. Jazon przywita ich ciepo i razem zoyli wsplne ofiary bez wina na czarnym kamieniu wityni Aresa, gdzie niegdy zaoycielka tej wityni, Amazonka Antiope, zoya w ofierze konie. Kiedy Jazon wyjani, e celem wyprawy jest przywiezienie z powrotem duszy Friksosa do Grecji i odzyskanie Zotego Runa, Kytisoros i jego bracia znaleli si w trudnej sytuacji. Winni byli szacunek pamici ojca, a rwnoczenie obawiali si, e dajc Runa obra dziadka. Nie mieli jednak innego wyboru, jak stan u boku kuzynw, ktrzy uratowali im ycie.' g. "Argo" popyna teraz wzdu wybrzey omijajc wysp Filyr, na ktrej niegdy Kronos przespa si z Filyr, crk Okeanosa, a Rea zaskoczya ich w krytycznej chwili. Kronos zamieni si wwczas w rumaka i uciek, a Filyra urodzia pniej dziecko, pczowieka, pkonia = by to Chejron, uczony wielce centaur. Filyra, nienawidzc potwora, ktrego musiaa karmi, modlia si, by odebrano jej ludzk posta. Probie jej stao si zado i zostaa zamieniona w lip. Niektrzy jednak utrzymuj, e dziao si to wszystko w Tesalu lub Tracji, a nie na wyspie Filyrze.5 h. Wkrtce Argonauci ujrzeli ponad sob szczyty Kaukazu i wpynli do ujcia szerokiej rzeki Fazis, ktra nawadnia Kolchid. Zoyli najpierw libacj wina zmieszanego z miodem bogom kraju, po czym Jazon ukry "Argo" w odnodze rzeki i odby tam narad wojenn.s 1. Apoloniusz z Rodos, 11.329; Argonautika oiphika, 688; Homer, Odyseja, XII.61; Herodot, IV.85 ; Pliniusz, Historia naturalna, VI.32 ; Waleriusz Flakkus, IV.561 i nast. ; Apollodoros,1.9.22. 2.Apoloniusz z Rodos, II.851-898; Argonautika orphika, 729 i nast.; Tzetzes, O Likofronie, 890; Waleriusz Flakkus, V.13 i nast.; Hyginus, Fabulae,14 i 18; Apollodoros, I.9.23. 3. Apoloniusz z Rodos, II.946-1028; Waleriusz Flakkus, V.108; Argonautika orphika,

738-746; Ksenofont, Anabazis, V.4.1-32; 5.1-3.

396

122.3-123.e

przedstawione na staroytnych tarczach bynajmniej nie byy znakomitymi dzieami sztuki, ale prymitywnymi piktogramami, wyrytymi na spiralnej tamie zdobicej kad tarcz, wyjaniajcymi pochodzenie i rang waciciela. 4. Dwunastu Olimpijczykwubsypao Heraklesa darami niewtpliwie z okazji jego witego maestwa, a przyniosa mu je wszystkie jego oblubienica-kapanka - Atena, Auge, Jole czy te noszca jakiekolwiek inne imi. Wrczya je sama lub przez swe pomocnice (zob. 81. I). Herakles otrzyma w danym wypadku or potrzebny mu do wykonywania prac, to zhaczy do obrzdowych walk i magii.

123 PIERWSZA PRACA HERAKLESA: LEW NEMEJSKI a. Pierwsza praca, ktr Eurysteus kaza wykona Heraklesowi, kiedy przyby# do Tirynsu, polegaa na zabiciu Lwa Nemejskiego lub Kleonajskiego i zdarciu z niego skry. Byo to olbrzymie zwierz o skrze, ktrej nie mogo przebi elazo, brz ani kamie.l b. Chocia niektrzy nazywaj tego lwa potomkiem Tyfona lub Chimajry i psa Ortrosa, inni twierdz, e wydaa go na wiat Selene, przeszyta straszliwym dreszczem. Upucia go wwczas na ziemi na grze Tretos w pobliu Nemei obok jaskini o dwch wejciach i wypucia na swj lud jako kar za niedotrzymane ofiary; najbardziej ucierpieli Bambinejczycy.2 c. Inni jeszcze twierdz, e Selene na yczenie Hery stworzya lwa z piany morskiej zamknitej w wielkiej skrzyni; Iryda za przewizaa go wasn przepask i zaniosa w Gry Nemejskie. Nazw sw otrzymay one po crce Asoposa wzgldnie Zeusa i Selene; jaskini lwa za dotd pokazuj w odlegoci okoo dwch mil od miasta Nemea.3 d. Po,przybyciu do miasta Kleonaj lecego midzy Koryntem i Argos, Herakles zamieszka w domu jakiego robotnika najemnego czy te pasterza imieniem Molorchos, ktrego syna zabi lew. Kiedy Molorchos chcia przebaga Her skadajc jej w ofierze tryka, Herakles kaza mu si wstrzyma i powiedzia: "Poczekaj trzydzieci dni. Jeli wrc cay, ofiaruj go Zeusowi Zbawcy; jeli nie wrc, z go mnie jako ofiar nalen heros# e. Herakles dotar do Nemei w poudnie, poniewa jednak lew wyludni okolic, nie znalaz nikogo, kto mgby mu wsk_aza drog. Nie byo te adnych ladw. Najpierw przeszuka gr Apesas - nazwan tak po Apesantosie, pasterzu zabitym przez lwa, chocia niektrzy twierdz, e Apesantos by synem Akrizjosa, ktry zmar od ukszenia w pit przez we - po czym wybra si na gr Tretos i tu wariie wytropi lwa wracajcego do swej

jaskini, ociekajcego krwi po caodziennej rzezi.4 Zasypa go gradem strza, ale odbiy si od grubej skry nie wyrzdzajc bestii adnej szkody - lew ZDOBYCIE ZOTEGO RUNA a. Na Olimpie Hera i Atena naradzay si gorczkowo, jak pomc swemu pupilkowi Jazonowi w zdobyciu Zotego Runa. W kocu postanowiy zwrci si do Afrodyty, ta za umylia, e jej frywolny synek Eros spowoduje, i crka krla Ajetesa; Medea, zapaa nag mioci do Jazona. Afrodyta zastaa Erosa przy grze w koci z Ganimedesem. Oszukiwa przy kadym rzucie. Poprosia go, by przeszy serce Medei jedn ze swych strza, obiecujc mu w nagrod zot kul zdobion niebieskimi emaliowanymi piercieniami, ktr Zeus bawi si jako mae dziecko. Kula ta podrzucona w powietrze pozostawiaa za sob lad jak spadajca gwiazda. Eros zakomi si na apwk, Afrodyta za obiecaa Herze, e podsyci ognie uczu Medei za pomoc nowego amuletu: krtog#owa rozpitego na ognistym kole. b. Tymczasem na naradzie wojennej odbywajcej si w odnodze rzeki Jazon zaproponowa, e uda si z synami Friksosa do pobliskiego miasta kolchidzkiego Aja, gdzie panuje Ajetes, i zada wydania runa z dobrej woli. Tylko w przypadku odmowy ucieknie si do podstpu lub siy. Wszyscy obecni zaaprobowali pomys, Augiasz za, brat przyrodni Ajetesa, przyczy si do ,grupy Jazona. W drodze do Aji minli lecy nad rzek cmentarz Kirke, gdzie zwoki mczyzn zawinite w niewyprawione skry woowe wystawiano na wierzchokah wierzb ptakom na poarcie, mieszkacy Kolchidy bowiem tylko zwoki kobiet chowaj w ziemi. Na szczycie gry powiconej Heliosowi, ojcu Ajetesa, ktry trzyma tam swe konie, janiaa sw wspaniaoci Aja. Hefajstos, wdziczny Heliosowi za uratowanie go z rk olbrzymw#podczas ich napadu na Olimp, wybudowa na tej grze paae krlewski. c. Pierwsza ona krla Ajetesa, kaukaska nimfa Asterodeja, matka Chalkiope, wdowy po Friksosie, i Medei, kapanki czarownicy Hekate, zmara przed kilku laty. Teraz wanie jego druga ona, Ejdyja, urodzia mu syn#, Apsyrtosa. d. Pierwsz osob, ktra powitaa Jazona i jego towarzyszy w paacu, bya Chalkiope, zdumiona na widok Kytisorosa i pozostaych trzech synw; nie spodziewaa si, e wr tak szybko. Kiedy za dowiedziaa si o ich przygodach, nie wiedziaa, jak dzikowa Jazonowi za to, e ich uratowa. W chwil potem nadszed Ajetes w towarzystwie Ejdyi. By bardzo niezadowolony, Laomedont bowiem zobowiza si, e nie wpuci ani jednego Greka na Morze Czarne. Zwrci si wic do swego ukochanego wnuka Ajgeusa, by # wytumac#y mu pojawienie si intruzw. Ajgeus odpowiedzia, e Jazon, ktremu on i jego bracia zawdziczaj ycie, posuszny orzeczeniu wyroczni, przyby po Zote Runo. Widzc wcieko malujc si na twarzy Ajetesa, doda natychmiast: "W zamian za co ci oto szlachetni Grecy chtnie podpo-

506

152.d- #52.i rzdkuj Sauromatw wadzy Waszej Krlewskiej Moci." Ajetes rozemia si pogardliwie, po czym nakaza Jazonowi - oraz Augiaszowi, ktrego nie raczy uzna za swego przyrodniego brata - by wrcili tam, skd przybyli, zanim kae im wyrwa jzyki i uci re. e. W tej wanie chwili w drzwiach paacu stana ksiniczka Medea a kiedy Jazon grzecznie i agodnie odpowiedzia krlowi, Ajetes, troch zawstydzony, obieca, e odda runo, ale postawi warunki, ktre wydaway si nie do spenienia. Zada mianowicie, by Jazon zaprzg stworzone przez Hefajstosa dwa ziejce ogniem byki o kopytach z brzu, przeora pole Aresa na szeroko czterech bruzd i zasia zby wowe otrzymane od Ateny, ktre pozostay po siewie Kadmosa w Tebach. Jazon zastanawia si oniemiay, jak dokona tych, zdawao si, niemoliwych wyczynw, ale Eros wymierzystrza w Mede i przeszy jej serce na wskro. f. Kiedy Chalkiope przysza wieczorem do sypialni Medei, by prosi j o pomoc dla Kytisorosa i jego braci, stwierdzia, e ksiniczka zakochaa si bez pamici w Jazonie. Chalkiope zaofiarowaa si jako poredniczka, a Medea z zapaem podja i zaprzenia ziejych ogniem bykw i zdobycia runa. Postawia tylk jeden warunek, a mianowicie, e powrci na "Argo" jako ona Jazona. g. Przywoany Jazon lubowa na wszystkich bogw olimpijskich, i dotrzyma na zawsze wiary Medei, ona za podarowaa mu flakon z pynem, krwistoczerwonym sokiem kaukaskiego krokusa w koloxze szafranu, o dwch odygach. Pyn ten mia chroni przed ognistym oddechem bykw, poniewa kwiat o tak niezwykej mocy wyrs z krwi torturowanego Prometeusza. Jazon pryj dar z wdzicznoci i po zoeniu libacji z miodu otworzy flakon i natar jego zawartoci cae ciao, a take dzid i tarcz. W ten sposb udao mu si poskromi byki i naoy im diamentowe jarzmo. Ora przez cay dzie, a po zapadniciu zmroku posia zby, z ktrych natychmiast wyroli uzbrojeni ludzie. Jazon sprowokowa ich do walki midzy sdb, tak jak niegdy w podobnej sytuacji zrobi Kadmos, wrzucajc midzy nich kamie. Rannych dobi. h. Ale krl Ajetes nie mia bynajmniej zamiaru rozstawa si z runem i bezwstydnie zerwa ukad. Grozi, e spai "Argo" przycumowan obecnie pod Aj i wytnie w pie zaog, lecz Medea, ktrej niebacznie zdradzi swe zamiary, zaprowadzia Jazona i jego towarzyszy do wityni Aresa odlegej o blisko sze mil. Wisiao tam runo strzeone przez straszliwego i nremiertelnego smoka o tysicu zwojw, wikszego od samej "Argo". Potwr urodzi si z krwi Tyfona zabitego przez Zeusa. Medea uspokoia smoka zaklciami, po czym, uywaj wieo ucitych gazek jaowca, pokropia jego powieki kroplami nasennymi. Jazon sprawnie zdj runo z dbu i ju razem popieszyli na brzeg, gdzie sta okrt. i. Kapani Aresa zdyli jednak uderzy na alarm i w walce podczas

:#pocigu Kolchidowie ranili Ifitosa, Meleagra, Argosa, Atalant i Jazona. Wszystkim jednak udao si dosta na okrt, ktry popiesznie odpyn # #` cigany przez galery Ajetesa. Jeden tylko Ifitos zmar od otrzymanych ran,

i pozostaych wyleczya Medea lekami wasnego wyrobu. , j. Sauromaci, ktrych Jazon obieca podbi, byli potomkami Amazonek wzitych do niewoli przez Heraklesa podczas dziewitej pracy i zaadowa, nych na trzy okrty. Amazonki zerway pta, zabiy eglarzy, ktrzy mieli ich pilnowa, ale nie znajc si na egludze, day si znie prdowi do Bosforu Kimexyjskiego, gdzie wyldoway w Kremnoj, krainie wolnych Scytw. Ta:#m zdobyy.stado dzikich koni i rozpoczy podbj kraju. Kiedy Scytowie odkryli - znalazszy ciaa kilku zabitych, ktre wpady im w rce - e napastnikami s kobiety, wysali oddzia modych mczyzn, ktrzy zamiast wydawa bitw, mieli zaofiarowa Amazonkom mio. Nie byo z tym kopotu, lecz Amazonki zgodziy si polubi Scytw pod warunkiem, e przenios si#za wschodnie wybrzee rzeki #lanai. Potomkowie z tych zwizkw, Sauromaci, dotd tam yj i zachowuj jeden z obyczajw Am2rzonek, a mianowicie, adnej dziewczynie nie wolno wyj za m, pki w bitwie nie zabije mczyzny.z1.Apollodoros, I.9.23; Apoloniusz z Rodos, I1.1260; Diodor z Sycylii, IV.48.1-5; Waleriusz Flakkus, V.177; VIII.139; Hyginus, Fabulae, 22; Pindar Odypytyjskie, IV.221 i nast.; Owidiusz, Przemiany, VII.1.138-139; Plutarch, Orzekach, V.4; Argonautika orphika, 7 55=1012. 2. Herodot, IV.110-117.

I. Ta cz legendy ujmuje pierwotny mit o zadaniach postawionych Diomedesowi przez krla, ktrego crk pragnie polubi. 2. Talizman miosny Afrodyty, szczegowo opisany przez Teokryta (Sielanki, II.17), stosowany by w caej Grecji, w tym take w krgu Skratesa (Ksenofont Memorabilia, III.11.17). Poniewa krtogw wije swe gniazda na wierzbach, syczy jak w i skada biae jaja, by zawsze powicony ksiycowi; lo ("ksiyc") #atrudniaa go jako posaca do kochliweg Zeusa (zob. 56a). W Europie rozpowszechnion nazw tego ptaka jest, towarzysz kukuki", a kukuka wystpuje w opowieci o zalotach Zeusa do bogini ksiyca Hery (zob.12a). Rozpaanie ognia przez tarcie byo zabiegiem magii sympatycznej wywoujcym mio - na przykad angielskie sowo punk oznacza zarwno "hubk", jak i "ladacznic '. Eros z pochodni i strzaami jest postaci pohomeryck, ale w czasach Apoloniusza z Rodos jego psoty i rozpacz Afrodyty stay si ju anegdot literack (zob.18a), troch bardziej rozbudowan w opowieci Apulejusza Amor i Psyche. 3. Istniejcy na Kolchidzie zwyczaj zawijania zwok w skry i umieszczania ich na wierzchokach wierzb przypomina obyczaje Parsw, ktrzy pozostawiaj zwoki na poarcie spom, by przez kremacj nie zbezczeci witego pierwiastka ognia, witego daru soca. Wspomina o tym Apoloniusz z Rodos pragnc widocznie podkreli, e Pelias troszczy si o dusz Friksosa; jako Grek bowiem nie mg uwaa takiego obrzdu za wystarczajcy pochwek. Ziejce ognieni byki Ajetesa przypominaj znowu owe byki z brzu, w ktrych ywcem palili jecw Falarowie z Agrygentu, kolonii rodyjskiej, prawdopodobnie dla uczczenia swego boga Helioa, ktrego 152.i-152.3 507

508

152.3-153.b

symbolem by byk z brzu (Pindar; Odypytyjskie,1.185 wraz ze scholiami); ale Zasiani Ludzie, z ktrymi walczy Jazon, nie pasuj do opowieci. Jest rzecz zrozumia, e Kadmos, przybysz z Kanaan, musia walczy z pelazgijskimi autochtonami dokonujc najazdu na Beocj (zob. 58g), lecz Jazon jako tubylczy pretendent do tronu winien by raczej otrzyma, podobnie jak Kilhwych, zadanie polegajce na oraniu, sianiu i zebraniu plonw w cigu jednego dnia (zob. 148.5)obrzdowy akt atwy do odegrania w czasie letniego przesilenia - a nie zmaga si z bykiem oraz stacza dla pozoru zwyczajow walk z ludmi przebranymi w skry zwierzce. Zdobycie Zotego Runa ma sw paralel w zdobyciu zotych jabek- przez Heraklesa, rwnie strzeonych przez wiecznie czujnego smoka (zob. 133a). W kadym razie cztery spord prac narzuconyh Heraklesowibyywarunkamistawianymikandydatowidowadzykrlewskiej(zob.123.1;124.2; 127.1 i 129.1). 4. Jazon i Herakles s w istocie identyczni, jeli idzie o mit o zadaniach przedmaeskich. Pierwsza i sidma praca przetrway w postaci szcztkowej w zabiciu dzika z Mariandyne i Iwa z Kyzikos. Oba te wyczyny winne by przypisane Jazonowi. "Jazon" to oczywicie tytu Heraklesa. 5. Krokus kolchidzki Medei jest trujcym colchicum, czyli zimowitem uywanym w staroytnoci, ale i teraz jeszcze, jako lekarstwo na gociec. Grona sawa tej roliny przesza na Mede. 6. Sauromaci byli scytyjskimi ucznikami-jedcami stepowymi (zob.132.6). Nic wic dziwnego, e Ajetes wymia Jazona, ktry chcia ich podbi swoj ciko uzbrojon piechot.

153 ZABJSTWO APSYRTOSA a. O powrocie "Argo" do Tesalii przechowao si wiele rozmaitych opowieci. Wszystkie zgodne s co do tego, e za rad Fineusa Argonauci popynli w kierunku przeciwnym do ruchu soca, wok Morza Czarnego. Niektrzy utrzymuj, e kiedy Ajetes dogoni ich w pobliu ujcia Dunaju, Medea zabia swego modego brata przyrodniego, Apsyrtosa, ktrego zabraa ze sob na okrt, i pociwszy go na kawaki wrzucaa je kolejno do morza dzie unosi je szybki prd. Okr#tny ten podstp opni pocig, poniewa Ajetes musia wyawia kady kawaek z osobna, by nastpnie pochowa je w Tomi.l Brat przyrodni Medei w rzeczywistoci nazywa si podobno Ajgialeus, poniewa "Apsyrtos" znaczy "uniesiony z prdem" - a wic imi to jest jedynie opisaniem tego, co stao si z powiartowanymi zwokami.2 Wedug innej wersji zbrodnia zostaa popeniona w samej Aji, Jazon za mia zabi rwnie Ajetesa.3 b. Najbardziej jednak szczegowy i sensowny spis wydarze przedstawia je nastpujco : Apsyrtos, ktrego Ajetes posa w pocig za Jazonem schwyta "Argo';w ujciu Dunaju. Argonauci zgodzili si wwczaswysadzi I #de na brzeg na pobliskiej wysepce powiconej Artemidzie i poczeka kilka dni a w tym czasie krl Brvgijczykw mia rozsdzi spraw i zadecydowa, czy

153.b-153.f

509

Medea wrci do domu, czy te uda si z Jazonem do Grecji oraz komu w kocu ma przypa Zote Runo. Medea jednak osobicie napisaa do Apsyrtosa udajc, e zostaa przemoc uprowadzona, i bagajc, by j uratowa. Kiedy tej samej jeszcze nocy Apsyrtos przyby na wysp, amic tym samym warunki zawiezenia broni, Jazon go wytropi, cign do zasadzki i zabi uderzeniem zadanym z tyu. Odrba nastpnie czonki Apsyrtosa, trzykrotnie lizn przelan krew wypluwajc j za kadym razem, by duch zmarego nie mg go ciga, i gdy tylko Medea wrcia na pokad "Argo", Argonauci napadli na Kolchidw pozbawionych wodza, rozproszyli ich flotyll i uciekli.4 c. Niektrzy utrzymuj, e po zabjstwie Apsyrtosa "Argo" zawrcia i poeglowaa po Fazis do Morza Kaspijskiego, stamtd na Ocean Indyjski i wrcia na Morze rdziemne przez jezioro Tritois.5 Inni natomiast twierdz, e "Argo" popyna Dunajem, Saw i Padem, ktry wpada wraz z Saw do Morza Adriatyckiego,s ale gnana burzami wzdu caego wybrzea Italai dotara do wyspy Ajaja nalecej do Kirke. Jeszcze inni opowiadaj, e "Argo" popyna Dunajem i dotara do wyspy Kirke przez Pad i jego rozlewiska, gdzie do rzeki tej wpada potny Rodan.' d. Jeszcze inni twierdz, e Argonauci wisowali wzdu Donu, a dotarli do jego rde, nastpnie zacignli "Argo" do grnych dopyww innej rzeki pyncej na pnoc i wpadajcej do Zatoki Fiskiej. Bd te, e od Dunaju zawlekli swj statek do rda rzeki aby i drog wodn dotarli do Jutlandii. Nastpnie vWzili kurs na zachd w kierunku Oceanu, mijajc Brytani i Irlandi, a dotarli na wysp Kirke przepynwszy midzy Supami Herakle-sa i wzdu wybrzey Hiszpanii i Galii.e e. Nie s to jednak szlaki realne. W rzeczywistoci "Argo" wrcia przez Bosfor t sai'n drog, ktr pyna do celu, i mina bezpiecnie Hellespont, poniewa Trojanie nie mogli ju jej zatrzyma. Herakles po powrocie z Myzji zebra flot zqon z szeciu okrtw (dostarczonych przez Dolionijczykw oraz ich perkotejskich sojusznikw) i pync w gr rzeki Skamander pod oson ciemnoci; zaskoczy flot trojask #j zniszczy. Nastpnie przedar si do Troi; walczc pak, i zada od krla Laomedonta, by wyda mu poerajce ludzi klacze pozostawione pod jego opiek przed paru laty przez krla Diomedesa. Kiedy Laomedont owiadczy, e nic o nich nie wie, Herakles zabi go i wszystkich jego synw z wyjtkiem Podarkesa albo Priama, ktry by jeszcze niemowlciem i ktrego mianowa krlem.9 f. Jazon i Medea opucili ju "Argo". Raz jeszcze premwia wieszcza belka okrtu, owiadczajc, e ich nie uniesie, dopki nie zostan oczyszczeni, wobec czego od ujcia Dunaju ruszyli ldem do Ajaji, wyspy, na ktrej mieszkaa Kirke, ciotka Medei. Nie bya to Ajaja w Kampanii, gdzie Kirke zamieszkaa pniej, lecz jej dawniejsza siedziba w Istrii. Medea poprowadzia Jazona drog, ktr co roku Hyperborejczycy nios do Delos swe dary

510

153.f-153.2

owi#ite w som: Kirke, u# ktrej stawili si jako bagalnicy, oczyc#ia ich - co prawda niechtnie - krwi modej wini.lo, g. Kolchidowie ostrzeeni, by nie wracali bez Medei i runa, domylili si, e Medea udaa si do Kirke w celu d#2enienia obrzdu oczyszczenia. Ruszyli wic w lad za ni po Morzu Egejskim, okryli Peloponez i popynli w gr, wzdu wybrzea iliryjskiego, susznie rozumujc, e Medea i Jazon czekaj, by zabrano ich z Ajaji:l' h. Niektrzy jednak# opowiadaj, e w owym czasie Apsyrtos dowodzi jezcze flot kolchidzk i e Medea zastawia na niego sida i zamordowaa go na jednej z wysp iliryjskich, zwanych obecnie Apsyrtydami.l2 1.Apollodoros, I.9.24; Ferekydes cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, IV.223 i 228; Owidiusz,1-istia,111.9; Stefan z Bizancjum pod hasem "Tomeus". 2. Cycero, O naturze bogw,111.19; Justyn, XLl1.3; Diodor z Sycylu, IV.45. 3. Sofokles cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, IV.228; Eurypides, Medea,1334; Diodor Sycylii, IV.48. 4. Apoloniusz z Rodos, IV.212-502. 5. Pindar, Odypytyjskie, IV.250 i nast.; Mimnermos cyt. przez Strabona,1.2.40. 6. Apollodoros,1.9.24; Diodor z Sycylu, IV.56.7-8. 7. Apoloniusz z Rodos, IV.508-660. 8. Timajos cyt. przez Diodora z Sycylii, IV.56.3; Argonau.tika orphika,1030-1204. 9. Diodor z Sycylii, IV.48; Homer, Odyseja, X11.69 i nast.; Iliada, V.638 i nast. 10. Apollodoros, loc. cit.; Herodot, IV.33; Apoloniusz z Rodos, IV.659-717. 11. Hyginus, Fabulae, 23; Apollodoros, loc. cit. 12. Strabon, VI1.5.5.

l. Poczenie podry na zachd i na wschd dopty byo do przyjcia, dopki nie rozwina si znajomo geografii u Grekw uniemoliwiajc pogodzenie gwnych elementw opowieci, a mianowicie, zdobycia Runa w Fazis oraz oczyszczenia Medei i Jazona przez Kirke, ktra mieszkaa bd w Istrii, bd te przy zachodnim brzegu Italii. Poniewa jednakaden historyk nie mg pozwoli sobie na potraktowanie tej wyprawy jako wydarzenia bajecznego, w ten sposb bowiem uraziby uczucia swoich czytelnikw, pocztkowo uwaano, e Argonauci wrcili z Morza Czarnego przez Dunaj, Saw i Adriatyk. Kiedy za podrnicy odkryli, e Sawa nie wpada do Adriatyku, zaoono, i istnieje poczenie midzy Dunajem i Padem, a jeszcze pniej, kiedy okazao si, e Dunaj nadaje si do eglugi jedynie od elaznych Wrt i nie jest poczony z Padem, Argo" miaa pyn po Fazis do Morza Kaspijskiego, stamtd do Oceanu Indyjskiego, gdzie nad brzegami Malabaru ley inna Kolchida (Ptolomeusz Hefajstionos, VIl1.1.10), i z powrotem przez rzek Okeanos i jezioro Tritonis. 2. Skoro i trzeci szlak okaza si niemoliwy, mitografowie wysunli hipotez, e "Argo" popyna w gr po Donie, wypywajcym podobno z Zatoki Fiskiej, z ktrej okrt mg ju popyn wok Europy i wrci do Grecji przez Cienin Gibraltarsk. Mg te dotrze do ab# przez Dunaj i dugie portage, po czym popyn do ujcia aby i stamtd wrci do ojczyzny wzdu wybrzey Irlandu i Hiszpanii. Najbardziej realistycznie omawia ten problem Diodor z Sycylii, ktry by na t#le rozsdny, by doj do wniosku, e "Argo" moga wrci jedynie t sam drog, ktr pyna na Kolchid, a wic przez Bosfor. On to zwrci uwag na istotny szczeg, e Ister (obecnie Dunaj) czsto mylnie uwaany jest za Istros, ma rzeczk wpadajc do Adriatyku

153.2-154.b

511

w pobliu Triestu. Przecie jeszcze w czasach Augusta geograf Pomponiusz Mela mg informowa (II.3.13 i 4.4), e zachodni dopyw Dunaju "wpada do Adriatyku z gwatownoci i burzliwoci dorwnujc Padowi". Zdobycie runa, pocig Kolchidw i zabjstwo Apsyrtosawszystko to miao pierwotnie miejsce na pnocnym Adriatyku. Owidiusz wola da wiar wersji, e Apsyrtos zosta zamordowany u ujcia Dunaju i pochowany w Tomi, poniewa w tej wanie . miejscowoci mia umrze. ' 3. Ajaja (zob.170i,1 i 5) naleaa podobno do Chryzesa, ojca Minyasa i pradziadka Friksosa; Chryzes znaczy "zoty". Jest rzecz prawdopodobn, e to wanie jeg ducha, a nie ducha Friksosa, mieIi przebaga Minyjczycy, kiedy zabierali Runo. Wedug Strabona Friksos mia kaplic herosa w Moschii na Morzu Czarnym, "gdzie nigdy nie skada si w ofierze barana";wyglda jednak na to, e kaplic wybudowano pniej pod wpywem sawy podry "Argo". Podobnie Rzymianie budowali witynie hersom greckim, ktrych wprowadzali fikcyjnie do wasnej historii. 4. Imi Apsyrtos, upamitniajce spynicie jego czonkw z prdem byo prawdopodobnie lokalnym tytuem Orfeusza, po tym jak go rozszarpay menady (zob. 28d). 5. Waeriusz FIakkus i Diodor z Sycylii zapisuj, e Herakles zupi Troj w drodze do , Kolchidy, a nie kiedy wraca do kraju; jednake wyglda mi to na bd.

154 ##ARGO## WRACA DO GRECJI a. Po przybyciu na Korkyr, zwan wwczas Drepane, Kolchidowie zastali "Argo" zakotwiczon naprzeciw wysepki Makris. Zaoga wicia radonie pomylny wynik wyprawy. Przywdca Kolchidw uda si wwczas do krla Alkinoosa i krlowej Arete, dajc w imieniu krla Ajetesa wydania Medei i Runa. Arete, do ktrej Medea zwrcia si o opiek, nie daa asn Alkinoosowi skarc si na ojcw, ktrzy a nazbyt czsto zncaj si nad bdzeymi crkami. Wspominaa naprzykad o tym, jak okrutnie obszed si Nykteus z Antiope i Akrizjos z Danae. - Biedna ksiniczka Metope wci jeszcze siedzi w epirskim lochu na rozkaz swego bestialskiego ojca, krla Echetosa. Wykuto jej oczy kolcami z brzu i ka jej mle elazne ziarna jczmienia na cikich arnach. "Kiedy zemlesz je na mk - drwi Echetos z biednej dziewczyny - przywrc ci wzrok." A przecie po Ajetesie mona si spodziewa, e obejdzie si rwnie okrutnie z czarujc Mede, jeli tylko do tego dopucisz!1 b. Udao si w kocu Arete dowiedzie od Alkinoosae jak ma zamiar rozstrzygn spraw nastpnego ranka.

- Jeli Medea jest jeszcze dziewic - powiedzia - wrci na Kolchid, jeli nie, moe pozosta z Jazonem. Arete poczekaa, a maonek mocno unie, po czym posaa herolda, by ostrzeg Jazona. Bez najmniejszej zwoki polubi Mede w jaskini Makris,

512

154.b-154.f

crki Aristajosa, dawnej piastunki Dionizosa. Argonauci uczcili zalubiny wystawn uczt i rozpostarli Zote Runo jako oe maeskie. Rano ogoszono wyrok. Jazon oznajmi, e Medea jest jego on, a Kolchidowie nie mogli wykona polece Ajetesa ani te, obawiajc si jego gniewu, wrci do domu. Niektrzy osiedlili si na Korkyrze, inni za zajli owe wyspy iliryjskie niedaleko od Ajaji nalecej do Kirke, ktre zw si obecnie Apsyrtydami; pniej za wybudowali w Istrii miasto Pola.2 c. Kiedy po dwch czy trzech latach Ajetes dowiedzia si o wszystkim, omal nie skona z wciekoci i posa herolda do Grecji dajc wydania Medei i odszkodowania za wyrzdzone mu krzywdy. W odpowiedzi powiadomiono go, e jak dotd nie zostao jeszcze wypacone odszkodowanie za Io, ktr uprowadzili mczyni z rodu Ajetesa (chocia naprawd u#ieka cigana przez gza), i wobec tego adnego odszkodowania nie wypac za dobrowolny wyjazd Medei.3 d. Jazon mia ju tylko opyn przyldek Malea, by znale si z runem w Jolkos. Min bezpiecznie Wyspy Syren, gdzie czarujcym gosom kobiet-ptakw przeciwstawiy si jeszcze pikniejsze dwiki liry Orfeusza. Jeden tylko Butes skoezy za burt prbujc dobi do brzegu, ale uratowaa go Afrodyta. Zabraa go przez Lilibeum na gr Eryks i tam zosta jej kochankiem. Niektrzy twierdz, e syreny, ktre straciy ju skrzyda po przegranych zawodach z muzami pod patronatem Hery, popeniy samobjstwo, poniewa nie udao im si przecign kunsztu Orfeusza, ale byy przecie jeszcze na swych wyspach, gdy w nastpnym pokoleniu mija je Odyseusz.4 e. Przy piknej pogodzie pynli nastpnie Argonauci wzdu wybrzey wschodniej Sycylii obserwujc nieskazitelnie biae trzody Heliosa pasce si na brzegu, ale nie ukradli ani jednej sztuki.5 Nagle zerwa si straszliwy Wiatr Pnocny i w cigu dziewiciu dni zagna ich ku najdalszym skrajom Libii. Tutaj potna fala porzucia "Argo" przez niebezpieczne skay rozsiane wzdu wybrzea, po czym cofna si pozostawiajc okrt w gbi kraju, prawie mil od brzegu. Jak okiem sign, rozpocieraa si martwa pustynia i Argonauci przygotowywali si ju na mier, kiedy pojawia si Jazonowi we nie potrjna bogini Libia przybrana w skry kole i podtrzymaa go na duchu. Pocieszeni Argonauci (ustawiwszy okrt na wakach) wsplnym wysikiem, wpierajc si barkami w "Argo", dopchali okrt do jeziora Tritonis lecego w odlegoci wielu mil. Zajo to im dwanacie dni. Umarliby w tym czasie z pragnienia, gdyby nie rdo, ktre wytrysno z ziemi na rozkaz Heraklesa, kiedy wybiera si po zote jabka Hesperyd.6 f. W tym wanie czasie zgin Kantos, zabity przez Kafaurosa, garamatyskiego pasterza, ktrego trzody usiowa uprowadzi. Towarzysze pomcili jego mier.' Ledwie pochowali oba ciaa, a ju Mopsos nastpi na libijskie#o wa, ktry go poksa w pit. Mg zasnuy si oczy Mopsosa, wosy mu wypady i zmar w straszliwych mczarniach. Argonauci pochowali go

154.f-154.j

513

z ceremoniaem nalenym herosowi, ale rozpacz ich nie ustawaa, poniewa nie mogli znale wyjcia z jeziora.e g. Jazon jednak, przed wyruszeniem w drog, radzi si Pytii z Delf, ktra wrczya mu dwa cikie trjnogi. Orfeusz zaproponowa jeden z nich zoy teraz w ofierze miejscowym bstwom, aby je przebaga. Kiedy to zrobiono, ukaza si bg Tryton i bez sowa podzikowania zabra trjng, stan mu jednak na drodze Eufemos i zapyta uprzejmie: - Panie, czy zechcesz wskaza nam drog na Morze rdziemne? Tryton w odpowiedzi skin jedynie gow w kierunku rzeki Takapaj, ale po chwili namysu wrczy Eufemosowi grudk ziemi przekazujc w ten sposb jego potomkom wadz nad Libi po dzie dzisiejszy. Eufemos podzikowa za dar skadajc w ofierze owc, a Tryton zgodzi si cign "Argo" za kil, a dotarli znowu do Morza rdziemnego. Po drodze przepowiedzia, e gdy potomkowie jednego z Argonautw zdobd trjng i zabior go z jego wityni, sto miast greckich powstanie wok jeziora Tritonis. Libijscy troglodyci, ktrzy podsuchali te sowa, od razu ukryli trjng w piasku i proroctwo dotd jeszcze nie jest spenione.9 h. Fyc na pnoc Argonauci dotarli na Kret, ale nie pozwala im wyldowa na wyspie stranik z brzu, Talos, stworzony przez Hefajstosa, obrzucajc "Argo", jak to#byo w jego zwyczaju, gazami. Medea sodkim gosem wabia potwora obiecujc mu niemiertelno, jeli wypije podany mu pyn magiczny. W rzeczywistoci by to napj nasenny, i kiedy Talos zasn, Medea wycigna brzowy czop, ktrym zatkana bya jedynaya biegnca od karku do stp. Natychmiast wypyn boski ichor, bezbarwny pyn zastpujcy Talosowi krew, i potwr zmar na miejscu. Inni jednak twierdz, e urzeczony oczami Medei Talos kry potykajc si po brzegu, a zrani sobie stop o ska i wykrwawi si na mier. Jeszcze inni utrzymuj, e zrani go miertelnie w stop Pojas.lo i. Nastpnej nocy burza nadcigajca z poudnia zaskoczya "Argo", ale Jazon wezwa Apollina, ten za zesa bysk wiata ujawniajc po prawej stronie okrtu Anafe, jedn z Wysp Sporadzkich, do ktrej udao si Ankajosowi przybi. W dowd wdzicznoci Jazon wznis otarz Apollinowi, a dwanacie feackich niewolnic Medei, podarowanych jej przez krlow Arete, miao si wesoo,,kiedy Jazon i jego towarzysze skadali libacje lejc wod na ponce szczapy, poniewa nie mieli co zoy w ofierze. Argonauci odpowiedzieli przekomarzaniem i miosnymi igraszkami - obyczaj ten przetrwa do dzi podczas jesiennych wit na Anafe. j. Pync do Eginy Argonaui urzdzili zawody: kto pierwszy zaczerpnie wiadro wody i przyniesie je z powrotem na okrt; Egineci dotd urzdzaj ten wycig. Z E#iny droga do Jolkos bya ju prosta, przebywaj j co roku dziesitki okrtw przy sprzyjajcej pogodzie i bez adnego niebezpieczestwa.Il

514

154.k-154.1

k. Niektrzy bardowie przedstawiaj te wydarzenia w odmiennej kolejnoci : twierdz mianowicie, e Argonauci ponownie zaludnili Lemnos w drodze powrotnej, a nie w drodze na Kolchid.lz Inni utrzymuj, e pobyt w Libii przypad przed podr na Aj, kiedy Jazon uda si po rad do wyroczni delfickiej i naga burza zmusia go do zboczenia z kursu.13 Jeszcze # inni uwaaj, e popyn wzdu brzegw Italii i przysta na wyspie Elba, do ktrej zawinli, nazwa Argous dla upamitnienia "Argo", a kiedy Argoauci ocierali na brzegu pot, krople jego zamieniy si w kamyki rnorofinego ksztatu. Ponadto twierdz, e Jazon wybudowa wityni Hery Argiwskiej w Leukas, e Argonauci na podobiestwo Odyseusza przepynli midzy Skyll i Charybdis i e Tetyda z nereidami przeprowadzia ich przez ziejce gniem Planktaj, czyli Wdrujce Skay, ktre obecnie s mocno zakotwiczone w dnie morskim.14 1. Jeszcze inni opowiadaj, e Jazon i jego towarzysze przemierzyli krain w pobliu kolchidzkiej Ajaji dochodzc a do Medii. Jeden z nich, Armenos Tesalczyk znad jeziora Bojbe, osiad podobno w Armenii i nazwa krain swym imieniem. Pogld ten potwierdza fakt, e barbarzycy otaczaj wielk # czci pomnik naleny herosowi wystawiony przez Armenosa na cze Jazona ' przy Wrotah Kaspijskich, oraz to, e Ormianie dotd nosz staroytny strj 5# # e tesalski. ls

#. ., 1.Apoloniusz z Rodos, IV.1090-1095; Homer, Odyseja, XVII1.83 i XX1.307 oraz scholia. 2.Strabon,1.2.39 i V11.5.5; Apoloniusz z Rodos, IV.511-521; Hyginus, Fabulae, 23; Apollodoros, I.9.25; Kallimach cyt. przez Strabona,1.2.39. 3. Herodot, I.1. 4. Pauzaniasz, IX.34.2; Strabon, VI.1.1; Argonautika orphika,1284; Homer, Odyseja, XII.1-200. 5. Apoloniusz z Rodos, IV.922-979; Argonautika orphika,1270-1297; Hyginus, Fabulae,14. 6. Apoloniusz z Rodos, IV.1228-1460. 7. Hyginus, loc. cit.; Apoloniusz z Rodos, IV.1461-1495; Waleriusz Flakkus, VI.317 i VII.422. 8. Tzetzes, O Likofronie, 881; Apoloniusz z Rodos, IV.1518-1536. 9. Pindar, Ody pytyjskie, IV.17-39 i 255-261; Apoloniusz z Rodos, IV.1537-1628; Diodor z Sycylu, IV.56.6; Argonautika orphika,1335-1336; Herodot, IV.179. 10. Apollodoros, I.9.26; Apoloniusz z ftodos, IV.1639-1693; Argonautika orphika, 1337-1340 ; Lukian, O taricu, 49 ; Sofokles cyt. przez scholiast Apoloniusza# Rodos, IV.1638. I1. Apoloniusz z Rodos, IV.1765-1772; Apollodoros, loc. cit.; Argonautika orphika, 1344-1348. 12. Pindar, Ody pytyjskie, IV. 2 52. 13. Herodot, III.127.

14. Strabon, V.2.6 i VI.1.1; Apollodoros,1.9.24; Apoloniusz z Rodos, IV.922 i nast. .15. Strabon, XI.14.12 i 13.10.

154.1-154.9

515

1. Mit o Metope, ktrego penej wersji nie podaje ani Homer, ani Apoloniusz z Rodos, przypomina mit o Arne (zob. 43. 2) i o Antiope (zob. 76b). Zosta on prawdopodobnie wydedukowany z obrazu przedstawiajcego boginie-mojry siedzce na grobowcu. arna Metope to kamie myski wiata, wok ktrego, wedug Warrona De re rustica, obraca si system niebieski. Kamie ten wystpuje w nordyckiej Eddzie, gdzie obracaj go olbrzymki Fenja i Menja, oraz w biblijnej Ksidze Sdziw, gdzie obraca go lepy tyryjski heros soca, Samson. Demeter, bogini mynw zboa, bya bstwem podziemnym. 2. Relacja Herodota o poselstwie Ajetesa do Grekw nie ma sensu, chyba e przyjmiemy, i oszalaa lo nie ucieka na Kolchid w postaci jawki, by w kocu zosta deifikowan przez Egipcjan jako Izyda (zob. 56b), lecz zostaa uprowadzona podczas najazdu Kolchidw (ktrych Herodot przedstawia jako niedobitki armu faraona Sesostrisa, po inwazji Azji) i sprzedana do Egiptu. 3. Trzy syreny - u Homera s tylko dwie - byy piewajcymi crkami Ziemi. Wabiy eglarzy na ki swej wyspy, gdzie gniy zsypane na stos koci poprzednich ofiar (Odyseja, XII. 39 i nast. oraz 184 i nast.). Przedstawiano je jako kobiety-ptaki i maj wiele wsplnego z ptakami Rhiannon w walijskim micie, opakujcymi Brana i innych herosw. Rhiannon bya to Demeter o kobyej gowie. Kraina syren najatwiej tumaczy si jako wyspa cmentarna przyjmujca ducha zmarego krla, podobnie jak Avalon Artura (zob. 31.2). Syreny byy zarwno opakujcymi go kapankami, jak i ptakami straszcymi na wyspie - shxebnicami bogini mierci. W tej postaci naleay do przedolimpijskiego kultu i dlatego te zostay pokonane w zawodach z muzami, crkami Zeusa. Podaje si rne ich siedziby: Wyspy Syrenie w pobliu Paestum, Capri oraz "w pobliu sycylijskiego Przyldka Pelorus" (Strabon, I.2.12). Jeszcze za czasw Eurypidesa rzebiono pary syren na grobowcach (Helena, 167), a imi ich wywodzi si zazwyczaj od seirazein, "zwiza sznurem". Jeli jednak pochodzi ono, co jest bardziej prawdopodobne, od seirazein, oznaczajcego "wyschn", wwczas dwie syreny przedstawiay podwjne oblicze bogini podczas letniego przesilenia, kiedy pastwiska greckie wysychaj: Ante-vorta i Post-vorta - "ta ktra proroczo patrzy w przyszo, ku kresowi panowania nowego krla", i "ta, ktra opakuje starego" (zob. 170. 7). Syrena w obecnej postaci jest pniejszego pochodzenia. 4. Trzoda Heliosa liczya trzysta pidziesit sztuk byda i bya darem jego matki, bogini ksiyca (zob. 42.1 i 170.i0). Na Sycyli przeniesiono szereg kolonu z Koryntu i Rodos, gdzie czczono jego niebieskiego byka. Odyseusz zna Heliosa pod imieniem Hyperiona (zob.170u). 5. Jezioro Tritonis, niegdy# olbrzymie morze rdldowe, dominujce nad ziemiami neolitycznych Atlantw, powoli si kurczyo i chocia byo jeszcze pokanych rozmiarw w czasach klasycznych - geograf Skylaks szacowa jego powierzchni na okoo dziewiset mil kwadratowych - zmniejszyo si obecnie do szeregu bagien solnych (zob. 39.6). Neith, ubrana w skry potrjna bogini Libii, wyprzedzia sw egid Aten (zob. 8.1). 6. Mopsos gincy w pospolity sposb od ukszenia przez wa w pit (zob.106g;117 c i 168e) wystpuje rwnie w micie o Derketo (zob. 89.2), filistyskiej Diktynnie. lnny Mopsos, wnuk Terezjasza, przey wojn trojask (zob.169c). 7. Kafauros jest niespotykanym imieniem u Libijczykw - kaphaura jest arabskim sowem oznaczajcym "kamfor" - drzewo to nie ronie w Libii, ale mitografowie nie mieli dobrze rozwiniteg zmysu geograficznego. 8. Talos, czowiek z brzu, jest postaci zoon: czciowo jest bykiem niebiaskim, czciowo witym krlem, ktrego sabym miejscem bya pita, czciowo za demonstracj metody

odlewania brzu, cire-perdue (zob. 92.8). 9. Ofiary wodne na Anafe przypominaj ofiary ydw w Dniu Wierzb, ostatnim dniu $wit Szaasw, kiedy w uroczystej procesji przynoszono wod z sadzawki Siloam; egineeki wycig z wod by zapewne czci podobnego obrzdu. Kuczki powstay jako jesienne wito podnoci i wedhxg Talmudu faryzeusze mieli trudnoci z hamowaniem tradyyjnej "lekkomylnoci" kobiet.

516

154.10-155.d

10. "Kamyki rnych ksztatw", krysztay elaza, dotd s znajdowane na brzegach Elby. 11. Tetyda przeprowadzia "Argo" przez Planktaj u wejcia do Cieniny Messyskiej, podobnie jak Atena przeprowadzia "Argo" przez Planktaj u wejcia do Bosforu. Odyseusz unikn tych ska, wybierajc drog midzy Skyll i Charybdis (zob. 170t). Zachodnimi Planktajami s wulkaniczne Wyspy Liparyjskie. 12. Armenia znaczy Ar-Minni, "wyynny kraj Minnw". Jeremiasz wzywa Minnw do wojny przeciw Babilonowi (LI.27), ale ta Armenia nie ma nic wsplnego z Armenos nad jeziorem Bojbe. Minnowie natomiast s prawdopodobnie Minjami, o ktrych wspomina Jzef (Staroytnoci ydowskie,1.1.6) opisujc potop Noego. Imi tesalskiego Minyasa, protoplasty Minyjczykw, stwarzao wiarygodne ogniwo wice Armeni z Tesali.

155 MIER PELIASA a.Pewnego jesiennego wieczora dotarli Argonauci do pamitnego brzegu Pegazaj,ale nikt ich tam nie powita,w Tesalii bowiem kryy pogoski,e wszyscy zginli.Omielio to Peliasa,ktry zabi rodzicw Jazona,Ajzona 1 Polimel,oraz dzieci Promachosa,ktre przyszo na wiat ju po odpyniciu "Argo".Ajzon prosi,by mu pozwolono popeni samobjstwo,a kiedy Pelias si zgodzi,napi si krwi byka i zmar.Polimela przebia si wwczas 5ztyletem.Niektrzy powiadaj,e si powiesia przeklinajc uprzednio =# Peliasa,ten za bez litoci roztrzaska gow Promachosa o posadzk paacu.l 6.Kiedy Jazon wysucha bolesnej opowieci z ust samotnego przewonika,poleci mu zachowa w tajemnicy wiadomo o powrocie "Argo",sam za 2woa rad wojenn.Wszyscy jego towarzyse byli zdania,e Pelias zasuguje # na mier,ale gdy Jazon zada,by natychmiast uderzyli na Jolkos,Akastos ? a 0wiadczy,e nie mona wymaga od niego,by walczy przeciw wasnemu `; 0jcu,inni za uwaali,e postpi rozsdniej wracajc do swoich domw, a w razie potrzeby zbior wojska,by wystpi po stronie Jazona.Istotnie tak maa garstka ludzi nie poradziaby sobie z silnym garnizonem Jolkos. c.Medea jednak zabraa gos i obiecaa,e zdobdzie miasto bez niczyjej pomocy.Nakazaa Argonautom ukry okrt,im samym za wycofa si na

jak lesist i bezludn pla,ale tak,by nie straci Jolkos z oka.Kiedy 2obacz,e kto wymachuje pochodni na dachu paacu,bdzie to znak,i Pelias nie yje,bramy s otwarte,a miasto do nich naley. d.Podczas pobytu na Anafe Medea znalaza wydrony posg Artemidy, ktry zabraa ze sob na "Argo".Teraz przebraa swych dwanacie feackich niewolnic w dziwaczne stroje i poprowadzia je do Jolkos.Kada po kolei niosa posg.Kiedy doszy do bram miasta,Medea udajc pomarszczon 5taruch kazaa warcie,by j przepucia.Przenikliwym gosem woaa,e

bogini Artemida przybya ze spowitej mgami krainy Hyperborejczykw w rydwanie zaprzonym w latajce we, by przynie pomylny los miastu Jolkos. Zaskoczeni wartownicy nie mieli przeciwstawi si jej rozkazowi, a wtedy Medea i jej suce pobiegy przez ulice jak menady i pobudziy mieszkacw do religijnej euforii. e. Pelias zerwa si ze snu i dopytywa si z przeraeniem, czego bogini od niego da. Medea odpowiedziaa, e Artemida w uznaniu dla jego nabonoci postanowia go odmodzi, by spodzi dziedzicw, ktrzy zastpi zego syna Akastosa ; zgin on niedawno, gdy statek jego rozbi si u wybrzey libijskich. Pelias dopty nie wierzy obietnicy, dopki Medea nie zrzucia pozorw staroci i nie objawia mu si jako moda kobieta. "Tak wielka jest potga Artemidy!" - zawoaa. Nastpnie na jego oczach powiartowaa na wp lepego starego barana na trzynacie kawakw i zagotowaa je w kotle. Posugujc si kolchidzkimi zaklciami, ktre Pelias wzi za zaklcia hyperborejskie, i uroczycie wzywajc pomocy Artemidy, Medea udaa, e odmadza barana - w wydronym bowiem wizerunku bogini ukryte byo ywe jagni razem z innymi magicznymi przyrzdami. Pelias, zupenie ju przekonany, pooy si na posaniu i po chwili zasn pod wpywem czarw Medei. Wtedy nakazaa ona jego crkom, Alkestis, Euadne i Amfinome, by porbay go w ten sam sposb, jak ona to przed chwil uczynia z baranem, i ugotoway w tym samym kotle. f. Nabona Alkestis odmwia przelania krwi ojca bez wzgldu na korzy ci, jakie mogoby to przynie, lecz Medea, dajc dalsze dowody swych mocy magicznych, przekonaa Euadne i Amfinome, by miao wbiy noe. Kiedy speniy jej polecenie, zaprowadzia je na dach i kazaa wymachiwa pochodniami, tumaczc, e musz w ten sposb wzywa bogini ksiyca, zanim zawarto kota si zagotuje. Argonauci ukryci w zasadzce zobaczyli byski pochodni, rozpoznali umwiony znak i wpadli do Jolkos nie natrafiajc na aden opr. g. Jazon obawiajc si zemsty Akastosa odda mu krlestwo i nie oponowa, kiedy rada w Jolkos skazaa go na wygnanie; liczy na bogatszy tron.2 h. Niektrzy przecz, jakoby Ajzon musia odebra sobie ycie. Twierdz, e byo wrcz przeciwnie. Medea wypucia z jego ciaa star zuyt krew i przywrcia mu modo za pomoc magicznego eliksiru, podobnie jak odmodzia Makris i jej siostry, nimfy na Korkyrze, po czym ukazaa go krzepkiego i penego energii Peliasowi u bram paacowych. Pelias da si namwi na taki sam zabieg, ale go oszukaa, opuszczajc odpowiednie zaklcia, i w ten sposb zgin ndznie.3 i. Nastpnego dnia podczas igrzysk pogrzebowych Peliasa Eufemos zwyciy w wycigach rydwanw dwukonnych, Polideukes w zawodach bokser' skich, Zetes w krtkim biegu, jego brat, Kalais, w dugim (niektrzy twierdz,

e w tej dyscyplinie zwycizc by Ifitos), Meleager w rzucie oszczepem, 155.d-155.i 517

518

155.i-155.4

Peleus w zapasach, Herakles za, ktry wanie wrci z podry do Hesperyd#; w zapasach w stylu wolnym. Ale podczas wycigw rydwanw zteroknnych, ktre wygra Jolaos, wonica Heraklesa, konie, ktr# Afrodyta doprnwadzia do szau za pomoc hippomanesu, poary Glaukosa, syna Syzyfa.' j. A oto los crek Peliasa: Alkestis polubia Admetosa z Feraj, z ktrym od dawna bya zarczona, Euadne i Amfinome zostay skazane przez Akastosa na wygnanie do Mantinei w Arkadii, gdzie po oczyszczeniu zawary zaszczytne maestwa.5 1. Diodor z Sycylii, IV.50.1; Apollodoros,1.9.16 i 27; Waleriusz Flakkus,1.777 i nast. 2. Apollodoros,1.9.27; Diodor z Sycylii, IV.51.1; 53.1; Pauzaniasz, V111.11.2; Plautus Pseudolus, III.868 i nast.; Cycero, O staroci, XX111.83; Owidiusz, Przemiany, VII.297-349; Hyginus, Fabulae, 24. 3.Hypothesisdo Medei Eurypidesa; scholia do RycerzyEurypidesa; Owidiusz, Przemiany, VII.251-294. 4. Pauzaniasz, V.17.9; Hyginus, Fabulae, 278. 5. Diodor z Sycylu, IV.53.2; Hyginus, Fabulae, 24; Pauzaniasz, V111.11.2.

l. Kreteczycy i Mykeczycy uywali krwi byczej rozpuszczonej w znacznej iloci wody jako magicznego rodka do podnoszenia wydajnoci pl i sadw; jedynie kapanki Matki Ziemi mogy pi j nie rozwodnion, nie ryzykujc mierci (zob. 51.4). 2. Klasyczni mitografowie nie mog si zdecydowa, jak dalece Medea bya iluzjonistk lub oszustk, a w jakim stopniu jej magia bya prawdziwa. Koty odmadzania wystpuj czsto w mitach celtyckich (zob. 148.5-6), dlatego Medea udaje, e jest hyperborejsk, to znaczy brytyjsk bogini. Ich dziaanie oparte jest prawdopodobnie na teorii religijnej goszcej, e podczas letniego przesilenia witego krla w masce czarnego barana zarzynano na szczycie gry, cito na kawaki i gotowano; zup t zjaday kapanki, aby wstpi w nie jego duch, ktry potem przychodzi ponownie na wiat jako jagni. To wanie, e Friksos unikn swego losu, byo pierwotnym powodem wyprawy Argonautw (zob. 70.2 i 148g). 3. Rydwan Medei zaprzony w we - we s stworzeniami Podziemi - mia skrzyda, 'poniewa Medea bya zarwno bogini ziemi, jak i bogini ksiyca. Pojawia si ona tutaj w triadzie jako Persefona-Demeter-Hekate, trzy crki Peliasa wiartujce ojca. Teoria, e krl soca polubia krlow ksiyca, ktra nastpnie zaprasza go askawie do swego rydwanu (zob. 24m), ulega zmianom w miar krzepnicia systemu patriarchalnego. W czasach klasycznych rydwan zaprzony w we by bezsporn wasnoci Heliosa, w pniejszym za micie o Medei i Tezeuszu (zob.154d) wypoycza go on swej wnuczce Medei jedynie dlatego, e grozi jej mier (zob.156d). Indyjska bogini ziemi w Ramajanierwnie jedzi w rydwanie zaprzonym w we. 4. Kallimach przypisuje, jak si zdaje, owczyni Kyrene zwycistwo w biegu podczas igrzysk# pogrzebowych Peliasa (zob. 82a).

156 MEDEA W EFYRZE a. Jazon uda si najpierw do Orchomenos w Beocji, gdzie zawiesi Zote Runo w wityni Zeusa Lafystyjskiego, nastpnie "Argo" zawina do przystani w Przesmyku Korynckim i tam Jazn powici okrt Posejdonowi. b. Medea bya jedynym pozostaym przy yciu dzieckiem Ajetesa, prawowitego krla Koryntu. Wyemigrowa on na Klchid mianujc regentem Koryntu niejakiego Bunosa. Kiedy tron zwolni si po mierci bezdzietnego Koryntosa, syna Maratona (ktry kaza tytuowa siebie "synem Zeusa"), Medea zgosia swe roszczenie, a Koryntianie przyjli Jazona jako swego krla. Po dziesiciu latach szczliwego i dostatniego panowania zacz jednak Jazon podejrzewa, e Medea zdobya dla niego tron trujc Koryntosa; postanowi wic rozwie si z ni i oeni z Glauke, crk krla Kreona. c. Medea nie wypieraa si zbrolni, ale przypomniaa Jazonowi, i na Aji lubowa jej wierno wzywajc na wiadkw wszystkich bogw. Jazon dowodzi, e wymuszona przysiga nie jest wana, na co Medea zwrcia mu " uwag, e zawdzicza jej rwnie tron Koryntu. Wwczas Jazon odpowiedzia: - To prawda, ale obecnie Koryntianie szanuj mnie bardziej ni ciebie! A poniewa upiera si przy swym zamiarze, Medea udajc, e ulega jego argumentom, posaa Glauke prezent lubny, dorczony przez krlewskie ksita i ksiniczki - urodzia bowiem Jazonowi siedmiu synw i siedem crek - a mianowicie zot koron i dug bia sukni. Ledwie Glauke je woya, ogarny j pomienie nie do ugaszenia, mimo e skoczya do paacowej studni. Spaliy one nie tylko j, lecz rwnie krla Kreona i mnstwo innych dostojnych goci tebaskich oraz wszystkich obecnych w paacu. Jeden tylko Jazon uratowa si wyskakujc z okna na pitrze. d. Zeus, podziwiajc hart ducha Medei, zakocha si w niej, lecz ona odtrcaa wszystkie jego zaloty. Hera z wdzicznoci obiecaa, e wszystkie dzieci Medei obdarzy niemiertelnoci, pod warunkiem, i Medea zoy je na otarzu ofiarnym w jej wityni. Tak te Medea zrobia, po czym ucieka w rydwanie zaprzonym w uskrzydlone we, poyczonym jej przez dziadka Heliosa; przed tym jednak ofiarowaa krlestwo Syzyfowi.l e. Zachowao si imi tylko jednej z crek Medei i Jazona, a mianowicie Eriopis. Najstarszy syn Medei, Medejos lub Poliksenos, wychowany przez Chejrona na grze Pelion, panowa pniej w Medii; niektrzy jednak uwaaj, i ojcem Medejosa by Ajgeus.2 Pozostali synowie nazywali si: Mermeros, # Feres lub Tessalos, Alkimedes, Tisandros i Argos. Koryntianie wstrznici ' zabjstwem Glauke i Kreona schwytali ich wszystkich i ukamienowali. Za t zbrodni dotd odprawiaj pokut: siedmiu chopcw i siedem dziewczt 156.a-156.e 519

520

156.e-156.3

w czarnych szatach, z ogolonymi gowami przebywa przez cay rok w wityni Hery na grach, gdzie zostao dokonane morderstwo.3 Na polecenie wyroczni delfickiej zwoki dzieci Medei pochowano w wityni, lecz zgodnie z obietnic Hery dusze ich zostay niemiertelne. Zarzucano co prawda Jazonowi zbytni pobaliwo w obliczu tej zbrodni, lecz tumaczono go rwnoczenie tym, e Medea doprowadzia go do rozpaczy wybujaymi ambicjami na punkcie jego dzieci.4 f. Inni jeszcze, wprowadzeni w bd przez dramatopisarza Eurypidesa, ktrego Koryntianie przekupili pidziesicioma talentami, by uwolni ich od winy, opowiadaj, jakoby Medea zabia dwoje wasnych dzieci,5 a reszta zgina w paacu, ktry podpalia - uratowa si jedynie Tessalos, ktry uciek i panowa potem w Jolkos dajc swe imi caej Tesalii, oraz Feres, ktrego syn, Mermeros, odziedziczy po Medei talenty trucicielskie.s 1. Eumelos, Fragmenty, 2-4; Diodor z Sycylii, IV.54; Apollodoros, I.9.16; Owidiusz, Przemiany, V11.391-401; Ptolemeusz Hefajstionos, II; Apulejusz, Zoty osio, I.10; Tzetzes, O Likofronie,175; Eurypides, Medea. 2. Hezjod, Teogonia, 981 i nast.; Pauzaniasz,11.3.7 i 111.3.7; Hyginus, Fabulae, 24 i 27. 3. Apollodoros, I.9.28; Pauzaniasz, II.3.6; Elian, Varia historia, V.21; scholia do Medei Eurypidesa, 9 i 264; Filostratos, Heroika, XX.24. 4. Diodor z Sycylii, 5.55; scholia do Medei Eurypidesa,1387. 5. Scholia do Eurypidesa, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 25; Eurypides, Medea, 1271; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V111.47. 6. Diodor z Sycylu, IV.54; Homer, Odyseja,1.260 i scholia.

l.Liczba dzieci Medei przypomina liczb tytanw i tytanek (zob.1.3i 43.4),ale czternacioro chopcw i dziewczt zamykanych na rok w wityni Hery mogo reprezentowa parzyste # i nieparzyste dni pierwszej poowy witego miesica. 2.mier Glauke zostaa prawdopodobnie wydedukowana z obrazu przedstawiajcego doroczn rze w wityni Hery - podobn do opisanej przez Lukiana rzezi w Hierapolis (O bogini syryjskiej,49).Glauke bya zapewne kapank w diademie,ktra kierowaa poarem,a nie ofiar, studnia za bya miejscem jej obrzdowej kpieli.Lukian wyjania,e bogini syryjska bya w zasadzie Her,chocia miaa rwnie pewne atrybuty Ateny oraz innych bogi (ibid.32). Eriopis ("o wielkich oczach") wskazywaaby w tym wypadku na krowiook Her,Glauke za (,sowa") na sowiook Aten.W czasach Lukiana zwierzta domowe zawieszano na gaziach ,# drzew ustawionych na dziedzicu wityni w Hierapolis i palono ywcem,lecz mier czternaciorga dzieci Medei i ekspiacja wiadczyyby,e pierwotnie skadano ofiary ludzkie.Melikertes, bg kreteski przewodniczcy podczas Igrzysk Istmijskich w Kox'yncie (zob.70h i 96.6),by Melkartem,"obroc miasta",fenickim Heraklesem,w ktrego imieniu z ca pewnoci palono # dzieci w Jerozolimie (Ksiga Kapaska,XV111.21i XX.2;1Ksiga Krlewska,X1.7; 2Ksiga v Krlewska,XXIII.10; Ksiga Jeremiasza,XXXl1.35).Ogie jako wity ywio dawa ofiarom # niemiertelno,podobnie jak zdoby j Herakles wstpujc na stos na grze Ojta (zob.145f). 3.Kwestia skadania dzieci w ofierze przez Mede,Jazona wzgldnie Koryntian staa si "# draliwa dopiero w pniejszych czasach,kiedy Mede przestano identyfikowa z Ino,matk # Melikertesa,ofiary ludzkie za zaczto uwaa za barbarzystwo.Poniewa kady dramat #'

156.3-157.c

521

nagradzany podczas ateskich uroczystoci ku czci Dionizosa natychmiast nabiera mocy jako autorytatywne rdo religijne, jest rzecz wielce prawdopodobn, e Koryntianie szczodrze wynagrodzili Eurypidesa za yczliw dla nich wersj mitu nie przynoszcego ju obecnie chway. 4. Mio Zeusa do Medei, podobnie jak Hery do Jazona (Homer, Odyseja, XII. 72 ; Apoloniusz z Rodos, II1.66), wskazuje na to, e "Zeus" i "Hera" byy to tytuy korynckiej pary krlewskiej (zob. 43.2 i 68.1). Koryntosa, mimo i by synem Maratona, rwnie nazywano "synem Zeusa", ojciec za Maratona, Epopeus, ("ten, ktry wszystko widzi"), mia t sam on co Zeus (Pauzaniasz, II.1.1; Asjos, Fragtnenty,1).

157 MEDEA NA WYGNANIU a. Medea ucieka najpierw do Heraklesa w Tebach, ktry obieca udzieli jej schronienia, jeli Jazon j zdradzi. Wyleczya go z obdu, w ktrym zabi swe dzieci, ale Tebaczycy nie mogli pozwoli jej, by zamieszkaa wrd nich, poniewa zamordowany przez ni Kreon by ich krlem. Udaa si wic do # Aten, a krl Ajgeus polubi j z radoci. Potem, wygnana z Aten za prb otrucia Tezeusza, wybraa si do Italii, gdzie nauczya Marrubyjczykw sztuki czarw wowych; dotd czcz j tam pod postaci bogini Angitii.l Po krtkim pobycie w Tesalii, gdzie bez powodzenia stana wraz z Tetyd do konkursu piknoci, w ktrym sdzi by Idomeneus z Krety, wysza za m za azjatyckiego krla. Nie zachowao si jego imi; by on podobno prawdziwym ojcem Medejosa. b. W kocu dowiedziawszy si, e kolchidzki tron Ajestesa zagarn jej wuj Perses, Medea wybraa si do Kolchidy z Medejosem, ktry zabi Persesa, przywrci tron Ajestesowi i powikszy krlestwo Kolchidy, wcielajc do Medi. Niektrzy uwaaj, e Medea zdya ju pogodzi si z Jazonem i e zabraa go do Kolchidy, nie ulega jednak wtpliwoci, e histori Medei upikszya i znieksztacia wybujaa fantazja wielu dramaturgw.z W rzeczywistoci Jazon, ktry straci przychylno bogw zdradzaj Mede, a tym samym amic przysig, ktrej byli wiadkami, wdrowa bezdomny od miasta do miasta, znienawidzony przez wszystkich. Na staro wrci raz jeszcze do Koryntu i bolenie dotknity klskami, ktre na niego spady, usiad w cieniu "Argo" wspominajc dawn chwa. W chwili gdy postanowi powiesi si na dziobie statku, okrt nagle przechyli si do przodu i go zabi. Posejdon umieci wizerunek rufy "Argo", ktra nie bya winna zabjstwa, midzy gwiazdami.# c. Medea nigdy nie umara. Otrzymaa niemiertelno i panowaa na Polach Elizejskich. Niektrzy twierdz, e to ona, a nie Helena, polubia Achillesa.4

522

157.d-157.2

d. Atamas, ktry spowodowa wypraw Argonautw nie zoywszy Friksosa w ofierze, sam ju mia by ofiarowany w Orchomenos za grzechy na danie wyroczni Zeusa Lafystyjskiego, ale wnuk jego Kytisoros wrci na czas i go uratowa. Oburzony Zeus postanowi, e odtd najstarszemu Atamantydzie na zawsze pod kar mierci zabroniony bdzie wstp do sali Racly. Rozkaz ten by odtd cile przestrzegany.5 e. Powrt Argonautw zrodzi wiele bani, najbardziej jednak pouczajc jest opowie o sterniku, Wielkim Ankajosie. Powrci on po tylu cierpieniach i niebezpieczestwach do swego paacu w Tegei, gdzie przed laty pewien ': wieszczek przepwiedzia mu, e nie wemie nigdy do ust wina z winnicy, `## ktr przed kilku laty zasadzi. W dniu powrotu powiedziano Ankajosowi, e jego marszaek dworu zebra wanie pierwsze grona i e wino czeka na niego. Ankajos napeni puchary i z wyrzutem przypomnia wieszczkowi, i proro- , kowa faszywie. Wieszczek odpowiedzia: - Panie, niejedno jeszcze moe si wydarzy midzy ustami a brzegiem pucharu ! W tej wanie chwili wbieg suga Ankajosa woajc, e dzik tratuje jego winnic. Ankajos odstawi nietknity puchar, chwyci grot i popiesznie wybieg z paacu, ale dzik ukry si za krzakiem, rzuci si na Ankajosa i go zabi.

1. Diodor z Sycylii, IV.54; Apollodoros,1.9.28; Plutarch, Tezeusz,12; Serwiuse o Eneidzie Wergiliusza, VII.750. 2. Ptolemeusz Hefajstionos, V; Diodor z Sycylu, IV.55-66.2; Hyginus, Fabulae, 26; Justyn, XLl1.2; Tacyt, Roczniki, V1.34. 3. Diodor z Sycylu, IV.55; scholia do Hypothesis do Medei Eurypidesa; Hyginus, Astronomia, 36. 4. Scholia do Medei Eurypidesa,10, i do Apoloniusza z Rodos, IV.814. 5. Herodot, VII. I 97. 6. Scholia do Apoloniusza z Rodos, I.185.

l. Z attyckiego kultu Demeter jako bogini ziemi wywodzi si opowie o pobycie Medei w Atenach (zob. 97b). Podobne kulty tumacz jej odwiedziny w Tebach, Tesalii i Azji Mniejszej. , Marrubyjczycy jednak wyemigrowali prawdopodobnie do Italu z Libii, gdzie Psyllijczycy wyrniali si w sztuce czarw wowych (Pliniusz, Historia naturalna, VII.2). Panowanie Medei na Polach Elizejskich jest zrozumiae: jako bogini urzdujca nad kotem odrodzenia, moga ofiarowywa herosom okazj do powtrnego ycia na ziemi (zob. 31c). "Helena" ("ksiyc") by to zapewne jeden z jej tytuw (zob.159.1). 2. Wydaje si, e w czasach bohaterskich krla Orchomenos po zakoczeniu kadencji na # tronie prowadzono na szczyt gry Lafystion, gdzie skadano go w ofierze. Krl sprawowa rwnie funkcj kapana Zeusa Lafystyjskiego; urzd ten by dziedziczny w matrylinearnym # klanie Minyjczykw. Wedug Herodota w czasach wojen perskich do obowizkw wodza klanu

nadal jeszcze naleao stawianie si w gmachu Rady, kiedy go wzywano do skadania ofiar., Nikt

jednak nie zmusza go do tego i jak wynikaoby ze sw Herodota, reprezentowa go zastpca, z wyjtkiem klsk narodowych w rodzaju zarazy lub suszy, kiedy musia zjwia si osobicie. mier Jazona i Ankajosa to przypowieci moralne podkrelajce niebezpieczestwo wice si ze zbyt wielk saw, dostatkiem lub dum. Ankajos jednak umiera po krlewsku w swym miecie od rany zadanej przez dzika (zob.18. 7), natomiast Jazon, podobnie jak Bellerofont (zob. 75f) i Edyp (zob.105k), wdruje od miasta do miasta znienawidzony przez ludzi i w kocu ginie w wypadku. Na Przesmyku, gdzie Jazon panowa, istnia zwyczaj strcania krlewskiego farniakosa ze skay, ale na morzu czekaa d, ktra wyawiaa go z wody. Nastpnie skazywano go na wygnanie, gdzie y jako bezimienny ebrak, zabierajc ze sob niepowodzenia (zob. 89.6 i 98.7). 3. Isaac Newton pierwszy, o ile mi wiadomo, wskaza na zwizki midzy zodiakiem i podr "Argo". W Aleksandru by moe znaki zodiaku wycisny swe pitno na legendzie: Baran Friksosa, Byk Ajetesa, Dioskurowie jako Niebieskie Blinita, Lew Rei, Waga Alkinoosa, Wodnik Ajginy, Herakles jako ucznik, Medea jako Panna i Kozio, symbol wyuzdania, upamitniaj igry miosne na Lemnos. Przy zastosowaniu egipskich znakw zodiaku wystpuj brakujce elementy: W# jako Skorpion oraz Skarabeusz, symbol odrodzenia, jako Rak.

'

158 ZAOENIE TROI a. Jedna z opowieci o zaoeniu Troi gosi, e w czasie godu trzecia cz ludnoci Krety, ktrej przewodzi ksi Skamander, wyruszya, by zaoy koloni. Po przybyciu do Frygu wdrowcy rozbili swe namioty nad morzem w pobliu masta Hamaksitosl, u podna wysokiej gry, ktr nazwali Id ku czci kreteskiej siedziby Zeusa. Doradzi im bowiem Apollo, by osiedlili si w tym miejscu, gdzie pod oson zmroku napadn na nich zrodzeni z ziemi wrogowie. Tej samej jeszcze nocy do namiotw wdara si horda wygodzonych myszy polnych i pogryza ciciwy ukw, skrzane paski tarcz oraz wszystkie nadajce si do poarcia czci zbroi Kreteczykw. Ogosi wic Skamander, e wyprawa zatrzyma si w tym miejscu, powici wityni Apollinowi Sminteusowi (wok ktrej wkrtce powstao miasto Sinintion) i polubi nimf Idaj, ktra urodzia mu syna Teukrosa. Z pomoc Apollina Kreteczycy pokonali swych nowych ssiadw, Bebrykejczykw, ale w toku walki Skamander skoczy do rzeki Ksantos, ktra zostaa nazwana jego imieniem. Jego nastpc zosta Teukros, osiedlecy za nazywali si Teukrami. Niektrzy jednak twierdz, e to sam Teukros poprowadzi kreteskich emigrantw, a we Frygii powita go yczliwie Dardanos, wydajc za niego sw crk, poddanych swych za nazwa Teukrami.z b. Ateczycy podaj zupenie odmienn wersj. Zaprzeczaj temu, jakoby

Teukrowie przybyli z Krety, i mwi o niejakim Teukrosie, ktry nalea do demosu Troes, wyemigrowa z Aten do Frygii i tam wanie podejmowa gocinnie Dardanosa, syna Zeusa i Plejady Elektry, pochodzcego z Feneos 157.2-158.b 523

524

158.b -158.f

w Arkadii, a nie odwrotnie. Jako do#vd przytaczaj, e Erichtonios wystpuje w genealogii zarwno ateskiego, jak i teukrydzkiego rodu krlewskiego.3 Dardanos z Aten - mwi dalej - polubi Chryze, crk Pallasa, ktra urodzia mu dwch synw, Idajosa i Dejmasa. Panowali oni przez pewien czas w krlestwie arkadyjskim zaoonym przez Atlasa, ale rozdzieliy ich klski Deukalionowego Potopu. Dejmas pozosta w Arkadii, Idajos natomiast wyru# szy ze swym ojcem Dardanosem do Samotraki, ktr wsplnie skolonizowali i odtd wyspa nazywaa si Dardani. Chryze wniosa w posagu wite wizerunki wielkich bstw, ktrych bya kapank, on za wprowadzi ich kult w Samotrace, zachowujc jednak w tajemnicy ich prawdziwe imiona. Dardanos zaoy rwnie kolegium kapanw alijskich, ktrzy zajli si niezbdnymi obrzdami; byy to te same obrzdy, ktre wykonywali kretescy kureci. c. Zrozpaczony mierci swego brata Jazjona, popyn Dardanos za morze, do Troady. Samotny przyby tam wiosujc na tratwie sporzdzonej z nadmuchanych skr obcionych czterema kamieniami. Teukros przyj ;#;## . go serdecznie, podarowa mu cz krlestwa i oeni z ksiniczk Batej, ##r:; # ale postawi warunek, by przedtemDardanos podbi pewne ssiedzkie szczepy. Niektrzy twierdz, e Bateja bya ciotk Teukrosa, inni, e bya jego crk#.5 d. Dardanos postanowi zaoy miasto na niewielkim wzgrzu Ate wzno- 2 ? szcym si na rwninie, gdzie obecnie stoi Troja, czyli Ilion. Ostrzega go I jednak wyrocznia Apollina Frygijskiego, wobec czego wybra miejsce na dolnym stoku gry Idy i miasto nazwa Dardani.s Po mierci Teukrosa reszta krlestwa przypada Dardanosowi, ktry rozszerzy svse panowanie na wiele ludw azjatyckich. Krlestwo nazwa swym imieniem. Zaoy rwnie kolonie w Tracji i na dalszych terytoriach.' e. A tymczasem najmodszy syn Dardanosa, Idajos, ruszy w lad za nim do Troady, przywoc ze sob wite wizerunki. Dardanos mg dziki temu # wtajemniczy swj lud w misteria samotrackie. Wwczas wyrocznia zapewnia go, e miasto, ktre ma zamiar zaoy, dopty nikomu nie ulegnie, _ dopki posg jego ony bdzie pozostawa pod opiek Ateny.s Dotd pokazuj jego grb w czci Troi zwanej Dardani do czasu, gdy poczya si z wioskami Tros i Ilion w jedno miasto. Idajos osiedli si w Grach Idajskich, nazwanych tak, zdaniem niektrych, od jego imienia. Ustanowi tam kult i misteria frygijskiej Matki Bogw.9 # f. Wedug legendy latyskiej ojcem Jazjona by ksi tyrreski Korytos, a jego bliniaczym bratem Dardanos, syn Zeusa i Elektry, ony Korytosa. Obaj wyemigrowali z Etrurii, podzieliwszy si uprzednio witymi wizerun- _ kami. Jazjon uda si do Samotraki, Dardanos za do Troady. W walce =' z Bebrykejczykami Dardanos, usiujc zepchn Tyrreczykw z powrotem

do morza, straci swj hem i chocia wojska jego si cofay, poprowadzi je

158.f-158.k 525 z powrotem i hem odzyska. Tym razem odnis zwycistwo i zaoy na polu bitwy miasto Korytos, zarwno dla upamitnienia odzyskanego hemu (korys), jak i na cze swego ojca.'o g. Idajos mia dwch starszych braci, Erichtoniosa i Ilosa lub Zakyntosa, oraz crk Idaj, ktra zostaa drug on Fineusa. Zasiadszy na tronie dardaskim Erichtonios polubi Astyoche, crk Simoeis, ktra urodzia mu Trosa.ll Erichtonios, przdstawiany rwnie jako krl Krety, by czowiekiem bardzo bogatym, posiadaczem trzech tysicy klaczy, w ktrych zakocha si Boreasz. Tros odziedziczy tron po swym ojcu Erichtoniosie, i nie tylko Troja, ale caa Troada otrzymaa po nim sw nazw. Jego ona, Kalliroe, crka Skamandra, urodzia mu KIeopatr Modsz, Ilosa Modszego, Assarakosa i Ganimedesa.lz. h. Tymczasem Ilos, brat Erihtorriosa, uda si do Frygu, by wzi udzia w rozpocztych ju igrzyskach. Zdoby pierwsze miejsce w zawodach zapaniczych i otrzyma nagrod w postaci pidziesiciu modziecw i pidziesiciu panien. Krl frygijski (imi jego zostao ju zapomniane) da mu rwnie aciat krow i poradzi, by zaoy miasto w miejscu, gdzie krowa po raz pierwszy pooy si na spoczynek. Ilos poszed za krow. Pooya si, kiedy dosza do gry Ate; tam wybudowa miasto Ilion. Nie wznis jednak murw, posuszny przepowiedni, ktra ostrzega jego ojca. Niektrzy utrzymuj, e IIos szed za jedn ze swych wasnych krw myzyjskich; a pouczy go Apollo. Inni znw opowiadaj, e Ilion zostao zaoone przez imigrantw lokryjskich i e trojaskiej grze Kyme nadali oni nazw swej rodzimej gry Frikonis.13 i. Kiedy ju zakrelono granice miasta, Ilos pomodli si do Zeusa Wszechmogcego, by da mu znak, i nastpnego dnia zauway, e przed namiotem ley jaki drewniany przedmiot na wp zakopany w ziemi i zaronity zielskiem. Byo to Palladium, trzycalowej wysokoci posg bez ng, wyrzebiony przez Aten dla upamitnienia ukochanej towarzyszki zabaw, Pallady. Pallas, ktrej imi Atena dodaa do swego, trzymaa w prawej rce uniesion wczni, w lewej za kdziel i wrzeciono, a pier miaa przepasan egid. Atena pocztkowo ustawia posg na Olimpie, obok tronu Zeusa, gdzie wizerunek ten otaczano wielk czci, kiedy jednak prababka Ilosa, Plejada Elektra, zostaa zgwacona przez Zeusa i dotkniciem zbezczecia posg, rozgniewana Atena powalia j wraz z wizerunkiem na ziemi.14 j. Teraz Apollo Sminteus doradzi Ilosowi: "Zachowaj bogini, ktra spada z nieba, a zachowasz swe miasto: jeli bowiem odejdzie, zabierze ze sob imperium! " Zgodnie z pouczeniem Ilos wznis na cytadeli wityni, w ktrej umieci posg.15 k. Niektrzy opowiadaj, e witynia bya ju w budowie, kiedy wizerunek zstpi z nieba jako dar bogini. Wpad przez nie ukoczon cz dachu i znalaz si akuratnie we waciwym miejscu.l6 Inni twierdz, e Elektra daa

11)

21) 31) 41. l1 .1 rI.A.1.a

.1

.1

.1

.1

Palladium Dardanosowi, swemu synowi z Zeusem, i e po jego mierci zostan ono przeniesione z Dardanii do Ilionu.17 Inni jeszcze utrzymuj, e spado z nieba do Aten, a Teukros Ateczyk przewiz posg do Troady. Jeszcze inni s przekonani, e byy dwa Palladia, ateskie i trojaskie (to ostatnie zostao podobno wyrzebione z koci Pelopsa, podobnie jak wizerunek Zeusa w Olimpii wyrzebiony zosta z koci soniowej), lub te, e byo wiele Palladiw rownoczenie zrzuconych z nieba, midzy nimi wizerunki samotrackie przywiezione do Troady przez Idajosa.ls Kolegium westalek w Rzymie strzee obecnie Palladium uchodzcego za prawdziwe. Nikt nie moe spojrze na ten posg bezkarnie. Razu pewnego, kiedy byo jeszcze w rkach trojaskich, Ilos syszc alarm poarowy pobieg, by je ratowa, i za swe trudy zosta olepiony. Pniej jednak udao mu si przebaga Aten i wzrok odzyska.ls 1. Eurydyka, crka Adrastosa, urodzia Ilosowi Laomedonta i Temiste ktra polubia Kapysa z Frygii i, jak twierdz niektbrzy, zostaa matk Anchizesa.2o Laomedont mia ze Strymo, crk Skamandra, i z Leukippe lub Zeuksippe, lub Toos piciu synw, a mianowicie: Titonosa, Lamposa, Klytiosa, Hiketaona i Podarkesa; oraz trzy crki: Hezjone, Kill i Astyoche. Mia rwnie nielubnych synw-blinita z nimf pasterk Kalibe. On to postanowi otoczy Troj synnymi murami i jemu wanie udao si uzyska pomoc bogw Apollina i Posejdona, bdcych wwczas w nieasce u Zeusa na skutek buntu wznieconego przeciw niemu, za co ukara ich skazujc na prac najemn. Posejdon stawia mury, Apollo za gra na lirze i p#s trzody Laomedonta. Posejdonowi pomaga Ajakos Lelegijczyk, ale Laome.#Qntoszuka bogw nie pacc im i wzbudzaj w nich gniew i rozgoryczenie. Oto dlaczego on i wszyscy jego synowie - z wyjtkiem Podarkesa, przemianowanego na Priama - zginli, kiedy Herakles zdoby Z#'oj.21 m. Priam, ktremu Herakles w swej szczodroci ofiarowa tron trojaski, domyli si, e nieszczcia, ktre spady na Troj, byy gwnie skutkiem niepomylnego wyboru miejsca na miasto, a nie gziiewu bogw. Posa wic jednego ze swych bratankw do Delf, by zapyta Pyti, czy na grze Ate wci jeszcze ciy przeklestwo. Ale kapan Apollina, Pantoos, syn Otriasa, by tak pikny, e siostrzeniec Priama zapominajc o swej misji zakocha si w nim i zabra go ze sob do Troi. Priam si #niewa, lecz nie mia serca ukara siostrzeca, pragnc za naprawi wyrzdzon krzywd, mianowa Pantoosa kapanem Apollina i wstydzc si powtrnie pyta Pyti o rad, odbudowa Troj na tym samym miejscu. Pierwsz on Priama bya : #risbe, crka wieszczka Meropsa. Kiedy urodzia mu Ajsakosa, wyda j za m za Hyrtakosa, ktremu urodzia Hyrtakidw: Asjosa i Nizosa.22 . n. Ajsakos nauczy si sztuki tumaczenia snw od swego dziadka Meropsa i wsawi si wielk mioci do Asterope, crki boga rzecznego Kebrena ; Po jej mierci usiowa wielokrotnie popeni samobjstwo, skaczc do morza ze skay, a wreszcie bogowie si zlitowali i zamienili go w nurkujcego ptaka.

158.o-158.r

527

Mg teraz nurkowa do woli nie budzc zgorszenia.23 o. Hekabe, druga ona Priama - zwana przez Latynw Hekub - bya crk Dymasa i nimfy Eunoe lub, jak twierdz niektrzy, Kisseusa i Teleklei, lub te boga rzecznego Sangariosa i Metope, czy wreszcie Glaukippe, crki Ksantosa.24 Urodzia ona Priamowi dziewitnastu spord jego pidziesiciu synw, reszta pochodzi od konkubin. Sypialnie wszystkich synw byy z polerowanego kamienia i ssiadoway ze sob. Dwanacie crek Priama spao ze swymi mami na kocu tego samego dziedzica.25 Najstarszym synem Hekabe by Hektor, uwaany przez niektrych za syna Apollina, nastpnie urodzia Parysa, potem Kreuz, Laodike i Poliksen, potem Deifobosa, Helenosa, Kasandr, Pammona, Politesa, Antifosa, Hipponoosa i Polidorosa. Ale Troilos na pewno zosta spodzony przez Apollina.2s p. Do modszych dzieci Hekabe naleay blinita Kasandra i Helenos. Podczas ih urodzin obchodzonych uroczycie w sanktuarium Apollina Tymbrajskiego dzieci si zmczyy i zasny w kcie, rodzice za wypiwszy za duo wina zapomnieli o nich i wrcili do domu. Kiedy Hekabe przysza powtrnie po nie do wityni i zobaczya, e wite we li uszy dzieci, krzykna z przeraenia. We zniky natychmiast w kopcu lici laurowych, ale od tej chwili Kasandra i Helenos m_ ieli dar wieszczenia.2' q. Wedug znanej wersji tego wydarzenia, gdy pewnego dnia Kasandra zasna w wityni, Apollo zjawi si i obieca, e nauczy j sztuki prorokowania, jeli mu.si odda. Kasandra, przyjwszy propozycj, nie lotrzymaa sowa, a wtedy Apollo poprosi j, by tylko raz go pocaowaa. Kiedy si zgodzia, naplu jej w usta, i odtd nikt nie dawa wiary jej proroctwom.zs r. Po wielu latach roztropnych rzdw Priam przywrci Troi dawne bogactwo i potg. Zwoa wwczas Rad, by przedyskutowa spraw swej siostry Hezjone, ktr Telamon Ajakida uprowadzi do Grecji. Priam by za tym, by uy siy, ale Rada zalecia sprbowa wpierw perswazji. Wtedy szwagier Priama Antenor i jego kuzyn Anchizes udali si do Grecji i przekazali zebranym na dworze Telamona Grekom danie Trojan. Grecy odprawili ich z pustymi rkoma. Epizod ten by gwn przyczyn wojny trojaskiej,2s ktrej ponure zakoczenie przepowiedziaa Kasandra. Pragnc unikn #lotek Priam zamkn j; na cytadeli w budynku o ksztacie piramidy. Straniczka pilnujca uwizionej miaa mu przekazywa wszystkie jej prorocze wypowiedzi.3o 1. Strabon, XIII.1.48. 2. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.108; Strabon, loc. cit.; Tzetzes, O Likofronie, 1302. 3. Apollodoros,111.12.1; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.167; Strabon, loc. cit. 4. Dionizjos z Halikarnasu, Staroytnocl rzymskie,1.61 i II.?0-? 1; Eustatios o Iliadzie Homera, s.1204 ; Konon, Narra tiones, 21; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VIII. 285. 5. Apollodoros, III.12.1; Likofron, 72 i nast. oraz komentarz Tzetzesa; scholia do Iliady

528 158.1

Homera, XX.215; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,111.167; Tzetzes, O Likofronie; 29. 6. Tzetzes, loc. cit.; Diodor z Sycylu, V.48; Strabon, Fragmenty, 50; Homer, Iliada, XX.215 i nast. 7. Apollodoros, loc. cit.; Serwiusz, loc. cit.; Diodor z Sycylii, loc. cit. 8. Strabon, loc. cit.; Dionizjos z Halikarnasu,1.61; Eustatios o Iliadzie Homera, s. 1204; Konon, Narrationes, 21; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.166. 9. Tzetzes, O Likofronie, 72; Dionizjos z Halikarnasu, loc. cit. 10. Serwiusz, loc. cit.; V11.207 i III.15. 11. Apollodoros, II1.12.2 i 111.15.3; Dionizjos z Halikarnasu, I.50.3. 12. Homer Iliada, XX.220 i nast.; Dionizjos z Halikarnasu,1.62; Apollodoros, II1.12.2 13. Apollodoros, 111.12.3; Tzetzes, O Likofronie, 29;.Lesses z Lampsakos cyt. przez Tzetzesa, loc. cit.; Pindar, Ody olimpijskie, VIII.30 i nast. oraz scholia; Strabon, XIl1.1.3 i 3.3. 14. Owidiusz, Fasti, V1.420 i nast.; Apollodoros, loc. cit. 15. Owidiusz, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit. 16. Diktys Kreteczyk, V.5. 17. Scholia do Fenicjanek Eurypidesa,1136; Dionizjos z Halikarnasu, I.61; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,11.166. 18. Klemens z Aleksandru, Protreptikon, IV.47 ; Serwiusz, loc. cit.; Ferekydes cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 355; Etymologicum magnum pod hasem "Palladium", s.649-650. 19. Derkyllos, Opowstaniu miast, I, cyt. przez Plutarcha, Opowieci rwnolege,17. 20. Apollodoros,111.12.2 i 3. 21. Apollodoros, II.59;11.6.4 i II1.12.3; scholia do IliadyHomera, I11.250; Homer, Iliada, V1.23-26; XX1.446 i V11.452; Horacy, Ody, III.3.21; Pindar, Odyolimpijskie, V111.41 ze scholiami; Diodor z Sycylii, IV. 32. 22. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.319 ; Apollodoros, III.12. 5 ; Homer, Iliada, II. 831 i 837; Wergiliusz, Eneida, IX.176-177. 23. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V.128; Apollodoros, loc. cit.; Owidiusz, Przemia, ny, X1.755-795. 24. Ferekydes cyt. przez scholiast IliadyHomera, XVI.718, i Hekabe Eurypidesa, 32; Atenion cyt. przez scholiast Iliady Homera, loc. cit.; Apollodoros, loc cit. 25. Homer, Iliada, XXIV.495-497 i V1.242-250. 26. Stezichoros cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 266; Apollodoros, loc. cit. 27. Antiklides cyt. przez scholiast Iliady Homera, V11.44. 28. Hyginus, Fabulae, 93; Apollodoros, 111.12.3; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.247. 29. Benoit, Roman de Troie, 385; 3187 i nast.; The Seege or Batayle of lroye, 349 i nast; 385; Tzetzes, O Likofronie 340; Dares, 5 Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.80. 30. Ajschylos, Agamemnon,1210; Tzetzes, Hypothesisdo AleksandryLikofrona; O Likofronie, 29 i 350.

l. Troja leaa na obfitujcej w wod rwninie u wejcia na Hellespont, dziki czemu bya w wieku brzu gwnym orodkiem handlu midzy Wschodem i Zachodem, ale rwnoczenie staa si przedmiotem atakw ze wszystkich stron. Roszczenia Grekw, Kreteczykw i Frygij-

czykw uwaajcych si za zaoycieli miasta nie byy bynajmniej sprzeczne, poniewa ad czasw klasycznych miasto wielokrotnie burzono i odbudowywano. W sumie istniao dziesi Troi, przy

czym sidma bya Troj Homer#ok. Troja opisana przez Homera bya prawdopodobnie siedzib federacji trgeii#plemion Trojan, Ilijczykw i Dardanw - kombinacja typowa w epoce brzu. 2. Przydomek Apollina "Sminteus" wskazuje na Kret. Sminthos w jzyku kreteskim oznaczao "mysz", stworzenie wite nie tylko w Knossos (zob. 90.3), lecz rwnie w Filistii (1 Ksiga Samuela, VI.4) i Fokidzie (Pauzaniasz, X.12.5). Erichtonios za, zapadniajcy Pnocny Wiatr, by czczony zarwno przez Pelazgw z Aten, jak i Trakw (zob. 48.3). Twierdzenie Ateczykw, jakoby zaoyli Troj, mona jednak uwaa za zwyczajn propagand polityczn. Biae myszy trzymane w wityniach Apollina speniay funkcje profilaktyczne, zapobiegajc ' zarwno zarazie, jak i inwazji myszy w rodzaju tych, o ktrych wspominaj Elian (Historia zwierzt, XII.5 i 41) i Arystoteles (Historia zwierzt, VI.370). Dardanos by zapewne Tyrreczykiem z Lidii (zob.136g) lub Samotraki, ale Serwiusz myli si twierdzc, e pochodzi on z Etrurii, gdzie Tyrreczycy osiedlili si w wiele lat po wojnie trojaskiej. "Zakinthos", sowo kreteskie ' wystpujce w krlewskiej genealogii trojaskiej, byo nazw wyspy nalecej do krlestwa Odyseusza, co wiadczy o tym, e roci on sobie dziedziczne prawa do Troi. 3. Palladium strzeone przez dziewice-westalki w Rzymie jako gwarancja pomylnoci miasta miao olbrzymie znaczenie dla mitografw italskich. Gosili oni, e zostao ono uratowane z Troi przez Eneasza (Pauzaniasz,11.23.5) i przywiezione do Italii. Prawdopodobnie zrobione byo # z koci morwina (zob.108.5). ,Palladium" oznacza kamie lub inny przedmiot kultowy, wok # ktrego taczyy dziewczta okrelonego klanu, podobnie jak w Tespiach (zob.120a), albo przez ktry skakali modzi mczyni, pallas bowiem jest uywane bez rnicy dla obu pci. Rzymskie kolegium Saliw byo stowarzyzeniem skactcych kapanw. Kiedy tego rodzaju przedmioty kultowe zaczto utosamia z dobrobytem plemienia i strzec pilnie przed uszkodzeniem lub # kradzie, palladia odczytywano jako palta, "rzeczy zrzncone z nieba". Palta musiay sta pod goym niebem, dlatego wity kamie-grom Terminusa w Rzymie sta pod otworem w dachu wityni Jowisza - fakt ten tumaczy istnienie podobnego otworu w Troi. 4. Kult meteorytw zosta bez trudu rozszerzony na monolity staroytne, zapomniano bowiem #, o ich roli w ceremoniach pogrzebowych. Od monolitw do kamiennych posgw i od kamiennych I posgw do wizerunkw z drzewa lub koci soniowej droga jest krtka. Tumaczenia natomiast wymaga tarcza spadajca z nieba; najbardziej znanym przykadem jest ancile Marsa (Owidiusz, . Fasti, I11.259-273). Meteoryty, jako jedyne prawdziwe palta, uwaano pocztkowo za rdo # piorunw rozszczepiajcych drzewa lene. Potem brano za pioruny neolityczne topory kamienne, w rodzaju znalezionych ostatnio w mykeskim sankturarium w Asine, oraz toporki i tuczki z pocztkw epoki brzu, w rodzaju tuczka Kybele w Efezie (Dzieje Apostolskie, XIX.35). Tarcza jednak bya rwnie przyrzdem do wywoywania grzmotw. Przedhellescy zaklinacze deszczu ' cigali burze krcc warkotkami, naladujcymi szum zrywajcego si wichru, lub imitowali odgos grzmotu uderzajc w olbrzymie, obcignite napitymi skrami woowymi tarcze pakami o podwjnych gwkach, podobnych do paek kapanw salijskich na paskorzebie w Anagni. Poniewa jedynym sposobem utrzymania cigego haasu grzechotki jest wywijanie ni i zakrelanie w powietrzu semki, podobnie jak to dzieci robi z wiatraczkami, i poniewa pochodniami uywanymi do naladowania byskawic wymachiwano prawdopodobnie w analogiczny sposb, tarcze do wywoywania deszczu sporzdzano w ksztacie semki, a pak uderzano nieustannie po obu stronach. Dlatego wanie na zachowanych obrazach kreteskich duch grzmotu zstpuje w postaci tarczy w ksztacie semki i dlatego te staroytne tarcze zaczto z czasem czci jako palta. Poniewa malowana tabliczka z piaskowca znaleziona na akropolu mykeskim jest barwy

cielistej, dowodzioby to, i duch gromu by bogini, a nie bogiem. Na odnalezionym w pobliu zotym piercieniu pe spadajcej tarczy nie jet zaznaczona. 5. Kasandra i we przypominaj mit o Melamposie (zob.122c) oraz Apollina plujcego w usta - Glaukosa (zob. 90f). Wizieniem Kasandry by prawdopodobnie grobowiec w ksztacie ula, ' z ktrego wygaszaa swe proroctwa w imieniu pochowanego tu herosa (zob. 43.2 i 154.1). 6. Ajsakos, imi wieszczka, syna Priama, oznaczao gazk mirtu, ktr podawano sobie 158.I -158.6 529

530

1586-159.a

podczas uczt greckich. W ten sposb wzywano biesiadnika, by zapiewa lub zaimprowizowa wiersz. Poniewa mirt by drzewem mierci (zob.101.1 i 109.4), tego rodzaju poematy mogy by pocztkowo proroctwami wygaszanymi podczas uczty ku czci herosa. W Attyce ptak nurkujcy powicony by Atenie i powizany z topieniem krIewskiego farmakosa (zob. 94.1). Skok Skamandra do rzeki Ksantos odnosi si zapewne do podobnego trojaskiego obyczaju topienia starego krla (zob. 108.3); duch jego rzekomo zapadnia dziewczta przychodzce do kpieli (zob.137.3). Tantal, ktrego widocznie spotka ten sam los, polubi crk Ksantosa (zob.108b). 7. Priam mia pidziesiciu synw, z czego dziewitnastu lubnych. Wynikaoby z tego, e czas panowania krla trojaskiego zalea od dziewitnastorocznego cyklu metonicznego, a nie, jak na Krecie (zob.138.5) lub w Arkadii (zob. 38.2), od cyklu stu lunacji. Dwanacie crek byo prawdopodobnie opiekunkami miesicy. 8. Nie naley pomija roli Ajakosa w budowaniu murw Troi. Apollo przepowiedzia, e jego potomkowie bd obecni przy zdobyciu Troi w pierwszym i czwartym pokoleniu (zob. 66i) i e tylko odcinek murw wybudowany przez Ajakosa mona bdzie zburzy (Pindar, Odypytyjskie, VIII.3146). Andromacha przypomniaa Hektorowi, e tym odcinkiem jest mur czcy dwie wiee obronne po zachodniej stronie w "pobliu drzewa figowego", gdzie najatwiej uderzy na miasto (Homer, Iliada, VI. 431-439) i gdzie .. trzykro si zbliajc, najdzielniejsi spord Ajasw Prbowali si wedrze... Czy e ich tak pouczy ktry z wrbitw wiadomych, Czy te wasny ich duch zagrzewa ich tak i podnieca." Wykopaliska Drpfelda w Troi dowiody, e z niezrozumiaych powodw wanie w tym miejscu mur by najsabszy, ale Ajasowie lub "Ajakejczycy" nie potrzebowali wieszczka, by ich o tym powiadomi, skoro, jak twierdzi Polibiusz, "Ajakos" przyby z Lokrydy opuntyjskiej, miasta Maego Ajasa. Lokryda, ktra prawdopodobnie dostarczya elementu ilioskiego Troi Homerowej i posiadaa przywilej mianowania kapanek trojaskich (zob.168.2), bya przedhelleskim okrgiem lelegijskim, posiadajcym instytucje matrylinearne, a nawet matriarchalne (zob.136.4). Inny lud Lelegijczykw, prawdopodobnie pochodzenia lokryjskiego, zamieszkiwa Pedasos w Troadzie. Jedna z ksiniczek, Laotoe, przybya do Troi i urodzia Priamowi potomka (Homer, Iliada, XX1.86). Kapanki lokryjskie okazay prawdopodobnie gotowo przeniesienia ukradkiem Palladium do bezpiecznego miejsca w Lokrydzie, a to uatwio Grekom zdobycie miasta (zob.168.4). 9. Poniewa jeden Teukros by synem Skamandra, drugi za wnukiem Ajakosa i synem siostry Priama, Hezjone (zob. 137.2), element teukryjski w Troi mona utosamia z Lelegijczykami, Ajakejczykami lub Ilijczykami; pozostaymi dwoma elementami byy lidyjski, czyli dardaski lub tyrreski, oraz trojaski, czyli frygijski.

159 PARYSIHELENA a. Kiedy Helena, pikna crka Ledy, dosza do penoletnoci w paacu swego przybranego ojca Tyndareusa w Sparcie, wszyscy ksita Grecji przybyli z bogatymi darami prosi o jej rk albo wysali krewnyeh jako swych przedstawicieli. Zjawi si wic Diomedes, wieo po zwycistwie odniesionym pod Tebami, wraz z Ajasem, Teukrosem, Filoktetesem, Idome-

159.a-159.f

53i

! em, Patroklosem, Menesteusem# i wieloma innymi. Przyby rwnie #idyseusz, co prawda z pustymi rkami, poniewa nie mia adnych szans. Wiedzia, e chocia bracia Heleny, Dioskurowie, chcieli, by polubia Meziesteusa z Aten, ona jednak zostanie oddana ksiciu Menelaosowi, najbogatszemu Achajowi, w ktrego imieniu wystpowa potny zi Tyndareusa, Agamemnon.1 b. Tynda#eus nie odesa adnego z zalotnikw, ale rwnoczenie nie chcia przyj darw, obawia si bowiem, e okazujc wzgldy jednemu wywoa spr midzy pozostaymi. Pewnego dnia zapyta go Odyseusz: - Jeli ci powiem, jak unikn ktni, czy w zamian za to pomoesz mi polubi Penelop, crk Ikariosa? - Zgoda - zawoa Tyndareus. - Wobec tego - cign Odyseusz - zrb, jak mwi: zadaj, by wszyscy starajcy si o rk Heleny lubowali, e wystpi w obronie ma przez ni wybranego przeciw kademu, kto pozazdroci mu szczliwego losu. Tyndareus przyzna, e jest to roztropna rada. Zoy w ofierze konia, powiartowa go i kaza kademu z zalotnikw stan na jednym z okrwawionych kawakw misa i powtarza sowa przysigi uoonej przez Odyseusza. Nastpnie kawaki misa zakopano w miejscu dotd nazywanym "Grobowcem Konia ''. c. Nie wiadomo, czy Tyndareus sam wybra ma Heleny, czy te ona daa wyraz swej przychylnoci wieczc wybranego. W kadym razie polubia Menelaosa, ktry po mierci Tyndareusa i deifikacji Dioskurw zosta krlem Sparty. Los jednak tego maestwa by przesdzony, poniewa przed laty Tyndareus w niemdry sposb pomin Afrodyt podczas skadania ofiar bogom, ona za zemcia si przysigajc, e crki jego, Klitajmestra, Timandra i Helena, zasyn jako niewierne ony.3 d. Helena urodzia Menelaosowi jedn crk, Hermione, oraz trzech synw: Ajtiolasa, Marafiosa - od ktrego rd swj wywodz Marafionie w Persji - i Plejstenesa. Pniej etolska niewolnica imieniem Pieris urodzia Menelaosowi nielubne blinita, Nikostratosa i Megapentesa.4 e. Ludzie zadaj sobie pytanie, dlaczego Zeus i Temida postanowili wywoa wojn trojask. Czy miaa ona wsawi Helen, ktra wpltaa w awantu-

r Europ i Azj? Czy te wsawi pokolenie pbogw i rwnoczenie przerzedzi ludne plemiona, ktre z trudem dwigaa Matka Ziemia? Powd na zawsze pozostanie nieznany, ale decyzja zostaa podjta ju wtedy, gdy Eryda podczas lubu Peleusa i Tetydy rzucia zote jabko z napisem: "Dla najpikniejszej". Wszechmocny Zeus nie chcia rozstrzygn sporu midzy Her, Aten i Afrodyt i pozwoli Hermesowi zaprowadzil boginie na gr Idy, gdzie zagubiony syn Priama, Parys, mia by sdzi.5 f. Tu przed przyjciem na wiat Parysa przynio si Hekabe, e urodzia gowni, z ktrej wypezay ogniste we. Zbudzia si iirzyczc, e miasto

532 159.#-159.i Troja i lasy na grze Idzie stoj w pomieniach. Priam natychmiast zasign rady u swego syna, wieszczka Ajsakosa, ten za oznajmi: "Dziecko, ktre ma przyj na wiat, bdzie zgub kraju! Bagam ci, zgad je."s g. Kilka dni pniej Ajsakos doda: "Trojanka krlewskiego rodu, ktra dzi urodzi dziecko, musi zosta zgadzona wraz z niemowlciem!" Priam zabi wwczas sw siostr Kill i jej syna Munipposa, urodzonego tego ranka z tajnego zwizku z Z#mojtesem, i pochowa ich w sankturarium w Tros. Ale jeszcze przed pnoc powia syna Hekabe, Priam za oszczdzi oboje, chocia Herofile, kapanka t#pollina, i inni wieszczkowie nakaniali Hekabe, by zabia przynajmniej dziecko. Nie moga si jednak na to zdoby. W kocu zdoano namwi Priama, by posa po swego gwnego pastucha, niejakiego Agelaosa, i jemu powierzy zadanie. Agelaos mia zbyt mikkie serce, by uy sznura lub miecza, porzuci wic dziecko na grze Idzie, gdzie wykarmia je niedwiedzica. Agelaos wrci na miejsce po piciu dniach i zdumiony cudownym ocaleniem zabra sierot do domu w torbie - std imi "Parys'' - by wychowywa si z jego wasnym nowo narodzonym synem.' Priamowi za zanis jzyk psa na dowd, e rozkaz zosta wykonany. Niektrzy jednak utrzymuj, e to Hekabe przekupia Agelaosa, by oszczdzi Parysa i nie wyjawi tajemnicy Priamowi:e h. Szlachetne pochodzenie Parysa zdradzia wkrtce jego niezwyka uroda, inteligencja i sia. Ledwie wyrs z dziecistwa, ju wyci w pie band zodziei byda i odzyska ukradzione krowy zdobywajc tym przydomek Aleksandra.9 Chocia uchodzi podwczas za niewolnika, zo#ta kochankiem nimfy rdlanej Ojnone, crki boga rzecznego Ojneusa. Rea naucaya j sztuki wieszczenia, Apollo za pracujc jako pastuch u Laomedonta przekaza sw wiedz lekarsk. Parys i Ojnone pali xazem swe trzody i razem polowali. Parys wyina jej imi w korze bukw i topoli.lo Gwn jego rozrywk byo urzdzanie walk midzy bykami Agelaosa. Zwycizc wieczy kwiatami, pokonanego som. Kiedy jeden z bykw zaz niezmiennie zwycia, Parys wypuszcza go przeciw najsilniejszym bykom trzd ssiadw, a gdy wszystkie ! zostay pokonane, obieca, e 'byka, ktry pokona jego zwierz, ozdobi zot koron. Dla artu Ares przemieni si w byka i zdoby nagrod. Parys bez chwili wahania wrczy zdumionemu Aresowi koron, czym pozyska przychylno przypatrujcych si z Olimpu bogw. Dlatego wanie Zeus wybra go na arbitra midzy trzema boginiami.ll i. Parys pas wanie sw trzod na grze Gargaros, najwyszym szczycie Idy, kiedy Hermes w towarzystwie Hery, Ateny i Afrodyty wrczy mu zote

jabko i przekaza sowa Zeusa: - Parysie, skoro jeste zarwno pikny, jak rozwany w sprawach sercowych, Zeus nakazuje ci osdzi, ktra z bogi jest najpikniejsza! Parys przyj jabko, ale mia wtpliwoci.

159.i-159.1

533

- Jak moe zwyczajny pastuch - zawoa - zsta sdzi boskiej piknoci? Podziel jabko na trzy cz#i#. - O, nie! Nie moesz okaza nieposuszestwa wszechmocnemu Zeusowiodpowiedzia popiesznie Herznes. - A nie wolno mi udziela ci rad. Musisz posuy si wrodzonym rozumem. - A wic dobrze - westchn Parys - ale najpierw poprosz boginie, ktre nie zdobd nagrody, by nie gnieway si na mnie. Jestem tylko czowiekiem i mog popeni najgupsze bdy. Boginie owiadczyy, e si podporzdkuj jego wyrokowi. - Czy wystarczy, jeli bd je sdzi tak, jak stoj - zapyta Parys Hermesa - czy te powinny wystpi nago? - Od ciebie zale warunki konkursu - odpowiedzia Hermes umiechajc si dyskretnie. - W takim razie prosz, by zechciay askawie si rozebra. Hermes poleci boginiom speni polecenie Parysa i grzecznie si odwrci. j. Afrodyta bya ju po chwili gotowa, ale Atena nalegaa, by zdja synn magiczn przepask, dajc jej nieuczciw przewag, poniewa kady od razu si w niej zakochiwa. - Zgoda - odpowiedziaa Afrodyta rozzoszczona. - Zdejm, ale ty musisz zdj hem. Bez hexnu wygldasz okropnie. - Prosz pokornie, boginie, po kolei - przerwa Parys pragnc unikn niepotrzebnych sporw. - Wystp, boska Hero. Czy pozostae dwie boginie zechc askawie zostawi nas na chwil? - Przypatrz mi si sumiennie - rzeka Hera powoli obracajc si przed Parysem i pokazujc sw wspania figur - i zapamitaj : jeli mnie mianujesz najpikniejsz, uczyni ci panem caej Azji i najbogatszym czowiekiem na ziemi.12 - Pani, nie jestem przekupny... Znakomicie, dzikuj. Widziaem wszystko, co miaem zobaczy. Podejd, boska Ateno. k. - Oto jestem - powiedziaa Atena podchodzc stanowczymi krokami.Posuchaj Parysie, jeli bdziesz mia dosy rozsdku, by mnie przyzna nagrod, uczyni ci zwycizc we wszystkich bitwach, ktre kiedykolwiek stoczysz, a take najpikniejszym i najmdrzejszym czowiekiem na wiecie. - Jestem skromnym pastuchem, a nie onierzem - odrzek Parys. - Sama przecie widzisz, e pokj panuje w caej Lidii i Frygii i e nikt nie mie sign po wadz Priama. Ale obiecuj ci, e uczciwie rozwa twe roszczenia do jabka. Dzikuj, moesz ju woy sw sukni i hem. Czy Afrodyta gotowa? 1: Niemiao podesza do niego Afrodyta tak blisko, e go niemal dotykaa. , Parys si zarumieni. - Patrz uwanie, prosz, i nie pomi adnego szczegu... I musz ci przy okazji powiedzie, e gdy tylko ci spostrzegam, powiedziaam sobie: "Snwo

534

159.l-159.o

;i

daj, oto najprzystojniejszy modzieniec w caej Frygii. Dlaczego marnuje czas na tym pustkowiu pilnujc gupiej trzody?" No wic dlaczego, Parysie? Dlaczego nie przeniesiesz si do miasta, gdzie mona y, jak przystao na cywilizowanego czowieka? Nie wolisz polubi Heleny ze Sparty? Jest rwnie pikna jak ja i nie mniej namitna. Pewna jestem, e gdy si spotkacie, rzuci dom, rodzin, wszystko, byle zosta twoj kochank. Musiae przecie syszee o Helenie? - Pierwszy raz sysz, o pani. Bardzo ci bd wdziczny, jeli mi j opiszesz. m. - Helena ma jasn i delikatn cer, poniewa wylga si z abdziego jaja. Moe uwaa Zeusa za swego ojca. Przepada za polowaniem i zapasami, jako dziecko wywoaa ju wojn, a kiedy dorosa, wszyscy ksita greccy starali si o jej rk. Obecnie jest on Menelaosa, brata krla Agamemnona, ale to nie ma adnego znaczenia. Jeli zechcesz, bdzie twoj. - Jake to moliwe, skoro jest ju zamna? - O nieba! Jaki ty niewinny! Nigdy nie syszae, e moim boskim obowizkiem jest zaatwianie podobnych spraw? Co ci zaproponuj, wybierz si w podr po Grecji, a mj syn Eros bdzie ci przewodnikiem. Kiedy dotrzesz do Sparty, on i ja postaramy si, by Helena zakochaa si w tobie po uszy. - Przysigniesz mi? - pyta rozgorczkowany Parys. Afrodyta zoya uroczyst przysig, a Parys bez namysu przyzna jej zote jabko. Wyrokiem tym zaskarbi sobie utajony, ale trway gniew zarwno Hery, jak i Ateny. Obie boginie odeszy trzymajc si pod rami i wsplnie obmylajc plan zniszczenia Troi, Afrodyta za z psotnym umieszkiem rozwaaa, jak dotrzyma obietnicy.13 n. Niedugo po tym zdarzeniu Priam posa swych sucych, by przyprowadzili byka z trzody Agelaosa. Miaa to by nagroda podczas igrzysk pogrzebowych urzdzanych obecnie co roku dla uczczenia pamici jego zmarego syna. Kiedy suba wybraa byka zwycizc, Parys zapragn nagle uczestniczy w igrzyskach i pobieg za sugami Priama. Agelaos stara si go powstrzyma tumaczc, e ma przecie swe wasne walki bykw i czego wicej mu potrzeba. Ale Parys trwa w uporze i w kocu Agelaos wybra si z nim do Troi. o. Zgodnie z trojaskim zwyczajem po szstym etapie wycigu rydwanw ci, ktrzy zgosili si do zawodw bokserskich, rozpoczynali walki przed tronem. Parys postanowi stan do zawodw wbrew baganiom Agelaosa, skoczy na aren i zdoby koron raczej odwag ni umiejtnoci. Pierwszy by rwnie w biegu pieszym, czym tak rozzoci synw Priama, e wyzwali go na nastpny bieg. W ten sposb zdoby trzeci koron. Zawstydzeni publiczn klsk synowie Priama postanowili go zabi i postawili zbrojne warty u kadego wyjcia ze stadionu, podczas gdy Hektor i Deifobos ruszyli

na niego z mieczami. Parys szukajc schronienia skoczy za otarz Zeusa, Agelaos za podbieg do Priama woajc: "Wasza krlewska mo, ten

modzieniec jest waszym dawno zaginionym synem." Priam natychmiast wezwa Hekabe, ktra potwierdzia tosamo syna, gdy Agelaos pokaza grzechotk znalezion w rkach dziecka. W triumfalnym pochodzie zaprowadzono Parysa do paacu, a Priam urzdzi z okazji jego powrotu wspania uczt i zoy ofiary bogom. Kiedy jednak kapani Apollina dowiedzieli si o tym, co zaszo, zadali, by Parys zosta natychmiast stracony, w innym bowiem wypadku zginie Troja. Doniesiono o tym Priamowi, on za powiedzia: "Lepiej niech padnie Troja, niby mia zgin mj cudowny syri!"14 p. onaci bracia Parysa namawiali go, by si oeni, ale odpowiedzia im, e ufa Afrodycie, ktra dokonaa ju za niego wyboru, i codziennie do niej si modli. Kiedy zawiody pokojowe prby uratowania Hezjone i zwoano ponownie Rad, by zastanowi si nad innym sposobem, Parys dobrowolnie zgodzi si poprowadzi wypraw, jeli Priam wystawi wielk, dobrze obsadzon flot. Doda przy tym sprytnie, e gdyby nie udao mu si przywie Hezjone, by moe uprowadzi jak ksiniczk greck rwnego stanu, jako zakadniczk. W gbi serca postanowi ju oczywicie, e uda si do Sparty, by porwa Helen.15 q. Tego samego dnia zjawi si niespodziewanie w Troi Menelaos pytajc o groby Likosa i Chimajrosa, synw Prometeusza i Atlantydki Kelajno. Tumaczy, e wyrocznia delficka kazaa mu zoy im ofiary nalene herosom, by pooy kres zarazie pustoszcej Spart. Parys podejmowa Menelaosa i prosi, by wywiadczy mu przysug oczyszczajc go w Sparcie, jako, e przypadkowo zabi dziecinnym sztyletem Anteusa, najmodszego syna Antenora. Menelaos zgodzi si, Parys za za porad Afrodyty poleci Fereklosowi, synowi Tektona, by wybudowa obiecan mu przez Priama flot. Na dziobie okrtu flagowego miaa by umieszczona rzeba Afrodyty trzymajcej miniaturowego Erosa. Eneasz, syn Anchizesa, kuzyn Parysa, zgodzi si mu towarzyszy.ls Kasandra z rozpuszczonymi wosami przepowiedziaa poog, jak wyprawa ta roznieci, a Helenos j popiera. Priam jednak nie zwraca uwagi na sowa swych wieszczych dzieci. Nawet Ojnone nie udao si odwie Parysa od fatalnej podry, chocia pakaa caujc go na poegnanie. - Wr do mnie, gdy bdziesz ranny - mwia - bo tylko ja jedna mog ci uleczy.17 r. Flota wyruszya na morze, Afrodyta posaa przychylny wiatr i wkrtce' dotar Parys do Sparty, gdzie przez dziewi dni podejmowa go Menelaos. Po uczcie Parys ofiarowa Helenie dary, ktre przywiz ze sob z Troi. Jego bezwstydne spojrzenia, gone westchnieia i miae znaki porozumiewawcze wprawiay j w straszliwe zakopotanie. Unosi jej kielich i wargami dotyka brzegu w miejscu, w ktrym spoczyway jej usta, a raz nawet znalaza sowa: "Kocham ci", wypisane winem na stole. Baa si, e m bdzie j podejrze15#.o-159.r 535

536 159.r-159.v wa o sprzyjanie namitnoci Parysa, ale Menelaos, bdc czowiekiem niezbyt spostrzegawczym, wybra si, zadowolony, na Kret, gdzie mia wzi udzia w uroczystociach aobnych-po mierci swego dziadka Katreusa, lej za kaza pod sw nieobecno podejmowa goci i rzdzi krlestwem.#e s. Tej samej nocy Helena ucieka z Parysem i oddaa mu si w pierwszym porcie, do ktrego zawinli, a bya to wyspa Kranae. Na ldzie staym

naprzeciw wyspy stoi witynia Afrodyty Jednoczcej, ktr z tej okazji wybudowa Parys.l9 Niektrzy utrzymuj, e Helena odtrcia jego starania i e porwa j przemoc podzas polowania bd te podczas niespodziewanego ataku na miasto Spart, albo e przebra si dziki pomocy Afrodyty za Menelaosa; nie jest to jednak zgodne z prawd. Helena porzucia sw dziewicioletni podwczas crk, Hermione, ale zabraa ze sob syna Plejstenesa, wiksz cz kosztownoci ze skarbca, zoto wartoci trzech talentw, skradzione z wityni Apollina, oraz pi niewolnic, a wrd nich dwie krlowe, Ajtr, matk Tezeusza, i Tejsadie, siostr Pejritoosa.zo t. Kiedy sterowali w kierunku Troi, potna burza zesana przez Her zmusia Parysa do zatrzymania si na Cyprze. Nastpnie popyn ku Sydonowi, a tam podejmowa go krl, ktrego Parys, poznawszy ju greckie obyczaje, zdradziecko zamordowa i ograbi w jego wasnej sali bankietowej. Podczas adowania upu na okrty zosta napadnity przez oddzia Sydoczykw. Odpar ich atak, tracc dwa okrty, ale udao mu si uj cao. Obawiajc si pocigu Menelaosa, Parys zatrzyma si na kilka miesicy w Fenicji, na Cyprze i w Egipcie, wreszcie dotar do Troi, gdzie uroczycie polubi Helen.zl Trojanie powitali j radonie, oczarowani bosk urod. Pewnego dnia Helena znalaza na cytadeli trojaskiej kamie, ktry potarty o drugi kamie krwawi. Zorientowaa si, e jest to potny lubczyk, i za jego pomoc podtrzymywaa namitno Parysa. Co wicej, kocha si w niej nie tylko Parys, ale caa Troja, Priam za lubowa, e nigdy nie pozwoli jej wyjecha.zz u. Wedug zupenie odmiennej wersji Hermes na rozkaz Zeusa wykrad Helen i powierzy # krlowi Proteuszowi z Egiptu, a tymczasem zjawa w ksztacie Heleny ulepiona przez Her (lub, jak twierdz niektrzy, przez Proteusza) zostaa wysana do Troi, by towarzyszy Parysowi a jedynym tego celem byo wywoanie wojny.z3 v. Rwnie prawdopodobna jest wersja kapanw egipskich gnszcych, e wiatry zepchny flot trojask z waciwego kursu i Parys wyldowa w Salt Pans u kanopijskiego ujcia Nilu. Stoi tam witynia Heraklesa, sanktuarium dla zbiegych niewolnikw, ktrzy po przybyciu na miejsce oddaj si pod opiek boga i otrzymuj pewne wite znaki na ciele. Tam wanie uciekli sucy Parysa, a kiedy kapan obieca im ochron, oskaryli swego pana o uprowadzenie Heleny. Kapan kanopijski zapozna si ze spraw i zawiadomi krla Proteusza w Memfis, ktry kaza uwizi Parysa i przyprowadzi go do siebie razem z Helen i ukradzionym skarbem. Po szczegowym przesu:# Pi#i

# chaniu Proteusz wygna Parysa, zatrzymujc Helen i skarb w Egipcie do czasu, kiedy Menelaos przybdzie po w wasno. W Memfis stoi witynia Afrodyty Cudzoziemki, wystawiona podobno przez sam H#len. Helena urodzia Parysowi trzech synw: Bunomosa, Aganosa i Idajosawszyscy trzej zginli w Troi jeszcze w dziecistwie, kiedy zapad si nad nimi dach - a poza tym crk, rwne noszc imi Helena.24 Parys mia z Ojnone starszego syna, Korytosa. Zazdrosna o Helen Ojnone wysaa swego syna do Grekw, by poprowadzi mcicieli na Troj.25 159.v

537

1. Apollodoros, III.10.8; Hyginus, Fabulae, 81; Owidiusz, Heroidy, XVl1.104; Hezjod, Katalogniewiast, Fragmenty, 68, s.192 i nast., wyd. Evelyn-White. 2. Hezjod, loc.cit.; Apollodoros, III.10.9; Pauzaniasz, I11.20.9; Hyginus, Fabulae, 78. 3. Stezichoros cyt. przez scholiast Orestesa Eurypidesa, 249; Hyginus, loc.cit.; Apollodoros, III.11. 2. 4. Homer, Odyseja, IV.12.14; scholia do Iliady Homera, III.175; Kypria cyt. przez scholiast AndromachyEurypidesa, 898; Pauzaniasz, I1.18.5. 5. Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1; Apollodoros, Epitome, III.1-2; Kypria cyt. przez scholiast Iliady Homera, I.5. 6. Apollodoros, 111.12.5; Hyginus, Fabulae, 91; Tzetzes, O Likofronie, 86; Pindar, Fragment Peanu, 8, s. 544-546, wyd. Sandys. 7. Tzetzes, O Likofronie, 224 i 314 ; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,11.32 ; Pauzaniasz, X.12.3; scholia do Andromachy Eurypidesa, 294, i do Ifigenii w Aulidzie, 1285; Apollodoros, loc.cit.; Hyginus, Fabulae, 91; Konrad von Wurzburg, Der trojanische Krieg 442 i nast. ; 546 i nast. 8. Diktys Kreteczyk, III; Rawlinson, Excidium 7roiae. 9. Apollodoros. loc. cit.; Owidiusz, Heroidy; XV1.51-52 i 359-369. 10. Owidiusz, Heroidy, V.12-30 i 139; Tzetzes, O Likofronie, 57; Apollodoros, II1.12.6. 11. Trojanska Pria, s.159; Rawlinson, Excidium Troiae. 12. Owidiusz, Heroidy, XVI.71-73 i V.35-36; Lukian, Dialogi bogw, 20; Hyginus, Fabulae, 92. 13. Hyginus, loc.cit.; Owidiusz, Heroidy, XV1.149-152; i,ukian, loc.cit. 14. Rawlinson, Excidium 7t'oiae; Hyginus, Fabulae, 91; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V.370; Owidiusz, Heroidy, XV1.92 i 361-362. 15. Dares, 4-8; Rawlinson, loc.cit. 16. Tzetzes, O Likofronie, 132; Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1; Homer, Iliada, V.59 i nast.; Apollodoros, Epitome,111.2; Owidiusz, Fleroidy, XVI.115-116. 17. Kypria cyt. przez Proklosa, loc. cit.; Owidiusz, Heroidy, XV1.119 i nast.; 45 i nast.; Apollodoros, III.12. 6. 18. Owidiusz, Heroidy, XVI.21-23; XVl1.74 i nast.;155 i nast.; Apollodoros, Epitome, III.3; Kypria cyt. przez Proklosa, loc.cit. 19. Owidiusz, Heroidy, XVI.259-262; Kypria cyt. przez Proklosa, loc.cit.; Pauzaniasz, II1.22.2; Apollodoros, loc. cit.; Homer, Iliada,111.445. 20. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.655; Eustatios o Homerze, s.1946; Apollodoros, loc cit.; Kypria cyt. przez Proklosa, loc.cit.; Dares,10; Tzetzes, O Likofronie,132

i nast.; Hyginus, Fabulae, 92. 21. Homer, Odyseja, IV.227-230; Proklos, C#restomatia, 1; Diktys Kreteczyk,1.5; Apollodoros, Epitome, III.4; Tzetzes, O Likofronie,132 i nast. 22. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.33.

538

159.1-159.4

23. Apollodoros, Epitome, III.5; Eurypides Elektra, 128 oraz Helena, 31 i nast.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I. 655 i 11.595; Stezichoros cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie,113. 24. Herodot, II.112-115; Diktys Kreteczyk, V.5; Tzetzes, O Likofronie, 851; Ptolemeusz Hefajstionos, IV. 25. Konon, Narrationes, 22; Tzetzes, O Likofronie, 5# i nast.

1. Autorem wersji tej opowieci, wedug ktrej Helena nigdy nie bya w Troi, wojna za toczya si "tylko o zjaw", by podobno Stezichoros, poeta sycylijski z VI w. Napisa on poemat, w ktrym przedstawi Helen w jak najbardziej niekorzystnym wietle, po czym olep. Po latach si dowiedzia, e s to skutki jej pomiertnego gniewu (zob. 164m). Std jego palinodia zacz#najca si od sw: "Prawdziwa jest ta opowie: nigdy nie wstpia na okrty o licznej zaodze i nie przybya pod wiee Troi." Odzyska wzrok po publicznej recytacji tych wierszy (Platon, Fajdros 44; Pauzaniasz, III.19.11). Zaiste, nie jest rzecz jasn, w jakim sensie Parys, wzgIdnie przed nim Tezeusz, uprowadzili Helen. "Helena" byo to imi spartaskiej bogini ksiyca. Polubienie jej po zoeniu w ofierze konia (zob. 81. 4) dao Menelaosowi tron krlewski, a przecie Parys nie uzurpowa tronu. Oczywfcie jest rzecz moliw, e Trojanie napadli na Spart, uprowadzili nastpczyni tronu i zabrali skarby paacowe mszczc si za zburzenie Troi przez Grekw, jak wynikaoby z historu Hezjone. Jeli jednak przyjmiemy, e Helena Tezeusza bya kobiet z krwi i koci (zob. 103.4), wwczas znacznie bardziej prawdopodobna bdzie wersja, wedug ktrej Helena trojaska bya jedynie "zjaw", jak to utrzymywa Stezichoros. 2. Wynikaoby wic z tego, e mnesteres tes Helenes, "zalotnicy Heleny", w rzeczywistoci byli mnesteres tou Hellespontou, "tymi, ktrym zaleao na Hellesponcie", i e uroczyste luby skadane na krwawych szcztkach konia powiconego Posejdonowi, gwnemu patronowi wyprawy, wspieray prawa kadego czonka konfederacji do eglugi po Hellesponcie wbrew zakazom Trojan i ich azjatyckich sojusznikw (zob.148.10;160.1 i 162.3). Hellespontwywodzi sw nazw od imienia bogini.Helle. Opowie o Helenie w rzeczy samej wywodzi si z ugaryckiego eposu o Kerecie, w ktrym Udm uprowadza Huraj, lubn on Kereta. 3. Narodziny Parysa przedstawione s wedug mitycznego schematu narodzin Eola (zob. 43c), Peliasa (zob. 68d), Edypa (zob. 105a), Jazona (zob.148b) i reszty. Jest on dobrze nam znanym noworocznym dzieciciem, syn za Agelaosa jest jego bratem bliniaczym. Znamy rwnie motyw jego zwycistwa w biegu nad pidziesiciu synami Priama (zob. 53.3 i 60m). "Ojnone" by to ! prawdopodobnie tytu ksiniczki, ktrej rk zdoby phzy tej okazji (zob. 53. 3; 60. 4; 98. 7i 160d).

W rzeczywistoci Parys nie wrczy jabka najpikniejszej bogini. Opowie zostaa wydedukowana z obrazu, ktry przedstawia Heraklesa otrzymujcego ga jaboni od Hesperyd (zob. ; 133.4) - nagich nimf-bogi w triadzie - Adanosa z Hebronu otrzymujcego niemiertelno od kanaanickiej Matki Wszystkiego, co yje, albo zwycizc biegu olimpijskiego otrzymujcego sw nagrod (zob. 53. 7). Dowodzi tego obecno Hermesa, przewodnika dusz na Pola Eliejskie. 4. W XIV w. przed Chr. Egipt i Fenicja paday ofiarami czstych najazdw Keftiu, czyli "ludw morza", wrd ktrych Trojanie odgrywali gwn rol. Wrd plemion, ktre zdoay osi w Palestynie, byli Girgaszitowie (Ksiga Rodzaju, X.16), czyli Teukrowie z Gergis albo Gergition w Troadzie (Homer, Iliada, VII1.304; Herodot, V.122 i V11.43; Liwiusz, XXXVIII.39). Priam i Anchizes wystpuj w Starym Testamencie jako Piram i Achisz (Ksiga Jozuego, X,3 i 1 Ksiga Samuela, XXVII.2), Farez za, protoplasta raswo mieszanego plemienia Judy ktry walczy ze swym bratem bliniakiem w onie matki (Ksiga Rodzaju, XXXVli1.29), jest bodaje Parysem. "Krwawicy kamie" Heleny znaleziony na cytadeli trojaskiej tumaczy stracenie w tym j miejscu Munipposa, siostrzeca Priama. Parys zosta ksiciem maonkiem za cen dorocznej #ifiary z dziecka. Anteus ("kwiecisty'') jest podobn ofiar: jego imi, tytu Dionizosa Wiosennego

159.4 -160.c

539

(zob. 85.2), nadawano innym nieszczsnym ksitom, citym w wionie ycia. Do nich nalea syn Posejdona, ktrego zabi Kleomenes cigajc nastpnie ze skr (Filostefanos, Fragmenty, 8) oraz Anteus z Halikarnasu, ktrego utopi w studni Kleobis (Parteniusz, Narrationes,14). 5. Killa - imi oznaczajce "wieszcze kostki do gry zrobione z koci osa" (Hesychios, pod hasem "Cillae") - jest zapewne Aten, bogini trojaskiej cytadeli, ktra wynalaza sztuk przepowiadania (zob.17.3) i przewodniczya podezas obrzdu zabijania Munipposa.

160 PIERWSZA KONCENTRACJA W AULIDZIE a. Kiedy Parys postanowi poj Helen za on, nie spodziewa si, e bdzie musia zapaci za pogwacenie praw gocinnoci Menelaosa. Czy Kreteczykw pocigziito do odpowiedzialnoci, kiedy w imieniu Zeusa ukradli Fenic#anom Europ? Czy kazano Argonautom zapaci za uprowadzenie Medei z Kolchidy? A Krefeczykom za porwanie Ariadny? Trakom #a wykradzenie Orejtyi z Aten?1 Tym razem jednak byo inaczej. Hera natychmiast wysaa Iryd na Kret z wiadomoci o uprowadzeniu Heleny, Menelaos za popieszy do Myken i zada od brata, by natychmiast ogosi pospolite ruszenie i poprowadzi wojska na ZS#oj.

b. Agamemnon wyrazi zgod na rozpoczcie dziaa w tym tylko wypadku, jeli posowie wyprawieni do Troi, by domaga si wydania Heleny i zapacenia odszkodowania #Jlenelaosowi, wrc z pustymi rkami. Priam owiadczy, e o niczym nie wie - Parys wci jeszcze przebywa na poudniowych morzach - zapyta natomiast, jakie zadouczynienie za gwat na Hezjone otrzymali jego posowie. Menelaos rozesa wwczas heroldw do wszystkich ksit, ktrzy skadali przysig na krwawych szcztkach konia, przypominajc im, e uczynek Parysa jest afrontem wobec caej Grecji. Jeli zbrodnia nie zostanie przykadnie ukarana, nikt w przyszoci nie bdzie pewny bezpieczestwa wasnej ony Z Pylos sprowadzi Menelaos starego Nestora i razem przemierzali kontynent grecki zwoujc wodzw.2 c. Potem Agamemnon w towarzystwie Menelaosa i Palamedesa, syna Naupliosa, wyruszy do Itaki, gdzie z wielkim trudem udao mu si namwi Odyseusza do udziau w wyprawie. Odyseusz, chocia uchodzi za syna Laertesa, zosta spodzony potajemnie przez Syzyfa i Antiklej, crk synnego zodzieja Autolikosa. Tu po narodzeniu si dziecka Autolikos przyby do Itaki i pierwszego wieczoru, po kolacji, wzi niemowl na kolana. - Ojcz#, daj mu imi - powiedziaa Antikleja. - W dotychczasowym moim yciu - odpowiedzia Autolikos - narobiem sobie wielu wrogw wrd ksit, dam wic temu wnukowi imi Odyseusz, czyli Gniewny, poniewa bdzie ofiar moich nieprz#jani. Jeli jednak

540

160.c-160.g

kiedykolwiek zjawi si na Parnasie z wyrzutami, oddam mu cz mego majtku i uagodz jego gniew. Ledwie Odyseusz dors, a ju wybra si do Autolikosa, lecz kiedypolowa ze swoimi wujami, dzik zrani go w udo i ju do koca ycia zostaa mu szrama po tej ranie. Autolikos opiekowa si nim troskliwie i Odyseusz wrci do Itaki obadowany obiecanymi darami.3 d. Odyseusz polubi Penelop, crk Ikariosa i najady Periboi. Niektrzy twierdz, e zrobi to na danie Ikariosa, brata Tyndareusa, ktry pomg mu wygra wycig zalotnikw wzdu spartaskiej ulicy zwanej "Afeta". Penelopa, noszca dawniej imi Arnaja lub Arnakia, strcona zostaa do morza przez Naupliosa na rozkaz swego jca, ale stado kaczek o pirach w czerwone pasy uratowao j i wycigno na brzeg. Wstrznici tym niezwykym wypadkiem Ikarios i Periboja zmikli, Arnaja za zdobya nowe imi Penelopa, czyli ##4 "kaczka. e. Ikarios wyda Penelop za Odyseusza, po czym poprosi go, by pozosta w Sparcie, a kiedy ten odmwi, ruszy w pocig za rydwanem modej pary; ,grobami starajc si zmusi Penelop do pozostania. Cierpliwy dotd Odyseusz powiedzia wwczas do Penelopy: - Do Itaki musisz pojecha z wasnej i nieprzyXnuszonej woli, jeli natomiast chcesz usucha ojca, zosta, ale beze mnie. W odpowiedzi Penelopa zasonia twarz welonem, Ikarios za widzc, e prawo jest po stronie Odyseusza, pozwoli crce odjecha, a w tym wanie miejscu, gdzie si to wszystko zdarzyo, o cztery mile od miasta Sparta, wznis Posg Skromnoci, ktry datd pokazuj.5 f. Wyrocznia ostrzega Odyseusza, e jeli wybierze si pod Troj, wrci

dopiero po dwudziestu latach, samotny i w nrjzy. Postanowi wic udawa wariata. Kiedy Agamemnon z Menelaosem i Palamedesem przybyli do Itaki, zastali go w chopskim kopaku z wojoku, kroczcego za pugiem zaprzonym w osa i wou, sypicego przez rami sl. Gdy uda, e nie poznaje swych dostojnych goci, Palamedes wyrwa z rk Penelopy niemowl, Telemacha, i pooy go na ziemi pod nogi nadcigajcemu zaprzgowi. Odyseusz natychmiast zatrzyma zwierzta w strachu o ycie jedynaka. W ten sposb przybysze dowiedli, e jest przy zdrowych zmysach, i zmusili go do wzicia udziau w wyprawie.6 g. Menelaos i Odyseusz udali si z heroldem Agamemnona, Taltyblosem, na Cypr, gdzie krl Kinyras, jeden z licznych wielbicieli Heleny, wrczy im napiernik, jako dar dla Agamemnona, i przysig, e dostarczy pidziesit okrtw. Dotrzyma obietnicy, ale wysa tylko jeden prawdziwy okrt i czterdzieci dziewi maych stateczkw z gliny wyposaonych w zaog z lalek. Dobijajc do brzegw Grecji, kapitan puci je na wod. Apollo, wezwany przez Agamemnona, by pomci oszustwo, mia podobno zabi Kinyrasa, po czym pidziesit jego crek skoczyo do morza i przemienio si

w zimorodki. W rzeczywistoci jednak Kinyras zabi si sam, kiedy odkry, e popeni kazirodztwo ze sw crk Smyrn.' h. Kalchas, kapan Apollina, renegat z Troi, przepowiedzia, e Troja nie , bdzie zdobyta bez pomocy modego Achillesa, sidmego syna Peleusa. Tetyda, matka Achillesa, zgadzia jego pozostaych braci, palc ich czstk mierteln, a i on sam zginby w podobny sposb, gdyby Peleus nie wyrwa go z ognia zastpujc potem zwglon kostk u nogi koci z wykopanego szkieletu giganta Damysosa. Niektrzy jednak utrzymuj, e Tetyda zanurzya Achillesa w wodach Styksu i jedynie stopa, za ktr go trzymaa, pozostaa miertelna.s i. Opuszczajc Peleusa Tetyda zabraa ze sob sya do centaura Chejrona, ktry wychowa go na grze Pelion ywic wntrznociami lww i dzikw # oraz szpikiem niedwiedzi, by nabra mstwa. Inna wersja gosi, e Chejron ywi go plastrami miodu i szpikiem saren, by naby rczoci. Nauczy go '# rwnie sztuki jedenia konno, polowania, gry na fujarce i leczenia. Muza _ Kaliope nauczya go piewania na ucztach. W szstym roku ycia zabi swego pierwszego dzika,-a potem stale przywleka do jaskini Chejrona dogorywajce dziki i Iwy. Atena i Artemida ze zdumieniem przypatryway si zotowosemu pacholciu, tak szybko biegajcemu na swych nkach, e porrafi dogoni ; _ i zabi jelenia bez pomocy psw goczych.9 ' j. Tetyda wiedziaa, e syn jej nigdy nie wrci z Troi, jeli przyczy si do wyprawy, poniewa pisane mu byo, e albo zdobdzie chwa i zginie modo, albo bdie y dugo, ale bez sawy, w domu. Przebraa go wic za dziewczynk i powierzya opiece Likomedesa, krla Skyros. Achilles przebywa w jego paacu pod imieniem Ker#ysery, Aissy lub Pyrry. Mia miostk z crk Likomedesa, Dejdamej, ktra urodzia mu Pyrrosa, zwanego potem Neoptolemosem, ale niektrzy utrzymuj, e Neoptoemos by synem Ahillesa # i Ifigenii.lo k. Odyseusz, Nestor i Ajas zostali wysani po Achillesa na Skyros, gdzie podobno zosta ukryty. Likomedes pozwoli im przeszuka paac i prawdopo_ dobnie nigdy nie zaleliby Achillesa, gdyby Odyseusz nie wyoy stosu podarkw - przewanie kosztownoci, przepasek, haftowanych sukni i tym

podobnych - w sali i nie poprosi dwrek, by wybray sobie to, co si im spodoba. Nastpnie kaza Odyseusz nagle uderzy w trby i haasowa broni ' przed paacem. Zgodnie z przewidywaniami jedna z panien obnaya si natychmiast do pasa i chwycia tarcz i wczni lece midzy licznymi podarkami. By to Achiles, ktry obieca, e poprowadzi Myrmidonw pod Troj.ll 1. Niektre rda odrzucaj t wersj jako fantastyczn i twierdz, e ,# Nestor i Odyseusz zjawili si we Ftyi, by rekrutowa ochotnikw. Podejmowa ich tam Peeus, ktry chtnie udziei pitnastoletniemu wwczas Achillesowi pozwolenia na udzia w wyprawie pod opiek Fojniksa, syna Amyntora 160.g-160.1 541

542

160.1-160.p

i Kleobule. Tetyda podarowaa synowi na drog piknie inkrustowan skrzyni pen tunik, rozmaitych szat nie przepuszczajcych wiatrw i grubych kocw.12 Ftia, konkubina jego ojca, oskarya owego Fojniksa o gwat. Amyntor olepi Fojniksa, rwnoczenie rzucajc na niego kltw bezdziet#i. Nie wiadomo, czy oskarenie byo prawdziwe, ale Fojniks pozosta bezdzietny. Kiedy jednak uciek na Ftyj, Peleus nie tylko nakoni Chejrona, by przywrci mu wzrok, lecz ponadto mianowa go krlem ssiadujcych z Ftyj Dolopejczykw. Fojniks sam wwczas si zaofiarowa, e zostanie opiekunem Achillesa, ten za odpaca mu gbokim przywizaniem. Niektrzy jednak utrzymuj, e lepota Fojniksa nie bya prawdziw utrat wzroku,lecz jedynie metaforycznie przedstawion impotencj - kltw t zdj z niego Peleus czynic go drugim ojcem Achillesa.13 m. Nieodcznym towarzyszem Achillesa by Patroklos, starszy od niego, lecz nie dorwnujcy mu si, rczoci i urodzeniem. Za ojca Patroklosa uchodzi czasami Menojtios z Opuntu, a czasami Ajakos. Matk jego bya Stenele, crka Akastosa, Periopis, crka Feresa, Polimela, crka Peleusa, albo Filomela, crka Aktora.14 Patroklos zabi Klejtonymosa albo Ajanesa, syna Amfidamasa, podczas gry w koci, i uciek na dwr Peleusa.15 # n. Kiedy flota grecka zebraa si w kocu w Aulidzie, osonitym brzegrz Cieniny Eubejskiej, zjawili si posowie kretescy, by oznajmi; e ich krl Idomeneus, syn Deukaliona, przybdzie ze stoma okrtami pod Troj, jeli Agamemnn podzieli si z nim naczelnym dowdztwem. Warunek zosta przyjty. Idomeneus, synny z urody dawny wielbiciel Heleny, sprowadzi ze sob jako zastpc Merionesa, syna Molosa, podobno jednego z nielubnych synw Minosa. Na tarczy mia koguta, poniewa by potomkiem Heliosa, a hem jego zdobiy ky dzika.ls Tak wic wyprawa staa si przedsiwziciem kretesko-helleskim. Helleskimi wojskami ldowymi dowodzi Agamemnon z Odyseuszem, Palamedesem i Diomedesem jako zastpcami, a flot Achilles wspomagany przez Wielkiego Ajasa i Fojniksa 1' o. Spord wszystkich doradcw Agamemnon najbardziej ceni Nestora, krla Pylos, ktrego mdroci nikt nie przecign, wymow za mia sodsz od miodu. Panowa przez trzy pokolenia, mimo jednak podeszego wieku pozosta miaym wojownikiem i jedynym dowdc przecigajcym ateskiego krla Menesteusa w taktyce kawalerii i piechoty. Roztropne jego sdy dzieli Odyseusz i obaj zawsze suyli identycznymi radami, majcymi na celu

pomylne doprowadzenie wojny do koca.18 p. Wielki Ajas, syn Telamona i Periboi, przyby z Salaminy. Jedynie Achillesowi ustpowa pod wzgldem odwagi, siy i urody, by o gow wyszy, bardziej barczysty od swego rywala i nosi tarcz sporzdzon z siedmiu byczych skr. Jedynym miejscem na jego ciele, gdzie mona byo zada ran, bya pacha lub te, jak twierdz inni, kark, dziki czarom, jakie

160.p-160.u

543

nad nim odprawi Ahilles.l9 Kiedy wstpowa na okrt, Telamon da mu na drog nastpujc rad: - Myl o podboju, lecz tylko z pomoc bogw. Ajas si chepi: - Z pomoc bogw byle tchrz lub gupiec moe zdoby saw. Mam nadziej, e mnie si powiedzie bez nich! Tymi i podobnymi im przechwakami cign na siebie gniew bogw. Pewnego razu, gdy Atena przybya, by podtrzyma go na duchu podczas bitwy, zawoa: - Zmykaj, bogini, dodawaj odwagi moim rodakom Grekom, tam bowiem, gdzie ja jestem, nie przejdzie aden nieprzyjaciel!2o Przyrodni brat Ajasa, Teukros, nielubny syn Telamona i Hezjone i najlepszy ucznik w Grecji, zwyk by walczy ukryty za tarcz Ajasa, chowajc si za t oson jak dziecko za matk.21 q. May Ajas z Lokrydy, syn Ojleusa i Eriopis, nie by co prawda rosy, ale wszystkich Grekw przeciga w miotaniu wczni i by najszybszym biegaczem po Achillesie. Trzeci to z kolei czonek grupy wojownikw Ajasa Wielkiego. Rozpoznawao go si atwo dziki lnianemu kubrakowi i oswojonemu wo#vi, duszemu od czowieka, ktry peza za nim wszdzie jak pies.z2 Jego brat przyrodni Medon, nielubny syn Ojleusa i nimfy Rene, przyby z Fylake, dokd zesano go na wygnanie za zabicie brata Eriopis.23 r. Diomedes, syn Tydeusa i Deipyle, przyby z Argos w towarzystwie dwch innych Epigonw, a mianowicie Stenelosa, syna Kapaneusa, i Argonauty Euryalosa, syna Mekisteusa. Zakocha si bez pamici w Helenie, a uprowadzenie jej przez Parysa uwaa za osobisty afront.24 s. Tlepolemos Argiwa, syn Heraklesa, przyprowadzi dziewi okrtw z Rodos.25 t. Przed wypyniciem z Aulidy flota grecka otrzymaa zapasy zboa, wina i inny prowiant od Aniosa, krla Delos, ktrego Apollo potajemnie spodzi z Rojo, crk Stafylosa i Chryzotemis. Kiedy ojciec Rojo dowiedzia si, e crka jego jest w ciy, zamkn j w skrzyni, ktr puci na wod, ale fale wyrzuciy skrzyni na brzeg Eubei. Tam Rojo urodzia syna, ktrego nazwaa Aniosem, poniewa przyczyni jej wiele kopotu; Apollo mianowa go swoim wieszczym kapanem-krlem w Delos. Niektrzy jednak opowiadaj, e skrzynia Rojo popyna prosto na Delos.zs u: Dorippe, ona Aniosa, urodzia niu trzy crki: Elais, Spermo i Ojno, zwane "#mi, Ktre Uprawiaj Winn Latorol", oraz syna, jedynaka Androna, krla Andros, ktrego Apollo nauczy sztuki wieszczenia. Anios, sam bdc kapanem Apollina, powici crki Dionizosowi, pragnc, by rodzina jego pozostawaa pod opiek nie tylko jednego bga. W zamian za to Dionizos

spowodowa, e wszystko, czego dotykaa Elais, po wewaniu jego imienia,

544

160.u -160.x

zamieniao si w oliw, wszystko, czego dotykaa Spermo - w zboe, wszystko za, czego dotykaa Ojno - w wino.z' Mg wic Anios bez wikszego wysiku zaprowiantowa flot greck. Agamemnon nie mia jednak dosy. Posa Menelaosa i Odyseusza na Delos, by zapytali Aniosa, czy pozwoli zabra crki na wypraw. Anios odmwi tumaczc Menelaosowi, e bogowie postanowili, i Troja padnie w dziesitym roku. - Czy nie bdzie lepiej, jeli przeczekacie ten okres u mnie? - proponowa gocinnie. - Crki moje bd was zaopatzyway w jedzenie i picie do dziesitego roku, a potem w razie potrzeby wyrusz z wami pod Troj. Poniewa jednak Agamemnon stanowczo nakaza przywie crki Aniosa bez wzgldu na to, czy ich ojciec wyrai zgod, Odyseusz zwiza je i si zabra do odzi.ze Dwie z nich ucieky na Eubej, a trzecia do Andros. Agamemnon posa za nimi okrty i zagrozi woin, jeli nie zostan wydane. Wszystkie trzy si podday, po czym wezway Dionizoa, ktry zamieni je w gobie; dotd gobie na Delos otaczane s szczegln opiek.z9 v. Kiedy Agamemnon skada ofiary Zeusowi w Aulidzie, spod otarza wypad jak strzaa niebieski w z plamami koloru krwi na grzbiecie i ruszy prosto u piknemu platanowi rosncemu w pobliu. Na najwyszej gazi byo gniazdo wrbla, w ktrym siedziao osiem pisklt i matka. W poar je wszystkie i wtedy, zwinity wok gazi, zamieniony zosta przez Zeusa w kamie. Kalchas wytumaczy ten omen jako potwierdzenie proroctwa Aniosa: dziewi lat upynie, zanim Troja zostanie zdobyta, ale zdobyta w kocu bdzie. Zeus doda im ducha, gdy wypywali na morze posyajc po prawej stronie okrtw byskawice.3o w. Twierdz niektrzy, e Grecy opucili Aulid w miesic po tym, jak Agamemnon nakoni Odyseusza, by przyczy si do wyprawy, a Kalchas, kierujc si intuicj, pilotowa okrty ku Troi. Inni mwi, e Ojnoe posaa swego syna Korytosa, by im suy za przewodnika.31 Wedug trzeciej wersji, . bardziej przyjtej, Grecy nie mieli pilota i omykowo popynli do Myzji, zeszli na brzeg i zaczli grabi kraj w przekonaniu, e s w Troadzie. Krl Telefos zagna ich z powrotem na okrty, zabijajc dzielnego Tersandra, syna Tebaczyka Polinejkesa, on jeden bowiem stawi mu czoo. Podbiegli wwczas Achilles i Patroklos, a na ich widok Telefos zawrci i uciek wzdu brzegw rzeki Kaikos. Grecy zoyli ofiary Dionizosowi na Aulidzie, Myzyjczycy za zlekcewayli go zupenie. Za kar Telefos wplta si w winn latorol, ktra wyrosa nagle z ziemi, Achilles za przebi mu udo synn wczni, ktr tylko on jeden mg udwign. By to prezent Chejrona dla jego ojca Peleusa.3z x. Tersander zosta pochowany w Elei, w Myzji, i ma tam obecnie #kaplic herosa. Dowdztwo nad jego Beotami przej wpierw Peneleos, a potem, gdy ten zgin z rki syna Telefosa, Eurypylosa, wodzem zosta Tizamenos, syn Tersandra, ktry w chwili mierci swego ojca nie by jeszcze penoletni.

160.x-160.z

545

Niektrzy jednak uwaaj, e Tersander si uratowa i by jednym z tych, ktrzy ukryli si w drewnianym koniu.33 y. Po umyciu ran w gorcych rdlach joskich w pobliu Smyrnyzwanych "Kpielami Agamemnona" - Grecy znowu ruszyli na morze, ale straszliwa burza zesana przez Her rozproszya ich okrty i kady z kapitanw popyn w kierunku swego kraju. Wtedy wanie Achilles wyldowa na Skyros i oficjanie polubi Dejdamej.3" Niektrzy sdz, e Troja pada w dwadziecia lat po uprowadzeniu Heleny, e Grecy pierwszy raz ruszyli w drog w drugim roku i osiem lat mino, zanim wybrali si po raz drugi. Bardziej jednak prawdopodobne jest, e ich rada wojenna w Hellenionie spartaskim odbya si w tym samym roku, w ktrym wycofali i z Myzji. Podobno wci jeszcze byli w kopocie, poniewa nie mieli dowiadczonego sternika, ktry wskazaby im drog do Troi.35 z. A tymczasem rana Telefosa wci si jtrzya i Apollo oznajmi, e wyleczy j moe tylko jej pr#yczyna. Uda si wic Telefos do Agamemnona do Myken przybrany w achmany jak bagalnik i za rad Klitajmestry porwa z koyski Orestesa, ktry by wtedy niemowlciem. - Zabij tweg syna, jeli mnie ie wyleczysz! - krzykn. Agamemnon uprzedzony przez wyroczni, e Grecy nie zdobd Troi bez porady Telefosa, chtnie zabra si do leczenia, pod warunkiem, e on poprowadzi flot ku Troi. Telefos wyrazi zgod, Achiles za, za rad Agamemnona, zeskroba troch rdzy ze swej wczni, wsypa j do rany i w ten sposb wyleczy Telefosa pomagajc sobie zieem achilleos, lekarstwem, ktre sam odkry.3s Telefos odmwi pniej wzicia udziau w wyprawie na tej podstawie, e ona jego, Laodike, zwana rwnie Hier lub.Astyoche, bya cxk Priama, ale powiedzia Grekom, jaki kurs maj wzi, Kalchas za za pomoc wrb sprawdzi, e udzielona rada okazaa si skuteczna:3' 1. Herodot, I.1-4; Owidiusz, Heroidy, XVI.341-350. 2. Herodot, I.3; Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1; Apollodoros, Epitome, III.6. 3. Hyginus, Fabulae, 95; Homer, Odyseja, XXIV.115-119; XIX.399-466; Apollodoros, Epitome,111.12; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V1.529. 4.Apollodoros, III.10.6 i 9; Pauzaniasz, III.12.2; Tzetzes, O Likofronie, 792; Didymos cyt. przez Eustachiosa o Homerze, s.1422. 5. Pauzaniasz, III.20.2 6.Hyginus, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I1.81; Tzetzes, O Likofronie, 818; ApolIodoros, Epitome,111.7. 7.Apollodoros, Epitome, III.9; Eustatios o Iliadzie Homera, X1.20; Nonnos, Dioriysiaka, XII1.451; Hyginus, Fabulae, 242. 8.Apollodoros, 111.13.8; Ptolemeusz Hefajstionos, VI; Likofron, Aleksandra, 178 i nast. oraz scholia do IliadyHomera, XVI.37; scholia do ChmurArystofanesa,1068; scholia do.Apoloniusza z Rodos, IV.816. 9.Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.57; Fulgecjusz, Mythologikon, III.7; Apollodoros, III.13. 6 ; FiIostratos, Heroika, XX.2 i XIX.2 ; Argonautika orphika, 3 92 i nast. ;

546 160.1

Stacjusz, Achilleida,1.269 i nast.; Homer Iliada, X1.831-832; Pindar, Ody nemejskie, II1.43 i nast. 10. Apollodoros, II1.13.8; Homer, Iliada, IX.410 i nast.; Ptolemeusz Hefajstionos, I; Tetzes, O Likofronie,183. 11. Apollodoros, loc. cit.; scholia do Iliady Homera, XIX.332; Owidiusz, Przemiany, XIII.162 i nast.; Hyginus, Fabulae, 96. 12. Homer, Iliada, IX.769 i nast.; 438 i nast.; XV1.298. 13. Apollodoros, loc.cit.; Tzetzes, O Likofronie, 421; Homer, Iliada, IX.447 i nast.; 485. 14. Homer, Iliada, XI.786-787; Pindar, Ody olimpijskie, IX.69-70; Hezjod cyt. przez Eustatiosa, o Iliadzie Homera,1.337; Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 97; scholia do Apoloniusza z Rodos, IV.816. 15. Apollodoros, loc. cit.; Strabon, IX.4.2. 16. Apollodoros, 111.3.1; Filostratos, Heroika, 7; Diodor z Sycylii, V.79; Hyginus, Fabulae, 81;-Pauzaniasz, V.23.5; Homer, Iliada, X.61 i nast. 17. Diktys Kreteczyk,1.16; Apollodoros, Epitome, II1.6. 18. Homer, Iliada, 11.21 i 1.247-252; IV.310 i nast.; II.553-555; Odyseja, I11.244 i 126-129. 19. Homer, Iliada, XVl1.279-280 i III.226-227; Sofokles, Ajas, 576 i 833 oraz scholia; scholia do Iliady Homera, XXIII.821; Tzetzes, O Likofronie, 455 i nast. 20. Snfokles, Ajas, 762-777. 21. Homer, Iliada, V111.266-272. 22. Homer, Iliada, XII1.697;11.527-530; XIV.520 i XIII. 701 i nast.; Hyginus, Fabulae 97" Filostratos, Heroika, VIII.1. 23. Homer, Iliada, II.728 i XIII.694-697. 24. Apollodoros, I.8.5; Hyginus, loc. cit.; Homer, Iliada, II.564-566. 25. Homer, Iliada,11.653-654; Hyginus, loc. cit. 26. Diktys Kreteczyk,1.23; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.80; Diodor z Sycylu, V.62; Tzetzes, O Likofronie, 570. 27. Tzetzes, loc. cit.; Apollodoros, Epitome, III.10; Owidiusz, Przemiany, XII1.650 i nast. ; Serwiusz, loc. cit. 28. Stezichoros cyt. przez scholiast Odysei Homera, VI.164 ; Tzetzes, O Likofronie, 583 ; Serwiusz, loc. cit.; Ferekydes cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 570. 29. Owidiusz, Przemiany, 643-674; Serwiusz, loc. cit. 30. Apollodoros, Epitome, III.15; Homer, Iliada, II.303-353; Owidiusz, Przemiany, XII.13-23. 31. Homer, Odyseja, XXIV.118-119, i Iliada, I.71; Tzetzes, O Likofronie, 57 i nast. 32. Apollodoros, Epitome, II1.17; Pindar, Ody olimpijskie, IX.70 i nast.; Tzetzes, O Likofronie, 206 i 209; scholiado IliadyHomera,1.59; Homer, Iliada, XV1.140-144. 33. Pauzaniasz, IX.5.7-8; Wergiliusz, Eneida, I1.261. 34. Filostratos, Heroika, III.35; Apollodoros, Epitome, III.18; Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestoma tia, I. 35. Homer, Iliada, XXIV.765; Apollodoros, loc. cit.; Pauzaniasz, III.12.5. 36. Apollodoros, Epitome, III.19-20; Hyginus, Fabulae,101; Pliniusz, Historianaturalna, XXV.19. 37. Hyginus, loc. cit.; Filostratos, Heroika, II.18; scholia do Odysei Homera, I.520; Apollodoros, Epitome, III.20. l. Po upadku Knossos, okoo roku 1400 przed Chr., zacza si midzy ludami wschodniej poaci Morza rdziemnego walka o wadz na morzu. Znalaza ona swj wyraz w relacji

Herodota wspartej wiadectwem Joannesa Malalasa (zob. 58.4) o najazdach poprzedzajcych .t##f:

# :..

160.1-160.5

547

uprowadzenie Heleny i w zapiskach Apollodorosa o tym, jak Parys napad na Sydon (zob.159t), a lud Agamemnona na Myzj. Gwn przeszkod krzyujc ambicje kupieckie Grekw#bya konfederacja trojaska. Trwao to do czasu, kiedy krl Myken zebra swych sojusznikw, w tym rwnie greckich wadcw Krety, i zorganizowa ukartowany atak na Troj. Wojna morska, w przeciwiestwie do oblenia Troi, moga niewtpliwie trwa dziewi lub dziesi lat. 2. Do niezalenych sojusznikw Agamemnona naleeli wyspiarze z Itaki, Same, Dulichion i Zakyntos, ktrymi dowodzi Odyseusz, poudniowi Tesalijczycy pod dowdztwem Achillesa oraz ich kuzyni Ajakejczycy z Lokrydy i Salaminy, ktrymi dowodzili dwaj Ajasowie. Wodzowie okazali si zespoem trudnym i tylko przemylnymi intrygami udawao si Agamemnonowi powstrzyma ich od walki midzy sob. Korzysta przy tym z lojalnego poparcia swych wiernych twarzyszy peloponeskich: Menelaosa ze Sparty, Diomedesa z Argos i Nestora z Pylos. Negatywny stosunek Ajasa do bogw olimpijskich i afront wyrzdzony Atenie, crce Zeusa, mylnie tumaczono jako oznak ateizmu, w istocie mamy tu raczej do czynienia konserwatyzmNm

religijnym. Ajakidowie byli lelegijskiego pochodzenia i czcili przedhelleskie boginie (zob.158.8 i 168.2). 3. Tebaczycy i Ateczycy nie brali, jak si zdaje, udziau w wojnie; co prawda wojska ateskie wzmiankowane s w Katalogu okrtw, ale przed Troj nie odgryway one powaniejszej roli. Natomiast podkrelona zostaa obecno krla Menesteusa, by usprawiedliwi pniejsz ekspansj atesk wzdu wybrzey Morza Czarnego (zob.162.3). Odyseusz jest kluczow postaci w mitologii greckiej. Wprawdzie jest synem crki korynckiego boga soca i zdobywa rk Penelopy w starowieckim biegu, ale przeamuje star zasad matrylokaln domagajc si stanowczo, by Penelopa wyjechaa do jego krlestwa, i odmawiajc przeniesienia si do jej pastwa (zob.137.4). Rwnie, podobnie jak jego ojciec Syzyf (zob. 67.2) i Kinyras z Krety, nie chce umrze po zakoczeniu swej kadencji - co stanowi centraln alegori Odysei (zob.170.1 i 171.3). Jest on ponadto pierwsz postaci mitologiczn, ktrej przypisano szczegln cech fizyczn, nie majc nic wsplnego z treci mitu: mia nieproporcjonalnie krtkie nogi, wobec czego "dostojniej wyglda siedzc ni stojc". Natomiast szram na udzie mona odczyta jako znak, e unikn mierci przeznaczonej krlom w kulcie dzika (zob.18.3 i 151.2). 4. Udawanie obdu przez Odyseusza jest co prawda zgodne z niezwykym postpkiem, jakim bya odmowa zachowania si w sposb przypisany krlowi, wynika jednak przypuszczalnie z mylnego przekazu. W istocie Odyseusz dowodzi proroczo, e wojna, na ktr go wzywano, jest bez sensu. Ora pole w kopaku - strj gowy mistagoga lub wieszczka. W i osio oznaczay Zeusa i Kronosa, albo zim i lato; kada bruzda zasiana sol oznaczaa zmarnowany rok. Palamedes, rwnie posiadajcy dar wieszczenia (zob. 52.6), chwyci Telemacha i wstrzyma ork przy dziesitej brudzie, kadc dziecko przed zaprzgierM. W ten sposb dowodzi, e "rozstrzygajca bitwa", a to wanie znaczy sowo Telemachos, wtedy wanie nastpi. 5. Achilles, bdc postaci bardziej konserwatywn, ukrywa si wrd niewiast, jak przystao sonecznemu herosowi (White Goddess, s. 212), i chwyta za bro w czwartym miesicu, kiedy soce mino ju punkt zrwnania dnia z noc, a tym samym wyszo spod opieki swej matki, Nocy. Chopcw kreteskich nazywano skotioi, "dziemi ciemnoci" (zob. 27.2), dopki musieli przebywa w kobiecej czci domu i nie otrzymali jeszcze broni oraz wolnoci z rki matki-kapanki (zob. 121.5). Gwydion (bg Odyn lub Wodyn) chwyta si w Mabinogion tego samego podstpu co Odyseusz przy podobnej okazji; chce mianowicie wyrwa Llew Llawa Gyffesa, innego herosa soznecznego, z wadzy jego matki Arianrhod, wywouje wic haasy bitewne przed zamkiem, a wtedy przestraszona matka wrcza Llew Llawowi miecz i tarcz. Wersja walijska jest prawdopodobnie starszym wariantem mitu, ktry Argiwowie przedstawiali w pierwszym dniu czwartego miesica jako walk mid2y chopcami przebranymi w stroje dziewczce i kobietami w strojach mskich. Uroczysto nosia nazw Hybristika ("haniebne zachowanie"). Pretekstem historycznym tego obrzdu bya obrona Argos na pocztku V w. przez poetk Telezill i grono niewiast przed krlem Kleomenesem ze Sparty po zupenej klsce arxnu argiwskiej (Plutarch,

548

160.5-160.11

O cnotach kobiet, 4). Poniewa Patroklo nosi zupenie nieodpowiednie patriarchalne imi "chwaa ojca", by zapewne niegdy Fojniksem ("czerwony jak krew"), bliniaczym bratem Achillesa i jego zastpc w systemie matrylinearnym. 6. Wszyscy greccy wodzowie przed Troj s witymi krlami. Oswojony w Maego Ajasa nie mg towarz#szy mu podczas bitwy; nie mia on wa, dopki nie zosta wieszczym herosem. Hetn Idomeneusa zdobiony kami dzika (potwierdzaj to wykopaliska na Krecie i Grecji mykeskiej) pierwotnie by prawdopodobnie noszony przez zastpc (zob.18. 7). Kogut powicony socu i przedstawiajcy Zeusa Welchanosa jest z pewnoci pniejszym dodatkiem do Homera, poniewa kura domowa dotara do Grecji dopiero w VI w. przed Chr. Hem by

prawdopodobnie ozdobiony kogutem kuropatwy (zob. 92.1 ). Owe nieporczne tarcze sporzdzano z byczych skr cignitych w rodku, z zaokrglonymi kocami, by miay ksztat semki, co byo potrzebne do celw obrzdowych. Przykryway one cae ciao od stp do gowy. "Achilles" ("bezwargi") jest prawdopodobnie powszechnie uywanym tytuem wieszczych herosw, poniewa z kultem Achillesa spotykamy si na Skyros, we Ftyi i Elidzie (Pauzaniasz, VI.23.3). 7. Rojo, crka Stafylosa i Chryzotemis ("Owoc Granatu, crka Kici Winogron i Zotego adu"), przybya na Delos w skrzyni i jest znan nam bogini podnoci w swej odzi-nowiu ksiycowym. Pojawia si rwnie w triadzie w postaci swych wnuczek "Uprawiajcych Winn Latorol", ktrych imiona oznaczaj: "oliw", "zboe" i "wino". Matk ich jest Dorippe, czyli "darowana klacz", co wskazywaoby na to, e Rojo bya Demeter o gowie klaczy (zob.16.5). W szcztkowej postaci kult jej przetrwa do naszych czasw w kernos, naczyniu o trzech kubkach uywanym przez greckich duchownych prawosawnych do powicania oliwy, zboa i wina: Tego samego typu kernos znaleziono we wczesnominojskim grobowcu w Koumasa. "Uprawiajce Winn Latorol", jako prawnuczki Ariadny, musiay przyby na Delos z Krety (zob. 27.8). 8. Wersja o trudnociach, jakie napotykali Grecy, szukajc drogi do Troi, pozostaje w sprzecznoci z atwoci, z jak dopyn tam Menelaos. By moe w pierwotnej legendzie Afrodyta Trojaska rzucia na nich czary, ktre przesoniy im pami, podobnie jak pniej rozproszya ich flot w drodze powrotnej (zob.169.2). 9. Wyleczenie przez Achillesa rany od wczni oparte jest na staroytnej zasadzie homeopatycznej, wedug ktrej, ,podobne leczy podobne'', i przypomina uycie przez Melamposa rdzy z noa ofiarnego do wyleczenia Ifiklosa (zob. 72e). 10. Na malowidach wazowych menady miewaj niekiedy nogi tatuowane we wzr wtku i osnowy, przedstawiony schematycznie jako drabina. Jeli ich twarze tatuowano niegdy w podobny sposb w celu maskowania si podczas lenych orgi, tumaczyoby to imi Penelopy ("z sieci na twarzy") jako tytu orgiastycznej bogini grskiej. Moga ona rwnie chodzi w sieci na twarzy podczas orgii ku jej czci, podobnie jak Diktynna i brytyjska bogini Goda (zob. 89.2i 3). Wersja, e Penelopa urodzia Pana po rozwizych stosunkach ze wszystkimi zalotnikami pod nieobecno Odyseusza (zob. 26b), jest upamitnieniem przedhelleskich orgu seksualnych. Kaczka penelope, podobnie jak abd, bya prawdopodobnie ptakiem totemistycznym Sparty (zob. 62. 3-4). 11. aden z komentatorw nie zada sobie dotd trudu, by wyjani, dlaczego gniazdo ptakw Kalchasa znalazo si na platanie i dlaczego w par ptaki. W istocie sprawa polega na tym, e we zrzucaj co roku skr i co roku zrzuca kor platan - w ten sposb we i platany staj si symbolem odrodzenia. Kalchas wiedzia wic, e ptaki poarte przez wa oznaczay lata, a nie miesice. Platan zosta co prawda pniej przywaszczony przez Apollina, lecz na Krecie i w Sparcie by witym drzewem bogini, poniewa licie jego przypominaj zielon do z palcami rozoonymi jak do bogosawiestwa - gest czsto spotykany w archaicznych statuetkach. Niebieskie ctki na skrze wa dowodz, e zesa go Zeus, ktry jako bg nieba by spowity w niebiesk chmur. Okrty-zabawki Kinyrasa odzwierciedlaj by moe syryjski zwyczaj zapoyczon# z Egiptu zakopywania okrtw z terakoty u boku zmarych ksit jako rodka lokomocji w ich podry na drugi wiat.

160.12-161.b

549

12. Pidziesit crek Kinyrasa przemienionych w zimorodki oznaczao prawdopodobnie kolegium kapanek Afrodyty. Jeden z jej tytuw brzmia "Alkione", "krlowa, ktra chroni przed burzami", a powicone jej zimorodki zwiastoway cisz na morzu (zob. 45.2).

161 DRUGA KONCENTRACJA W AULIDZIE a. Kalchas, brat Leukippe i Teonoe, nauczy si sztuki prorokowania od swego ojca, Testora. Pewnego dnia, kiedy Teonoe spacerowaa na brzegu morza w pobliu Troi, porwali j piraci karyjscy i zostaa kochank krla Ikarosa. Testor natychmiast ruszy w pocig, ale okrt jego rozbi si u wybrzey Karii, on sam za zosta uwiziony przez Ikarosa. Mino lat kilka i Leukippe, ktra bya jeszcze dzieckiem, gdy ta smutna przygoda si wydarzya, udaa si do Delf, by dowiedzie si czego o ojcu i siostrze. Pytia poradzia jej, by przebraa si za kapana Apollina i poszukaa ich w Karii. Leukippe posusznie ogolia gow i przybya na dwr krla Ikarosa, lecz Teonoe nie dostrzega przebrania i zakochaa si w modym kapanie. Jednemu ze stranikw kazaa w nocy sprowadzi go do swej sypialni, a Leukippe, nie poznajc siostry i obawiajc si, e zostanie stracona jako oszustka, odtrcia jej zaloty. Teonoe nie mogc da, by suba paacowa popenia witokradztwo i zabia kapana, wydaa rozkaz, by zrobi to jeden z obcych jecw, i posaa miecz, ktry mia by uyty do tego celu. b. Wybr pad na Testora. Poszed do sypialni, w ktrej zostaa zamknita Leukippe, pokaza swj miecz i zrozpaczony powiedzia jej o swym losie. - Nie zabij ci jednak, panie - powiedzia - poniewa i ja czc Apollina i wol sam siebie zabi! Pozwl jednak, e wpierw wyjawi ci moje imi: jestem Testorem, synem Argonauty Idmona, kapana trojaskiego. Ju mia wbi miecz w swoj pier, lecz Leukippe wyrwaa mu go z rki. - Ojcze! Ojcze! - zawoaa. - Jestem twoj crk, Leukippe! Nie kieruj tej broni przeciw sobie, uyj jej lepiej przeciw ohydnej kochanicy krla Ikarosa. Pjd ze mn! Razem pobiegli do pokoju, w ktrym haftowaa Teonoe. - Lubiena niewiasto! - zawoaa Leukippe wpadajc do izby i cignc za sob Testora. - Przygotuj si, za chwil zginiesz z rki mego ojca, Testora, syna Idmona ! Teraz z kolei Teonoe zawoaa: - Ojcze! Ojcze! Rozpakali si wszyscy troje i zoyli dzikczynienia Apollinowi. Krl Ikaros okaza sz#achetno # ch wszystkich do domu obdarowanych sowicie.l

550 161.c-161.f c. Odrzuciwszy danie Agamemnona wydania Heleny, Priam posa Kalchasa, syna Testora, kapana Apollina, by zasign rady Pytii w Delfach. Przepowiedziaa ona upadek Troi oraz zgub domu Priama i nakazaa

Kalchasowi, by przyczy si do Grekw i zapobieg przerwaniu oblenia Troi, dopki nie odnios zwycistwa. Kalchas zaprzysig wwczas przyja Achillesowi, ktry umieci go we wasnym domu i zaprowadzi do Agamemnona.2 d. Kiedy flota grecka zebraa si po raz drugi w Aulidzie i przez wiele dni nie moga wyj z portu, poniewa nie byo wiatru, Kalchas przepowiedzia, e nie wypy, dopki Agamemnon nie zoy w ofierze Artemidzie najpikniejszej swej crki. Dotd rnie tumacz gniew Artemidy. Niektrzy twierdz, e#Agamemnon po ustrzeleniu jelenia z duej odlegoci zawoa: "Artemida nie potrafiaby lepiej"; inni, e zabi jej wit koz; jeszcze inni, e obieca, i zoy jej w ofierze najpikniejsze stworzenie urodzone w tym roku w jego krlestwie, a bya nim Ifigenia; niektrzy wreszcie twierdz, e ojciec jego, Atreus, nie odda bogini zotego jagnicia, ktre jej si naleao.3 W kadym razie Agamemnon odmwi, jak zreszt mona si byo spodziewa, tumaczc, e Klitajmestra nigdy nie puci Ifigenu z domu. Kiedy jednak Grecy uroczycie owiadczyli, e przejd pod rozkazy Palamedesa, jeli nadal bdzie trwa w uporze, Odyseusz za, u#lajc gniew, gotowa si do odpynicia do domu, Menelaos wystpi jako porednik. Zaproponowa, by Odyseusz i Taltybios pojechali po Ifigeni i przywieli j do Aulidy pod pretekstem, e zostanie wydana za m za Achillesa, ktry w ten sposb otrzyma nagrod za swe miae wyczyny w Myzji. Agamemnon przysta na ten podstp, potajemnie jednak ostrzeg Kli#ajmestr, by nie daa wiary Odyseuszowi. Menelaos przechwyci posacw i w ten sposb udao mu si namwi Klitajmestr, by przywioza Ifigeni do Aulidy.4 e. Achilles dowiedziawszy si, i naduyto jego imienia, obieca, e ocali Ifigeni, ona jednak szlachetnie zgodzia si umrze za chwa Grecji i bez #owa skargi pooya gow pod topr ofiarny. Niektrzy twierdz, e w ostatniej chwili porwaa j Artemida i uprowadziana Chersonez Taurydzki, kadc na otarzu ani lub niedwiedzic czy wreszcie star kobiet. Inni mwi, e rozlego si uderzenie grzmotu i na rozkaz Artemidy oraz prob Klitajmestry Achilles wstawi si za Ifigeni, uratowa j od mierci i wysa do Scytii, bd te, e polubi j i ona, a nie Dejdameja, urodzia mu Neoptolemosa.5 f. Niezalenie jednak od tego, czy Ifigenia zgina, czy te zostaa uratowana, wiatr pnocno-wschodni usta i flota moga w kocu wypyn. Najpierw przybili do Lesbos, gdzie Odyseusz stoczy walk z krlem Filomelejdesem, ktry zmusza swych goci do zapasw. Odyseusz, gono oklaskiwany przez wszystkich obecnych Grekw, powali swego przeciwnika na ziemi. Nastpnie wyldowali na Tenedos, wyspie widocznej z Troi, na ktrej panowa P.;

#1

j;rr# " I # .x#

161.f-161.j

551

wwczas Tenes, uchodzcy za syna Kyknosa i Proklei, crki Laomedonta, w istocie jednak bdcy synem Apollina: g. w Kyknos, syn Posejdona i Kalike, wzgldnie Harpale, panowa w Kolonaj. Urodzony potajemnie i porzucony na brzegu morza, zosta znaleziony przez kilku rybakw, ktrzy dostrzegli abdzie podpywajce, by pocieszy dziecko.s Po mierci Proklei polubi Fylonome, crk Tragasosa, ktra zakochaa si w swym pasierbie Tenesie. Kiedy nie udao jej si go zdoby, oskarya go o usiowanie dokonania gwatu. Wezwaa na wiadka flecit Molposa, Kyknos za, dajc im wiar, zamkn Tenesa i jego siostr Hemitej w skrzyni, ktr puci na morze. Fale wyniosy ich na breg wyspy Tenedos, zwanej dotd Leukofrys, co znaczy "biaa brew".7 Pniej, kiedy Kyknos dowiedzia si prawdy, kaza ukamienowa Molposa, zakopa ywcem Fylonome, a na wie, e Tenes si uratowa i yje na Tenedos, popiesznie si tam uda, by wyzna swj bd. Tenes jednak nie by bynajmniej skonny do przebaczenia i toporem przeci sznury okrtu Kyknosa. Std przysowiowe powiedzenie w wypadku gniewner odmowy: "Odci go toporem z Tene-

dos." W kocu jednak Tenes zmik i Kyknos osiad w pobliu na Tenedos.s h. Ot Tetyda ostrzega Achillesa, e jeli kiedykolwiek zabije ktrego z synw Apollina, sam zginie z rki boga. Sucy imieniem Mnemon towarzyszy mu tylko po to, by mu o tym przypomina. Kiedy jednak Achilles zobaczy, jak Tenes zamierza strci olbrzymi gaz na okrty grekie, podpyn do brzegu i bez zastanowienia przeszy Tenesa wczni. Grecy wyldowali i zupili Tenedos. Achilles zbyt pno uprzytomni sobie, co zrobi, i zabi Mnemona, poniewa ten nie przypomnia mu sw Tetydy. Pochowa Tenesa w miejscu, gdzie obecnie stoi jego kaplica. adnemu flecicie nie wolno wchodzi do jej rodka ani te nie wolno wymienia imienia Achillesa.9 Ciosem w gow, w jedyne wraliwe miejsce, zabi rwnie Achille Kyknosa i ruszy w pocig za Hemitej, ktra ucieka przed nim jako ania. Dogoniby j i zgwaci, gdyby ziemia jej nie pochona. Na Tenedos rwnie pokci si Achilles po raz pierwszy z Agamemnonem, ktremu zarzuci, e go zaprosi do udziau w wyprawie dopiero po namyle.lo i. Palamedes ofiarowa hekatomb Apollinowi Sminteusowi z wdzicznoci za zwycistwo na Tenedos, ale podczas skadania ofiary w podczoga si do otarza i uksi synnego ucznika Filoktetesa w pit. Nie pomagay adne maci ani okadzania. Rana coraz bardziej dokuczaa, a jki Filoktetesa staway si coraz goniejsze ; armia nie moga ju duej znie jego obecnoci. Agamemnon nakaza wic Odyseuszowi, by wysadzi go na brzeg w bezludnej okolicy na Lemnos, gdzie przez wiele lat Filoktetes ywi si ptakami, ktre sam upolowa. Oddziaem jego dowodzi po nim Medon 11 j. Wedug innej wersji przypadek ten zdarzy si na Chryze, wysepce w pobliu Lemnos, ktr potem pochono morze. Tam wanie nimfa Chryze zakochaa si w Filoktetesie, a kiedy odtrci jej zaloty, spowodowaa, e

552

161.j -161.1

uksia go mija, gdy odkopywa otarz Ateny Chryze, albo te w pilnujcy wityni Ateny uksi go, kiedy podszed zbyt blisko.12 k. Wedug trzeciej wersji Filoktetesa uksi na samej wyspie Lemnos w zesany przez Her za to, e omieli si zapali stos pogrzebowy Heraklesa. Byo to w chwili, kiedy wpatrywa si w uniesieniu w otarz wznoszony Atenie przez Jazona i rozwaa myl wzniesienia podobnego otarza Heraklesowi.13 1. Czwarta wersja gosi, e Filoktetes zosta ukszony, gdy podziwia grobowiec Troilosa w wityni Apollina Tymbrajskiegol4, pita, e zrania go jedna z zatrutych strza Achillesa. Herakles podobno kaza mu przysic, e nigdy nie zdradzi miejsca, w ktrym pochowane zostay jego prochy. Kiedy jednak Grecy si dowiedzieli, e nie zdobd Troi bez uycia strza Heraklesa, udali si na poszukiwanie Filoktetesa. Pocztkowo zaprzecza, jakoby w ogle zna Heraklesa, ale w koci: opowiedzia im szczegowo wszystko, co si zdarzyo na grze Ojcie. Zapytali wic, gdzie si znajduje grb - ale na to pytanie nie chcia odpowiedzie. Kiedy stali si zbyt natarczywi, poszed na to miejsce i w milczeniu zatupa nog. Gdy przechodzi pniej obok grobu, ruszajc na wojn trojask, jedna ze strza Heraklesa wyleciaa z koczanu i przebia mu pit. E#yo to ostrzeenie, by nie zdradza boskich tajemnic nawet znakiem lub aluzj.ls

1. Hyginus, Fabulae,190. 2. Benoit, Le Roman de Troie. 3.Ptolemeusz Hefajstionos, V, cyt. przez Focjusza, s. 483; Eurypides, Ifigenia w Taurydzie; Apollodoros, Epitome, I11.21. 4.Ptolemeusz Hefajstionos, loc. cit.; Eurypides, loc. cit.; Apollodoros, Epitome, III.22; Diktys Kreteczyk,1.20. 5.Eurypides, Ifigenia w Aulidzie; Sofokles, Elektra, 574; Apollodoros, loc. cit.; Diktys Kreteczyk,1.19; Tzetzes, O Likofronie,183. 6.Homer, Odyseja, IV.342-344; Apollodoros, Epitome, III. 23-24; Pauzaniasz, X.14.2; Hyginus, Fabulae,157; scholia do dolimpijskich Pindara,11.147; Tzetzes, OLikofronie, 232-233. 7. Apollodoros, Epitome, II1.24; Pauzaniasz, loc. cit.; Tzetzes, loc. cit. 8. Apollodoros, Epitome, III.25; Pauzaniasz, X.14.2; Tzetzes, loc. cit. 9. Tzetzes, loc. cit.; Plutarch, Problemygreckie, 28. 10. Tzetzes, loc. cit.; Apollodoros, Epitome,111.31; Kypriacyt.przez Proklosa, Chrestoma tia,1. 11. Diktys Kreteczyk, II.14 ; Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1; Apollodoros, Epitome, II1.27; Homer, Iliada, II.72?. 12.Pauzaniasz, VII1.33.2; Tzetzes, O Likofronie, 911; Sofokles, Filoktetes,1327; Filostratos, Imagines,17; Eustatios o Homerze, s. 330. 13. Hyginus, Fabulae,102; scholia do Filoktetesa Sofoklesa, w. 2,193 i 266. 14. Filostratos, loc. cit. 15. Serwiusz o EneidzieWergiliusza,111.402.

Y' 161.1-162.a 553 1. Zagubiona sztuka, z ktrej Hyginus zaczerpn opowie o Testorze i jego crce, bya jednym z najbardziej melodramatycznych utworw greckiego teatru ; nie posiada adnej wartoci mitologicznej. 2. Wersja mitu o "crce Jefte" (zob. 169.5) zostaa, jak si zdaje, pomieszana z histori zoenia przez Agamemnona w ofierze kapanki w Aulidzie; bya ona oskarona o wywoanie za pomoc czarw niesprzyjajcych wiatrw. Pod tym samym zarzutem powiesi Sir Francis Drake jednego z marynarzy, szpiega na usugach Cecila. Samowolny postpek Agamemnona oburzy prawdopodubnie konserwatywn opini publiczn w kraju, tradycja bowiem przeciwna bya skadaniu kobiet w ofierze. Tauryjczycy, do ktrych rzekomo Artemida posaa Ifigeni, mieszkali na Krymie i czcili Artemid jako zabjczyni mczyzn. Orestes, syn Agamemnona, wpad w ich szpony (zob.116e). 3. Zapasy Odyseusza z krlem Filomelejdesem, ktrego imi znaczy "drogi nimfom jaboni", oparte zostay prawdopodobnie na popularnym obrazie przedstawiajcym obrzdowe walki, w ktrych stary krl zostaje pokonany przez nowego, otrzymujcego ga jaboni (zob. 53b). 4. Achilles zabi drugiego Kyknosa (zob.162f), Herakles zabi trzeciego (zob.143g), a Zeus powstrzyma go od zamordowania czwartego (zob.133d). Imi to dowodzi, e abdzie przewoziy dusze krlw do Raju Pnocnego. Kiedy Apollo pojawia si w staroytnych dzieach sztuki na grzbiecie abdzia lub w rydwanie zaprzonym w abdzie (Overbeck, Griechische KunstmythoYogie), przybywajc do Hyperborejczykw, jest to uprzejmy sposb przedstawienia dorocznej

mierci jego przedstawiciela podczas letniego przesilenia. piewajce abdzie lec wwczas za koo polarne - tereny, na ktrych si rozmnaaj. Podczas przelotu wydaj odgosy przypominajce dwik trby. Oto dlaczego Pauzaniasz twierdzi, e abdzie (1.30.3) uczone s w rzemiole muz. "abdzie piewaj przed mierci" ; dusza witego krla wyrusza w drog przy dwikach muzyki. 5. Ran Filoktetesa czono z rozmaitymi miejscowociami, poniewa obraz; z ktrego zaczerpnito t opowie, bybardzo rozpowszechniony. Filoktetes jest witymkrlem Tenedos, Lemnos, Eubei i wielu innych pastw helladyckich. Zostaje zraniony w stop zatrut strza u otarza bogini (zob.126.3,154h;164j i 166e). 6. Herakles nie by jedynym witym krlem, ktrego grb otoczony by tajemnic; prawdopodobnie mamy tu do czynienia ze zwyczajem rozpowszechnionym na Przesmyku Korynckim (zob. 67j) i u piervrotnych Hebrajczykw (Ksiga Powtrzonego Prawa, XXXIV. 6). 7. Tenes rzucajcy gazy moe by mylnym tumaczeniem znanego obrazu przedstawiajcego herosa soca spychajcego gaz soneczny do zenitu (zob. 67.2), poniewa Talos kreteskiheros soneczny, rwnie rzuca kamienie na zbliajce si okrty (zob. 154h). Okrty na obrazie onaczay jedynie, e Kreta albo Tenedos byy mocarstwem morskim.

162 DZIEWI LAT WOJNY a. Nie ma jednomylnoci w ustaleniu terminu wysania posw greckich do Priama z daniem zwrotu Heleny i wasnoci Menelaosa. Niektrzy twier. dz, e byo to wkrtce po wyldowaniu wyprawy w Troadzie, inni, e zanim okrty zebray si w Aulidzie, powszechnie uwaa si jednak, e posowie: Menelaos, Odyseusz i Palamedes, wyruszyli z Tenedos.l Trojanie postanowili

554

162.a-162.e

zatrzyma Helen i zamordowaliby wszystkich trzech, gdyby tego haniebnego wystpku nie zabroni Antenor, w ktrego domu si zatrzymali.2 b. Grekw rozgniewa opr. Wyruszyli wic z Tenedos i przybili do brzegu w pobliu Troi, tak e widziano ich z miasta. Trojanie natychmiast ruszyli= aw ku morzu, by odepchn najedcw gradem kamieni. Ci za si wahalinawet Achilles, ostrzeony przez Tetyd, i pierwszy, ktry st#nie na ldzie, bdzie pierwszym, ktry zginie. Wyskoczy wtedy na brzeg Protesilaos, zabi wielu Trojan, po czym zgin z rki Hektora. Moe by to Euforbos lub Achates, przyjaciel Eneasza.3 c. w Protesilaos, wuj Filoktetesa i syn Ifiklosa, ktrego Melampos wyleczy z impotencji, zwany by Jolaosem, ale otrzyma now# imi w zwizku z okolicznociami, w ktrych zgin.4 Ley pochowany na Chersonezie Trac-

kim, w pobliu miasta Elajos, gdzie oddaj mu obecnie cze bosk. Wysokie wizy zasadzone przez nimfy stoj w jego gaju i ocieniaj grb. Gazie zwrcone w stron Troi wczenie puszczaj licie, ale szybko je trac; te. natomiast, ktre znajduj si po przeciwnej stronie, s zielone nawet w zimie. Wizy owe usychaj, gdy osigzi tak wysoko, e czowiek, ktry wdrapie si na grne gazie, moe zobaczy Troj, ale z korzeni wyrastaj nowe pdy.5 d. Laodamia, ona Protesilaosa, crka Akastosa (niektrzy nazywaj j Polidor, crk Meleagra), tak dotkliwie odczuwaa samotno, e kiedy m popyn do Troi, sprawia sobie posg z brzu czy wosku przedstawiajcy Protesilaosa i pooya go w swym ku. Niewielka to jednak bya pociecha, i kiedy przyszy wieci o mierci maonka, bagaa bogw, by zlitowali si nad ni i pozwolili mu odwiedzi j, chociaby na trzy godziny. Wszechmocny Zeus speni prob Laodamii, a Hermes sprowadzi ducha Protesilaosa z Tartaru, by oywi posg. Przemawiajc ustami figury Protesilaos zaklina on, by nie zwlekaa i natychmiast posza z nim; po upywie trzech godzin przebia si sztyletem w jego objciach.s Inni twierdz, e Akastos, ojciec Laodamii, zmusi j do powtrnego zampjcia, ona jednak spdzaa noce z posgiem Protesilaosa, a pewnego dnia jaki sucy, ktry o wicie nis jabka ofiarne, dostrzeg przez szpar w drzwiach, e obejmuje, jak mu si zdawao, kochanka. Pobieg i powiedzia o tym Akastosowi, a ten wpad do pokoju, odkry prawd i nie chcc, by crka jego nadal drczya si prn tsknot, kaza statu spali. Laodamia skoczya w pomienie i zgina.7 e. Wedug innego przekazu Protesilaos przey wojn trojask i ruszy z powrotem do domu. Wiz ze sob wzit do niewoli siostr Priama, Ajtyll. Po drodze wyldowa na macedoskim pwyspie Pellene, ale kiedy zeszed na brzeg w poszukiwaniu wody, Ajtylla namwia pozostae kobiety wzite do niewoli, by spaliy okrty. Protesilaos musia wi,c zosta na Pellene, gdzie zaoy miasto Skione. Jest to jednak bdna wersja, poniewa Ajtylla, Astyoche i reszta niewiast podpaliy okrty w pobliu italskiej rzeki Nevaet-

162.e-162.h

555

hus, co znaczy "palenie okrtw", a Protesilaos nie by wymieniany pord tych, ktrzy wzili je do niewoli.s f. Achilles by drugim Grekiem, ktry wyldowa na troj askim brzegu, tu za nim zaleli si jego Myrmidonowie. Trafnym rzutem kamienia zabi Kyknosa, syna Posejdona, a wtedy szyki trojaskie si zaamay, sami za Trojaczycy uciekli do miasta. Reszta Grekw wyldowaa wwczas i zdziesitkowaa uciekajcych w rozsypce Trojan. Wedug innej wersji Achilles pamitajc o losie Protesilaosa wyldowa ostatni, ale skoczy z tak si, e w miejscu, gdzie stopy jego dotkny ziemi, wytrysno rdo. Podobno w bitwie, ktra si wywizaa, Kyknos, odporny na zranienie, zdoa zabi setki Grekw. Na prno Achilles usiowa dosign go mieczem lub wczni, wreszcie tak uporczywie zacz wali go po twarzy rkojeci miecza, e Kyknos si potkn, a wwczas Achilles przygnit go kolanem i udusi rzemykami jego wasnego hemu. Posejdon jednak zamieni dusz Kyknosa w abdzia, ktry odlecia. Grecy rozpoczli wwczas oblenie Troi i zacignli#swe okrty za czstok.9

g. Miastu byo pisane, e nie padnie, jeli Troilos doezeka dwudziestego roku ycia. Niektrzy twierdz, e Achilles zakocha si w nim, kiedy walczyli obok siebie. "Zabij ci - powiedzia mu - jeli nie bdziesz mi powolny!" Troilos skry si w sanktuarium wityni Apollina Tymbrajskiego, Achilles jednak nie zwaajc na gniew boga dopad go tam, a gdy nadal si opiera, ci mu gow. Stao si to w tym samym miejscu, w ktrym w przyszoci mia zgin.lo Inni znowu utrzymuj, e Achilles przeszy go wczni, kiedy wyprowadza konie na terenie wityni, albo e skusi go obiecujc, i podaruje mu gobie, # Troilos zmar ze zgniecionymi ebrami i sin twarz, tak bowiem niedwiedzie byy uciski Achillesa. Inni jeszcze twierdz, e po mierci Memnona Troilos, pragnc go pomci, urzdzi wypad z murw Troi, spotka Achillesa i zgin z jego rki, czy te e dosta si do niewoli i zosta stracony na rozkaz Achillesa. Dodaj, e Troilos bdc ju wwczas mczyzn w sile wieku, o smagej cerze i dugiej brodzie, nie mg przecie pobudzi dzy Achillesa. Bez wzgldu na to, w jaki sposb Troilos zgin, nie ulega wtpliwoci, e stao si to za spraw Achillesa i e Trojanie op#kiwali go z nie mniejszym alem ni Hektora.ll h. Podobno Troilos kocha si w Bryzeidzie, piknej crce Kalchasa, ktr ojciec pozostawi w Troi. Poniewa nie miaa ic wsplnego z jego dezercj, traktowano j uprzejmie. Kalchas wiedzc, e Troja musi pa, i obawiajc si, e Bryzeida zostanie wzita do niewoli, nakoni Agamemnona, by poprosi o ni Priama. Wielkoduszny Priam wyrazi zgod i kilku jego synw odprowadzio Bryzeid do obozu greckiego. Bryzeida przysiga co prawda dozgonn wierno Troilosowi, ale wkrtce przeniosa swe uczucia na Diome desa Argiw, ktry zakocha si w niej bez pamici i za kadym razem, gdy Troilos pojawia si na polu bitwy, stara si go zabi.lz

556

162.i -162.1

i. Podczas jednego z nocnych wypadw Achilles wzi do niewoli Likaona zaskoczywszy go w sadzie jego ojca, Priama, przy cinaniu gazi drzewa figowego na porcze do rydwanu. Patroklos zabra Likaona na Lemnos i sprzeda go synowi Jazona, krlowi Euneusowi, zaopatrujcemu Grekw w wino, za cen fenickiej srebrnej czaszy. Wykupi go Eetion z Imbros, po czym Likaon wrci do Troi po to tylko, by w dwanacie dni pniej zgin z rki Achillesa.13 j. Teraz z kolei Achilles na czele oddziau ochotnikw ruszy, by pustoszy wsie trojaskie. Na grze Idzie odci Eneasza Dardaczyka od jego trzody, pogna go po lesistych zboczach i po zabiciu pastucha i syna Priama, Mestora, zabra bydo i zupi miasto Lirnessos, w ktrym skry si Eneasz. Mynes i Epistrofos, synowie krla Euenosa, zginli w bitwie, ale Zeus pomg # Eneaszowi w ucieczce. ona Mynesa, inna Bryzeida, crka Bryzeusa, zostaa wzita do niewoli, a ojciec jej si powiesi.14 k. Chocia Eneasz macza palce w uprowadzeniu Heleny przez Parysa, przez pierwsze lata wojny zachowa neutraln postaw. Jako syn Afrodyty i Anchizesa, wnuka Trosa, nie mg zapomnie lekcewaenia okazanego mu przez kuzyna Priama.15 Ale prowokacyjny najazd Achillesa zmusi Dardaczykw do opowiedzenia si po stronie Trojan. Eneasz okaza si dowiadczo- . e nym wojownikiem i nawet Achilles go nie lekceway. Hektor by rk Trojan, ale Eneasz ich dusz. Jego boska matka czsto pomagaa mu podczas bitew.

Razu pewnego, kiedy Diomedes rzutem kamienia zama mu ko udow, # uratowaa go od mierci, a kiedy Diomedes i j zrani, przeszywajc jej wczni przegub rki, Apollo wynis Eneasza z pola bitwy, a Leto i Artemida go wyleczyy. Innym razem uratowa mu ycie Posejdon, ktry mimo e by wrogo usposobiony do Trojan, szanowa wyroki przeznacenia i wiedzia, e krlewski rd Eneasza bdzie w przyszoci panowa w Troi.ls 1. Achilles zdy tymczasem zdoby wiele miast, sojusznikw Troi: Lesbos, Fokaj, Kolofon, Smyrn, Klazomenaj, Kyme, Ajgialos, Tenos, Adramyttion, Dide, Endion, Linnajon, Kolonaj, Lirnessos, Antandros i kilka innych, w tym Teby Hypoplakijskie, gdzie rzdzi Kilikijczykami inny Eetion, ojciec Andromachy, ony Hektora, oraz jego towarzysz Podes. Achilles zabi Eetiona i siedmiu jego synw, ale nie ograbi zwok; spali je w penej zbroi, a wok usypanego przeze kopca nimfy grskie posadziy gaj wizw.l' W niewoli znalaza si midzy innymi Astynqme, czyli Chr#zeida, crka Chryzesa, # kapana Apollina na wyspie Smintos. Niektrzy uwaaj, e Astynome bya on Eetiona, inni twierdz, e Chryzes wysa j do Lirnessos albo wyprawi na uroczystoci ku czci Artemidy. Podczas podziau upw Chryzeida przypada Agamemnonowi, Bryzeida za Achillesowi. Z Teb Hypoplakijskich uprowadzi rwnie Achilles rczego konia Pegaza, ktrego zaprzg do swego niemiertelnego zaprzgu. ls

m. Wielki Ajas odpyn na Chersonez Tracki, gdzie wzi do niewoli Polidorosa, brata przyrodniego Likaona - ich matkbya Laotoe. W Teutranii zabi krla Teutrasa i zabra wielkie upy, midzy innymi ksiniczk Tekmesse, ktra zostaa jego konkubin.ls - n. Z nastaniem dziesitego roku wojny Grecy zaprzestali grabienia wybrzey Azji Mniejszej i skupili cae siy pod Troj. Trojanie cignli przeciw nim swych sojusznikw: Dardaczykw, ktrymi dowodzi Eneasz i dwaj synowie Antenora, Kikonw z Tracji, Pajonw, Paflagoczykw, Myzyjczykw, Fxygw, Majonw, Karyjczykw i Licyjczykw. Sarpedon, syn crki Bellerofonta, Laodamii, i Zeusa, prowadzi Licyjczykw. A oto jego dzieje.-Kiedy Izander, brat Laodamii, i Hippolochos walczyli o krlestwo, postanowiono, e krlem zostanie ten z nich, ktry przeszyje strza zoty piercie umieszczoy na piersiach dziecka. Kady z nich zada, by wyznaczono dziecko drugiego, ale Laodamia zapobiega temu, eby si zabili wzajemnie, ofiarujc # swego syna Sarpedona, ktremu zawieszono piercie na szyi. Zdumieni jej . wielkodusznoci, obaj postanowili#zrezygnowa z roszcze do krlestwa na rzecz Sarpedona, z ktrym obecnie rzdzi jako wspkrl Glaukos, syn Hippolochosa.zo # o. Agamemnon wysa Odyseusza na wypraw po prowiant do Tracji, a kiedy ten wrci z pustymi rkami, Palamedes, syn Naupliosa, zarzuci mu lenistwo i tchrzostwo. "Nie moja w tym wina - woa Odyseusz - e nie mona byo znale zboa. Gdyby Agamemnon zamiast mnie wysa ciebie, nie powiodoby ci si lepiej." Palamedes przyj wyzwanie i natychmiast wyruszy w drog wracajc po pewnym czasie z okrtem penym zboa. p. Odyseusz, uraony, nie zazna spokoju, pki nie znalaz sposobu zemszczenia si na Palamedesie. Zawiadomi Agamemnona, e bogowie ostrze-

gli go we nie, i szykuje si zdrada; naley przesun obz na odlego dnia i nocy marszu. Agamemnon natychmiast wyda odpowiednie rozkazy, Odyseusz za potajemnie zakopa worek zota w miejscu, w ktrym sta namiot Palamedesa. Nastpnie zmusi frygijskiego jeca, by napisa list, jakoby wysany przez Priama do Palamedesa, nastpujcej treci: "Przesane zoto jest wynagrodzeniem, ktrego zadae za wydanie greckiego obozu.' Odyseusz kaza jecowi zanie list do Agamemnona i zabi go w ostatniej chwili, # zanim zdy pismo wrczy. Nastpnego dnia, po powrocie armii na dawne miejsce, kto znalaz zwoki jeca, a list zanis do Agamemnona. Palamedes zosta oddany pod sd polowy, a gdy z arem zaprzecza, jakoby otrzyma zoto od Priama czy od kogokolwiek innego, Odyseusz zaproponowa, by przeszuka jego namiot. Znaleziona zoto i caa armia ukamienowaa Palamedesa jako zdrajc.zz q. Niektrzy twierdz, e w intryg wmieszani byli Agamemnon, Odyseusz oraz Diomedes i e wsplnie podyktowali faszywy list Frygijczykowi, po 162.m -162.q 557

558

162.q-162.t

czym przekupili sucego, by ukry list wraz ze zotem pod kiem Palamedesa. Kiedy Palamedesa prowadzono na egzekucj, zawoagono: "Prawdo, ktra zgina przede mn, opakuj ci! "23 r. Inni jeszcze opowiadaj, e Odyseusz i Diomedes udajc, e znaleli skarb w gbokiej studni, spucili do rodka Palamedesa na sznurze, po czym obrzucili go wielkimi kamieniami, albo e utopili go podczas wsplnej wyprawy na ryby. Jeszcze inni sdz, e zabi go strza Parys. Nie ma nawet zgody co do tego, czy mier nastpia w Kolonaj Trojaskich, w Gerajstos czy na Tenedos; ma on jednak kaplic herosa w pobliu Metymny na Lesbos.z4 s. Palamedes zasuy na wdziczno swoich towarzyszy, poniewa wynalaz koci do gry, ktrymi skracali sobie czas pod Troj. Pierwsze koci powici w wityni Tyche w Argos. Wszyscy jednak zazdrocili mu wielkiej mdroci, albowiem wynalaz poza tym latarni morsk, wag, miar, dysk, alfabet i kunszt rozstawiania wart.25 t. Nauplios dowiedziawszy si o morderstwie wyruszy pod Troj i zada zadouczynienia, Agamemnon jednak odmwi - by przecie wsplnikiem Odyseusza i cieszy si zaufaniem wszystkich greckich wodzw. Nauplios wrci wic do Grecji z jedynym pozostaym przy yciu synem, Ojaksem, a wszystkim onom mordercw Palamedesa skama, mwic, e mowie zamierzaj przywie z Troi swe konkubiny, jako nowe krlowe. Kilkanieszczsnych niewiast popenio samobjstwo, inne zdradziy swych mw - na przykad Klitajmestra, ona Agamemnona, zdradzia go z Ajgistosem, Ajgialeja, ona Diomedesa, z Kometesem, synem Stenelosa, a Meda, ona Idomemeusa, z niejakim Leukosem.2s 1. Kypria, cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1; Tzetzes, Antehomerika,154 i nast.; scholia do IliadyHomera, III. 206. 2. Diktys Kreteczyk,1.4; Apollodoros, Epitome,111.28-29; Homer, Iliada, III.207.

3. Apollodoros, Epitome, II1.29-30; Hyginus, Fabulae,103; Eustatios o Homerze, s. 325 i 326: 4. Hyginus, loc. cit.; Eustatios o Homerze, s. 245. 5. Pauzaniasz, I.34.2; Tzetzes, O Likofronie, 532-533; Filostratos, Heroika, III.1; Kwintus ze Smyrny, Posthomerika, VII.408 i nast.; Pliniusz, Historia naturalna, XVI.88. 6. Hyginus, Fabulae, 103 i 104; Kypria cyt. przez Pauzaniasza, IV.2.5; Owidiusz, Heroidy, XIII.152; Eustatios o Homerze, s. 325; Apollodoros, Epitome, II1.30; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, VI.447. 7. Eustatios o Homerze, loc, cit.; Hyginus, Fabulae,104. 8.Konon, Narrationes,13; Apollodoros, Epitome, cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 941; Strabon, V1.1.12. 9.Apollodoros, Epitome,111.31; Tzetzes, O Likofronie, 245; Owidiusz, Przemiany, XII.70-145. 10. Pierwszy mitograf watykaski, 210; Tzetzes, O Likofronie, 307. 11. Eustatios o Iliadzie Homera, XXIV.251, s. 1348; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, 1.478; Diktys Kreteczyk, IV.9; Tzetzes, loc. cit.

162.1-162.3

559

12. Benoit, Le Roman de Troie. 13. Apollodoros, Epitome,111.32; Homer, Iliada, XXI.34 i nast.; 85-86; XXII1.740-747 i VII.467-468. 14. Apollodoros, Epitome, III.32; Homer, Iliada;11.690-693; XX.89 i nast.;188 i nast.; Eustatios #o Iliadzie Homera, II1.58; scholia do Iliady Homera,1.184; Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1; Diktys Kreteczyk,11.17. 15.Hyginus, Fabulae, 115; Homer, Iliada, X111.460 i nast.; XX.181 i nast.; Hezjod, Teogonia,1007. 16. Homer, Iliada, V.305 i nast.; XX.178 i nast.; 585 i nast.; Filostratos, Heroika,13. 17. Homer, Iliada, IX.328-329; V1.395-397; XVl1.575-577; VI.413-428; Apollodoros, Epitome, III.33. 18. Diktys Kreteczyk, II.17; Homer, Iliada, 1.366 i nast.; XVI.149-154; Eustatios o Homerze, s. 77,118 i 119. 19. Diktys Kreteczyk, II.18; Sofokles, Ajas, 210; Horacy, Ody, II.4.5. 20. Herakleides Pontikos, Alegorie homeryckie, s. 424-425 ; Homer, Iliada, VI.196 i nast. ; Apollodoros, Epitome, II1.34-35; Eustatios o Homerze, s. 894. 21. Kypria cyt. przez Proklosa, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I1.81. 22. Apollodoros, Epitome, III.8; Hyginus, Fabulae,105. 23. Scholia do Orestesa Eurypidesa, 432; Filostratos, Heroika,10. 24. Diktys Kreteczyk, II.15 ; Kypria cyt. przez Pauzaniasza, X. 31.1; Tzetzes, O Likofronie, 384 i nast.;1097; Dares, 28. 25. Pauzaniasz, X.31.1 i II.20.3; Filostratos, loc. cit.; scholia do Orestesa Eurypidesa, 432; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II.81; Tzetzes, O Likofronie, 384. 26. Apollodoros, Epitome, V1.8-9; Tzetzes, O Likofronie, 384 i nast. ; Eustatios o Homerze, s. 24; Diktys Kreteczyk, VI.2.

1: Iliada podaje w porzdku chronologicznym jedynie przebieg wypadkw w dziesitym roku oblenia. Wydarzenia lat poprzednich kady z mitografw przedstawia w innej kolejnoci. Wedug Apol-lodorosa (Epitome,111.32-33) Achilles zabija Troilosa, bierze do niewoli Likaona, grabi trzod Eneasza i zdobywa wiele miast. Wedug Kypriw(cyt. przez Proklosa, Chrestomatia, 1) Grecy, ktrym si nie udaje zdoby grodu szturmem, pustosz okolic i pobliskie miasta; Afrodyta i Tetyda doprowadzaj do spotkania midzy Achillesem i Helen; Grecy postanawiaj wrci do domu, ale wstrzymuje ich Achilles, ktry grabi trzod Eneasza, upi szereg miast i zabija Troilosa; Patroklos sprzedaje Likaona na Lemnos; nastpuje podzia upw; Palamedes zostaje ukamienowany. 2. Wedug Tzetzesa (O Likofronie; 307) Troilos przey Memnona i Hektora. Podobnie wedug Daresa z Frygii, Troilos obejmuje po Hektorze dowdztwo nad wojskami trojaskimi (Dares, 30), a jeden z koni w zaprzgu rydwanu zostaje ranny i Achilles, ktry przybywa na miejsce, tratuje go swoim rydwanem. Achilles prbuje powlec aa sob zwoki, lecz rani go Memnon, ktrego Achilles zabija. Trojanie kryj si za mury i. Priam urzdza wspaniay pogrzeb Troilosa i Memnona (Dares, 33). 3. Wojna trojaska jest wydarzeniem historycznym i bez wzgldu na bezporedni przyczyn bya wojn handlow. Troja opanowaa cenny czarnomorski handel zotem, srebrem, elazem, cynobrem, budulcem okrtowym, Inem, konopiami, suszon ryb, oliw i chiskimi nefiytami. Po upadku Troi Grecy mogli zaoy kolonie wzdu caego wschodniego szlaku handlowego, ktry zacz nabiera nie mniejszego znaczenia ni szlaki Azji Mniejszej i Sycylii. W kocu najwicej korzyci z handlu czarnbmorskiego, a szczeglnie z taniego zboa, cigny Ateny, bdce gwn potg morsk, i wanie utrata floty strzegcej wejcia na Hellespont pod#Ajgospotamoj w 405 r. przed Chr. zrujnowaa Ateny i zakoczya przewlek wojn peloponesk. Tak wic nieustanne negocjacje midzy Agamemnonem i Priamem nie dotyczyy by moe powrotu Heleny, lecz #: w znacznie wikszym stopniu przywrcenia Grekom prawa dostpu na Hellespont. 4. Jest rzecz prawdopodobn, e Grecy przygotowali ostateczny szturm seri wypadw na brzegi Tracji i Azji Mniejszej, by sparaliowa siy morskie sojuszu trojaskiego, jak te, e zaoyli obz u ujcia Skamandra, by nie dopuci handlu rdziemnomorskiego do Troi i do urzdzenia na rwninie dorocznych targw wschodnio-zachodnich. Iliada jednak wyranie # ## wskazuje na to, e oblenie nie przecio linii komunikacyjnych z wntrzem kraju i chocia, jak dugo Achilles by w pobliu, Trojanie nie mieli wychodzi w dzie przez Bram Dardask, ktra prowadzia do centralnych rejonw kraju (Iliada, V.798), a greckie praczki bay si pra # bielizn w strumieniu na odlego lotu strzay od murw (Iliada, XXl1.256), niemniej jednak zaopatrzenie i posiki dochodziy bez przeszkd, Trojanie za utrzymali Sestos i Abydos, dziki # czemu mieli bliskie kontakty z Tracj. Gone przechwaki Grekw o napadzie na trzod na grze Idzie i na sady figowe Priama wiadcz, e rzadko wdzierali si w gb kraju. Gazki figi na porczy rydwanu Likaona miay widocznie powierzy rydwan opiece Afrodyty. Na przedtrojaskich tabliczkach wojennych odnalezionych w Knossos s wzmianki o licznych "kydonijskich ` rydwanach malowanych na czerwono", "z penym wyposaeniem drewnianym", ale wymienione jest jedynie drzewo uyte na porcze - zawsze jest to drzewo figowe. A przecie figa w znacznie ' mniejszym stopniu nadawaa si do tego celu ni inne gatunki, ktrymi dysponowali Kreteczycy i Trojanie. 5. Agamemnon prowadzi wojn obliczon na wyczerpanie przeciwnika i Hektor przyznaje, e mu si to udao (Iliada, XVII. 225 i XVIII.287-292), mwic o wyczerpywaniu si zapasw ## trojaskich na skutek zamierania handlu i koniecznoci wspierania sojusznikw. Paflagoczycy, Trakowie i Myzyjczycy byli producentami, a nie kupcami, i chtnie handlowaliby bezporednio z Grekami. Jedynie merkantylnie nastawieni Licyjczycy, ktrzy importowali towary z poudniowego wschodu, przejmowali si losem Troi zabezpieczajcej ich pnocne szlaki. W rzeczy samej # po upadku Troi handel Azji Mniejszej zmonopolizowali sojusznicy Agamemnona, Rodyjczycy, ;.-#n#

Licyjczycy za zostali zrujnowani. 6. Bezlitosny stosunek do kobiet, bagalnikw i sojusznikw przypomina nam, e Iliada nie jest # mitem epoki brzu. Po upadku Knossos (zob. 39.7 i 89.1), ktry pocign za sob zakoczenie pax Cretensis narzuconego przez kretesk bogini morza wszystkim krajom znajdujcym si w sferze jej wpyww, pojawia si nowa moralno epoki elaza. Jest to moralno zwyciskiego tyrana, maostkowego Zeusa, nie znajcego boskiego umiaru. Ofiarowanie Ifigenii, ohydna zemsta Odyseusza na Palamedesie, sprzedanie Likaona za srebrny puchar, bezwstydne uganianie # si Achillesa za Troilosem i zmuszenie Bryzeidy i Chryzeidy do odgrywania roli konkubin s # typowymi elementami barbarzyskiej sagi. Palamedes susznie pada ofiar bezbonego przymierza midzy Agamemnonem, Odyseuszem i Diomedesem, poniewa reprezentuje kretesk kultur przeszczepion w Argolidzie - wszystkie wynalazki, ktre mu przypisano, s pochodze# nia kreteskiego. Utopienie go w rdle jest by moe wersj powsta pod wraeniem okrzyku: "Prawdo, ktra zgina przede mn, opakuj ci!", poniewa prawd powszechnie czono ze s rdami. Palamedes ("staroytna mdro") by, podobnie jak jego odpowiednik na Lemno # Hefajstos, herosem wieszczym. Jego wynalazki wiadcz, e by Totem, czyli Hermesem (zob. 17g). Z tego samego rda wzia pocztek gra w koci, co i gra w karty: zanim posuyy one do gry, byy instrumentami wieszczbiarskimi (zob.17.3). 7. Wiz nie bdcy elementem kalendarza drzew (zob. 53.3) gwnie wie si z kultem Dionizosa, poniewa Grecy podtrzymywali winn latorol modymi pdami wizu. Wizy jednak sadziy nimfy wok grobw Protesilaosa i Eetiona. Prawdopodobnie licie i kora suyy jako lekarstwo na rany (Pliniusz, Historia naturalna XXIV.33) i uchodziy za jeszcze bardziej skuteczne, jeli wizy rosy nad grobami ksit, ktrzy odnieli wiele ran. 8. Perwersyjne uczucia Laodamu do staxui Protesilaosa mogy by wydedukowane z obrazu

162.8-163.a

561

przedstawiajcego wite zalubiny. Na niektrych hetyckich pieczciach maeskich krl ley na ziemi sztywny jak posg. Jabka niesione przez sucego i nage pojawienie si Akastosa dowodz, e scena przedstawiaa chwil, gdy krlowa wydawaa krla jego zastpcy i swemu kochankowi, on za kroi jabko, w ktrym znajdowaa si dusza krla - podobnie jak w irlandzkiej legendzie o Cuchulainie, Dechtire i Curoi. Briseis (accusativus: Briseida) zostaa pomieszana z Chryses albo Chryseis crk Chryzesa, ktry by nielubnym synem Agamemnona (zob. 116h), a redniowieczna legenda o Criseis (accusativus: Criseida) rozrastaa si szybko, a przybraa form Testam.entu Kresydy Roberta Henrysona oraz Troilusa i Kresydy Szekspira. 9. Imi Teutrania moe pochodzi od teuthis- omiornicy powiconej kreteskiej bogini (zob. 81.1), ktrej arcykapank bya Teomessa ("ta, ktra wywica"). Mit o Sarpedonie zosta co prawda przedstawiony w postaci powikanej, ale wszystkie jego elementy s dobrze znane. Widocznie krlestwo Licji, zaoone przez innego Sarpendona, stryja innego Glaukosa - Kreteczykw mwicych po grecku, pochodzcych z eolskiego lub pelazgijskiego rodu i wygnanych za morze przez Achajw - miao podwjn wadz krlewsk z dziedziczeniem matrylinearnym, a tytu kapanki ksiyca brzmia Laodamia ("poskromicielka ludzi"). wici krlowie prawdopodobnie "przychodzili na wiat obrzdowo z kobyy" (zob. 81.4

i 167.2) - std jego imi Hippolochos - Izander za ("czowiek bezstronny") wystpowa jako zastpca. Imi Sarpedona ("radujcy si drewnian skrzyni") odnosi si widocznie do corocznego pojawiania si noworocznego dziecicia w odzi. Dzieci jest w danym wypadku interrexem, ktremu Hippolochos ustpuje wadz krlewsk na jeden dzie; musi zosta uduszony w miodzie, podobnie jak kreteski Glaukos (zob. 71d), albo zabity podczas katastrofy rydwanu, podobnie jak Glaukos istmijski (zob. 90. I ), albo te przeszyty strza przez wskrzeszonego Hippolochosa, podobnie jak Learchos, syn Atamasa (zob. 70.5). 10. Przeszycie strza jabka umieszczonego na gowie syna albo monety umieszczonej na jego czapce byo prb celnoci, jak musieli przej redniowieczni ucznicy, ktrych gildia (jak to wynika z Malleus maleficarum i Little Geste of Robin Hood) naleaa do pogaskiego kultu czarownic zarwno w Anglii, jak i celtyckich Niemczech. W Anglii prba miaa na celu wybranie "gudemana " dla dziewczyny Marian ; polubiwszy j zostawa Robin Hoodem, Panem Zielonego Lasu. Poniewa kult czarownic na pnocy ma wiele elementw wsplnych z neolityczn religi Egei, Licyjczycy by moe nie zawieszali piercienia na piersiach chopca, lecz umiecili mu go na gowie, a piercie przedstawia zotego wa (zob.119. 4) ; mg to rwnie by piercie topora, ktry trzyma w rce, podobny do tych piercieni, ktre przeszy Odyseusz odbierajc Penelop zalotnikom (zob.171h). By moe mitograf poplta prb ucznicz, jakiej poddawano nowego kandytata na krla, ze zoeniem w ofierze interrexa. 11. Ajtylla znaczy "drzewo do rozpalania", a doroczne palenie odzi mogo si sta rdem legendy o Skionie. "Protesilaos" ("piervrszy z ludzi") musia by tak pospolitym tytuem krlewskim, e kilka miast utrzymuje, i w nich znajduje si jego grb.

163 GNIEW ACHILLESA a. Nadcigna zima, a poniewa jest to pora roku, kiedy cywilizowane narody nie prowadz wojny, Grecy czas ten przeznaczyli na rozbudowanie obozu i wiczenia ucznicze. Czasami spotykali notabli trojaskich w wity-

562

162.a-163.d

ni Apollina Tymbrajskiego, bdcej terenem neutralnym, a jednego razu, kiedy Hekabe skadaa ofiary, znalaz si tam rwnie Achilles, ktry przyszed w tym samym celu. Zakocha si beznadziejnie w jej crce Poliksenie. Nie odezwa si sowem podczas spotkania - dopiero wrciwszy do namiotu drczony namitnoci posa Automedonta, by zapyta uprzejmie Hektora, pod jakimi warunkami pozwoli mu polubi Poliksen. Hektor odpowiedzia: "Poliksena bdzie jego w tym dniu, w ktrym wyda obz grecki mojemu ojcu Priamowi." Achilles by nawet gotw speni warunek Hektora, ale wycofa si zachinurzony, kiedy usysza, e jeli nie uda mu si zdradzi Grekw, musi

'# ;

'

przysic, e zamorduje swego kuzyna, Wielkiego Ajasa, i synw Ateczyka Plej stenesa.1 b. Nadesza wiosna i walki rozgorzay na nowo. W pierwszej potyczce tego roku Achilles odszuka Hektora, ale czujny Helenos przebi mu rk strza wypuszczon z uku z koci soniowej, podarunku miosnego Apollina, i zmusi do ustpienia. Lotem strzay pokierowa sam Zeus, postanowi bowiem nka Grekw i pokci Achillesa z pozostaymi wodzami, by w ten sposb przyj z pomoc Trojanom, ktrych bardzo gnbiy wypady oblegajcych i dezercja kilku azjatyckich sojusznikw.2 Kiedy wic Chryzes przyby do greckiego obozu, by wykupi Chryzeid, Zeus spowodowa, e Agamemnon odprawi go obelywymi sowami. Apollo, wezwany przez Chryzesa, dny zemsty ustawi si w pobliu okrtw dzie po dniu rac Grekw mierciononymi strzaami. Ginli setkami, chocia (tak si stao) nie ucierpia aden z krlw ani ksit, a na dziesity dzie Kalchas ujawni obecno boga. Wwczas to Agamemnon, co prawda niechtnie, odesa Chryzeid z darami przeprosinowymi, ale wyrwna sobie strat zabierajc Bryzeid Achillesowi, ktremu zostaa rz dzielona. Rozwcieczony Achilles oznajmi, e odtd nie bierze udziau w wojnie, a matka jego z oburzeniem robia wyrzuty Zeusowi, ktry przecie jej obieca, e syn otrzyma zadouczynienie. Niektrzy jednak twierdz, e Achilles wycofa si z dziaa, by dowie swej przychylnoci Priamowi, ojcu Polikseny.3 c. Kiedy Trojanie si zorientowali, e Achilles i jego Myrmidonowie zeszli z pola, nabrali otuchy i przeprowadzili miay wypad. Przestraszony Agamemnon przysta na zawieszenie broni, podczas ktrego Parys i Menelaos mieli stoczy pojedynek o Helen i ukradzione skarby. Pojedynek zosta nie rozstrzygnity, Afrodyta bowiem widzc, e Parys przegrywa, spowia go w mg magiczn i zaniosa z powrotem do Troi. Hera zesaa wwczas Aten, by zerwaa zawieszenie broni, kac Pandarosowi, synowi Likaona, puci strza w Menelaosa. Rwnoczenie namwia Diomedesa, by zabi Pandarosa i zrani Eneasza oraz jego matk Afrodyt. Glaukos, syn Hippolochosa, stan teraz w szrankach przeciw Diomedesowi, obaj jednak wspomnieli przyja, ktra czya ich ojcw, po czym rycersko zamienili si broni.4 d. Hektor wyzwa Achillesa na pojedynek, a kigdy Achilles odpowiedzia

163.d -163.h

563

mu przez posacw, e wycofa si z wojny, Grecy wybrali w jego zastpstwie Wielkiego Ajasa. Obaj rycerze walczyli bez przerw do zapadnicia zmroku, a heroldowie ich rozdzielili. Wojownicy z trudem apali oddech po olbrzymim wysiku, nie wstrzymao ich to jednak od wyraenia pochway dla sztuki wojennej i odwagi swego przeciwnika. Ajas podarowa Hektorowi wspaniay purpurowy pas, na ktrym pniej wleczono go na mier, Hektor za ofiarowa Ajasowi nabijany srebrem miecz, ktrym ten potem popeni samobjstwo.5 e. Znowu zawarto zawieszenie broni. Grecy usypali dugi kurhan nad swoimi zabitymi i zwieczyli go murem, za ktrym wykopali gboki palisadowy rw. Nie przebagali jednak bstw wspierajcych Trojan, tote kiedy walki zost.ay wznowione, Grekw odepchnito za rw i mur. Te3 nocy Trojanie rozbili obz w pobliu okrtw greckich.s

f. Zrozpaczony Agamemnon posa Fojniksa, Ajasa, Odyseusza i dwch heroldw, by przebagali Achillesa, ofiarujc mu niezliczone dary i proponujc zwrot Bryzeidy (mieli przysic, e pozostaa dziewic), byle tylko zgodzi si wrci do walki. Trzeba przy tym wyjani, e tymczasem Chryzes przyprowadzi z powrotem sw crk, ktra owiadczya, e Agamemnon bardzo dobrze si z ni obszed i e pragnie z nim pozosta. Bya ju w tym czasie w ciy i pniej urodzia Chryzesa Drugiego, dziecko wtpliwego ojcostwa. Achilles powita delegacj miym umiechem, ale odmwi wszelkim probom i propozycjom, owiadczajc, e nastpnego ranka musi odpyn do domu.7 g. Tej samej nocy, podczas trzeciej warty, kiedy ksiyc sta wysoko, Odyseusz i Diomedes zachceni dobrym znakiem Ateny - czapla pojawia si z prawej strony - postanowili wedrze si do trojaskich okopw. Natrafili na Dolona, syna Eumelosa, ktrego nieprzyjaciel wysa na patrol, i przemoc wycignwszy z niego informacje podcili mu gardo. Odyseusz ukry czapk z asicy, paszcz z wilczej skry, uk i strzay Dolona w krzaku tamaryszka i popieszy z Diomedesem na prawe skrzydo Trojan, gdzie, jak wynikao ze zdobytych wiadomoci, okopany by Rezos z Tracji. Nazywaj go rwnie synem muzy Euterpe lub Kaliope i Ejoneusa czy te Aresa albo Strymona. Ukradkiem zamordowali pogronego we nie Rezosa i jego dwunastu towarzyszy, po czym uprowadzili wspaniae konie, bielsze ni nieg i szybsze od wiatru, zabrali upy ukryte w tamaryszku i wrcili.s Uprowadzenie koni Rezosa miao olbrzymie znaczenie, poniewa wyrocznia przepowiedziaa, e Troja bdzie niezwyciona, jeli konie zostan nakarmione pasz trojask i napij si wody ze Skamandra, a tego dotd jeszcze nie zrobiy. Gdy reszta Trakw po obudzeniu si stwierdzia, e krl Rezos nie yje, a jego konie zostay ukradzione, ucieka zrozpaczona; Grecy prawie wszystkich zabili.9 h. Nastpnego jednak dnia, po zacitej walce, w ktrej ranni zostali Agamemnon, Diomedes, Odyseusz, Eurypylos i lekarz Machaon, Grecy ucie-

564 162.h --163.1 kli i Hektor przeama ich linie. Io Zachcony przez Apollina ruszy w kierunku okrtw i chocia Posejdon wspiera obu Ajasw oraz Idomeneusa, przedar si przez front Grekw. Wtedy to wanie Hera nienawidzca Trojan poyczya od Afrodyty przepask i nakonia Zeusa, by przyszed i przespa si z ni. # Dziki temu podstpowi Posejdon zdoa obrci przebieg walki na rzecz Grekw. Zeus jednak szybko si zorientowa, e zosta oszukany, wskrzesi Hektora (ktrego Ajas omal nie zabi olbrzymim kamieniem), przepdzi Posejdona z pola walki i przywrci-odwag Trojanom. Znowu ruzyli do ataku. Medon zabi Perifetesa, syna Kopreusa, i wielu innych rycerzy.ll i. Nawet Wielki Ajas musia ustpi pola, Achilles za widzc, e pomienie wzbijaj si z rufy podpalonego przez Trojan okrtu Protesilaosa, tak dalece ' zapomnia o swych pretensj ach, e wezwa Myrmidonw i nakaza im popiesznie ruszy z odsiecz Patroklosowi. Patroklos rzuci wczni w rodek Trojan stoczonych przy okrcie Protesilaosa i zabi Pyrajchmesa, krla Pajonw. Trojanie, biorc go za Achillesa, uciekli, Patroklos za ugasi poar ratujc przynajmniej dzib statku i zabi Sarpedona. Glaukos prbowa co prawda zebra swych Licyjczykw i uratowa zwoki Sarpedona, zanim

zostan ograbione, Zeus jednak zezwoli Patroklosowi ciga ca armi trojask do bram miasta. Pierwszy skry si Hektor, ktremu Ajas zada powan ran. j. Grecy zdjli zbroj z Sarpedona, lecz Apollo na rozkaz Zeusa uratowa jego ciao i przygotowa do pochowania, po czym Sen i mier zaniosy je do Licji. Patroklos tymczasem zamieni pocig w rze i zdobyby bez niczyjej pomocy Troj, gdyby nie Apollo, ktry popiesznie wszed na mury i trzykrotnie odtrci go tarcz, gdy prbowa si na nie wedrze. Walka trwaa do zapadnicia zmroku, kiedy to Apollo, spowity w gst mg, zaszed Patroklosa z tyu i pchn go silnie midzy opatki. Patroklosowi oczy wyszy na wierzch, hem spad, wcznia rozsypaa si w drzazgi, tarcza za upada na ziemi. Z ponur min rozwiza Apollo jego napiernik. Euforbos, syn Pantoosa, widzc, e Patroklos jest w trudnej sytuacji, rani go nie obawiajc si odwetu, a kiedy si oddali, kulejc, Hektor, ktry wrci na pole walki, dobi go jednym ciosem.lz k. Podbieg wwczas Menelaos i zabi Euforbosa - o ktrym zreszt mwi, e kilkaset lat pniej wcieli si w filozofa Pitagorasa - po czym wrci do swego namiotu zabierajc upy i pozwalajc Hektorowi zedrze poyczon zbroj z Patroklosa. Menelaos wrci po chwili z Wielkim Ajasem i razem bronili ciaa Patroklosa a do zmierzchu, kiedy udao im si zanie je z powrotem na okrt. Achilles na wie o mierci Patroklosa tarza si w prochu i pogry w rozpaczliwym alu.13 1. Tetyda wesza do namiotu syna z now zbroj, na ktr skadaa si midzy innymi para kosztownych cynowych nagolennikw, popiesznie wykutych przez Hefajstosa. Achilles naoy zbroj, pogodzi si z Agamemno- #;.,#

- u#n; ##*

nem (ktry odda mu Bryzeid nietknit, zawiadczajc pod przysig, e zabra j w gniewie, a nie z podania) i ruszy pomci Patroklosa.'4 Nikt nie # ' mg przeciwstawi si jego gniewowi. Szyki Troja s zaamay, uciekli wycofujc si do Skamandra, gdzie Achilles rozbi ich na dwie ar#nie; pdzc jed przez rwnin ku miastu, drug za zamykajc w ptli rzeki. Rozwcieczony bg rzeczny rzuci si na niego, ale Hefajstos stan w obronie Achillesa i wysuszy wody palcym pomieniem. Resztki Trojan dotary do miasta jak stado sposzonych saren.'5 m. Kiedy Achilles spotka si wreszcie z Hektorem i wyzwa go do walki # w pojedynk, obie strony si cofny i ze zdumieniem obserwoway ich poczynania. Hektor zawrci i zacz biec wok murw miasta. Spodziewa

si, e w ten sposb zmczy Achillesa, ktremu po duszej bezczynnoci winno byo zabrakn tchu. Pomyli si jednak, Achilles trzykrotnie zmusi go do okrenia murw i wyprzedza go za kadym razem, kiedy Hektor prbowa skrci ku bramie, liczc na pomoc braci. W kocu Hektor stan, lecz Achilles przeszy mu pier i odmwi probie umierajcego, by po#woli wykupi zwoki. Po przywaszczeniu sobie zbroi, Achilles przeci skr na cignach ng Hektora, przewlk przez nie rzemienie, ktre przywiza do . rydwanu, po czym zaci batem Baliosa, Ksantosa i Pedasosa, ktre lekkim kusem powloky zwoki ku okrtom. Gowa Hektora z opadajcymi czarnymi lokami wzbijaa kby kurzu. S jednak i tacy, ktrzy twierdz; e Achilles trzykrotnie okry mury wlokc zwoki przywizane pasem, ktry Hektor otrzyma od Ajasa.'s n. Teraz dopiero Achilles pochowa Patroklosa. Piciu greckich ksit , posano na gr Id po drzewo na stos pogrzebowy, na ktrym Achilles zoy ; w ofierze nie tylko konie i dwa spord dziewiciu psw goczych Patroklosa, lec rwnie dwunastu jecw trojaskich szlachetnego urodzenia, midzy nimi kilku synw Priama, podciwszy im garda. Wygraa, e rzuci zwoki Hektora pom na poarcie, lecz powstrzymaa go Afrodyta. Na igrzyskach pogrzebowyh ku zci Patroklosa Diomedes wygra wycig rydwanw, Epejos za, mimo tchrzostwa, zawody bokserskie. Ajas i Odyseusz zmagali si ' w zapasah.'7 o. Achilles, nadal trawiony alem, wstawa codziennie o wicie i trzykrotnie wlk ciao Hektora wok grobu Patroklosa. Apollo jednak chroni zwoki przed zepsuciem i zadrapaniami i w kocu na rozkaz Zeusa Hermes pod oson nocy zaprowadzi Priama do obozu greckiego i nakoni Achillesa, by przyj okup.'e 1#m razem Priam okaza wielkoduszno. Zasta Achillesa w namiocie pogronego we nie, mg go bez trudu zabi. Uzgodniono, e okup bdzie wypacony w zocie w iloci rwnej wadze ciaa Hektora. Grecy # ustawili wag przed murami miasta, zoyli zwoki na jednej szali, na drug za kazali Trojanom sypa zoto. Kiedy skarbiec Priama zosta ju oprniony . ze sztab zota i kosztownoci, a potne ciao Hektora wci jeszcze przewaa163.1-163.o 565

566

i a# " - i az

o szal, Poliksena przypatrujca si z murw drzucia sw bransoletk. Achilles, peen podziwu, zwrci si wwczas do Priama mwic: - Chtnie zamieni Hektora na Poliksen. Zatrzymaj swe zoto i oddaj mi j za on, a jeli zwrcisz Helen Menelaosowi, podejm si doprowadzi do zawarcia pokoju midzy naszymi narodami. Priam wola wykupi Hektora za zoto, ale obieca Poliksen Achillesowi, jeli nakoni Grekw do wycofania si bez Heleny. Achilles obieca, e zrobi wszystko, co w jego mocy, Priam za zabra zwoki, by je pochwa. Podczas pogrzebu Hektora powsta tak wielki haas - Trojanie lamentowali, Grey za usiowali zaguszy ich pienia aobne urzdzajc koci muzyk - e ptaki spaday oguszone wrzaw.l9 p. Na rozkaz wyroczni koci Hektora zostay w kocu przeniesione do Teb w Beocji, gdzie dotd pokazuj jego grb, obok fontanny Edypa. Niektrzy w takiej oto wersji cytuj sowa wyroczni:

Suchajcie, o Tebaczycy, mieszkacy grodu Kadmosa, Jeli chcecie, aby nasz kraj bogaty by i czcigodny; Przeniecie koci Hektora Priamidy do swego miasta. Azja je teraz dziery. Tam Zeus nad czci jego czuwa. Inni natomiast twierdz, e kiedy zaraza pustoszya Grecj, Apollo nakaza ponownie przenie koci Hektora do synnego greckiego miasta, ktre nie brao udziau w wojnie trojaskiej.2o q. Wedug zupenie odmiennej legendy Hektor mia by synem Apollina, zabitym przez Amazonk Pentezilej.21 1. Diktys Kreteczyk, III.1-3. 2.Ptolemeusz Hefajstionos, VI; Diktys Kreteczyk, III.6; Kypria cyt. przez Proklosa, Chrestomatia,1. 3. Homer, Iliada, I; Diktys Kreteczyk,11.30; pierwszy mitograf watykaski, 211. 4. Iiomer, Iliada, III; IV.1-129; V.1-417 i V1.119-236. 5. Atenajos, I.8; Rawlinson, Excidium Troiae; Homer, Iliada, V11.66-132; Hyginus, Fabulae,112. 6. Homer, Iliada, V11.436-450 i VIII. 7. Diktys Kreteczyk, II.47; Hyginus, Fabulae,121; Homer, Iliada, IX. 8. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.473; Apollodoros,1.3.4; Homer, Iliada, X. 9. Serwiusz, loc. cit.; Diktys Kreteczyk, II.45-46. 10. Homer, Iliada, XI i XII. 11. Homer, Iliada, XII-XIV. 12. Diktys Kreteczyk,11.43; Homer, Iliada, XVI. 13. Hyginus, Fabulae,112; Filostratos, ywotApoloniuszaz Tiany, I.1, i Heroika,19.4; Pauzaniasz,11.17.3; Homer, Iliada, XVII. 14. Diktys Kreteczyk, II.48-52; Homer, Iliada, XVIII-XIX. 15. Homer, Iliada, XXI. 16. Homer, Iliada, XXII.

17. Hyginus, loc. cit.; Wergiliusz, Eneida, I.487; Diktys Kreteczyk, I11.12-14; Homer, Iliada, XXIII. # 18. Homer, Iliada, XXIV. 19. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I.491; Rawlinson, Excidium Troiae; Dares, 27; Diktys Kreteczyk, II1.16 i 27. 20. Pauzaniasz, IX.18.4; Tzetzes, O Likofronie,1194. 21. tezichoros cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 266 ; Ptolemeusz Hefajstionos, VI, cyt. przez Focjusza, s. 487.

l. Wedug Proklosa (Chrestomatia, XCIX.19-20) Homeros znaczy raczej "lepy", a nie, jak powszechnie si tumaczy, "zakadnik". Sztuka minstrelska bya naturalnym powoaniem lepcw, poniewa lepota i natchnienie czst szy w parze (zob.105h). Od dwch i p tysica lat toczy si spr o identyczno pierwotnego Homera. Najdawniejsza legenda okrela go zupenie prawdopodobnie jako Greka z Chios joskiego pochodzenia. Siedzib klanu Homerydw, czyli

"Synw lepego Czowieka", ktrzy recytowali tradycyjne poematy Homeryckie i z czasem zorganizowali sw gildi (Scholia do d nemejskich Pindara, II.1) byo Delos, centrum wiata joskiego, gdzie podobno recytowa sam Homer (Hymny Homeryckie, I11.165-173). Fragmenty Iliady pochodz z X w. przed Chr., ich temat jest starszy o lat trzysta. W VI w. nieoficjalne recytacje Iliady aczy z wolna znieksztaca tekst. Pizystrat, tyran Ate, nakaza wic oficjalne odczytanie tekstu, ktre powierzy czterem najwybitniejszym uczonym. Zadanie swe wykonali, jak si zdaje, dobrze; poniewa jednak Homer zacz odgrywa rol gwnego autorytetu w sporach miclzy miastami, wrogowie Pizystrata oskaryli go o interpretowanie wierszy dla celw politycznych (Strabon, IX.1.10). 2. Dwadiecia cztery ksigi Iliady wyrosy prawdopodobnie z poematu, ktry nosi tytu Gniew Achillesa, opisujcego spr midzy Achillesem i Agamemnonem o wzit do niewoli ksiniczk. Recytacja tego poematu nie trvraa bodaj duej ni jedn noc. Jest rzecz mao prawdopodobn, by do tekstu pierwszej lliady, pochodzcego z ok. 750 przed Chr., wniesiono wiele zmian. Opisane ktnie s zawstydzajce, wszyscy wodzowie greccy zachowuj si jak mordercy, oszukuj i nie znaj wstydu, natomiast Trojanie przedstawieni s pozytywnie. Nie ulega wic adnej wtpliwoci, po czyjej stronie byy sympatie autora. Jako spadkobierca minojskich bardw dworskich, autor uwaa za sw ojczyzn duchow minion chwa Knossos i Myken, a nie obozowe ogniska barbarzyskich najedcw z pnocy. Iiomer wiernie opisuje ycie nowych wadcw, ktrzy uzurpowali sobie staroytne tytuy religijne polubiajc plemienne dziedziczki tronw i chocia nazywa ich podobnymi bogom, mdrymi i szlachetnymi, ywi dla nich gbok pogard. Mieczem wojuj i od miecza gin, lekcewa mio, przyja, wiar i sztuki pokojowe. Tak niewielk wag przywizuj do imion boskich, na ktre si kln, e autor nie boi si artowa w ich obecnoci z chciwych, sprytnych, ktliwych, rozpustnych i tchrzliwych Olimpijczykw, ktrzy wiat przewrcili do gry nogami. Mona by okreli go jako bezbonego ndznika, gdyby nie to, e poznajemy w nim niedwuznacznie potajemnego czciciela Wielkiej Bogini Azji (ktr Grecy w tej wojnie upokorzyli), i gdyby nie przebyski jego yczliwej i szlachetnej natury, ukazujce si zawsze, gdy opisuje ycie rodzinne w paacu Priama. Opowie o Achillesie opar Homer na babiloskim eposie o Gilgameszu; Gilgamesz jest u niego Achillesem, Ninsun Tetyd, Enkidu za Patroklosem. 3. Histeryczne zachowanie Achillesa na wie o mierci Patroklosa musiao zgorszy Homera. Do opisu barbarzyskiego pogrzebu uywa pseudobohaterskiego jzyka, przekonany, e jego suzereni nie wyczuj ostroci satyry. W jakim sensie Homer jak gdyby antycypowa Goy, ktrego karykaturalne portrety hiszpaskiej rodziny krlewskiej byy tak wspaniale namalowane, e ofiary mogy je uzna za swe wierne podobizny. Konieczno udobruchania boskich 163.1-163.3 567

568 163.3 -164.b gospodarzy Delos zmusia jednak homerydw do stpienia ostrza satyry w Iliadzie. Apollo i Artemida, w przeciwiestwie do najzoliwszych bstw obozu helleskiego, popieraj Trojan i zachowuj si godnie i dyskretnie. Od chwili kiedy greckie miasta uznay Iliad za epos narodowy, nikt ju nie mg traktowa powanie religii olimpijskiej, grecka za moralno pozostaa na zawsze na prymitywnym poziomie poza tymi miejscami, gdzie przetrway kreteskie kulty mistyczne, a mistagogowie wymagali od #vtajemniczonych wiadectwa moralnoci. Oficjalnie Wielka Bogini zostaa podporzdkowana Zeusowi, nadal jedna:c wywieraa silne wpywy duchowe w Eleuzis, Koryncie i Samotrace. Utrzymay si one do czasu, gdy cesarze bizantyjscy zlikwidowali jej misteria. Lukian, rozkochany w Homerze i pierwszy po nim szyderca Olimpijczykw, rwnie by wyznawc Wielkiej Bogini. Jej to powici swe wosy po postrzyy-

nach w Hierapolis. 4. Koci Hektora miano podobno przenie z Troi do Teb, ale przed wybuchem wojny trojaskiej "Hektor" by to tytu tebaskiego witego krla, ktrego po zakoczeniupanowania spotyka ten sain los, a mianowicie wleczony by w szcztkach rozbitego rydwana podobnie jak Glaukos (zob. 71a), Hippolitos (zob. l Olg), Ojnomaos (zob.109g) i Abderos (zob.130b). Poniewa "Achilles" by to prawdopodobnie rwnie raczej tytu ni imi, walka moga by zapoyczona z zaginionej tebaskiej sagi Owce Edypa, w ktrej wspkrlowie walczyli o tron (zob.106.2).

164 MIER ACHILLESA a. Krlowa Amazonek Pentezileja, crka Otrere i Aresa, schronia si do Troi przed Eryniami swej siostry Hippolity (zwanej rwnie Glauke lub Melanippe), ktr zabia nieumylnie podczas polowania, czy te, jak sdz Ateczycy, w walce po lubie Tezeusza i Fedry. Oczyszczona przez Priama, spisaa si znakomicie na polu walki zabijajc (podobno) midzy innymi Machaona, chocia wedug bardziej rozpowszechnionej wersji mia on zgin z rki Eurypylsa, syna Telefosa.l Kilka razy zmusia Achillesa do odwrotu a niektrzy twierdz nawet, e pad z jej rki, po czym wskrzesi go Zeus na prob Tetydy. W kocu zabi j Achilles, zakocha si w zwokach i na miejscu dokona aktu nekrofilii.2 Kiedy wezwa pniej ochotnikw, by pochowali Pentezilej, najbrzydszy Grek pod Troj, Tersytes, syn Agriosa z Etolii, ktry wyku jej oczy dzid, kiedy umieraa, wydrwi Achillesa i oskary go o niskie i sprzeczne z natur namitoci. Achilles uderzy go tak mocno, e wybi mu wszystkie zby, a duch Tersytesa stoczy si do Tartaru.3 b. Zajcie to wywoao wielkie oburzenie wrd Grekw. Diomedes, kuzyn Tersytesa, pragnc okaza Achillesowi sw pogard powlk ciao Pentezilei za nogi i wrzuci do Skamandra. Zwoki wycignito i pochowano z wielkimi honorami - jedni twierdz, e zrobi to Achilles, inni, e Trojanie. Achilles wyruszy potem na Lesbos, gdzie zoy ofiary Apollinowi, Artemidzie i Leto, Odyseusz za, przysigy wrg Tersy,tesa, oczyci Achillesa z ppenionej I t, i

:r

164.b-164.f

569

zbrodni. Na tronie Zeusa w Olimpii wyrzebiona jest umierajca Pentezileja wsparta na ramieniu Achillesa.4 Jej piastunka, Amazonka Klete, na wie o ucieczce Pentezilei do Troi po mierci Hippolity wyruszya za ni, ale przeciwne wiatry zapdziy j do Italu, gdzie osiada i zaoya miasto Klete.5 c. l#mczasem Priam nakoni swego brata przyrodniego, Titonosa z Asyru, by przysa do Troi swego syna, Memnona Etiopy; zaofiarowa mu jako apwk zot winorol.s W Etiopii dotd pokazuj tak zwany paac Memnona, hocia w tym czasie kiedy Titonos wyemigrowa do Asyrii i zaoy Suz, Memnon by jeszcze dzieckiem. Suza zwana jest obecnie powszechnie Miastem Memnona, a jej mieszkacy Kissyjczykami, po matce Memnona, Kissji. Paac Memnona na Akropolu sta do czasw Persw.' d. Titonos panowa w prowincji Persji z ramienia asyryjskiego krla Teutamosa, zwierzchnika Priama, ktry powierzy Memnonowi dowodzenie tysicem Etiopw, tysicem Suzyjczykw i dwustu rydwanami. Frygijczycy dotd pokazuj wyboisty, prosty gociniec z obozowiskami co pitnacie mil, ktrym maszerowa do Troi Memnon pokonawszy wszystkie ludy po drodze. Cho czarny jak heban, by najprzystojniejszym mczyzn na wiecie i podobnie jak Achilles nosi zbroj wykut przez Hefajstosa.s Niektrzy twierdz, e poprowadzi do Troi przez :'lrmeni wielk armi Etiopw i Indw i e na jego rozkaz druga wyprawa wypyzia z Fenicji pod dowdztwem Sydoczyka Falasa. Kiedy Falas ldowa na Rodos, ktrego mieszkacy sprzyjali Grekom, zapytano go publicznie: "Nie wstydzisz si, panie, pomaga Parysowi Trojaczykowi i innym jawnym wrogom swego ojczystego miasta?" Feniccy eglarze, ktrzy dopiero teraz si dowiedzieli, jaki by cel wyprawy,

ukamienowali Falasa, jako zdrajc, i osiedlili si w Jalysos i Kamejros, podzieliwszy si uprzednio skarbem i zbroj, ktre Falas ze sob zabra.9 e. A tymczasem pod Troj Memnon zabi wielu znamienitych Grekw, w tym Antilochosa, syna Nestora, ktry przyby na odsiecz ojcu, Parys bowiem zabi # jednego z koni w rydwanie Nestora, a pozostae rumaki zaprzgu sposzyy si i poniosy.lo Antilochosa porzucia matka Anaksibia lub Eurydyka na grze Idzie, a wykarmia go suka. Na pocztku wojny by jeszcze zbyt mody, aby wyruszy z Aulidy, ale zjawi si w kilka lat pniej proszc Achillesa, by udobrucha Nestora rozgniewanego niespodziewanym przybyciem syna. Achilles, ktremu spodoba si bitny modzieniec, podj si poredniczenia, i za jego namow Nestor przedstawi Antilochosa Agamemnonowi.ll Antilochos nalea do najmodszych, najbardziej rczych i najodwaniejszych Grekw pod Troj, Nestor za, ktrego wyrocznia ostrzega, by chroni syna przed pewnym Etiopem, wyznaczy mu opiekuna, Chali##a. Na prno.12 Koci AntiloshQsa zoono obok jego przyjaci, Achillesa i Patroklosa, ktrych duszom towarzyszy na Pola Asfodelowe.13 f. Tego samego dnia Trojanom wspomaganym przez Etiopw Memnona omal nie udao si spali okrtw greckich, ale zapad zmrok i musieli si

570 164.f-164.j wycofa. Grecy pochowali swych zabitych i wybrali Wielkiego Ajasa na przeciwnika w pojedynku z Memnonem. Nastpnego ranka, kiedy zaczy si ju walki pojedyncze, Tetyda odszukaa Achillesa, ktry wydali si z obozu, i zawiadomia go o mierci Antilochosa. Achilles wrci nat chmiast by pomci przyjaciela, i w chwili kiedy Zeus way losy w walce z Memnoneml4, odsun Ajasa i sam zacz walczy. Szala, na ktrej spoczywa los Memnona, opada w rku Zeusa, Achilles zada cios miertelny i oto czarna gowa i Inica zbroja uwieczyy poncy stos pogrzebowy Antilochosa.15 g. Niektrzy jednak utrzymuj, e Memnon wpad w zasadzk urzdzon przez Tesalijczykw, a jego Etiopowie po spaleniu ciaa zabrali popioy do Titonos. S one teraz pochowane na grze wznoszcej si nad ujciem rzeki Ajsepos, gdzie znajduje si wioska noszca jego imi.l6 Eos, uchodzca za matk Memnona, bagaa Zeusa, by obdarzy go niemiertelnoci i zaszczytami. Z gowni i dymu stworzono wwczas kilka kurfantomw, zwanych Memnonidami, ktre wzbiy si w powietrze i trzykrotnie okryy stos. Za czwartym okreniem podzieliy si na dwa stada, walczc ze sob szponami i dziobami, po czym spady na popioy Memnona jako ofiary pogrzebowe. Memnonidy nadal jeszcze walcz ze sob i spadaj na jego grb, kiedy soce koczy sw drog po przejciu wszystkich znakw zodiaku.17 h. Wedug innej legendy s to towarzyszki Memnona, ktre tak aonie opakiway jego mier, e wzruszeni bogowie zamienili je w ptaki. Co roku # przybywaj do jego grobu, opakuj zmarego i zadaj sobie tak okrutne rany, e niektre padaj martwe. Hellespontynowie twierdz, e kiedy Memnonidy odwiedzaj grb Memnona w pobliu Hellespontu, za# pomoc skrzyde skrapiaj go wod z rzeki Ajsepos, Eos za nadal kadego ranka pacze zami z #Y z rosy. Polignotos przedstawi Memnona, stojcego naprzeciw swego zywala

Sarpedona, w paszczu, na ktrym wyhaftowane s te wanie ptaki. Podobno :##:# ~ bogowie obchodz obie rocznice mierci jako dni aoby.le i. Inni jeszcze wierz, e koci Memnona zostay przeniesione na Pafos _ Cypryjsk, skd zabraa je na Rodos jego siostra Himera albo Hemera za # zgod Fenicjan, ktrzy zbuntowali si przeciw Falasowi, postawili jednak warunek, e nie bdzie domagaa si zwrotu ukradzionego skarbu. Zgoclzia si na ten warunek, zabraa urn do Fenicji, poNhowaa j w Palliochis, po czym znika.l9 Inni mwi, e grb Memnona znajduje si w pobliu Palton w Syrii, nad rzek Bado$. Jego brzo#vy miecz wisi na cianie wityni Asklepiosa w Nikomedu, egipskie Teby za syn z olbrzymiego czarnego posgu Memnona - jest to siedzca posta wyrzebiona w kamieniu - ktry codziennie o wicie wydaje dwiki podobne do tonw liry. Wszystkie ludy mwice po grecku nazywaj go Memnonem, tylko nie Egipcjanie.2o j. Achilles zmusi Trojan do ucieczki i ciga ich w kierunku miasta, ale i on oczywicie musia biec. Posejdon i Apollo, ktrzy lubowali, e pomszcz mier Kyknosa. i Troilosa, a take ukarz Achillesa za aroganckie przechwa';

ki nad zwokami Hektora, postanowili dziaa wsplnie. Apollo, spowity w chmur, stojc przy Bramie Skajskiej, wypatrzy Parysa w gszczu walki, ustawi swj uk i poprowadzi mierteln strza, ktra trafia Achillesa w jedyne wraliwe miejsce, a mianowicie w praw pit. Achilles zmar w katuszach.21 Niektrzy jednak twierdz, e to sam Apollo, przybrawszy posta Parysa, zabi Achillesa, i t wersj przyj Neoptolemos, syn Achillesa. Przez cay dzie trwaa nad ciaem zacita bitwa. Wielki Ajas powali Glaukosa, zdj z niego zbroj i odesa do obozu. Nie zraony gradem strza, . zanis zabitego Achillesa, przedzierajc si przez zwart mas nieprzyjaci. Odyseusz za osania go z tyu. Burza zesana przez Zeusa przerwaa walk.22 k. Inna wersja gosi, e Achilles pad ofiar spisku. Priam ofiarowa mu rk Polikseny pod warunkiem, e zostanie przerwane oblenie Troi. Poliksena jednak nie moga przebaczy Achillesowi zabjstwa jej brata, Troilosa, wydobya z niego tajemnic pity, nie ma bowiem takiego sekretu, ktrego # kobieta nie wycignaby od mczyzny pragncego j przekona o swej # mioci. Na jej danie zjawi si boso i bez broni, by podpisa ukad i zoy ofiary Apollinowi 'I#mbrajskiemu. Kiedy Deifobos obudnie przycisn Achillesa do piersi, Parys ukryty za statu boga przebi mu pit zatrut strza lub, jak sdz inni, mieczem. Przed mierci Achilles zdy zapa gowni z otarza i wymachujc ni energi#znie powali wielu Trojan i sucych wityni.23 Odyseusz, Ajas i Diomedes, podejrzewajc Achillesa o zdrad, poszli w lad za nim do wityni. Parys i Deifobos minli ich w drzwiach, a kiedy znaleli si w rodku, Achilles umar na ich rkach proszc, by po upadku Troi zoyli Poliksen w ofierze na jego grobie. Ajas wynis ciao ze wityni na swych barkach. Trojanie prbowali je odbi, ale Grecy przepdzili ich i zwoki zaniesiono na okrt. Niektrzy natomiast utrzymuj, e Trojanie wygrali potyczk i zwoki Achillesa wydali dopiero po zwrocie okupu, ktry Priam zapaci za Hektora.24 , 1. Grekw zgnbia poniesiona strata. Posejdon jednak obiec# Tetydzie, e przydzieli Achillesowi wysp na Morzu Czarnym i zamieszkae tam ludy przez ca wieczno bd mu skaday ofiary nalene bogom. Grono nereid przybyo do Troi, by opakiwa z Tetyd jej syna. Niepocieszone stay wok zwok,

gdy dziewi muz piewao pienia aobne. aoba trwaa siedemnacie dni i siedemnacie nocy. Agamemnon i pozostali wodzowie przelali wiele ez, nikt jednak ze zwykych onierzy nie aowa mierci tak osawionego zdrajcy. Osiemnastego dnia spalono zwok# Achillesa na stosie, a jego popioy zmieszane z popioami Patroklosa spoczy w zotej urnie zrobionej przez Hefajstosa. By to prezent lubny Dionizosa dla Tetydy. Urn pochowan na przyldku Sigajon grujcym nad Hellespontem. Grecy za usypali w tym miejscu wysoki kurhan.25 W ssiedniej wiosce zwanej Achillejon stoi witynia Achillesa i jego posg; nosi on tam kobiece kolczyki.2s m. Na igrzyskach pogrzebowych urzdzonych przez Achajw ku czci 164.j -164.m . 571

572

164.m -164.p

Achillesa Eumelos wygra wycig rydwanw, Diomedes bieg, Ajas rzut dyskiezn, a Teukros zawody ucznicze. Tetyda porwaa dusz Achillesa ze stosu i przeniosa j na Leuke, wysp majc okoo dwudziestu miI obwodu, lesist i obfitujc w zwierzyn, zarwno dzik, jak i oswojon. Wyspa ta ley naprzeciw ujcia Dunaju i jest powicona Achillesowi. Pewnego razu niejaki Leonymos z Krety, ciko ranny w pier podczas walki ze swymi ssiadami, epizefiryjskimi Lokryjczykami, przyby do Delos, by zasign rady, w jaki sposb moe si wyleczy. Pytia odpowiedziaa: "Popy na Leuke. Tam duch Maego Ajasa, ktrego twoi nieprzyjaciele wzywaj, by walczy w ich obronie, ukae si i ci wyleczy." Leonymos wrci po kilku miesicach opowiadajc, e widzia Achillesa, Patroklosa, Antilochosa, Wielkiego Ajasa i wreszcie Maego Ajasa, ktry wyleczy jego rany. Helena, bdca obecnie on Achillesa, powiedziaa mu: "Prosz ci, Leonymosie, popy do Himery i powiedz oszczercy Heleny, e lepota jego jest oznak jej gniewu." eglarze pyncy w kierunku pnocnym z Bosforu do Olbii sysz czsto Achillesa piewajcego wiersze Homera, a gosowi unoszcemu si nad wod towarzyszy ttent koni, okrzyki wojownikw i szczk zbroi.2' n. Achilles pierwszy raz przespa si z Helen na krtko przed sw mierci, we nie zesaym przez jego matk Tetyd. Tak wielk sprawio mu to rozkosz, e poprosi Helen, by ukazaa mu si na jawie na murach Troi. Spenia jego yczenie, a wwczas zakocha si w niej bez pamici. Poniewa by jej pitym mem, zw go na Krecie Pemptos, co znaczy "pity". Jego poprzednikami byli Tezeusz, Menelaos, Parys i Deifobos.2s o. Inni jednak utrzymuj, e Achilles pozostaje we wadzy Hadesa i gorzko uala si na swj los spacerujc po kach Asfodelowych. Jeszcze inni twierdz, e polubi Mede i yje jak krl na Polach Elizejskich albo na Wyspach Bogosawionych.29 p. Na rozkaz wyroczni wzniesiono cenotaf Achilles.a w staroytnym gimnazjonie w Olimpii. Tutaj w dniu otwarcia igrzysk, kiedy sorrce zachodzi, mieszkanki Elei celebruj ku jego czci obrzdy aobne. Rwnie #'esalijczycy na polecenie wyroczni dodoskiej skadaj co roku ofiary Achillesowi, a przy drodze prowadzcej na pnoc od Sparty s#oi sanktuarium, ktre wybudowa mu jego prawnuk Praks. Sanktuarium to jest niedostpne dla zwykych ludzi ; jedynie chopcy, ktrzy maj walczy w pobliskim gaju platanw, wchodz do rodka i przed walk skadaj mu ofiary.3o

i5t Kwintus ze Smyrny, Posthomerica, 1.18 i nast.; Apollodoros, Epitome, V.1-2; Lesches, Maa Iliada, cyt. przez Pauzaniasza, III.26.7. Eustatios o Homerze, s.1696; Apollodoros, loc. cit.; Rawlinson, Excidium Troiae. Apollodoros, I.8.6; Homer, Iliada, 11.212 i nast. oraz scholia do 219; Tzetzes, ## O Likofronie, 999. Tzetzes, loc. cit.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I. 495; Tryfiodoros, 37; Arktinos z Miletu, Etiopida, cyt. przez Proklosa, Chrestomatia, 2 ; Pauzaniasz, X.31.1 i V. 11.2. r ,

164.1 573

5. Tzetzes, O Likofronie, 995. 6. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.493; Apollodoros, III.12.4, i Epitome, V.3. 7. Diodor z Sycylii,11.22; Pauzaniasz, I.42.2; Herodot, V.54; Strabon, XV.3.2; Ajschylos cyt. przez Strabona, loc. cit. 8. Diodor z Sycylii, loc. cit.; Pauzaniasz, X.31.2; Owidiusz, Amores,1.8.3-4; Homer, Odyseja, XI.522; Arktinos cyt. przez Proklosa, Chrestomatia, 2. , 9. Diktys Kreteczyk, IV.4. 10. Apollodoros, Epitome, V.3 ; Pindar, Ody pytyjskie, V1.28 i nast. 11. Apollodoros, I.9.9 i III.10.8; Homer, Odyseja, III.452; Hyginus, Fabulae, 252; Filostratos, Heroika, I11.2. 12. Homer, Odyseja, III.112; XXIV.17, i Iliada, XXXll1.556; Eustatios o Homerze, s. 1697. 13. Homer, Odyseja, XXIV.16 i 78; Pauzaniasz, I11.19.11. 14. Diktys Kreteczyk, IV.5 ; Kwintus ze Smyrny, Posthomerica, I1.224 i nast. ; Filostratos,-Imagines, 11.7; Ajschylos, Psychostasis, cyt. przez Plutarcha, Jak modzie powinna sucha poetw, 2. 15. Diktys Kreteczyk, IV.6; Filostratos, Heroika, III.4. 16. Diodor z Sycylii,11.22; Strabon, XIII.1.11. 17. Apollodoros, II1.12.4; Arktinos z Miletu, Etiopida,cyt. przez Proklosa, Chrestomatia, 2; Owidiusz, Przemiany, XIII.578 i nast. 18. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.755 i 493; Pauzaniasz, X.31.2; scholia do Chmur Arystofanesa, 622. 19. Diktys Kreteczyk, VI.10.

20. Simonides cyt. przez Strabona, XV.3.2; Pauzaniasz, III. 3.6 i I.42.2. 21. Arktinos z Miletu, Etiopida, cyt. przez Proklosa, Chrestomatia, 2; Owidiusz, Przemiany, X11.580 i nast.; Hyginus, Fabulae,102; Apollodoros Epitome, V.3. 22. Hyginus, loc. cit.; Apollodoros, Epitome, V.4; Homer, Odyseja, XXIV.42. 23. Rawlinson, Excidium Troiae; Dares, 34 ; Diktys Kreteczyk, IV.11; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V1.57; drugi mitograf #vatykaski, 205. 24. Diktys Kreteczyk, IV.10-13; Servriusz o Eneidzie Wergiliusza, III.322; Tzetzes, O Likofronie, 269. 25. Kwintus ze Smyrny,111.766-780; Apollodoros, #pitome, V. 5; Diktys Kreteczyk, IV.13-14; Tzetzes, Posthomerica, 431-467; Homer, Odyseja, XXIV.43-84. 26. Strabon, XI.2.6; Arktinos z Miletu, Etiopida, cyt. przez Proklosa, Chrestomatia, 2; Apollodoros, loc. cit. 27. Pauzaniasz,111.19.11; Filostratos, Heroika, XX.32-40. 28. Tzetzes, O Likofronie,143 i 174; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.34. 29. Homer, Odyseja, X1.471-540; Ibykos cyt. przez scholiast Apoloniusza z Rodos, IV.815; Apollodoros, loc. cit. 30. Filostratos, Heroika, XIX.14; Pauzaniasz, VI.23.2 i III. 20.8.

1. Pentezileja bya jedn z Amazonek pokonanych przez Tezeusza i Heraklesa : to znaczy, jedn z wojujcych kapanek Ateny pokonanych przez eolskich najedcw Grecji (zob.100.1 i 131.2). Miejscem wydarzenia jest Troja, poniewa konfederacja Priama miaa rzekomo obejmowa wsystkie plemiona Azji Mniejszej. Pentezileja nie wystpuje w Iliadzie, ale zbezczeszczenie jej zwok przez Achillesa jest typowo homeryckie, poniewa za wspomina o niej tyle innych tekstw klasycznych, fragment odnoszcy si do niej mg by wykrelony przez wydawcw Pizystrata.

574

164.1-164.5

Diktys Kreteczyk (IV.2-3) uwspczenia opowie: twierdzi mianowicie, e Pentezileja jechaa # konno na czele duej armii i kiedy stwierdzia, e Hektor nie yje, gotowa bya zawrci, lecz Parys przekupi j zotem i srebrem. Achilles przeszy j oszczepem podczas pierwszego spotkania i zwlk za wosy z sioda. Kiedy umieraa lec na ziemi, onierze greccy woali: "Rzu t wiedm psom na poarcie, obrazia natur kobiec." Achilles co prawda da zaszczytnego pogrzebu, ale Diomedes zacign zwoki do Skamandra. W legendach greckich stare piastunki oznaczaj zazwyczaj bogini jako staruch (zob. 24. 9); piastunka Pentezilei, Klete ("wezwana"), nie jest pod tym wzgldem wyjtkiem. Z. Kissja ("bluszcz") by to, jak si zdaje, piez-wotnie tytu bogini o rozmaitych imionach, ktra patronowaa orgiom bluszczu i winnej latoroli w Grecji, Tracji, Azji Mniejszej i Syru (zob. 168. 3). "Kissyjczycy" Memnona s jednak wariantem "Suzyjczykw" ("ludzi lilii"), zwanych tak

ku czci bogini lilii, Zuzanny lub Asztarte. Priam zwrci si zapewne o pomoc nie do Asyryjczykw, lecz do Hetytw, ktrzy posali prawdopodobnie posiki z Syrii drog ldow i morsk. "Memnon" ("stanowczy") jest rozpowszechnionym tytuem krlw greckich - "Agamemnon" ("bardzo stanowczy") - jest form wzmocnion - pomieszanym w danym wypadku z Memnonem, tytuem Artakserksesa Asyryjskiego, i Amenofisem, imieniem faraona, ktrego pami uczczono synnym czarnym posgiem wystawionym w Tebach. Pierwsze promienie soneczne nagrzeway wydrony kamie, na skutek czego powietrze w rodku statui rozszerzao si i uchodzio przez wskie gardo. 3. Narodziny, modo i mier Achillesa s mitologicznie dopuszczalne jako fakty odnoszce si do staroytnego krla pelazgijskiego, ktrego los przeznaczy-na "bezwargiego" wieszczego herosa. Jego mityczny przeciwnik mia wiele imion, midzy innymi zwany by "Hektorem", "Parysem" i "Apollinem". W danym wypadku jest nim Memnon, syn Kissji. Rzeba na skrzyni z Kypselos (Pauzaniasz, V.19.1) przedstawiaa pojedynek Achillesa z Memnonem - kadego : wspieraa jego matka = taka sama paskorzeba znajdowaa si na tronie Apollina w Amyklaj (Pauzaniasz, III.18.7). Obie przedstawiaj witego krla i jego zastpc - Achillesa, syna bogini morskiej, jasnego ducha roku przybywajcego, i Memnona, syna bogini bluszczu, ciemnego ducha roku ubywajcego, ktremu powicona jest zota winna latorol. Zabijaj si oni na . przemian podczas zimowego i letniego przesilenia. Krl zawsze ginie na skutek rany w pit, jego zastpa zostaje city mieczem. W tym wanie znaczeniu Achilles nie skalany haniebnym zachowaniem achajskich i doryckich wodzw plemiennych, ktrzy uzurpowali sobie jego imi, czczony jest jako heros. Pozahomerycka opowie o tym, jak go zdradzia Poliksena, uprzednio wycignwszy z niego podstpem tajemnic stopy, stawia go obok Llew Llawa Cuchulaina, , Samsona i innych herosw epoki brzu cieszcych si dobr saw. Walka z Pentezilej bya wic tak sam walk, jak stoczy jego ojciec Peleus z Tetyd (zob. elk). Wiadomoci wysane przez Helen z Leuke - obecnie jest to bezdrzewna wyspa rumuska - przeznaczone byy dla poety Stezichorosa (zob. 31.9 i 159.1). 4. Skoro Memnon przyby na pomoc Priamowi ze wschodu, tytuowano go synem Eos ("Jutrzenki"), a poniewa musia mie ojca, wybr pad oczywicie na Titonosa, kochanka Eos (zob. 40c). Opisana przez Owidiusza walka dziewcztprzebranych za ptaki podczas zimowego # przesilenia jest bardziej prawdopodobnym wytumaczeniem Memnonid ni wersja, e byy one fantastycznymi wcieleniami iskier ulatujcych z ciaa poncego na pogrzebowym stosie. Pierwotnie bya to zapewne walka o urzd arcykapanki w libijskim rytuale (zob. 8.1). 5. Achilles jako wity krl Olimpu opakiwany by po letnim przesileniu w czasie igrzysk pogrzebowych w Olimpii ku jego czci. Jego zastpc, noszcego lokalne imi "Kronosa", opakiwano podczas zimowego przesilenia (zob. 138.4). Na Wyspach Brytyjkich obrzdy te " przypadaj na Lammas* i dzie w. Stefana. Mimo e dotd w dniu w. Stefana obnosi si w okolicach wiejskich ciao czyyka ze zotym czubkiem, ptaka Kronosa, brytyjskie Memnonidy ` Lammas - pienvszy sierpnia, dawniejsze wito doynek (przyp. red.).

164.5-165.c

575

opakiway i wzdychay jedynie po rudziku, a nie czyyku, ktry by jego ofiar, a wic po zastpcy, a nie po witym krlu.

6. Kaplica Achillesa, herosa na Krecie, zostaa przypuszczalnie zbudowana przez pelazgijskich imigrantw, ale platan jest drzewem kreteskim. Poniewa li platanu przedstawia zielon do Rei# Achilles mg nosi imi Pemptosa (, pitego"), co utosamiao go z Akesidasem pitym z Daktylw, a mianowicie wieszczym maym palcem, podobnie jak Herakles by utosamiany z mskim kciukiem (zob. 53.1). 7. Zota winna latorol Priama, apwka dla Titonosa za przysanie Memnona, bya, jak si zdaje, t sam rolin, ktr Zeus da Trosowi jako wynagrodzenie za uprowadzenie Ganimedesa (zob. 29b).

165 SZALESTWO AJASA #

a. Kiedy Tetyda postanowia podarowa zbroj Achillesa najodwaniejszemu z pozostaych przy yciu Grekw pod Troj; jedynie Ajas i Odyseusz, ktrzy razem bronili zwok, omielili si zgosi po nagrod.l Niektrzy twierdz, e Agamemnon, niechtny caemu rodowi Ajakosa, odrzuci roszczenia Ajasa i podzieli zbroj midzy Menelaosa i Odyseusza, ktrych yczliwo oceni najwyej.2 Inni utrzymuj, e dla unikn#iem y P y#li za spraw zgromadzonym wodzom greckim, ktrzy pro w tajnyxn gosowaniu, albo te e powierzy rozstrzygnicie sprawy Krete,y j j ,y cz kom i ozostaym sojusznikom cz te zmusi ecw tro askich b wyznali, ktry z dwch pretendentw wiksz wyrzdzi szkod Troi. W rzeczywistoci jednak, podczas gdy Ajas i Odyseusz przechwalali si swymi wyczynami przecigajc si wzajemnie, Nestor poradzi Agamemnonowi, by wysa pod mury trojaskie szpiegw, ktrzy wysuchaj bezstronnej opinu wrogw. Szpiedzy podsuchali grono plotkujcych dziewczt, a gdy jedna chwalia Ajasa za to, e wynis zabitego Achillesa z pola bitwy pod gradem pociskw, inna za namow Ateny odpowiedziaa : "Bzdura! Nawet niewolnica tyle by zrobia, byle tylko kto woy jej na plecy trupa, ale w jej bro do rki, a bdzie si baa jej uy. Odyseusz, a nie Ajas wzi na siebie gwne uderzenie."4 b. Tak wic Agamemnon or Achillesa przyzna Odyseuszowi. Ani on, ani Menelaos nie omieliby si obrazi Ajasa za ycia Achillesa, ktry wiata nie widzia poza swym rycerskim kuzynem, ale to sam Zeus sprowokowa ktni.5 c. W niemej zoci Ajas postranowi jeszcze tej samej nocy zemci si na swych towarzyszach Grekach. Atena jednak zesaa na niego szalestwo i pucia go z obnaonym mieczem w rce midzy bydo i owce uprowadzone gospodarstw trojaskich jako cz wsplnego upu. Po niesychanej rzezi

576

165.c-165.g

spta razem reszt zwierzt, zawlk je z powrotem do obozu i tam kontynuowa masakr. Wybra dwa biaonogie barany, jednemu odci gow i ozr biorc go za Agamemnona lub Menelaosa, drugiego przywiza do supa i wiczy postronkiem, obsypujc wyzwiskami i nazywajc go przewrotnym Odyseuszem.6 d. Kiedy wreszcie, wyczerpany rozpacz, wrci do zmysw, wezwa swego syna Eurysakesa, ktrego urodzia mu Tekmessa, i da mu sw wielk, siedmiokrotnie wiksz od normalnej, tarcz, od ktrej otrzyma imi. "Reszta mojej zbroi zostanie pochowana ze mn, gdy zgin" - powiedzia. Teukros brat przyrodni Ajasa, syn Hezjone, wzitej do niewoli siostry Priama, by akurat w drodze do Myzji, ale Ajas pozostawi rozporzdzenie mianujce go opiekunem Eurysakesa, ktrego mia odesa do dziadkw, Telamona i Eriboi, na Salamin. Powiedziawszy Tekmessie, e uniknie gniewu Ateny, jeli wykpie si w zatoce morskiej i znalazszy kawaek ziemi nie tknity stop ludzk, pochowa tam miecz, wyruszy szuka mierci. e. Wbi miecz - ten sam, ktry Hektor odda za purpurowy pas - pionowo w ziemi i wezwawszy Zeusa, by powiedzia Teukrosowi, gdzie znajdzie jego zwoki, Hermesa, by poprowadzi jego dusz na ki Asfodelowe, i Erynie, by pomciy go, rzuci si na ostrze. Miecz, wzdrygajc si przed takim zadaniem wygi si jak uki wit nastpi, nim Ajas zada sobie mier wbijajc ostrze pod pach, jedyne miejsce, w ktre mg zada sobie ran.' f. Teukros tymczasem wracajc z Myzji ledwie unikn mierci z rk Grekw oburzonych wyrniciem ich trzody. Kalchas, ktrego aden wiesz= czy znak nie ostrzeg przed samobjstwem Ajasa, odprowadzi Teukrosa na bok i poradzi mu, by zamkn Ajasa w namiocie jako szaleca, na ktrego rozgniewana Atena zesaa obd. Podalejrios, syn Asklepiosa, potwierdzi opini. By znakomitym lekarzem, podobnie jak brat jego Machaon chirurgiem, i pierwszy postawi diagnoz obkanemu Ajasowi, widzc jego byszczce oczy.s Teukros jednak pokiwa tylko gow i uprzednio ju powiadomiony przez Zeusa o mierci brata, poszed zasmucony z Tekmess szuka zwok. g. Zobaczywszy Ajasa lecego w kauy krwi, stan przeraony. Jak wrci teraz na Salamin i spojrzy w oczy ojcu, Telamonowi? Kiedy tak sta wyrywajc sobie wosy z gowy, nadszed Menelaos i zabroni mu pochowa Ajasa, kac zostawi go na er zachannym orom i zbonym spom. Teukros radzi mu pilnowa wasnych spraw i pozostawiwszy Eurysakesa w sukni bagalnika, by lokami wasnych wosw jak rwnie Teukrosa i Tekmessy, chroni ciao Ajasa - ktre Tekmessa przykrya sukni - poszed wcieky do Agamemnona. Odyseusz wtrci si do wynikego sporu i nie tylko nakania Agamemnona, by zezwoli na obrzdy pogrzebowe, lecz sam ofiarowa si, e pomoe Teukrosowi je urzdzi. Teukros zrezygnowa z tej usugi, podzikowa jednak Odyseuszowi za uprzejmo. W kocu Agamemnon za rad Kalchasa pozwoli pochowa Ajasa w trumnie samobjcy na przyldku

-165.1

577

Rojtejon, nie zgadzajc si jednak, by ciao jego spalono na stosie, jak zwoki tych, ktrzy polegli z honorem w bitwie.9 h. Niektrzy utrzymuj, e Ajas pokci si z Odyseuszem o to, do kogo ma nalee Palladium, a spr rozgorza po upadku Troi.la Inni przecz temu, jakoby Ajas popeni samobjstwo, i twierdz, e za porad wyroczni Trojanie

zabili go grudami gliny, wiedzc, e stal si go nie ima. Mg to by jednak inny Aj as.11 i. Kiedy Odyseusz przyby na ki Asfodelowe, jedynym duchem, ktry od niego stroni, by Ajas nie przyjmujcy do wiadomoci wszystkich tumacze, jakoby sprawc nieszczcia by Zeus. Roztropny Odyseusz zdy ofiarowa zbroj Achillesa jego synowi, Neoptolemosowi, chocia Eolowie, ktrzy osiedlili si potem pod Troj, twierdz, e j straci, gdy okrt jego rozbi si w drodze do domu. Tetyda przeniosa j wwczas na falach do grobu Ajasa na Rojtejonie. Za panowania cesarza Hadriana przypyw morski rozmy grb i odsoni olbrzymich rozmiarw koci Ajasa; same rzepki byy wielkoci dyskw, ktrymi wicz chopcy przygotowujcy si do picioboju. Na rozkaz cesarza koci zostay natychmiast z powrotem pochowane#l2 j. Salamijczycy opowiadaj, e po mierci Ajasa na ich wyspie pojawi si nowy kwiat: biay z lekkim odcieniem czerwieni, mniejszy od lilu i podobnie jak hiacynt zdobny w litery ukadajce si w woanie: Ai! Ai! ("biada! biada!")., Powszechnie jednak panuje przekonanie, e nowy kwiat wyrs z krwi Ajasa w miejscu, w ktrym pad, poniewa litery te znacz rwnie Ajas Ajakides - "Ajas Ajakida". Na rynku w Salaminie stoi witynia Ajasa, a w niej hebanowy posg. Niedaleko portu pokazuj gaz, na ktrym siedzia Telamon patrzc na okrty zabierajce jego synw do Aulidy.13 k. Teukros wrci w kocu do Salaminy, ale Telamon oskary go o bratobjtwo w drugim stopniu, poniewa nie popar pretensji Ajasa do spornej broni. Nie pozwolono mu zej na brzeg, broni si wic z morza, sdziowie za stali na ldzie. Podobnie postpi z Telamonem jego wasny ojciec Ajakos, kiedy oskary go o zabicie brata Fokosa. Tak jak uznano Telamona za winnego, tak te skazano i Teukrosa na wygnanie na tej podstawie, e zaniedba swe obowizki nie przywoc prochw Ajasa, Tekmessy i Eurysakesa. Popyn wic Teukros na Cypr, gdzie przy pomocy Apollina i za przyzwoleniem krla Belosa z Sydonu zaoy drug Salamin.14 1. Ateczycy czcz Ajasa jako jednego ze swych eponimicznych herosw i upieraj si, e Filajos; syn Eurysakesa, zosta obywatelem ateskim i odda im Salamin.15; Homer, Odyseja, XI.543 i nast.; Argumentdo Ajasa Sofoklesa. Hyginus, Fabulae,107. Pindar, Ody emejskie, VIII.26 i nast.; Owidiusz, Przemiany, X11.620 i nast.; Apollodoros, Epitome, V.6; scholia do Odysei Homera, XI.547. Lesches, Maa Iliada, cyt. przez scholiast Rycerzy Arystofanesa,1056.

165.1-166.b 5. Homer, Odyseja, XI.559-560. 6. Sofokles, Ajas i Argument; Zenobiusz, Przysowia, I.43. 7. Sofokles, Ajas; Ajschylos cyt. przez scholiast Ajasa, 833, i Iliady, XXIII.821; Arktinos z Miletu, Etiopida, cyt. przez scholiast d istmijskich Pindara, III.53. 8. Arktinos, Zdobycie Ilionu, cyt. przez Eustatiosa, o Iliadzie Homera, XII1.515. 9. Apollodoros, Epitome, V.7; Filostratos, Heroika, XIII.7. 10. Diktys Kreteczyk, V.14-15. 11. Argument do Ajasa Sofoklesa.

12. Homer, Odyseja, XI.543 i#nast.; Pauzaniasz, I.35.3; Filostratos, Heroika,1.2. 13. Pauzaniasz, I.35.2-3; Owidiusz, Przemiany, XIII.382 i nast. 14. Pauzaniasz, I.28.12 i VIII.15.3; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, I.619; Pindar, Ody nemejskie, IV.60; Ajschylos, Persowie,1.35.2 i 5.2. 15. Herodot, VI.35; Pauzaniasz,1.35.2; Plutarch, Solon, XI. #

l.W opowieci tej niewiele jest elementw mitologicznych.Jaki obraz cypryjski przedstawia zapewne Ajasa przywizujcego barana do supa nie dlatego bynajmniej,i oszala-bya to tylko fbrma ofiary przywieziona na Cypr z Krety (zob.39.2). 2.Hiacyntem Homera jest niebieska nasturcja - hyakinthos grapta.Patki jej maj pod k spodem znaki przypominajce wczesne formy greckich litera AI.Kwiat ten by rwnie powicony kreteskiemu Hiacyntowi (zob.21.8). 3.Koci Ajasa ponownie pochowane przez Hadriana,tak jak koci Tezeusza (zob.104i), naleay prawdopodobnie do znacznie starszego herosa.Pizystrat wykorzysta rzekome zwizki , Ajasa z Attyk,by zada przyznania mu wadzy zwierzchniej nad Salamin nalec dawniej do Megary,i podobno popar swe roszczenia wcielajc do kanonu homeryckiego (Iliada, # II.458-559; Arystoteles,Retoryka,I.15; Plutarch,Solon,10) faszywe wiersze (zob.163.1).Aia jest .. dawn form sowa gaia ("ziemia"),aias za ("Ajas") oznacza zapewne "chopa". 4.Zabicie czowieka grud gliny,a nie miec2em,byo prymitywnym sposobem uniknicia odpowiedzialnoci za przelew krwi,dlatego drugiego Ajasa musieli zamordowa jego rodacy, # a nie Trojanie. 5.Z historycznego punktu widzenia wane jest,e Odyseusz i Ajas pokcili si o Palladium, ## ale Sofokles lekkomylnie pomiesza Wielkiego Ajasa z Maym Ajasem (zob.166.2). 166 WYROCZNIE TROJASKIE a.Achilles nie yje - Grekw zacza ogarnia rozpacz.Kalchas przepotez # wiada teraz,e Troj mona bdzie zdoby jedynie za pomoc uku i strza . Heraklesa.Wysano wic Odyseusza i Diomedesa na Lemnos,by zabrali je od ich obecnego waciciela,Filoktetesa.l b.Opowiadaj niektrzy,e pastuch krTa Aktora,Fimachos,syn Dolofiona,udzieli schronienia Filoktetesowi i przez dziesi lat opatrywa jego r?t . przykre rany.Inni utrzymuj,e cz melibejskich wojsk Filoktetesa osiedli## ,# a si obok niego na Lemnos i e Asklepiadzi wyleczyli go ziemi lemnijsk =#

166.b -166.f

579

przed przybyciem posw. Jeszcze inni twierdz, e zrobi to Pylios lub Pelios, syn Hefajstosa. Filoktetes podbi podobno dla krla Euneusa kilka maych wysp w pobliu brzegw Troi i wypdzi ludno karyjsk, za co Euneus wynagrodzi go dajc mu okrg lemnijski Akesy.2 Tym si tumaczy, e Odyseusz i Diomedes nie musieli kusi Filoktetesa propozycjami l#czenia. Wyruszy z nimi ochoczo, zabierajc uk i strzay, by wygra dla nich wojn, a dla siebie zdoby saw. Wedug innej jeszcze wersji Odyseusz i Diomedes dowiedzieli si po przybyciu na wysp, e Filoktetes od davcma ju nie yje, po czym nakonili jego spadkobiercw, by poyczyli im uk.3 c. W rzeczywistoci Filoktetes przebywa na Lemnos, cierpic dotkliwie, a Odyseusz podstpem wydosta od iego uk i strzay. Diomedes jednak (a

nie, jak sdz niektrzy, Neoptolemos) nie chcia by wsplnikiem kradziey i radzi Filoktetesowi, by zada zwrotu swej wasnoci. Wtrci si wwczas bg Herakles i powiedzia: "Pjd z nimi, Filoktetesie, pod Troj, a ja pol jednego z Asklepiadw, by ci wyleczy, Troja bowiem musi po raz drugi ulec moim strzaom. Zostaniesz najdzielniejszym wojownikiem greckim. Zabijesz Parysa, bdziesz uczestniczy w zdobyciu Troi i odelesz upy do domu zachowujc najwitsz nagrod dla swego ojca Pojasa. Zapamitaj sobie jednak: nie moesz zdoby Troi bez Neoptolemosa, syna Achillesa, a onjej nie zdobdzie bez ciebie! "4 d. Filoktetes usucha sw boga i po przybyciu do obozu greckiego zosta wykpany w wieej wodzie i uoony do snu w wityni Apollina, a kiedy spa, chirurg Machaon wyci gnijce miso z ran, pola rany winem i przyoy zioa lecznicze i kamie wowy. Niektrzy jednak twierdz, e leczeniem zaj si brat Machaona, lekarz Podalejrios.5 e. Natychmiast po obudzeniu si wyzwa Filoktetes Parysa na pojedynek na uki. Pierwsza strzaa, ktr wypuci, nie trafia do celu, druga przeszya do Parysa, trzecia utkwia w prawym oku, czwarta za wbia si w kostk u nogi ranic go miertelnie. Menelaos prbowa dobi Parysa, ten jednak kulejc zdy uj z pola bitwy i skry si w Troi. W nocy Trojanie zanieli go na gr Id, gdzie Parys baga sw dawn kochank, nimf Ojnone, by go wyleczya. Odmwia z nienawici do Heleny, zaniesiono go wic z powrotem, by umar w domu. Ojnone po chwili zmika. Pobiega do Troi z koszykiem penym lekarstw, ale Parys ju nie y. Oszalaa z alu skoczya z murw czy te si powiesia albo zgina w pomieniach na jego stosie pogrzebowymnikt ju dobrze nie pamita, jak byo. Niektrzy usprawiedliwiaj Ojnone twierdzc, e wyleczyaby Parysa, gdyby nie przeszkodzi jej ojciec. Musiaa czeka, a opuci dom, aby mc zdoby leki, a wtedy byo ju za pno.6 f. Helenos i Deifobos pokcili si o rk Heleny, a Priam wzi stron Deifobosa twierdzc, e okaza si odwaniejszy. Chocia jednak bogowie uoyli jej maestwo z Parysem, Helena nie moga zapomnie, e bya krlow Sparty i on Menelaosa. Pewnej nocy stra przyapaa j, gdy

580

166.f-166.j

przywizywaa sznur do blankw usiujc uciec. Zaprowadzona zostaa przed Deifobosa, ktry polubi j przemoc, wzbudzajc tym wielk odraz wrd Trojan. Helenos natychmiast opuci miasto i zamieszka z Arisbe na stokach gry Idy.7 g. Agamemnon dowiedziawszy si od Kalchasa, e jeden tylko Helenos zna tajemnic orzecze wyroczni chronicych Troj, wysa Odyseusza, by go porwa i przyprowadzi do obozu greckiego. Helenos przebywa wanie jako go Chryzesa w wityni Apollina Tymbrajskiego, kiedy przyby Odyseusz. Gotw by zdradzi proroctwa pod warunkiem, e otrzyma bezpieczny azyl w jakim odlegym kraju. Wyjani, e nie porzuci Troi ze strachu przed mierci, lecz dlatego, e ani on, ani Eneasz nie mogli przymkn oczu na witokradcze zabjstwo Achillesa dokonane przez Parysa w tej wanie wityni, za ktre dotd nie zoono ofiar przebagalnych Apollinowi.s h. - Speni twoje yczenie. Powiedz ca prawd, a ja zarcz za twe ycie i bezpieczestwo - powiedzia Odyseusz. - Orzeczenia wyroczni s zwize i jasne - rzek Helenos. - Troja padnie

tego lata, jeli pewna ko Pelopsa zostanie przyniesiona do waszego obozu i jeli Neoptolemos stanie na polu walki i jeli Palladium Ateny zostanie wykradzione z cytadeli - poniewa nie mona zrobi wyomu w murach, jak dugo znajduje si ono na swoim miejscu.9 Agamemnon natychmiast posa do Pizy po ko opatkow Pelopsa. Odyseusz tymczasem z Fojniksem i Diornedesem popynli na Skyros namwi Likomedesa, by pozwoli Neoptolemosowi uda si pod Troj - niektrzy twierdz, e Neoptolemos mia wwczas dopiero dwanacie 1at. Przed wyruszeniem w drog ukaza mu si duch Achillesa i chopiec wyrnia si potem w radzie i bitwie. Odyseusz za dobrowolnie odstpi mu zbroj Achillesa.lo i. Eurypylos, syn Telefosa, przyby na odsiecz Trojanom z armi Myzyjczykw, Priam za, ktry obieca jego matce zot winn latorol, oeni go z Kasandr. Eurypylos okaza si dzielnym wojownikiem i zabi chirurga Machaona; oto dlaczego w sanktuarium Asklepiosa w Pergamos, gdzie kade naboestwo zaczyna si od hymnu ku czci Telefosa, nie wolno nigdy wspomina imienia jego syna, Eurypylosa. Koci Machaona Nestor zawiz z powrotem do Pylos, a w sanktuarium w Geranei lecz si ludzie chorzy. Jego posg z brzu obwieszony wiecami dominuje na witym miejscu zwanym "R". Eurypylosa za zabi Neoptolemos.ll j. Na krtko przed upadkiem Troi nieporozumienia midzy synami Priama nabray takiej ostroci, e Priam upowani Antenor do pertraktowania z Agamemnonem w sprawie zawarcia pokoju. Kiedy Antenor zjawi si w greckim obozie, zgodzi si z nienawici do Deifobosa wyda Palladium i miasto Odyseuszowi. Cen, jakiej zada, by tron krlewski i poowa skarbca Priama. Powiedzia rwnie Agamemnonowi, e moe liczy na pomoc Eneasza.lz

. Wsplnie uoyli plan i dla jego przeprowadzenia Odyseusz rozkaza Diomedesowi, by go niemiosiernie posiek batem. Skrwawiony, brudny, odziany w szmaty, dosta si do Troi jako zbiegy niewolnik. Helena go # rozpoznaa, ale kiedy prbowaa z nim pomwi a osobnoci, zby j .wymijajcymi odpowiedziami. Nie mg jednak odrzuci jej zaproszenia, a kiedy przyby do niej do domu, wykpaa go, namacia i odziaa w pikne szaty. Stwierdziwszy ju teraz ponad wszelk wtpliwo, e ma przed sob Odyseusza, Helena przysiga, e nie wyda go Trojanom - jak dotd, powiedziaa o jego przybyciu jedynie Hekabe - pod warunkiem, e wyjawi jej wszystkie szczegy planu. Helena dodaa, e czuje si winiem w Troi i tskni za domem. W tej wanie chwili wesza Hekabe. Odyseusz natychmiast pad jej do ng, paczc ze strachu i bagajc, by go nie wydaa. Zgodzia si ku jego zdumieniu. Ruszy wwczas popiesznie w drog powrotn, prowadzony przez Hekabe, i przynis swym druhom obfity plon wiadomoci. Owiadczy przy tym, e zabi wielu Trojan, ktrzy nie chcieli mu otworzy bram.13 1. Niektrzy twierdz, e wtedy wanie bez niczyjej pomocy Odyseusz ukrad Palladium. Inni utrzymuj, e wybr pad na niego i na Diomedesa, jako ulubiecw Ateny, i e wspili si na cytadel wsk i botnist ciek; `# zabili picych wartownikw i razem zawadnli wizerunkiem, ktry dobrowolnie wydaa im kapanka Teano, ona Antenora.14 Powszechnie jednak przyjta wersja gosi, e Diomedes wdrapa si na cian po plecach Odyseusza, poniewa drabina bya za krtka, po czym obaj rami w rami udali si do obozu przy peni ksiyca. Odyseusz nie chcia jednak dzieli si saw. Puci

przodem Diomedesa, ktry nis na plecach posg, i zamordowaby go, gdyby Diomedes ktem oka nie dostrzeg cienia miecza. Obrci si szybko, wycign wasny miecz, rozbroi i zwiza Odyseusza, po czym go popdzi, kopic. i popychajc, do okrtw. Std powiedzenie: "Pod przymusem Diomedesa", . czsto stosowane w stosunku do tych, ktrych trzeba do czego zmusza.ls # m. Rzymianie wmawiali ludziom, e Odyseusz i Diomedes zabrali jedynie , kopi Palladium wystawion na widok publiczny, prawdziwy za posg uratowa Eneasz po upadku Troi i wykrad, po czym zawiz bezpiecznie do Italii z reszt swego witego bagau.ls 1. Apollodoros, Epitome, V. 8 ; Tzetzes, O Likofronie, 911; Soiokles, Filoktetes, I i nast. 2. Hyginus, Fabulae,102; Eustatios o Homerze, s. 330; Ptolemeusz Hefajstionos, VI, cyt. prez Focjusza, s. 490; Filostratos, Heroika, 5: 3. Ptolemeusz Hefajstionos, V, cyt. przez Focjusza, s. 486; Pauzaniasz, I.22.fi. 4. Apollodoros, loc. cit.; Filostratos, loc. cit., Filoktetes, 915 i nast.;1409 i nast. 5. Orfeusz i Dionizjos cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 911; Apollodoros, loc. cit. 6. Tzetzes, O Likofronie, 61-62, 64 i 911; Lesches, Maa Iliada; Apollodoros, III.12.6. 7. Apollodoros, Epitome, V.9; Tzetzes, O Likofronie,143 i 168; Eurypides, Trojanki, 955-960; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I1.166. 8.Apollodoros, Epitome, V.9-10; Sofokles, Filoktetes, 606; Orfeusz cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 911; Diktys Kreteczyk, IV.18. 166.k-166.m 581

582 166.1-167.b 9. Sofokles, Filoktetes,1337-1342; Apollodoros, loc. cit.; Tzetzes, loc. cit. 10. Apollodoros, Epitome, V.11; Pauzaniasz, V.13.3; Homer, Odyseja, X1.506 i nast.; Filostratos, Imagines, 2; Kwintus ze Smyrny, Posthomerica, V1.57-113 i V11.169-430; Rawlinson, Excidium Troiae; Lesches, loc. cit. 11. Scholia do Odysei Homera, X1.520; Diktys Kreteczyk, IV. 14; Maa Iliada, cyt. przez Pauzaniasza, III.26.7; Apollodoros, Epitome, V.12. 12. Diktys Kreteczyk, IV.22 i V.8. 13. Eurypides, Hekabe, 239-250; Homer, Odyseja, IV.242 i nast.; Lesches, loc. cit. 14. Apollodoros, Epitome, V.13; Sofokles, Fragment, 367; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,11.166; scholia do Iliady Homera, V1.311; Suidas pod hasem "Palladium"; Jan Malalas, Chronographika, V, s.109, wyd. Dindorf; Diktys Kreteczyk, V.5.18. 15. Dionizjos z Halikarnasu,1.68 i nast.; Owidiusz, Fasti, VI.434.

1. Caa ta opowie jest zwyczajnym romansem lub dramatem - z wyjtkiem wykradzenia Palladium, tajemniczej decyzji Hekabe,by nie wyda Odyseusza (zob.168.5), i mierci Parysa od rany w kostce (zob. 92.10;126.3 i 164j). Ko opatkowa Pelopsa bya prawdopodobnie z wiej skorupy (zob.109.5). Do najwczeniejszych naley, jak si zdaje, opowie o mierci Filoktetesa od trucizny (zob;162.1) - strzaa Heraklesa zanurzona bya w krwi Hydry. 2. Pauzaniasz relacjonuje (V.13.3): "Kiedy Grecy wrcili z Troi, okrt, ktry wiz ko opatkow Pelopsa, uton podczas burzy w pobliu Eubei. Wiele lat pniej erytrejski rybak

imieniem Damarmenos (##pokonujcy agle,#) wyowi w sieci ko tak zdumiewajcych rozmiarw, e zakopa j w piasku, sam za uda si do wyroczni delfickiej, by si dowiedzie, czyja to ko i eo ma z ni zrobi. Apollo zarzdzi, by tego samego dnia zjawio si poselstwo elejskie, proszc o lekarstwo na zaraz. Pytia odpowiedziaa Elejczykom: ##Odnajdcie ko opatkow Pelopsa,#, Damarmenosowi za powiedziaa: ## Daj t ko tym oto posom". Elejczycy nagrodzili go szczodrze mianujc jego rodzin dziedzicznymi stranikami koci. Kiedy byem w Elidzie, ju nie mona jej byo oglda; na pewno czas i dziaanie wody morskiej, w ktrej tak dugo spoczywaa, dokonay swego."

167 DREWNIANY KO a. Atena natchna myl Prylisa, syna Hermesa; by doradzi wtargnicie do Troi za pomoc drewnianego konia, Epejos za, syn Panopeusa, Fokijczyk z Parnasu, zaofiarowa si, e zbuduje takiego konia pod nadzorem Ateny. Oczywicie potem Odyseusz sobie przypisywa cay pomys.l b. Epejos sprowadzi do Troi trzydzieci okrtw z Cyklad. Piastowa on stanowisko nosiwody w domu Atreusa i w tej postaci jest przedstawiony na fryzie w wityni Apollina w Kartei, a chocia by sprawnym bokserem i doskonaym rzemielnikiem, napitnowany zosta wrodzonym tchrzostwem, kar bosk za niedotrzymanie sowa przez jego ojca - Panopeus =x W,

.i

167.b-167.f

583

krzywoprzysiga na Aten, e nie ukradnie niczego z upw tafijskich, ktre zdoby Amfitrion. Tchrzostwo Epejosa stao si przysowiowe.2 c. Z desek jodowych wybudwa Epejos olbrzymiego, pustego w rodku konia. W jednym boku byy podnoszone drzwi, a na drugim wyrzebione litery, ktre powicay konia Atenie. "Przewidujc z wdzicznoci bezpieczny powrt do swych domw, Grecy powicaj dar ten Bogini."3 Odyseusz namwi najodwaniejszych Grekw, by weszli w penej zbroi po drabince sznurowej do rodka. Liczb ich podaj rozmaicie - dwudziestu trzech, trzydziestu, pidziesiciu, a nawet, do absurdalnie, trzy tysice. Byli midzy nimi Menelaos, Odyseusz, Diomedes, Stenelos, Akamas, Toas i Neop-

tolemos. Prob, grob i apwk nakoniono rwnie Epejosa do udziau w przedsiwziciu. Wszed ostatni, wcigzi za sob drabink, a paniewa on jeden potrafi uruchomi podnoszone drzwi, zaj miejsce przy zamku.4 # d. Po zapadniciu nocy pozostali Grecy pod wodz Agamemnona postpili zgodnie z poleceniami Odyseusza, a mianowicie spalili obz, wypynli # w morze i czekali w pobliu Tenedos i Wysp Kalidnijskich a do nastpnego wieczora. l#lko Sinon, kuzyn Odyseusza, wnuk Autolikosa, pozosta na w, miejscu, by we waciwej chwili rozpali ognisko, znak do powrotu.5 e. O wicie zwiadowcy trojascy zameldowali, e obz zosta spalony i ley w popioach, a Grecy odpynli pozostawiwszy na brzegu olbrzymiego konia. Priam z kilkoma synami poszed go obejrze, a kiedy tak stali peni podziwu, pierwszy przeama milczenie 'I#mojtes mwic: - Poniewa jest to dar dla Ateny, uwaam, e powinnimy zabra go do miasta i wcign na cytadel. - Nie - zawoa Kapys - Atena zbyt dugo sprzyjaa Grekom. Spalmy konia na miejscu albo rozbijmy go i zobaczymy, co si kryje w brzuchu. Priam jednak odrzek: - Tymojtes ma racj. Zacigniemy go na wakach. Nikomu nie pozwol r zbezczeci wasnoci Ateny. Ko nie mieci si w bramach miasta i nawet po zrobieniu wyomu w murach cztery razy utkn po drodze. Z olbrzymim wysikiem zawlekli go Trojariie na cytadel, byli jednak na tyle ostroni, e naprawili wyom w murach. Zacieke spory rozgorzay od nowa, kiedy Kasandra orzeka, e w koniu s uzbrojeni ludzie, a wieszczek Laokoon, syn Antenora, przez niektrych mylnie nazywany bratem Anchizesa, popar jej sowa. - Gupcy - zawoa - nie wierzcie Grekom, nawet gdy przychodz z darami! - i rzuci sw wczni, ktra drca utkwia w boku konia w ten sposb, e bro w rodku zadwiczaa. Rozlegy si okrzyki i wiwaty: "Spali go! " #, "Zrzuci z murw! " Ale stronnicy Priama bagali, by konia zostawi.s f. Spr przerwao pojawienie si Sinona, ktrego przyprowadzio kilku onierzy trojaskich zakutego w kajdany. Podczas przesuchania wyzna, e

584 167.f-167.i Odyseusz od dawna ju chcia go zgadzi, znajc tajemnic zabjstwa Palamedesa. - Grecy - cign - mieli ju wojny po uszy i dawno by odpynli, ale wstrzymywaa ich trwajca bez przerwy za pogoda. Apollo im poradzi, by przebagali wiatry krwi,tak jak wwczas,kiedy zostali zatrzymani w Aulidzie.Wtedy - mwi dalej Sinon - Odyseusz wywlk Kalchasa,by wskaza ofiar.Kalchas odmwi natychmiastowej odpowiedzi i przez dziesi dni przebywa samotnie na uboczu,po czym,niewtpliwie przekupiony przez Odyseusza,wszed do namiotu Rady i wskaza na mnie.Wszyscy obecni ucieszyli si z wyroku,zadowoleni,e to nie oni zostali kozami ofiarnymi, a mnie zakut w kajdany; wtedy jednak zerwa si sprzyjajcy wiatr,moi towarzysze popieszyli do okrtw,a ja uciekem korzystajc z zamieszania. g.Tak oto Priam zosta podstpem zmuszony do przyjcia Sinona jako bagalnika.Kaza zdj mu kajdany i poprosi,by powiedzia,co wie o koniu. Sinon wyjani,e Grecy stracili poparcie Ateny,od ktrej byli zaleni,kiedy Odyseusz i Diomedes ukradli ze wityni Palladium.Gdy tylko przynieli je

do obozu,pomienie trzykrotnie objy wizerunek,a nogi posgu si spociy, co wiadczyo o tym,e bogini si gniewa.Wtedy to Kalchas poradzi Agamemnonowi,by popyn do domu,przygotowa w Grecji now wypraw pod lepszymi auspicjami,pozostawiajc konia jako dar w celu przebagania # `# Ateny. - Dlaczego ko jest tak duy? - zapyta Priam,a Sinon,dobrze nauczony # przez Odyseusza,odpowiedzia: - ebycie nie mogli go wprowadzi do miasta.Kalchas bowiem przepo# wiedzia,e jeli wzgardzicie witym wizerunkiem,Atena was zniszczy, z chwil jednak kiedy ko znajdzie si w miecie,bdziecie wadni cign wszystkie siy Azji,wtargn do Grecji i podbi Mykeny. h.- Wszystko to s kamstwa - woa Laokoon - i wyglda mi na to,e , zostay wymylone przez Odyeusza.Nie wierz mu,Priamie! - Po czym doda: - Pozwl mi,panie,si oddali,bym mg zoy byka w ofierze Posejdonowi. Kiedy wrc,mam nadziej,e ko ten bdzie ju spalony na popi. ' Trzeba w tym miejscu wyjani,e Trojanie,ktrzy przed dziewiciu laty #, ukamienowali kapana Posejdona,postanowili,e do koca wojny nie wybior nowego kapana.Teraz wylosowali Laokoona,by przebaga Posejdona. By ju kapanem Apollina Tymbrajskiego,ktrego rozgniewa enic si i podzc dzieci mimo lubw celibatu,a co gorsze,spa ze sw on Antiope g przed wizerunkiem boga.s i.Laokoon uda si,by wybra ofiar i przygotowa otarz,lecz Apollo, chcc przestrzec Troj przed zagad,pos> do miasta dwa wielkie we morskie,Porkesa i Chariboj lub Kurissj albo Periboj,wyruszajc z Tene- # dos i Wysp Kalidnijskich.9 We wyskoczyy na brzeg,oploty bliniaczych synw Laokoona,Antifasa

i Tymbrajosa, zwanego przez niektrych Melantosem, i zgnioty ich na mier. - Laokoon pobieg im na ratunek, ale te zgin straszn mierci. Nastpnie we wlizny si na cytadel, jeden owin si wok ng Ateny, # , drugi za skry si za jej egid. Niektrzy jednak utrzymuj, e zgin tylko . jeden syn Laokoona i e umar on w wityni Apollina Zj#mbrajskiego, a nie przy otarzu Posejdona. Inni jeszcze twierdz, e Laokoon unikn mierci.'o j. Straszliwa wrba tylko utwierdzia Trojan w przekonaniu, e Sinon mwi prawd. Priam mylnie wytumaczy sobie kar, ktra spotkaa Laokoona, przekonany, e zawini rzucajc wczni w konia, nie za obraajc Apollina. Natychmiast powici konia Atenie i chocia przeraeni zwolennicy Eneasza skryli si w swych namiotach na grze Idzie, prawie wszyscy Priamowi Trojanie zaczli wici zwycistwo ucztami i wesooci. Kobiety zbieray kwiaty na brzegu rzeki, wieczyy nimi grzyw konia i rozpostary dywan z r pod jego kopytami." k. A tymczasem we wntrzu konia Grecy trzli si ze strachu, a Epejos ciho popakiwa z trwogi. Tylko Neoptolemos nie zdradza adnych uczu, nawet wtedy gdy wcznia Laokoona przebia #rewno blisko jego gowy. Ra , po raz si dopomina, by Odyseusz da rozkaz do ataku - Odyseusz bowiem dowodzi przedsiwziciem = ciskajc gronie wczni i miecz. Odyseusz jednak milcza. Wieczorem Helena wysza z paacu i trzykrotnie okrya konia gaszczc jego boki i jak gdyby chcc zabawi Deifobosa, ktry jej towarzyszy, drania ukrytych Grekw na#ladujc gosy ich on. Menelaos i Diomedes siedzcy porodku, obok Odyseusza, omal nie wyskoczyli syszc

swe imiona, ale Odyseusz ich powstrzyma, kiedy za Antielos mia ju zamiar odpowiedzie na woanie, przykry mu usta doni albo, jak sdz niektrzy, zadusi go chwytajc za gardo.'2 1. Tej nocy Trojanie zmczeni ucztami i zabawami spali mocno i nawet szczekanie psa nie przerywao ciszy. Tylko Helena czuwaa, a w jej pokoju pono jasno wiato, jako znak dla Grekw. O pnocy, na chwil przed pojawieniem si ksiyca w peni - sidmej tego roku - Sinon wykrad si z miasta, by rozpali ognisko na grobie Achillesa, Antenor za wymachiwa pochodni. '3 Agamemnon odpowiedzia na te sygnay rozpalajc szczapy jodowe w kagacu na pokadzie swego okrtu, ktry sta o kilka odlegoci lotu strzay od brzegu. Wwczas caa flota ruszya w stron ldu. Antenor ostronie podszed do konia i cicho zameldowa, e wszystko jest w porzdku, i wtedy dopiero Odyseusz kaza Epejosowi otworzy drzwi.'4 m. Echion, syn Porteusa, wyskoczy pierw#zy, ale upad i skrci kark. Reszta zesza po drabince sznurowej Epejosa. Niektrzy pobiegli otworzy bramy miasta, inni zabijali zaspanych wartownikw pilnujcych cytadeli i paacu, ale Menelaos myla tylko o Helenie i pobieg prosto do jej domu.'s 167.i -167.m 585

586 167.1-167.2 1. Hyginus, Fabulae, 108; Tzetzes, O Likofronie, 219 i nast.; Apollodoros, Epitome, V.14. 2. Eurypides, Trojanki,10 ; Diktys Kreteczyk, I.17 ; Stezichoros cyt. przez Eustatiosa, o Homere, s.1323; Atenajos, X. s. 457; Homer, Iliada, XX111.665; Tzetzes, O Likofronie, 930; Hesychios pod hasem "Epejos". 3. Homer, Odyseja, VIII.493; Apollodoros, Epitome, V.14-15. 4. Tzetzes, loc.. cit.; Postbomerica, 641-650; Kwintus ze Smyrny, Posthomerica, X11.314-335; Apollodoros, Epitome, V.14; Maa Iliada, cyt. przez Apollodorosa, loc. cit.; Hyginus; loc. cit. 5. Apollodoros, Epitome, V.14-15; Tzetzes, O Likofrnie, 344. 6. Wergiliusz, Eneida, II.13-249; Lesches, Maa Iliada; Tzetzes, O Likofronie, 347; Apollodoros, Epitome, V.16-17; Hyginus, Fabulae,135. 7. Wergiliusz, loc. cit. 8. Euforion cyt. przez Serwiusza, o Eneidzie Wergiliusza, II.201; Hyginus, loc. cit.; Wergiliusz, loc. cit. 9. Apollodoros, Epitome, V.18; Hyginus, loc. cit.; Tzetzes, loc. cit.; Lizimachos cyt. przez Serwiusza, o Eneidzie Wergiliusza, II.211. 10. Tessandros cyt. przez Serwiusza, o Eneidzie Wergiliusza, loc. cit.; Hyginus, loc. cit.; Kwintus ze Smyrny, Posthomerica, X11.444-497; Arktinos z Miletu, Zdobycie Ilionu; Tzetzes, loc. cit.; Wergiliusz, loc. cit. 11. Homer, Odyseja, VIII.504 i nast.; Apollodoros, Epitome, V.16-#17; Arktinos z Miletu, ibid.; Lesches, loc. cit.; Tryfiodoros, Zdobycie 7roi, 316 i nast.; 340-344. 12. Homer, Odyseja, X1.523-532 i IV.271-289; Tryfiodoros, Zdobycie Troi, 463-490. 13. Tryfiodoros, Zdobycie 7Yni, 487-521; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, 11.255; Lesches, loc. cit., cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie, 344; Apollodoros, Epitome,V.19.

14. Wergiliusz, Eneida, II.256 i nast.; Hyginus, Fabulae, 108; Apollodoros, Epitome, V.20; Tzetzes, O Likofronie, 340. 15. Apollodoros,loc. cit.

l. Klasycznym komentatorom Homera nie podobaa si opowie o drewnianym koniu. Proponowali rne tumaczenia, jak na przykad, e Grecy uyli do rozbicia murw maszyny przypominajcej konia (Pauzaniasz, 1.23.10); e Antenor wpuci Grekw do Troi tylnym wejciem, na ktrym namalowany by ko; e Grecy posugiwali si znakiem konia, by mc si rozpozna w ciemnoci i zamieszaniu; e kiedy Troja zostaa zdradzona, wyrocznie zabroniy pldrowania domw znaczonych znakiem konia - dlate#o nie rozgrabiono domw Antenora i innych; e Troja pada w wyniku szary kawalerii lub te e Grecy po spaleniu swego obozu ukryli si za gr Hippios ("gr konia"). 2. Troja prawdopodobnie bya szturmowana za pomoc drewnianej wiey na koach pokrytej mokrymi skrami koskimi, ktre chroniy maszyn przed zapalajcymi strzaami. Wie pchnito ku znanemu sabemu miejscu w murach - zachdniemu murowi czcemu dwie wiee obronne, wybudowanemu przez Ajakosa (zob.158. 8). Nie wyjania to jednak, dlaczego wodzowie greccy ukryci byli w "brzuchu" konia. By moe wymylili to Homerydzi, by wytumaczy niezrozumiay ju dla nich obraz przedstawiajcy miasto otoczone murami, krlow, uroczyste zgromadzenie i witego krla ponownie przychodzcego na wiat, gow do przodu, z kobyy bdcej witym zwierzciem zarwno Trojan (zob. 48.3), jaki Ajakidw (zob. 81.4). W obrzdzie tym moga by uyta kobya zbudowana z drzewa jodowego - joda bya drzewem narodzin (zob. 51. 5) - podobnie jak drewniana krowa, ktra umoliwia maestwo Niinosa i Paeyfae (zob. 88e). ; F:

A moe walka Odyseusza i Antielosa zostaa wydedukowana z obrazu przedstawiajcego ? blinita kcce si w onie matki (zob. 73.2)? 3. Opowie o synu albo o synach Laokoona przypomina histori o dwch wach zaduszonych przez Heraklesa (zob. 119.2). Wedug niektrych wersji ponieli oni mier w wityni # Apollina, a sam Laokoon, podobnie jak Amfitrion, uszed cao. We w istocie czyciy jedynie : uszy chopcw, by obdarzy ichmocwieszczenia. "Antifas" znaczy prawdopodobnie "prorok""ten, ktry mwi zamiast" boga. 4. Na szczeblu bogw wojna toczya si midzy Afrodyt - trojask bogini morska greckim bogiem morza, Posejdonem (zob.169.1). Std zniesienie kapastwa Posejdona przez Priama. 5. Pocce si posgi byy zjawiskiem powtarzajcym si stale od upadku Troi. Przejli ten ostrzegawczy znak rzymscy bogowie, a pniej katoliccy wici, ktrzy ich miejsce zajli. 6. We wczeniejszej sadze sawa odwagi Epejosa bya tak wielka,e z czasem imi jego zaczto ironicznie stosowa w odniesieniu do pyszakw, a od pyszaka do tchrza ju tylko jeden krok (zob. 88.10).

168

SPLDROWANIE TROI a. Odyseusz obieca, jak si zdaje, Hekabe i Helenie, e ci wszyscy, ktrzy nie bd stawiali oporu, zostan oszczdzeni, Yeraz jednak Grecy bezszelestnie przemierzali tonce w powiacie ksiycowej ulice, wamywali si do nie strzeonych domw i podcinali garda pogronym we nie Trojanom. Hekabe z crkami skrya si pod starym drzewem laurowym przy otarzu Zeusa Podwrca i powstrzymaa Priama od popieszenia w wir walki. "Pozosta z nami, panie - prosia - w tym bezpiecznym miejscu. Lata ci ju ci i si nie dostaje." Priam, co prawda niechtnie, usucha jej proby i pozosta na miejscu do chwili, kiedy nadbieg ich syn Polites i cigany przez Grekw pad na ich oczach przeszyty wczni.1 Przeklinajc Neoptolemosa, ktry zada miertelny cios, Priam hieudolnie zamierzy si w niego wczni, po czym cignito go ze stopni otarza, splamionych ju krwi Politesa, i zabito na progu jego wasnego paacu. Neoptolemos jednak, nie zapominaje o synowskich obowizkach, zawlk ciao do grobu Achillesa na pryldku Sigajon i pozostawi je tam, pozbawione gowy i nie pochowane.2 b. Tymczasem Odyseus i Menelaos popieszyli do domu Deifobosa, gdzie rozgorzaa najbardziej krwawa walka, jak kiedykolwiek stoczyli. Wyszli z niej zwycisko jedynie dziki pomocy Ateny. Rni si zdania co do tego, ktry z nich zabi Deifobosa, a s nawet tacy, ktrzy twierdz, e sama Helena wbia mu sztylet w plecy, i ten wanie uczynek oraz widok jej obnaonych piersi rozbroi Menelaosa. Przysig co prawda, e j zabije, ale rzuci miecz i zaprowadzi j na okrt. Zwoki Deifobosa zostay okrutnie#masakrowane, ale Eneasz wznis mu pniej pomnik na przyldku Rojtejon.3 167.2 # 168.b

168.b-168.e Odyseusz zobaczy, e Glaukos, jeden z synw Antenora, ucieka ulic przed cigajcym go oddziaem Grekw. Wstawi si za nim i rwnoczenie uratowa brata Glaukosa, Helikaona, ktry otrzyma powan ran. Wtedy to Menelaos zawiesi skr lamparta na drzwiach domu Antenora na znak, e dom ten ma by oszczdzony.4 Antenorowi, jego onie i czterem synom pozwolono odej wolno i zabra wszystko, co do nich naleao. Kilka dni pniej wyruszyli na okrcie Menelaosa i osiedlili si pocztkowo w Kyrene, nastpnie w Tracji i w kocu w Henetikach nad Adriatykiem.5 Henetika otrzymay sw nazw od uciekinierw z paflago#skiej Enete, ktrych krl Pylajmenes pad pod Troj. Przeszli oni pod rozkazy Antenora, on za dowodzi nimi w zwyciskiej wojnie przeciw Euganejczykom z rwniny pnocnoitalskiej. Port i okolica, gdzie wyldowali, otrzymay nazw "Nowej Troi", oni sami za nazywani s obecnie Wenetyjczykami. Podobno Antenor mia rwnie zaoy Padw.s c. Zdaniem Rzymian jeszcze jedna tylko rodzina zostaa oszczdzona, a mianowicie Eneasza, ktry, podobnie jak Antenor, domaga si wydania Heleny i zawarcia sprawiedliwego pokoju. Agamemnon, widzc, jak Eneasz nie ogldajc si bierze rannego sdziwego Anchizesa na plecy i niesie go ku

Bramie Dardaskiej, wyda# rozkaz, by nie napastowa nabonego syna. Niektrzy jednak twierdz, e kiedy miasto pado, Eneasz by we Frygii.' Inni opowiadaj, e do koca broni miasta, po czym wycofa i do cytadeli Pergamos, ponownie stawi mnie czoo wrogom i pod oson nocy odesa swych ludzi na gr Id, dokd przyby wraz ze sw rodzin, skarbem i witymi wizerunkami, gdy tylko pozwoliy mu na to okolicznoci. Gdy Grecy zaofiarowali mu zaszczytne warunki zawieszenia broni, uda si do Pellene w Tracji i zmar tam albo w Orchomenos w Arkadii. Rzymianie natomiast uwaaj, e wywdrowa w kocu do Lacjum, zaoy miasto Lawinium, a kiedy pad w bitwie, zosta uniesiony do nieba. Wszystko t s bajki. Prawda natomiast jest taka: Neoptolemos zabra go jako jeca na okrt - by to najzaszczytniejszy up wojenny zdobyty przez jakiegokolwiek Greka - po czym zada za niego wykupu, ktry Dardaczycy w kocu zapacili.e d. Laodike, ona Helikaona (niektrzy nazywaj j on Telefosa), przespaa si z Akamasem Ateczykiem, kiedy przed dziesiciu laty przyby do Troi z poselstwem Diomedesa, i potajemnie urodzia mu syna imieniem Munitos, ktrego wychowaa niewolnica Heleny, Ajtra - matka Tezeusza, a zatem prababka niemowlcia. Po upadku Troi, kiedy Laodike staa w sanktuarium Trosa obok grobw Killi i Munipposa, ziemia si rozwara i pochona j na oczach wszystkich.9 e. Korzystajc z zamieszania, Ajtra ucieka z Munitosem do obozu greckiego. Akamas i Demofont pozn#li sw dawn zaginion babk, ktr przysigli ura.towa lub wykupi. Demofont zwrci si natychmiast do Agamemnona

168.e-168.g 589 #zed nie .y to :, e iom dni i zada, by odesano j z powrotem do Grecji wraz z wzit do niewoli siostr Pejritoosa. Menesteus z Aten popar ich prob, a poniewa Helena czsto okazywaa niech Ajtrze dokuczajc jej zoliwie i szarpic za wosy, Agamemnon wyrazi zgod. Zmusi jednak Demofonta i Akamasa, by zrezygnowali z innych upw. Tak si nieszczliwie zoyo, e w drodze powrotnej, kiedy Akamas wyldowa w Tracji, towarzyszcy im Munitos zmar poksany przez wa.lo f. Gdy tylko zacza si rze w Troi, Kasandra skrya si w wityni Ateny, przylgnwszy do drewnianego posgu postawionego na miejscu Palladium. Tam znalaz j May Ajas i prbowa odcign, ale tak mocno obejmowaa posg, e musia go zabra wraz z Kasandr, ktra miaa zosta jego konkubin; taki los czeka zreszt wszystkie Trojanki. Agamemnon jednak zada Kasandry jako szczeglnej nagrody za swe mtwo, a Odyseusz, pragnc si przysuy, rozpuci pogsk, jakoby Ajas zgwaci Kasandr w wityni. Z tego wanie powodu miay by zwrcone ku niebu oczy posgu,

jak gdyby w przeraeniu.ll Kasandr otrzyma Agamemnon, Ajasa natomiast znienawidzia caa armia. Kiedy Grecy mieli wypyn, Kalct;as ostrzeg ftad, e Atena musi by przebagana za obraz swej kapanki. Odyseusz, wci zabiegajc o wzgldy Agamemnona, wysun wniosek, by ukamienowa Ajasa, ten jednak schroni si przy otarzu Ateny i przysig uroczycie, e Odyseusz kamie jak zwykle. Kasandra zreszt nie potwierdzia oskarenia o gwvat. Niemniej jednak nie mona byo zlekceway proroctwa Kalchasa, Ajas wyrazi wic al, e si wynis posg, i obieca odkupi sw win. Uniemoliwia mu to mier. Okrt, na ktrym pyn z powrotem do Grecji, rozbi si na Skaach Gyrajskich, a kiedy Ajas wydosta si na brzeg, Posejdon rozszczepi trjzbem skay i go utopi. Niektrzy twierdz, e Atena poyczya pioru od Zeusa i zabia Ajasa. Tetyda jednak pochowaa jego zwoki na wyspie Mykonos, a jego rodacy przez cay rok chodzili w czerni i odtd co roku spuszczaj na wod zaadowany darami okrt z czarnymi aglami, ktry nastpnie pal ku jego czci.lz g. Gniew Ateny spad z kolei na Lokryd Opuntyjsk, a wyrocznia delficka ostrzega dawnych poddanych Ajasa, e czeka ich gd i zaraza, o ile nie bd co roku przez lat tysic posya do Troi dwu dziewczt. Odtd brzemi to spnczywa na stu domach Lokrydy i jest zarazem dowodem ich przynalenoci do arystokracji. Dziewczta wybiera si przez losowanie. Wysadza si je w rodku nocy na przyldku Rojtejon, za kadym razem o innej porze roku, a towarzysz im krewni znajcy kraj, ktrzy przemycaj je do wityni Ateny. Jeli Trojanom udaje si dziewczta schwyta, zostaj spalone za zbezczeszczenie kraju, prochy ich za rozsypuje si na morze. Z chwil jednak gdy znajd si w wityni, nic im nie grozi. cinaj wosy, otrzymuj proste szaty niewolnic i zatrudnione s przy cikiej pracy, dopki nie zmieni je nastpna para. Przed wielu laty, kiedy Traryjczycy zdobyli Troj i zabili lokryjsk

590 168.g-168.k kapank w samej wityni, Lokryjczycy doszli do wniosku, e ich duga pokuta dobiega kresu, i przestali posya dziewczta, ale znowu dotknici zostali godem i zaraz, popiesznie przywrcili wic staroytny zwyczaj i dopiero teraz zblia si wyznaczony termin. Dziewczta docieraj do wityni Ateny podziemnym korytarzem, do ktrego wchodzi si tajnym wejciem za murami. Prowadzi on do botnistego kanau, z ktrego korzystali Odyseusz i Diomedes, kiedy wykradali Palladium. Trojanie pojcia nie maj., w jaki sposb dziewczta docieraj do wityni, i nigdy nie wiedz, ktrej nocy pojawi si #miana, rzadko wic udaje si je schwyta, chyba tylko dziki przypadkowi.13 h.: Rze si skoczya. Ludzie Agamemnona spldrowali i spalili Troj, podzielili upy, zburzyli mury i zoyli swym bogom ofiary caopalne. Rada zastanawiaa si przez pewien czas, jak postpi z synem Hektora, dzieciciem Astyanaksem, zwanym rwnie Skamandriosem, a kiedy Odyseusz zaleci systematyczne wymordowanie potomkw Priama, Kalchas przesdzi losy dziecka przepowiadajc, e jeli zostanie przy yciu, pomci rodzicw i miasto. Ksita wzdragali si przed dzieciobjstwem, Odyseusz jednak bez wahania zrzuci Astyanaksa z murw.14 Niektrzy jednak twierdz, e Neoptolemos, ktremu przypada przy podziale upw Andromacha, wdowa po Hektorze, przewidujc postanowienie Rady, chwyci dziecko za nog, zakrci

nim ponad swoj gow i rzuci na skay pod mu#ami.15 Inni jeszcze opowiadaj, e Astyanaks sam skoczy z murw, kiedy Odyseusz wygasza proroctwo Kalchasa i wzywa bogw, by pochwalili okrutn ceremoni.ls i. Rada omawiaa rwnie los Polikseny. Achilles umierajc prosi, by zoono j w ofierze na jego grobie, a potem zjawi si we nie Neoptolemosowi i innym wodzom groc, e zatrzyma nieprzychylnymi wiatrami flot w Troi, dopki nie speni jego yczenia. Syszano gos uskarajcy si z grobu: "Nie ma sprawiedliwoci, skoro nie przyznano mi adnych upw." Pojawi si take na przyldku Rojtejon duch w zotej zbroi woajcy: "I c dalej, Grecy? Czy pozostawicie grb mj bez adnych zasczytw?"17 j. Kalchas oznajmi, e nie wolno odmwi Achillesowi Polikseny, ktr kocha. Agamemnon si sprzeciwi, twierdzc, e dosy ju przelano krwi starcw, dzieci i rycerzy, by nasyci pragnienie zemsty Achillesa, i e zmarli mowie, nawet najsawniejsi, nie maj adnej wadzy nad ywymi kobietami. Demofont jednak i Akamas, ktrych pozbawiono nalenego im udziau w upach, wykrzykiwali, e Agamemnon wyraa taki pogld jedynie po to, by przypodoba si siostrze Polikseny, Kasandrze, aby prdzej mu ulega. "Co zasuguje na wikszy szacunek - zapytywali - miecz Achillesa czy oe Kasa#+#ry?" Wzburzyy si temperamenty i Odyseusz nakoni Agamemnona, by ustpi.ls k. Rada polecia wwczas Odyseuszowi, by przyprowadzi Poliksen, Neoptolemosowi za nakazaa wystpi w roli kapana. Zoono j w ofierze na r

i.1

168.k-168.n

591

grobie Achillesa na oczach caej armii, po czym popiesznie urzdzono zaszczytny pogrzeb. Natychmiast zerway si przychylne wiatry.18 Niektrzy jednak twierdz, e flota grecka dotara ju do 1acji, kiedy pojawi si duch Achillesa groc nieprzychylnymi wiatrami i dajc, by Poliksen tu zoono w ofierze.2o Inni utrzymuj, e z wasnej woli udaa si na grb Achillesa, zanim jeszcze Troja pada, i rzucia si na ostrze miecza, odkupujc w ten sposb wyrzdzon mu krzywd.21 1. Achilles zabi co prawda Polidorosa, syna Priama i Laotoe, najmodsze i najbardziej ukochane jego dziecko, ale pozosta przy yciu inny ksi tego imienia. By to syn Priama i Hekabe wysany w bezpieczne miejsce na Chersonez Tracki, gdzie wychowaa go jego ciotka, Iliona, ona krla Polimnestora. Iliona traktowaa Polidorosa jak prawdziwego brata Deifilosa, ktrego urodzia Polimnestorowi. Agamemnon, wytrwale wprowadzajc w ycie zalecone przez Odyseusza metody wyplewienia potomkw Priama,

posa ludzi do Polimnestora obiecujc mu Elektr za on i posg ze zota, jeIi zgadzi Polidorosa. Polimnestor przyj apwk, nie mg jednak zdecydowa si na wyrzdzenie krzywdy dziecku, ktre Iubowa chroni, i zamiast Polidorosa zabi swego syna Deifilosa w obecnoci posacw, ktrzy wrcili oszukani. Polidoros, przed ktrym zachowano w tajemnicy jego pochodzenie, widzc, e jest przyczyn nieporozumie midzy Ilion i Polimnestorem, uda si do wyroczni delfickiej i zapyta Pyti, co jest przyczyn zgryzoty jego rodzicw. Pytia odpowiedziaa: "Czy mao ci, e miasto twoje zamieniono w popioy, e ojciec twj zosta zamordowany, a matka#w niewoli? Dlaczego przychodzisz rIo mnie z takimi pytaniami?" Wrci wielce zaniepokojony do Tracji, ale nic si nie zmienio od jego wyjazdu. "Czyby Apollo si pomyli?"gowi si Polidoros, a wreszcie Iliona wyznaa mu prawd, on za oburzony, e Polimnestor zgadzi swego jedynaka za zoto i obietnic innej maonki, olepi go i zabi sztyletem.22 m. Inni twierdz, e Grecy grozili Polimnestorowi wojn bez pardonu, jeli nie wyda Polidorosa, a kiedy ustpi, sprowadzili chopca do swego obozu i chcieli go wymieni na Helen. Priam odmwi wszelkich rozmw na ten temat, a wtedy Agamemnon poleci ukamienowa chopca pod murami Troi. Zwoki kaza zanie Helenie z nastpujcym posaniem: "Poka zwoki Priamowi i zapytaj go, czy nie auje swej decyzji." By to uczynek zoliwy i bezsenswny, poniewa Priam zobowiza si sowem honoru, e nie wyda Heleny, pki pozostaje pod ochron Afrodyty, gotw by natomiast wykupi Polidorosa za cen bogatego miasta Antandros.23 n. Odyseusz otrzyma w nagrod Hekabe. Zabra j na Chersonez Tracki, gdzie tak straszliwymi inwektywami obrzucia Odyseusza i jego Grekw, wypominajc im barbarzystwo i wiaroomstwo, i nie mieli innego wyjcia, jak j zgadzi. Duch jej przybra posta jednej z owych straszliwych czarnych suk biegajcych za Hekate, skoczy do morza i przepyn na Hellespont.

592

168.n-168.o

Miejsce, w ktrym zostaa pochowana, nazywaj "Grobem Suki".24 Wedug innej wersji Hekabe po zoeniu Polikseny w ofierze znalaza wyrzucone na brzeg zwoki Polidorosa. Zamordowa go jej zi Poliniestor, by zawadn zotem, ktre Priam przeznaczy na pokrycie kosztw wychowania syna. Wezwaa wwczas Polimnestora obiecujc, e zdradzi mu tajemnic skarbca ukrytego w ruinach Troi, a kiedy przyby ze swymi dwoma synami, wycigna sztylet ukryty na piersi, zabia chopcw i wykua Polimnestorowi oczy. Agamemnon wybaczy ten wybuch gniewu, biorc pod uwag jej wiek nieszczcia, ktre j dotkny. Traccy panowie Hekabe obrz uca#c # strzaami 1 kamieniaml, ona #ednak zamiema si w suk zwan Majra i biegaa wkoo wyjc tragicznie, tak e cofn#li si przestraszeni.25 o. Niektrzy twierdz, e Antenor zaoy nowe krlestwo trojaskie na ruinach starego. Inni, e Astyanaks przey i zosta krlem Troi po odjedzie Grekw, a kiedy wypdzi go Antenor ze swymi sojusznikami, Eneasz przywrci mu tron, ktry jednak nastpnie odziedziczy zgodnie z przepowiedni syn Eneasza, Askanios. Tak czy inaczej, Troja bya ju tylko cieniem swej

dawnej wietnoci.2s 1. Apollodoros, Epitome, V.21; Eurypides, Hekabe, 23 ; Wergiliusz, Eneida,11.506-557. 2. Lesches, Maa Iliada, cyt. przez Pauzaniusza, X.27.1; Wergiliusz, loc. cit.; Apollodoros, loc. cit.; Eurypides, Trojanki,16-17. 3. Homer, Odyseja, VIII.517-520; Apollodoros, Epitome, V.22; Hyginus, Fabulae, 240; Pauzaniasz V.18.1; Lesches, Maa Iliada, cyt. przez scholiast LyzistratyArystofanesa,155; Wergiliusz, Eneida, V1.494 i nast.; Diktys Kreteczyk, V.12. 4. Apollodoros, Epitome, V.21; Homer, lliada, II1.123; Lesches, Maalliada, cyt. przez Pauzaniusza, X.26.3 Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.246; Sofokles, Zdobycie Troi, cyt. przez Strabona, X111.1.53. 5. Pauzaniasz, X.27.2; Pindar, Ody pytyjskie, V.82 i nast.; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza,1.246; Strabon, XIl1.1.53. 6. Liwiusz, I.1; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, I.246. 7. Liwiusz, loc. cit.; Apollodoros, Epitome, V.21; Dionizjos z Halikarnasu,1.48. 8. Dionizjos z Halikarnasu, 1.48#9 i 64; Elian, Varia historia, II1.22; Hyginus, Fabulae, 254; Strabon, XIII.608; Pauzaniasz, VIII.12.5; Wergiliusz, Eneida, passim; Plutarch, Romulus, 3; LiWiusz, 1.2; Lesches, Maa Iliada, cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie,1268. 9.Hyginus, Fabulae, 101; Homer, Iliada, III.123-124; Tzetzes, O Likofronie, 495 i nast.; 314; Apollodoros, Epitome, V.23. 10. Scholia do 7rojanek Eurypidesa, 31; Apollodoros, Epitome, V.22; Lesches, Maa Iliada, cyt. przez Pauzaniusza, X.25.3; Hyginus, FabWae, 243; Pauzaniasz, V.19.1; Dion Chryzostom, Mowy, XI.1. s.179, wyd. Dindorff; Tzetzes, O Likofronie, 495; Partenios, Fabuymiosne,16. 11. Arktinos z Miletu, Zdobycie Ilionu; Wergiliusz, Eneida,11.406; Apollodoros, loc. cit.; scholia do Iliady Homera, XIII.66. 12. Tzetzes, O Likofronie, 365; Apollodoros, Epitome, V.23; Pauzaniasz, X.31.1; I.15.3 i X.26.1; Homer, Odyseja, IV. 99. chcieli zemci si na

168.1-168.2

593

13. Hyginus, Fabulae, 116; scholia do Iliady Homera, XIl1. 66; Likofron,1141-1173 oraz scholia do Tzetzesa; Polibiusz, XII.5; Plutarch, O nierychliwej zemcie bogw, XII; Strabon, XIII.1.40; Elian, Varia historia, Fragmenty, 47; Eneasz Taktikus, XXX1.24. 14. Homer, Iliada, V1.402; Apollodoros, loc. cit.; Eurypides, Trojanki, 719 i nast.; Hyginus, Fabulae, 109; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II. 457; Tryfiodoros, Zdobycie 17#oi, 644-646. 15. Apollodoros, loc. cit.; Lesches, Maa Iliada, cyt. przez Tzetzesa, O Likofronie,1268; Pauzaniasz, X.25.4. 16. Seneka, Trojanki, 524 i nast.;1063 i nast. 17. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, III.322; Tzetzes, O Likofronie, 323; Kwintus ze Smyrny, Posthomerica, XIV.210-328; Eurypides, Hekabe,107 i nast. 18. Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, loc. cit.; Eurypides, loc. cit. 19. Eurypides, Hekabe, 218 i nast.; 521-582.

20. Owidiusz, Przemiany, XIII.439 i nast.; Pauzaniasz, X.25.4. 21. Filostratos, Heroika, XIX.11. 22. Homer, Iliada, XXI1.48; XX.407 i nast.; Hyginus, loc. cit. i 240. 23. Diktys Kreteczyk, II.18.22 i 27; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, II1.6. 24. Apollodoros, loc. cit.; Hyginus, Fabulae, 111; Diktys Kreteczyk, V.16; Tzetzes, O Likofronie,1176. 25. Eurypides, Hekabe; Owidiusz, Przemiany, X111.536 i nast. 26.Diktys Kreteczyk, V.17; Abas cyt. przez Serwiusza, o Eneidzie Wergiliusza, IX.264; Liwiusz, I.1.

1. Wzgldy okazywane przez Odyseusza takim renegatom jak Antenor i Kalchas przeciwstawione s tu jego zdradzieckiemu stosunkowi do uczciwych towarzyszy - Palamedesa, Wielkiego Ajasa, Maego Ajasa i Diomedesa, a take okrutnemu rozprawieniu si z Astyanaksem, Polidorosem i Poliksen. Poniewa jednak Juliusz Cezar i August uwaali si za potomkw Eneaszajeszcze jednego zdrajcy, ktrego oszczdzi Odyseusz, w Rzymie uchodzcego za wzr nabonoci - wspczesny czytelnik nie dostrzega satyrycznego wydwiku opowieci. Wielka szkoda, e nie zachoway si w dokadnym brzmieniu wyzwiska, jakimi obrzucia Hekabe Odyseusza i jego towarzyszy; z pewnoci wyraay one prawdziwe uczucia Homera. Ale przemienienie Hekabe w kretesk Hekate, Majr lub Skyll-Suk Morsk (zob. 16.2; 91.2 i 170t) dowodzioby, e przypisywa jej przeklestwom rzeczywist moc - krlestwa budowane na barbarzystwie i wiaroomstwie nie mog rozkwitn. Majra bya emblematem Skylli w niebie, Mniejsz Kaniku, czyli Psi Gwiazd. Kiedy wschodzia, w Maratonie atiyckim skadano ofiary ludzkie. Najsynniejsz ofiar by krl Ikarios (zob. 79.1), ktrego crk polubi Odyseusz i ktrego los podzieli w pierwotnej wersji mitu (zob.159b). 2. Potwierdzona autentycznymi dowodami historia dziewczt lokryjskich jest jednym z najdziwniejszych przypadkw w historii Grecji, poniewa rzekome zgwacenie Kasandry przez Maego Ajasa zostao odrz#.cone przez powanych mitografw, jako kamstwo Odyseusza, i jasn jest rzecz, e dziewczta lokryjskie traktoway wyjazd do Troi jako zaszczytny obowizek obywatelski, a nie pokut. Jeli wierzy relacji Eneasza Taktikusa - rozwaa on niebezpieczestwa zwizane z budowaniem miast, do ktrych istniej tajne wejcia - Trojanie rzeczywicie prbowali nie dopuci dziewczt, a gdy je chwytano, traktowane byy jako istoty, ,bezczeszczce kraj" lub te jako niewolnice, jeli udawao im si do miasta wej. Relacja ta byaby zgodna z tego rodzaju interpretacj. May Ajas by# synem lokryjskiego Ojleusa. Imi to, ktre nosi

594

168.2 -168.6

rwnie jeden z wojownikw trojaskich zabity pnez Agamemnona (Iliada, XI.9.3), jest wczesn form "Ilosa", Ilion za Priama byo, jak si zdaje, czciowo skolonizowane przez Lokryjczykw, przedhelleski szczep Legijczykw (Arystoteles, FYagmenty, 560; Dionizjos z Halikarnasu,1.17; Strabon, XIII.1.3 i 3.3). Od ich imienia wywodzi si nowa nazwa lokryjskiej gry Frikoneis, zwaDej dotd Kyme. Mieli oni dziedziczne prawo dostarczania Atenom pewnej liczby kapanek (zob.158.8). Z prawa tego korzystali dugo jeszcze po wojnie trojaskiej - kiedy miasto stracio ju swe znaczenie polityczne i stao si jedynie celem sentymentalnych pielgxzymek - ku wielkiemu zgorszeniu ZYnjan uwaajcych te dziewczta za swych naturalnych wrogw. 3. Kltwa dziaajca przez tysic lat utracia moc okoo r. 264 przed Chr. - odpowiadaoby to

delijskiej (a wic Homeryckiej) dacie wojny trojaskiej, chocia Eratostenes wyznacza j na sto lat pniej. Tajne przejcie Odyseusza zostao odkryte w ruinach ?5-oi i jest opisane przez Waltera Leafa w jego dziele ltoy: A Studyin Homeric Geography(Londyn 1912, s.126-144). Dlaczego jedn#k Teano zdradza i wydaje Palladium? Prawdopodobnie dlatego, e jest z Lokrydy - Teano nazywaa si rwnie znakomita poetka z Lokrydy Epizefiryjskiej - albo nie zgadzaa si " z antylokryjsk polityk handlow Priama, albo wiedziaa, e Troja pa musi, i dlatego chciaa, by posg znalaz si w bezpiecznym miejscu i nie wpad w rce Agamemnona. Homer przedstawia j jako crk Kisseusa z lYacji, gdzie istniaa jedna przynajmniej kolonia lokryjska, a mianowicie Abdera (zob.130c). Teano, pochodzc z Lokrydy, uznawaa oczywicie dziedzictwo matrylinearne (Polibiusz, XI1.5.6) i prawdopodobnie nosia pr#ydomek Kisseis, "kobieta bluszczu", na cze Ateny, ktrej gwne wito przypadao na miesic bluszczu (zob. 52.3). 4. Sofokles w Argumencie do Ajasa wspomina o ktni o Palladium midzy Odyseuszem #^ i Ajasem po upadku Troi, ale musia to by May Ajas, albowiem Wielki Ajas przedtem ju popenil samobjstwo. Moemy wic zaoy, e to May Ajas, a nie Diomedes, zaprowadzi Odyseusza tajnym przejciem do Palladium, przy czym w spisek wtajemniczona bya Teano, jego rodaczka; e Odyseusz oskariy Maego Ajasa o zgwacenie nie-lokryjskiej kapanla trzymajcej si kurczowo posgu, ktry Teano pomagaa mu wykra; e potem Ajas, przyznajc si co prawda do popenionego bldu, wyjani, i zachowa si moliwie najagodniej w takich okolicznociach. Tego rodzaju wydarzenie tumaczyoby, dlaczego w pniejszych wiekach #rojanie nie chcieli dopuci dziewczt lokryjskich do wykonywania funkcji kapanek trojaskich, dlaczego ich przyjazd przedstawiano jako pokut za uczynek Ajasa, mimo e Atena samowolnie ukaraa go zabijajc gromem, i wreszci#yjaniaoby traktowanie dziewczt jako # sucych. Odyseusz by moe prosi, by pozwolono mu twarzyszy Ajasowi Maemu do cytadeli na tej podstawie, e Zakyntos, eponimiczny protoplasta podlegych mu Zakyntw, znajdowa si na licie staroytnych krlw trojaskich. 5. Z kolei tumaczyoby to, dlaczego Hekabe nie wydaa Odyseusza Trojanom, kiedy znalaz si w mieeie jako szpieg. Ona rwnie przedstawiona jest jako "crka Kisseusa". Czyby i ona pochodzia z Lokrydy w Tracji i braa udzia w spisku majcym na celu wykradzenie Palladium przez Ajasa? Hekabe nie miaa powodu by przychyln Odyseuszowi, a jeli uatwia mu ucieczk, to chyba jedynie po to, by nie zadenuncjowa jej przed Trojanami. Odyseusz niewtpliwie cichcem wylizn si z kanau, a nie, jak si przechwala, "prze bram" po, zabiciu wielu 'IY'ojan". Prawdopodobnie zada starej Hekabe jako swego udziau w upach. Bya pxzecie wanym wiadkiem historii z Palladium i chcia zamkn jej usta. Wydaje si jednak, e przed mierci opowiedziaa wszystko. 6. Jedn z gwnych priyczyn wojny trojanskiej (zob. I 58r i 160b) byo uprowadzenie przez # Telamona siostry Priama, Hezjone, matki Wielkiego Ajasa, a zatem rodaczki Maego Ajasa. ;## Wskazywaoby to na istnienie przewlekego sporu midzy Priamem i Lokryjczykami z Grecji. # Patroklos, ktrv zada tak cikie straty 'Itojanom, rwnie by Lokryjczykiem i przedstawiony jest jako brat Abderosa. ; Itni Astyanaksa ("krl miasta") oraz uroczysta debata nad jego egzekucj wiadcz, e obraz, # na ktrym oparta jest opowie, przedstawia rytualn ofiar dziecka przy kadzeniu kamienia

168.6-169.b

595

wgielnego pod nowe miasto - zwyczaj ten istnia we wschodniej czci wiata rdziemnomorskiego od staroytnoci (1 Ksiga Krlewska, XVf.34). 7. Sojusznicy. Agamemnona niedugo cieszyli si owocami zwycistwa nad Troj. Midz## rokiem 1100 i 1050 przed Chr. najazdy Dorw doprowadziy do upadku kultury doryckiej na Peloponezie i zaczy si "wieki ciemne". Mino jedno lub dwa stulecia, zanim Jonowie, ktrych

Dorowie zmusili do wyemigrowania do Azji Mniejszej, zapocztkowali renesans kulturalny, oparty przede wszystkim na Homerze. 8. Wdrwki Eneasza nale do mitologii r#ymskiej, a nie greckiej, i dlatego je pominem.

169 POWROTY a. - Ruszamy natychmiast - powiedzia Menelaos - dopki sprzyjaj nam wiatry. - Nie - odpowiedzia Agamemnon - wpierw zoymy ofiary Atenie. - My, Grecy - owiadczy na to Menelaos - nie zawdziczamy niczego Atenie. Zbyt dugo bronia twierdzy trojaskiej. Bracia rozstali si pc,kceni i ju nigdy wicej si nie zobaczyli. Agamemnon, Diomedes i Nestor pomylnie dopynli do swych domw, natomiast prawie wszystkie okrty Menelaosa zaskoczy sztorm zesany przez Aten. Uratowao si jedynie pi statkw, ktre wiatr zanis na Kret. Stamtd Menelaos przeprawi si morzem do Egiptu i osiem lat spdzi na wodach poudniowych odwiedzajc Cypr, Fenicj, Etiopi i Libi. Ksita tych krajw przyjmowali go gocinnie i obdarowali wieloma kosztownymi prezentami. W kocu dotar na Faros, gdzie nimfa Ejdotea mu poradzia, by schwyta jej wieszczego ojca, boka morskiego Proteusza, poniewa on tylko moe im powiedzie, jak przeama czary i sprowadzi poudniow bryz. Menelaos i trzej jego towarzysze posuszni jej radzie wcignli na siebie mierdzce skry fok i p.ooyli si na brzegu. W poudnie zjawiy si setki fok tado Proteusza. Przyby rwnie sam Proteusz i uoy si do snu midzy ierztami. Wtedy to Menelaos i jego ludzie schwytali go i chocia kolejno przemienia si w lwa, wa, panter, dzika, wod biec i liciaste drzewo, trzymali go, nie puszczajc, a wreszcie zmusili do przepowiedzenia przyszoci. Oznajmi wwczas, e Agamemnon zosta zamordowany i e Menelaos musi raz jeszcze uda si do Egiptu i przebaga bogw hekatombami. Tak te uzyni i ledwie wznis cenotaf Agamemnonowi na brzegu rzeki Egipt, zerway si sprzyjajce wiatry. Przyby do Sparty wraz # Helen w dniu, #v ktrym Orestes pomci morderstwo popenione na Agamemnonie.' b. Przy brzegu Eubei rozbio si wiele ol#rtw - co prawda nie znajdowali si na nich adni wybitniejsi wodzowie - poniewa Nauplios rozpali ogniska

596

169.b -169.e

na grze Kafareus, zastawiajc mierteln puapk na swych wrogw, ktrzy sdzili, e zmierzaj do bezpiecznego schronienia w Zatoce Pegazajskiej. eus dowiedzia si o jego zbrodni i w wiele lat pniej Nauplios zgin rwnie, zwabiony faszywym sygnaem.2

c. Amfilochos, Kalchas, Podalejrios i kilku innych podrowao ldem do KolofQnu, gdzie Kalchas zmar, jak to byo przepowiedziane, napotkawszy wieszczka mdrzejszego od siebie. By nim nie kto inny jak wanie Mopsos, syn Apollina i crki Tejrezjasza, Manto. W Kolofonie roso dzikie drzewo figowe obsypane owocami. Kalchas, pragnc upokorzy Mopsosa, zada mu nastpuj ce pytanie : - Czy moesz mi powiedzie, drogi kolego, ile dokadnie fig przyniesie to drzewo? Mopsos przymkn oczy, jak czowiek, ktry bardziej ufa wzrokowi wewntrznemu ni trywialnym rachunkom, i odpowiedzia: - Oczywicie. Najpiex'w dziesi tysicy fig, potem eginecki korzec, cile odwaony, i jeszcze pozostanie jedna figa. Kalchas wymia t jedn fig, ale kiedy potrznito drzewem, okazao si, e intuicja nie zawioda Mopsosa. - Porzumy wic tysice na rzecz mniejszych liczb, drogi kolego - odezwa si z kolei Mopsos, umiechajc si nieprzyjemnie. - Ile, twoim zdaniem, prosit znajduje si w brzuchu tej oto maciory, a take ile kadej pci prosit wyda na wiat i kiedy? - Osiem prosiakw, samych samcw, za dziewi dni - odpowiedzia Kalchas bez zastanowienia, spodziewajc si, e wyjedzie, zanim jego odpowied zostanie sprawdzona. - Innego jestem zdania - odrzek na to Mopsos, znowu przymykajc oczy.Wydaje mi si, e s tylko trzy prosita, w tym tylko jeden wieprzek, a urodz si jutro w poudnie, ani o minut wczeniej, ani pniej. Mopsos znowu mia racj, Kalchas za umar ze zmartwienia. Jego towarzysze pochowali go w Notionie.3 d. Bojaliwy Podalejrios miast zapyta swych wieszczych przyjaci, gdzie si osiedli, wola zwrci si do Pytu delfickiej, ta za rozdraniona powiedziaa, by ruszy tam, gdzie nic mu si nie stanie, nawet jeli nieba si zapadn. Po dugich rozmylaniach wybra otoczon grami miejscowo w Karii zwan Syrnos. Mia nadziej, e szczyty tych gr utrzymaj niebieski firmament, jeli kiedykolwiek zeliznie si z ramion Atlasa. Italijczycy wybudowali Podalejriosowi kaplic herosa na grze Drio w Daunii. Na zczycie tej gry duch Kalchasa prowadzi obecnie wyroczni wrc ze snw.4 e. Mopsos i Amfilochos posprzeczali si o wadz. Wsplnie zaoyli miasto Mallos w Cylicji, a kiedy Amfilochos powrci do swego miasta, 'Argos Amfilochijskiego, Mopsos sam pozosta na tronie. Po dwunastu miesicach A#i:ochos, niezadowolony z sytuacji w Argos, wrci do Mallos spodziewa-

169.E-169.#1 jc si, e otrzyma z powrotem dawne stanowisko, ale Mo sos szorstko kaz mu si wynosi. Zakopotani Mallijczycy zaproponowali, by spr rozstrzygn pojedynkiem. Tak te si stao, a przeiwnicy pozabijali si wzajemnie. Stosy pogrzebowe wzniesiono w taki sposb, by Mopsos i Amfilochos nie mogli podczas kremacji obrzuca si niegodnymi wyzwiskami, ale ich duchy tak si serdecznie zaprzyjaniy, e zaoyy wspln wyroczni. Jako rdo prawdy cieszy si ona obecnie lepsz nawet saw ni wyrocznia Apollina w Delfach. Wszystkie pytania zapisuje si na tabliczkach woskowych, a odpowiedzi udzielane s we nie za niezwykle isk cen dwch mie-

# i "

' , # ' ' # ..

dziakw.5 f. Neoptolemos popyn do domu natychmiast po zoeniu ofiar bogom i duchowi ojca. Suchajc wieszczych rad swego przyjaciela Helenosa i kierujc swj akrt ku Molosji, unikn wielkiej burzy, ktra przyapaa Menelaosa i Idomeneusa. Po zabiciu krla Fojniksa i wydaniu swej matki za Helenosa, ktry zosta krlem Molossyjczykw i zaoy now stoli, Neoptolemos dotar w kocu do Jolkos.6 Tu odziedziczy tron po swym dziadku Peleusie, ktrego zesali na wygnanie synowie Akastosa.' Za rad Helenosa nie zatrzyma si jednak w Jolkos, lecz spali swe okrty i ruszy w gb kraju, ku jezioru Pambrotis w Epirze, w pobliu wyroczni Dodony, gdzie powitao go grono dalekich krewnych. Biwakowali pod kocami rozpitymi na wczniach wetknitych w ziemi. Neoptolemos wspomnia sowa Helenosa: "Kiedy natrafisz na dom z fundamentami z elaza, drewnianymi cianami i wenianym dachem, zatrzymaj si tam, z ofiary bogom i wybuduj miasto! " Tu Andromacha urodzia mu kolejnych dwch synw, a mianowicie Pielosa i Pergamosa g. oczy niesawnie. Wybra si do Delf, dajc zadouczynienia #a mier swego ojca Achillesa, ktrego mia podobno zabi Apollo przebrany za Parysa w swej wityni w Troi. Kiedy Pytia chodno odmwia, spldrowa i spali wityni. Nastpnie ruszy do Sparty, gdzie oznajmi, e Menelaos zarczy go z Hermion przed wojn trojask, ale jej dziadek, Tyndareus, odda j Orestesowi, synowi Agamemnona. Poniewa Orestesa cigaj obecnie Erynie i spoczywa na nim kltwa boska - dowodzi - bdzie rzecz suszn, jeli Hermiona zostanie jego on. Mimo protestw Orestesa Spartanie spenili yczenie Neoptolemosa. lub odby si w Sparcie. Kiedy jednak si okazao, e Hermiona jest bezpodna, Neoptolemos wrci do Delf i wstpiwszy do czarnego od dymu sanktuar#um, ktre Apollo postanowi odbudowa, zapyta, jaka jest tego przyczyna. h. Nakazano mu zoy ofiary przeprosinowe bogom, a kiedy je skada, spotka przy otarzu Orestesa. Zginby na miejscu, gdyby Apollo nie powstrzyma Orestesa wiedzc, i Neoptolemosowi pisana jest inna mier jeszcze tego samego dnia. Ot miso ofiar skadanych bogu w Delfach zawsze przypadao subie witynnej, ale Neoptolemos nie wiedzc o tym i nie

598

169.h-169.k

mogc cierpie, by tuste pocie wow, ktre zarn, wynoszono na jego oczach, prbowa temu przeszkodzi si. - Skoczmy z tym awanturniczym synem Achillesa! - zawoaa Pytia, 4 a wtedy niejaki Machajreus z Fokidy zabi Neoptolemosa noem ofiarnym. - Pochowajcie go pod progiem naszej nowej wityni -polecia Pytia. -By _ synnym wojownikiem i duch jego bdzie nas strzeg przed wszelkimi napaciami. A jeli naprawd odpokutuje za obraz Apollina, niechaj przewodzi procesjom i ofiarom ku czci podobnych mu herosw. Niektrzy jednak utrzymuj, e zabjstwo to uknu Orestes.s i. Ateczyk Demofont w drodze do domu wyldowa w Tracji, gdzie ' zakochaa si w nim Fyllis, ksiniczka bisaltyjska. Polubi j i zosta krlem. Kiedy Tracja mu si znudzia, postanowi ruszy z powrotem w drog, a Fyllis

nic nie moga na to poradzi. =# - Musz odwiedzi Ateny i zobaczy si z moj matk, ktrej nie widziaem ju lat jedenacie - powiedzia Demofont. - Trzeba mi byo o tym powiedzie, zanim zasiade na tronie - odpowieI dziaa Fyllis tonc we zach. - Prawo zabrania ci wydala si ha duej ni * kilka miesicy. Demofont przysig na wszystkich bogw olimpijskich, e wrci przed ! #lu# upywem roku, ale F#llis wiedziaa, e m jej kamie. Odprowadzia go do , portu zwanego Enneodos i tar#t wrczya skrzynk. lu - Jest w niej talizmam - powiedziaa. - Otwrz j tylko wtedy, jeli tNs stanowczo i nieodwoalnie zrezygnujesz z powrotu do mnie. ;o j. Demofont wcale nie wybiera si do Aten. Poeglowa na poudniowy wschd, ku Cyprowi, osiedli si tam, a kiedy rok min, Fyllis przekla go uda## w imieniu matki Rei i si otrua. W tej samej godzinie ciekawo zmoga Demofonta, otworzy skrzynk i na widok zawartoci zwariowa. Nie wiado= z mo, co tam byo. Ruszy galopem tukc konia po bie paaszem, a zwierz pom potkno si i pado. Miecz wylecia mu z doni, wbi si w ziemi ostrzem ' w# w gr i przeszy go na wylot, kiedy Demofont zwali si przelatujc przez eb nad konia. Istnieje rwnie opowie o innej trackiej ksiniczce imieniem F#llis, . w#l ktra zakochaa si w Akamasie, bracie Demofonta, a kiedy burza opnia do jego powrt z Troi, umara z tsknoty i zamieniona zostaa w drzewo migdaowe. Czsto mylono obie te ksiniczki.9 jed k. Diomedes, podobnie jak Agamemnon i inni, odczu skutki zacitej wrogoci Afrodyty. Najpierw rozbi si u brzegw Licji i krl Likos zoyby . na. go w ofierze Aresowi, gdyby kiniczka Kalliroe nie pomoga mu w ucieczce. ib# Nastpnie, dotarszy do Argos, dowiedzia si, e Nauplios namwi jego on mi Ajgialej, by zdradzia go z Kometesem lub, jak twierdz inni, z Hippolitosem. Uda si wic do Koryntu, gdzie z kolei usysza, e jego dziadek Ojneus

169.k-169.o

5gg

potrzebuje pomocy przeciw jakim buntownikom. Popyn wic do Etolii i przywrci mu tron. Niektrzy jednak utrzymuj, e Diomedes zosta zmuszony do opuzczenia Argos na dugo przed wojn trojask, po powrocie ze zwyciskiej wyprawy Epigonw na Teby, i e potem Agamemnon pomg mu odzyska krlestwo.lo Reszt ycia spdzi w Daunii Italskiej, oeni si z Euippe, crk krla Daunosa, i wybudowa wiele synnych miast, midzy innymi Brundizjum. By moe z tego wanie powodu zazdrosny Daunos go zamordowa, gdy ju by starcem, i pochowa na jednej z wysp noszcych obecnie nazw Diomedyjskich. Wedug innej relacji znik on nagle na skutek boskich czarw, a jego towarzysze zostali zamienieni w agodne i cnotliwe ptaki, ktre dotd gnied si na tych wyspach. Zot zbroj Diomedesa przechowali kapani Ateny w Lucerii w Apulii, on sam za jest czczony jako bg w Wenecji i w caej poudniowej Italii.ll 1. Nauplios nakoni rwnie do wiaroomstwa Med, on Idomeneusa. Zostaa kochank niejakiego Leukosa, ale wkrtce wypdzi j wraz z crk Idomeneusa, Klejzityr, z paacu i obie zamordowa w wityni, do ktrej si skryy. Wtedy Leukos oderwa dziesi miast od ich prawowitego krla i uzurpowa tron. Idomeneus, ktrego w drodze na Kret schwytaa burza, lubowa, e zoy w ofierze Posejdonowi pierwsz napotkan osob. Tak si zoyo, e by ni jego syn czy te, jak twierdz inni, crka. Ju mia dopeni lubu, gdy zaraza nawiedzia kraj i przerwaa ofiary. Leukos mia teraz wszelkie powody, by skaza na wygnanie Idomeneusa, ktry wyemigrowa do okrgu salletyskiego w Kalabru i tam ju pozosta do mierci.lz m. Niewielu Grekw wrcio do swych domw, tych za, ktrym si to udao, czekay tylko kopoty. Filoktetes zosta wypdzony przez buntownikw ze swego miasta Melibei w Tesalii i uciek do poudniowej Italii, gdzie zaoy Peteli i Krimiss w pobliu Krotony, a kilku swoich ludzi wysa, by pomogli Ajgestesowi umocni sycylijsk Ajgest. Swj synny uk zoy w wityni Apollina Oszalaego w Krimissie, a po mierci zosta pochowany nad rzek Sybaris.l3 n. Przeciwne wiatry zmusi# Guneusa do wyldowania nad rzek Kynips w Libii i tu si te osiedli. Fejdippos ze swymi Koejczykami uda si najpierw do Andros, a stamtd na Cypr, gdzie osiedli si rwnie Agapenor. Menesteus nie wrci na tron ateski, lecz przyj nie obsadzony tron w Melos; niektrzy jednak sdz, e zgin pod Troj. Towarzysze Elfenora rozbili si u brzegw Epiru i zdobyli Apolloni. Ludzie Protesilaosa znaleli si#w pobliu Pellene na Chersonezie Trackim, Rodyjczycy za Tlepolemosa na jednej z wysp iberyjskich, s#d cz ich.popyna do Italii, gdzie w wojnie z barbarzyskimi Lukaczykamil4 pomocy udzieli im Filoktetes. Wdrwki Odyseusza s treci homeryckiej opowieci trwajcej dwadziecia cztery noce. o. Jedynie Nestor, zawsze sprawiedliwy, roztropny, hojny, uprzejmy i szanujcy bogw, wrci bezpieczny i cay d#P#l#--gdzie szczliwie doy pnej staroci, nie nkany wojnami, otoczony mnymi i rozwanymi synami. Tak bowiem postanowi wszechmocny Zeus.15 1. Apollodoros, Epitome, VI.1; Homer, Odyseja, II1.130 i nast.; IV.77-592; Hagias cyt. przez Proklosa (Greek Epic Fragments, s. 53, wyd. Kinkel). 2. Apollodoros, II.1.5, i Epitome, VI.11; Eurypides, Helena, 766 i nast.;1126 i nast.; Hyginus, Fabulae,116; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, XI.260.

3. Apollodoros, Epitome, VI.2-4; Strabon, XIV.1.27, cyt. Hezjoda, Sofoklesa i Ferekydesa; Tzetzes, O Likofronie, 427 i 980. 4. Apollodoros, Epitome, VI.18 ; Pauzaniasz, III.26.7 ; Stefan z Bizancjum pod hasem "Syrna"; Strabon, V1.3.9; Tzetzes, O Likofronie,1047. 5. Apollodoros,111.7.7, i Epitome, V1.19; Tzetzes, O Likofronie, 440-442; Strabon, XIV.5.16 Pauzaniasz,1.34.3; Lukian, Aleksander, 19; Plutarch, Dlaczego milcz wyrocznie, 45; Cycero, De divinatione, I.40.88; Dion Kasjusz, LXXl1.7. 6. Apollodoros, Epitome, VI.12 i 13; Hagias, loc. cit.; S#rwlusz o EneidzieWergiliusza, II.166; scholia do Odysei Homera, II1.188. ' 7. Diktys Kreteczyk, V1.7-9. 8. Homer, Odyseja, IV.1-9; Apollodoros, Epitome, V1.13-14; Eiuypides, Andromacha, 891-1085, i Orestes,1649 oraz scholia; Hyginus, Fabulae,123; Eustatios o Odysei Homera, IV.3; scholiasta o Andromasze Eurypidesa, 32 i 51; Owidiusz, Heroidy, V111.31 i nast.; Fragmenty Sofoklesa, I1.441 i nast. ; wyd. Pearson; Pauzaniasz, X.7.1 i X.24.4-5; Pindar, Ody nemejskie, VI1.50-70 oraz scholia; Wergiliusz, Eneida, 111.330; Strabon, IX.3.9. 9. Apollodoros, Epitome, V.16; Tzetzes, O Likofronie, 495; Lukian, O taricu, 40; Hyginus, Fabulae, 59; Serwiusz o Sielankach Wergiliusza, V.10. 10. Plutarch, ywoty, 23; Diktys Kreteczyk, VI.2; Tzetzes, O Likofronie, 609; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, V111.9; Hyginus, Fabulae, 175; Apollodoros,1.8.6; Pauzaniasz, I1.25.2. 11. Pauzaniasz, I.11; Serwiusz o EneidzieWergiliusza, VIII.9 i X1.246; Tzetzes, OLikofronie, 602 i 612; Strabon, VI.3.8-9; scholia do d nemejskich Pindara, X.12; Skylaks, s. 6. 12. Apollodoros, Epitome, VI.10; Tzetzes, O Likofronie, 384-386; Serwiusz o Eneidzie Wergiliusza, II1.121 i XI.264; Pierwszy mitograf watykaski,195; Drugi mitograf watykaski, 210; Wergiliusz, Eneida,121 i nast.; 400 i nast. 13. Tzetzes, O Likofronie, 911, cyt. EpitomeApollodorosa; Homer, Iliada,II.717inast.; Strabon, V1.1.3; Arystoteles, Mirabilia,107. 14. Tzetzes, O Likofronie, 911; Pauzaniasz, I.17.6. 15. Homer, Odyseja, IV.209; Pauzaniasz, IV.3.4; Hyginus, Fabulae,10.

1. Mitografowie ka Afrodycie walczy przeciw Grekom, poniewa jako bogini mioci pomagaa Parysowi uprowadzi Helen. Ale bya ona rwnie bogini morsk, ktr Trojanie wzywali, by zniszczya konfederacj handlow znajdujc si pod ochron Posejdona - a burze wywoywane rzekomo przez Aten lub Posejdona, by uniemoliwi zwycizcom bezpieczny powrt, pocztkowo jej zapewne przypisywano. Ten wanie element mciwoci upowanil wiele miast w Italii, Libii, na Cyprze i w innych krajach do twierdzenia, e zaoone zostay#przez herosw, ktrzy rozbili si w drodze powrotnej spod Troi, a nie przez uciekinierw wycofujcych si przed najazdem Dorw na Grecj.

169.3-169.7

601

2. Grzebanie ciaa modego wojownika pod progiem wityni byo zwyczajem powszechnie stosowanym, skoro za Neoptolemos spali star wityni w Delfach, Pytia oczywicie jego wybraa, jako ofiar, kiedy na ruinach dawnej wityni p stawiono now. Poprzednimi opiekunami progu byli Agamedes i Trofonios (zob. 84b).

3. Rea, ktra powicia tajemnicz zawarto skrzynki Demofonta, zwana bya rwnie Pandor, wobec czego mit moe stanowi wczeniejsz wersj opowi#ci o Pandorze, nie Epimeteusza, ktra otworzya skrzynk zawierajc ze moce (zob. 39j). Byo to raczej ostrzeenie dla mczyzn pragncych podpatrze misteria kobiece, a nie przeciwnie. "Mopsos" to tytu krlewski uywany w Cylicji w VIII w. przed Chr. 4. Ptaki, w ktre zamieniono towarzyszy Diomedesa, nazywane s "cnotliwymi", widocznie dla przeciwstawienia ich okrutnym ptasim ssiadom - syrenom (zob.154d i 3;170. 7). 5. Podobny lub, jak Idomeneus, zoy Majandros ("szukajcy czowieka"), kiedy obieca zoy krlowej nieba w ofierze pierwsz osob, od ktrej przyjmie gratulacje w zwizku ze szturmem Pessynusu. Osob t okaza si jego syn Archelaos ("wadca ludu"). Majandros go zabi, po czym z alu skoczy do rzeki (Plutarch, O rzekach, IX.1). Bardziej znan wersj mitu jest opowie w biblijnej Ksidze Sdziw (X1.30 i nast.) o tym, jak Jefte za odniesione zwycistwo obieca Jehowie sw crk w ofierze. Warianty te wiadcz, i Idomeneus obieca mczyzn w ofierze Afrodycie, a nie Posejdonowi; podobnie jak Majandros obieca ofiar krlowej nieba, Jefte za niewtpliwie Anacie, domagajcej si rodzaju caopale na swych witych grach judejskich. Wyglda zaiste na to, e zoenie w ofierze ksicia krwi krlewskiej na dowd wdzicznoci za zwycisk kampani byo niegdy powszechnie stosowane - krl Saul ofiarowaby Jonatana, gdyby lud nie zaprotestowa - przerwanie za ofiary Idomeneusa, podobnie jak ofiary Abrahama na grze Moria lub Atamasa na grze Lafyslion (zob. 70d), byo ostrzeeniem e tego rodzaju obyczaj przesta podoba si niebiosom. Zastpienie ksicia ksiniczk, jak w opowieci o Jefte fub w relacji pierwszego mitografa watykaskiego o lubie Idomeneusa, oznacza reakcj antymatriarchaln cechujc sag bohatersk. 6. Wdrwki Menelaosa po wschodniej czci Morza rdziemnego odnosz si do achajskich wypraw pirackich i prb kolonizacji. Wedug Ksantosa, dawnego historyka lidyjskiego, fenickie miasto Aszkalon zaoone zostao przez Askalosa ("nieorany"), brata Pelopsa, a wic przodka, z bocznej linii, Menelaosa. Kiedy Jozue w XIII w. przed Chr. podbi Kanaan, mieszkacy Gibeon (Agabon w jednym z tekstw Septuaginty, co oznacza Astu Achaivon, "miasto Achajw") przybyli do Jozuego jako bagalnicy w greckim stylu, tumaczc, e nie s Kanaanitami, lecz Hiwitami, to znaczy Achajami przybyymi zza morza. Jozue uzna ich prawa jako leniczych witych gajw i stranikw witej wody (Ksiga Jozuego, IX). Z wiersza 9 wynikaoby, e przypomnieli Jozuemu o staroytnej lidze morskiej Keftiu, ktrej przewodniczy Minos i Knossos i do ktrej niegdy naleeli Achajowie i lud Abrahama. Abraham, ktry przyby do Delty z krlami hyksoskimi, wyda sw siostr Sar za "Faraona", co oznaczao knossyjskiego wadc Faros, bdcego podwczas gwnym miastem skadowym konfederacji. Za czasw jednak Menelaosa Knossos leao w gruzach, konfederaci zostali piratami, ktrych pokonali Egipcjanie pod Piari (1229 przed Chr.). "Chwytaem ich jak dzikie ptactwo, wleczeni byli, osaczani, obalani na brzegu, okrty ich i towary pogryy si w morze." Faros przestao by najwikszym portem staroytnego wiata i zamienio si w lgowisko fok. Podwodna katastrofa pochona przystanie (zob. 39. 2), na pocztku za czasw klasycznych handel zagraniczny przechodzi przez milezyjski port przeadunkowy Naukratis (zob. 25.6). 7. Walka Menelaosa z Proteuszem jest znieksztacon wersj znanego powszechnie mitu: bogini-foka Tetyda przybraa msk posta Proteusza, Menelaos za zamiast zaczeka, a skra foki opadnie, i wtedy dopiero stoczy walk miosn z bogini, jak to zrobi Peleus (zob. 81.1-3), uywa skry foki jako przebrania, wzywa trzech mczyzn do pomocy i od jeca domaga si jedynie wieszczej odpowiedzi. Proteusz przemienia si pospiesznie - tak zachowaa si Tetyda przy Peleusie i Dionizos Zagreus, zwizany z Faros fzob. 27. 7), kiedy zagraali mu tytani. Lista

602

169.7-170.b

jego przemian podana przez Homera jest niejasna; dwie lub trzy sekwencje pr roku zostay zredukowane do jednej. Lew i dzik s zrozumiaymi emblematami roku zoonego z dwch pr (zob. 69.1), tak samo byk lew i w wodny - dla oznaczenia trzech pr roku (zob. 27.4 i 123.1). Pantera powicona jest Dionizosowi (zob. 27.4), a "liciaste drzewo", majce swj odpowiednik w opowieci o Periklimenosie, odnosi si zapewne do witych drzew miesicy (zob. 53.3 i 139.1). Przemiany Proteusza s zabawnymi opowiastkami zupenie nie powizanymi wieszczym kontekstem, chyba e w istocie chodzio o to, i po omiu latach panowania i doFocznym zabijaniu interrexa na mod kretesk Menelaos zosta wieszczym herosem osiedla zaoonego nad rzek Egiptem (zob. 112.3). Iberyjska wyspa Tlepolemosa jest by moe Majork, gdzie dotd jeszcze wystpuj wpywy rodyjskie. 170 WDRWKI ODYSEUSZA a. Rozwijajc agle pod Troj Odyseusz wiedzia, e czeka go dziesicioletnia wdrwka, zanim dotrze do Itaki. Najpierw przybi do Ismarou Kikonijskiego i wzi go szturmem. Zupi miasto oszczdzajc jedynie Marona, kapana Apollina, ktry w dowd wdzicznoci podarowa mu kilka dzbanw sodkiego wina. Mieszkajcy w gbi wyspy Kikonowie dostrzegli sup dymu vwzbijajcy si nad miastem, napadli na Grekw popijajcych na brzegu morza i rozpdzili ich na wszystkie strony. Gdy po pewnym czasie udao si Odyseuszowi zebra swych ludzi i mimo poniesionych cikich strat zaadowa ich na okrty, natychmiast dopad ich pnocno-wschodni sztorm i popdzi po Morzu Egejskim ku Kyterze.1 Czwartego dnia, korzystajc z chwilowej ciszy, prbowa okry przyldek Male, ale ponownie zerwaa si wichura, i to jeszcze gwatowniej sza od pierwszej. Po dziewiciu dniach niebezpiecznego eglowania ukaza si wreszcie na horyzoncie Przyldek Libijski zamieszkany przez Lotofagw - "ludzi jedzcych lotos". Lotos to owoc bez pestki, koloru szafranu i wielkoci fasoli. Ronie w gronach, smak ma sodki i stanowi zdrowe poywienie, ma jednak t waciwo, e kto go skosztuje, zapomina o swej ojczynie. Niektrzy podrnicy twierdz, e owoc lotosu przypomina jabko i e warzy si z niego gsty jabecznik. Odyseusz zatrzyma si przy brzegu, by nabra wody, i posa na wysp patrol zoony z trzech ludzi. Skosztowali oni zaofiarowanych im przez tubylcw owocw i zapomnieli o celu swej wyprawy. Po pewnym czasie Odyseusz na czele ratowniczego oddziau ruszy na poszukiwanie, a kiedy poczstowano go owocami lotosu, odmwi. Si sprowadzi dezerterw z powrotem na okrty, zaku ich w kajdany i nie zwlekajc ani chwili popyn dalej.2 b. Dotarli na yzn i zalesion wysp zamieszkan jedynie przez niezliczon ilo dzikich kz. Kilka zwierzt zabili na miso. Tutaj Odyseusz zakotwiczy ca flot poza jednym okrtem, ktry posa na rozpozanie przeciwlegego brzegu. Okazao si, e jest to kraina okrutnych i barbarzyskich cyklopw, zwanych tak, poniewa mieli tylko jedno oko, due i okrge,

170.b -170.d

603

umieszczone na rodku czoa. Zapomnieli sztuki kowalskiej znanej ich przodkom, ktrzy pracowali dla Zeusa, i byli obecnie pasterzami yjcymi bez praw, zebra, okrtw, zynkw i znajomoci uprawy roli. Wiedli ponury ywot, mieszkali samotnie, daleko jeden od drugiego, w pieczarach wykutych . w skalistych zboczach grskich. Napotkawszy jedno takie wysokie, zaronite laurem, wejie do pieczary za podwrcem otoczonym kamienn#m murem, Odyseusz i jego towarzysze weszli do rodka, nie wiedzc, e znaleli si w zagrodzie cyklopa Polifema, olbrzymiego syna Posejdona i nimfy Toosy, chtnie ywicego si misem ludzkim. Grecy si rozgocili i rozpalili ognisko, nastpnie zarnli i upiekli kilka jagnit, ktre znaleli w ogrodzeniu, poczstowali si serem z koszykw zawieszonych na cianach i wesoo ucztowali. Pod wieczr zjawi si Polifem. Zapdzi sw trzod do pieczary i zamkn wejcie tak wielkim gazem, e dwadziecia wolich zaprzgw nie ruszyoby go_z miejsca. Nie zauwaywszy swoich goci, zasiad do dojenia owiec i kz. Gdy unis wreszcie oko znad wiadra z mlekiem, zobaczy Odyseusza i jego towarzyszy siedzcych wok ogniska. Szorstko zapyta ich, co robi w jego pieczarze. Odyseusz odpowiedzia: - Szlachety potworze! Jestemy Grekami, ktrzy wracaj do domu po zupieniu Troi. Prosz ci, nie zapomnij o swych obowizkach wobec bogw i przyjmij nas gocinnie. Zamiast odpowiedzi Polifem parskn, chwyci dwch eglarzy za nogi, rozbi ich gowy o podog i poar na surowo ryczc nad komi jak kuguar. c. Odyseusz nie zwlekaby z krwaw zemst, ale musia czeka do nastpnego ranka, poniewa tylko Polifem mia dosy siy, by odsun kamie tarasujcy wejcie. Spdzi wic ca noc podpierajc gow rkami i przygotow.ujc w mylach ucieczk, a przez cay czas Polifem chrapa straszliwie. Na ni#danie potwr zabi jeszcze dwch eglarzy, a potem bez sowa pogna swe trzody z pieczary zamykajc ponownie wejcie tym samym gazem. Odyseusz chwyci pal z drzewa oliwki, zaostrzy, jeden koniec osmali w ogniu, po czym ukry go pod kup gnoju. Kiedy wieczorem Polifem wrci i znowu poar dwch ludzi, Odyseusz grzecznie poda mu mis z drzewa bluszczu wypenion mocnym winem podarowanym mu przez Marona w Ismarosie Kikonijskim. Na szzcie zabra ze sob z okrtu peny bukak tego wina. Polifem wyopa wino, zawoa o wicej, a nigdy w yciu nie pi napoju mocniejszego od malanki, i wtedy askawie zapyta Odyseusza o imi. - Nazywam si Oudeis - odpowiedzia Odyseusz - tak przynajmniej wszyscy nazywaj mnie zdrobniale. Ot "Oudeis" znaczy "nikt". - Ciebie zjem na kocu, przyjacielu Oudeis - obieca Polifem. d. Gdy tylko pijany cyklop usn gbokim pijackim snem, wino bowiem nie byo zmieszane z wod, Odyseusz i jego ludzie rozgrzali pal w gowniach ogniska, wbili Polifemowi do oka i przekrcili. Odyseusz napiera jak czo-

604 170.d-170.g wiek wierccy dziur w budulcu okrtowym. Oko zasyczao, Polifem krzykn przeraliwie budzc wszystkich ssiadw, ktrzy przybiegli z bliska i daleka, by si dowiedzie, co si stao.

- Jestem olepiony i cierpi straszliwie! Wszystkiemu w#.nien jest Oudeisrycza. - Nieszczsny! - odpowiedzieli. - Jeli, jak mwisz, nikt nie jest winien, to widocznie masz gorczk. Mdl si do naszego ojca Posejdona, by ci wyleczy, i przesta haasowa! Odeszli narzekajc, a Polifem po omacku szuka drogi do wejcia do pieczary, odsun gaz i macajc rkami czeka, a pozostali przy yciu Grecy bd prbowa ucieczki. Odyseusz jednak wzi witki i przywiza kadego ze swych towarzyszy do podbrzusza barana. Sobie wybra potnego tryka, przywdc stada, i zamierza go uy jako osony, trzymajc si runa rkami i nogami. e. O wicie Polifem wyprowadzi sw trzod na pastwisko, agodnie gaszczc zwierzta po grzbietach, by si przekona, czy nikt na nich nie siedzi. Zatrzyma si na chwil przy tryku i zapyta zasmucony: - Dlaczego, mj drogi baranie, nie jeste dzi, jak zwykle, na #rzedzie? Czyby litowa si nade mn, nieszczsnym? - po czym i jego przepuci. f. Tak otn- udao si Odyseuszowi uwolni swych towarzyszy i zapdzi stado baranw do okrtw. Szybko odbili od brzegu, a gdy ludzie popiesznie chwycili za wiosa, Odyseusz nie mg si powstrzyma, by nie rzuci na poegnanie kilku ironicznych sw. Polifem w odpowiedzi cisn duym gazem, ktry spad do morza na p drogi przed okrtem. Fala omal nie zniosa statku z powrotem na brzeg. Odyseusz rozemia si i zawoa: - Jeli zapytaj, kto ci olepi, powiedz, e by to Odyseusz z Itaki, a nie Oudeis ! R#wcieczony Polifem gono baga Posejdona: - Spraw, ojcze, by powrt mego wroga, Odyseusza, jeli w ogle pisane mu wrci, zosta opniony, Niech wrci w strasznych tarapatach, na cudzym okrcie, bez swych towarzyszy. Niechaj czekaj go na progu wielkie kopoty! Cisn jeszcze jeden gaz, ktry tym razem spad o p dugoci za okrtem. Fala zaniosa statek do brzegw wyspy, gdzie czekali ju pozostali towarzysze Odyseusza, zaniepokojeni jego dug nieobecnoci. Posejdon wysucha Polifema i obieca, e go pomci.3 g. Odyseusz popyn na pnoc i dotar do wyspy Eola, Stranika Wiatrw, ktry podejmowa go wystawnie przez cay miesic, a ostatniego dnia wrczy mu worek z wiatrami, tumaczc, e jak dugo otwr bdzie zawizany srebrnym drutem, wszystko bdzie w porzdku. Nie uwizi tylko w worze agodnego wiatru zachodniego, ktry mia lekko popycha flot przez Morze Joskie ku Itace. Odyseusz za mg wypuszcza jeden wiatr po drugim, gdy tylko z jakiego powodu zechce zmieni kurs. Wida ju byo dym unoszcy si

170.g-170.j

605

z kominw paacu, kiedy Odyseusz zasn wyczerpany. Na to tylko czekali jego ludzie. Rozwizali wr sdzc, e znajd w nim wino. Wszystkie wiatry natychmiast popdziy do domu, gnajc przed sob okrt, i wkrtce Odyseusz znalaz si onownie na wyspie Eola przepraszajc i tumaczc si gsto prosi o dalsz p p oc, ale mu powiedziano, eby si wynosi i chwyci tym razem za w_iosa; nie otrzyma nawet powiewu wiatru zachodniego.

- Nie mog pomaga czowiekowi, ktremu bogowie s przeciwni - zawo-A # a Eol zatrzaskujc mu drzwi przed nosem.4 h. Po siedmiu dniach podry Odyseusz przyby do krainy Lajstrygonw, w ktrej panowal krl Lamos. Jedni uwaaj, e kraj ten lea w pnocno-zachodniej czci Sycylii, inni s dz e niedaleko Formiw w Italu, gdzie szlachetny rd Lamiw utrzy uje, i krl Lamos by ich protoplast, co o odobne bo nikt przecie nie przyznawaby zrezt wydaje si dosy prawd p , si do przodkw-kanibali bez takich podstaw jak powszechnie przy#ta tradycja.5 W kraju Lajstrygonw tak niewiele czasu upywa midzy noc i orankiem, e pasterze prowadzcy trzody do domu po zachodzie soca p aj tych, ktrzy pdz swe stada na pastwiska o wicie. Kapitanowie floty Odyseusza miao wpynli do przystani w Telepylos, do ktrej prowadzi wskie wejcie otoczone stromymi skaami, i zakotwiczyli okrty w pobliu g cica wiodcego do doliny. Sam Odyseusz, bdc bardziej ostrony, umocowa swj okrt przy skale przed portem, przedtem jednak wysa trzech zwiadowcw na rekonesans. Szli gocicem, a spotkali dziewczyn czerpic wod ze rda. Bya to crka Antyfatesa, jednego z wodzw lajstrygoskich. Zaprowadzia ich do domu swego ojca, gdzie napada ich horda dzikusw. Jednego z przybyszy schwytali i ugotowali, pozostali dwaj uciekli co si w nogach. Dzikusi rlie cigali zwiadowcw; wdrapali si na skay i stamtd obrzucili gradem kamieni okrty, zanim uciekinierzy do nich dotarli. Potem, zeszedszy na brzeg, zmasakrowali i poarli odpoczywajc spokojnie zaog. Odyseusz uratowa si odcinajc mieczem lin swego okrtu i nawoujc swych towarzyszy do wiosowania co si. 1. Jedyny statek, ktry mu pozosta, skierowa Odyseusz tuhd P dugiej podry dotar na Wysp Jutrzenk, Aj j Ajetesa, zowrogiego krla Kolchidy, Kirke, crka Heliosa i Perse. Kirke znaa si wybornie na czarach i nie darzya wiksz sympati ludzi. Przez losowanie rozstrzygnito, kto pozostanie na stray okrtw, a kto uda si na rozpozna#` nie. Eu lochos zebra dwudziestu dwch ludzi i zeszed na brzeg. Napotka na Ajai#wiele dbw i innych drzew i w kocu stan przed paacem Kirke, w budowanym na wielkiej polanie na rodku wyspy. Wok kryy wilki i y y ale zwierzta miast rzuci si na Eurylochosa i jego towarzyszy, asiy si do nich, staway na tylnych apach i zachowyway si jak ludzie. W istocie # byli to ludzie, ktrych Kirke przemienia swymi czarami: . Kirke siedziaa w swej izbie przdc i piewajc, a kiedy oddzia

606

170.j -170.1

Eurylochosa wznis okrzyk powitalny, wysza do nich z umiechem na

ustach i zaprosia na obiad. Wszyscy chtnie przyjli zaproszenie z wyjtkiem Eurylochosa, ktry przeczuwajc jaki podstp, pozosta na zewntrz i niespokojnie podpatrywa wszystko przez okno. Kirke postawia przed godnymi eglarzami mnstwo sera, kaszy jczmiennej, miodu i wina, ale potrawy te byy zatrute i ledwo zabrali si do jedzenia, dotkna ich plecw sw paeczk, przemieniajc w wieprze. Z ponur min otworzya chlew, sypna kilka garci odzi na brudn podog i zamkna nieszczsnych. k. Eurylochos wrci i z paczem donis o wszystkim Odyseuszowi, ktry chwyci za miecz i ruszy na ratunek. Nie mia jednak adnego jasnego planu w gowie. Ku swemu zdumieniu spotka Hermesa. Bg powita go uprzejmie i podarowa mu talizman chronicy przed czarami Kirke: biay pachncy kwiat o czarnym korzeniu, zwany moly. l#lko bogowie potrafi kwiat ten rozpozna i zerwa. Odyseusz z wdzicznoci przyj prezent, a idc dalej, spotka Kirke. Poczstowaa go zatrutym jedzeniem, a kiedy skosztowa, uderzya go paeczk mwic: - Id w lady swych towarzyszy w chlewie. Odyseusz jednak zdy przedtem powcha kwiat moly, wic czary nie poskutkoway. Zerwa si na rwne nogi, wycign miecz, a wtedy Kirke paczc pada na kolana i zawoaa: - Nie zabijaj mnie, a bdzies dzieli ze mn oe i tron na Ajai! Wiedzc dobrze, e wiedmy potrafi osabi i zniszczy swych kochankw, potajemnie wycigajc z nich krew maymi pcherzykami, Odyseusz zmusi Kirke do zoenia uroczystej przysigi, e wicej ju adnych zoliwych i zbrodniczych sztuczek nie bdzie wobec niego stosowaa. Przysiga na wszystkich bogosawionych bogw, po czym przygotowaa mu rozkoszn ciep kpiel i poczstowaa winem w zotych pucharach. Stateczny sucy poda smaczn kolacj, a Kirke przygotowywaa si do spdzenia nocy z Odysem na okrytym purpur ou. Odyseusz jednak nie odpowiada na jej pieszczoty, dajc, by uwolnia nie tylko jego towarzyszy, ale wszystkich eglarzy, ktrych zaczarowaa. Kiedy spenia jego danie, pozosta na Ajai czas duszy, ona za urodzia mu trzech synw: Agriosa, Latinosa i Telegonosa.' 1. Odyseusz pragzi ju ruszy w drog i Kirke zgodzia si na jego wyjazd. Musia jednak przedtem odwiedzi Tartar, by odnale tam Tejrezjasza, ktry mia mu powiedzie, co go czeka na Itace, jeli kiedykolwiek do niej wrci, a take wszystko, co potem nastpi. -.Popy wyprzedzajc Wiatr Pnocy - powiedziaa Kirke - a dotrzesz do rzeki Ocean i gaju Persefony, gdzie rosn czarne topole i wiekowe wierzby. W miejscu, gdzie rzeki Pyriflegeton i Kokytos wpadaj do Acherontu, wykop d i z w ofierze Hadesowi i Persefonie jagni i czarn owc - sama ci ich dostarcz. Niech krew spynie do dou, a ty poczekaj na Tejrezjasza, lecz

170.1-170.p

607

mieczem przepd wszystkie inne duchy, ktre si zbli. Pozwl mu si napi krwi do syta, a potem wysuchaj uwanie tego, co ci powie. m. Odyseusz popdzi swych ludzi na statek, chocia nie bardzo chciao im si odpywa z przyjemnej Ajai do krainy Hadesa. Kirke posaa przychylny wiatr, ktry szybko zanis ich ku rzece Ocean na sam koniec wiata, gdzie spowici w mg Kimmeryjczycy, mieszkajcy w Wiecznym Mroku, w ogle nie

widuj soca. Kiedy dostrzegli Gaj Persefony, Odyseusz przybi do brzegzz i postpi dokadnie tak, jak kazaa mu Kirke. Pierwszy zjawi si duch Elpenora, jednego z czonkw zaogi, ktry przed kilkoma dniami pijany zasn na dachu paacu Kirke, zbudzi si zamroczony i zabi si spadajc. Odyseusz w tak wielkim popiechu opuci Ajaj, e nie zauway nieobecnoci Elpenora, teraz wic obieca mu przyzwoity pogrzeb. - Pomyle tylko, e prdzej zdye tu na piechot ni ja na okrcie!zawoa, ale mimo aosnych prb Elpenora nie da mu ani yku krwi. n. Tum przernych duchw kry nad doem, mczyzn i kobiet wszystkich czasw i rozmaitego wieku, a wrd nich matka Odyseusza, Antikleja, ale nawet jej nie pozwoli tkn krwi, zanim nie napije si Tejrezjasz. W kocu i on si zjawi, z wdzicznoci chepta krew i przestrzega Odyseusza, by dobrze pilnowa swych ludzi, kiedy przybij na Sycyli, i nie pozwoli im ukra trzody tytana soca, Heliosa. W Itace czekaj go powane kopoty i chocia moe si spodziewa, e odpaci ajdakom zjadajcym jego dobytek, wdrwki jego jeszcze si jednak nie skocz. Musi wzi wioso i nie je na ramieniu, a dojdzie do krainy w gbi ldu, gdzie ludzie nigdy nie sol misa i gdzie wioso bd uwaali za szufl do wiania zboa. Jeli wtedy zoy ofiar Posejdonowi, bdzie mg wrci do Itaki i doyje szczliwej staroci, ale w kocu mier przyjdzie do niego z morza. o. Odyseusz podzikowa Tejrezjaszowi, obieca mu krew jeszcze jednego jagnicia po powrocie do Itaki, i wtedy dopiero pozwoli swej matce zaspokoi pragziienie. Od niej usysza dalsze wiadomoci z domu, dyskretnie jednak przeinilczaa spraw zalotnikw synowej. Kiedy poegnaa si z synem, dusze wielu krlowych i ksiniczek nadcigny, by napi si krwi. Odyseusz bardzo by uradowany, e mia okazj spotka tyle tak wybitnych osobistoci, jak Antiope, Jokasta, Chloris, Pero, Leda, Ifimedea, Fedra, Prokris, Ariadna, Majra, Klimene i Eryfile. p. Potem podejmowa grono dawnych towarzyszy: Agamemnon mu radzi, by wyldowa w Itace ukradkiem, Achillesa pocieszy opowieci o bohaterskich wyczynach Neoptolemosa, Wielki Ajas wci jeszcze gniewa si na niego i przeszed obok zachmurzony. Odyseusz widzia rwnie Minosa sprawujcego sdy, Oriona polujcego, Tantala i Syzyfa cierpicych oraz Heraklesa - a raczej jego cie, sam bowiem Herakles ucztuje beztrosko z niemiertelnymi bogami - ktry wspczu losowi Odyseusza.e

608

170.q -170.t

q. Bezpiecznie wrci Odyseusz na Ajaj, gdzie pochowa zwoki Elpenora, a na kurhanie pozostawi jako pamitk jego wioso. Kirke ucieszya si widzc go z powrotem: - Okazae wiele mstwa odwiedzajc krain Hadesa ! - zawoaa. - Innym ludziom wystarczy jedna mier, a ty j poznasz dwukrotnie. Ostrzega Odyseusza, e bdzie musia przepyn obok wysp nalecych do syren, ktre piknym gosem zwodz eglarzy. S one crkami Acheloosa #zb, jak twierdz inni, Forkysa i muzy Terpsychory lub Sterope, crki Portaona, maj twarze niewiast, lecz nogi i pira ptasie. Ludzie rozmaicie tumacz ich osobliwe ksztaty, midzy innymi utrzymuj, e bawiy si z Kor, kiedy uprowadzi j Hades, i Demeter, nie mogc im wybaczy, e nie przyszy

z pomoc jej crce, daa syrenom skrzyda i kazaa szuka Kory po caym wiecie. Jeszcze inna wersja gosi, e zamienia je w ptaki Afrodyta, poniewa uniesione pych nie chciay odda swego dziewictwa ani ludziom, ani bogom. Od kiedy jednak muzy pokonay je w zawodach piewaczych i wyrway im pira, z ktrych zrobiy sobie wiece, syreny nie umiej lata. Siedz teraz na ' ce, otoczone stosami bielejcych koci zwabionych eglarzy, i piewaj. - Zalepisz swym ludziom uszy woskiem - poradzia Kirke. - Jeli za sam chcesz usysze piew syren, ka si przywiza do masztu, a towarzysze musz przysic, e nie zdejm wizw bez wzgldu na twe rozkazy i groby. Gdy Odyseusz przyszed si poegna, Kirke mu powiedziaa, e czekaj go jeszcze inne niebezpieczestwa. Odpyn, pdzony przychylnym wiatrem. r. Kiedy okrt znalaz si w pobliu Wysp Syrenich, Odyseusz postpi zgodnie z rad Kirke. Syreny pieway tak sodko, obiecujc wyjawi mu wszystkie przysze wydarzenia, e Odyseusz grozi swym towarzyszom mierci, jeli nie puszcz go na wyspy, oni jednak, posuszni jego wczeniejszym rozkazom, mocniej jeszcze przywizali go do masztu. Tak wic okrt przepyn bezpiecznie, a syreny z rozpaczy popeniy samobjstwo.9 s. Niektrzy sdz, e byy tylko dwie syreny, inni, e byy trzy, a mianowicie, Partenope, Leukozja i Ligeja, albo Pejsinoe, Aglaope i Telksepeja lub Aglaofonos, Telksjope i Molpe. Jeszcze inni wymieniaj cztery syreny: Teles, Rajdne, Telksjope i Molpe.lo t. Nastpnym niebezpieczestwem, ktre czekao Odyseusza, byo przepynicie midzy dwiema skaami. Na jednej mieszkaa Skylla, na drugiej jej towarzyszka Charybdis, crka Matki Ziemi i Posejdona, aroczny potwr strcony gromem Zeusa do morza. Charybdis trzy razy dziennie pochania olbrzymie iloci wody i wypluwa je z powrotem. Skylla, niegdy pikna crka Hekate Krateis i Forkysa lub Forbasa - albo Echidne i Tyfona, Trytona lub Zj#rreniosa - zostaa zamieniona w potwora podobnego do psa o szeciu straszliwych bach i dwunastu nogach. Zrobia to albo Kirke z zazdroci o boga morskiego Glaukosa, albo Amfitryta, zazdrosna o Posejdona. Skylla chwytaa eglarzy, gruchotaa im koci i powoli poykaa. Najdziwniejsze

170.t-170.w

609

chyba jest szczekanie Skylli, ciche jak skomlenie nowo narodzonego szczenicia. Odyseusz prbujc unikn Charybdis, znalaz si zbyt blisko Skylli, ta za, przechylajc si nad burt, porwaa szeciu najzrczniejszych jego eglarzy z pokadu, po jednym kad gb, rzucia na skay i spokojnie poara. Krzyczeli i wycigali rce ku Odyseuszowi, ale nie mia ich ratowa i popyn dalej.11 u. Odyseuz wybra ten kurs, by unikn Wdrujcych albo Zderzajcych si Ska, midzy ktrymi tylko "Argo" udao si przepyn. Nie wiedzia, e wrosy ju w dno morskie. Wkrtce dostrzeg Sycyli, gdzie Hyperion, tytan soneczny, zwany przez niektrych Heliosem, trzyma swe wspaniae trzody na pastwiskach, w stadach po pidziesit gw kade, a take wielkie stada krzepkich owiec. Odyseusz kaza swym ludziom zoy uroczyst przysig, e zadowol si prowiantem, w ktry zaopatrzya ich Kirke, i nie ukradn ani jednej krowy. Wyldowali i zakotwiczyli okrt, ale przez trzydzieci dni d . ; Wiatr Poudniowy, zapasy si skoczyy i chocia eglarze codziennie polowali i owili ryby, nie starczao tego do wyywienia ludzi. W kocu Eurylo-

chos, doprowadzony do rozpaczy godem, odwoa na bok swych towarzyszy i namwi ich, by zabili cz stada - za ktr, doda popiesznie, po powrocie do Itaki wybuduje Hyperionowi wspania wityni. Wtedy poczekali, a Odyseusz zasn, zarnli kilka krw, tuszcz i uda ofiarowali bogom, a misa upiekli tyle, e starczyo na szeciodniow uczt. v. Odyseusz by przeraony, kiedy po obudzeniu si usysza o tym, co si stao, tak samo przyj to Hyperion, ktremu opowiedziaa o wszystkim Lampetia, jego crka i gwna pasterka. Hyperion poskary si Zeusowi, ten za, widzc, e okrt Odyseusza znowu wypyn na morze, zesa nagle zachodni sztorm, ktry zwali maszt na gow sternika, a nastpnie razi statek piorunem. Okrt poszed na dno i utonli wszyscy poza Odyseuszem. Jemu jednemu udao si zwiza pyncy maszt ze stpk i wdrapa si na ten zaimprowizowany statek. Zerwa si jednak poudniowy sztorm i popdzi go do wiru Charybdis. Odyseusz uchwyci si pnia figowca rosncego na skale i trzyma si wytz`wale patrzc, jak Charybdis pochania i wypluwa z powrotem maszt i kil. Skoczy na nie znowu i szybko powiosowa rkami. Po dziewiciu dniach morze wyrzucio go na brzeg na wyspie Ogygiis gdzie mieszkaa Kalipso, crka Tetydy i Okeanosa czy te Nereusa lub Atlasa.12 w. Wielk jaskini Kalipso ocieniay gaje olch, czarnych topoli i cyprysw, w ktrych mieszkay sowy, sokoy i gadatliwe kormorany. Nad wejciem do pieczary pia si winna latorol. Na pobliskich kach nawadnianych przez cztery czyst,e strumienie rosa gsto pietruszka i irysy. Tu pikna Kalipso powitaa Odyseusza, kiedy kulejc wyszed na brzeg. Ugocia go obfitoci potraw, mocnym winem i zaproponowaa miejsce w swy;m mikkim ou. - Jeli pozostaniesz ze mn - kusia - zachowasz wieczn modo i niemiertelno.

sio

i#o.W- i#o.z

Niektrzy twierdz, e to Kalipso, a nie Kirke urodzi#a mu Latinosa, a take blinita Nauzitoosa i Nauzinoosa. x. Kalipso zatrzymaa Odyseusza na Ogygu przez siedem lat - a moe tylko przez pi - i prbowaa go nakoni, by zapomnia o Itace, ale wkrtce znudziy mu si jej pieszczoty. Siada przygnbiony na brzegu patrzc w more. W kocu Zeus, korzystajc z nieobecnoci Posejdona, posa Hermesa do Kalipso, nakazujc jej, by uwolnia Odyseusza. Nie majc innego wyjcia, musiaa usucha. Powiedziaa Odyseuszowi, by wybudowa tratw, ktr ona zaopatrzy, jak naley, w worki zboa, bukaki wina i wody oraz suszone miso. Odyseusz#podejrzewa, e kryje si w tym jaki podstp, ale Kalipso przysiga na SZyks, e go nie oszuka, i poyczya mu topr, siekier, widry i wszelkie potrzebne narzdzia. Nie trzeba go byo pogania; wybudowa tratw z dziesiciu pni zwizanych razem i spuci j na wod. Ucaowa na poegnanie Kalipso i wyru#zy przy sprzyjajcym wietrze. y. Posejdon przebywa wanie z wizyt u swych niewinnych przyjaci Etiopw i kiedy wraca przez morza na skrzydlatym rydwanie, dostrzeg nagle tratw. Natychmiast zmiota Odyseusza olbrzymia fala, bogate za szaty cigny go w gbiny. Czu, e puca mu pkn, by jednak znakomitym pywakiem. Zdar szaty, wypyn na powierzchni i z powrotem wygramoli si na tratw. Litociwa bogini Leukotea, dawna Ino, maonka Atamasa usiada obok niego przybierajc posta mewy. W dziobie mi#a welon, ktrym

kazaa Odyseuszowi si przepasa, zanim ponownie znajdzie si w wodzie. Obiecaa mu, e welon go uratuje; przez chwil waha si, ale kiedy nastpna fala roztrzaskaa tratw, owin si nim i popyn. Poniewa Posejdon wrci ju do swego podwodnego paacu w pobliu Eubei, Atena omielia si wysa wiatry, by uspokoiy fale na drodze Odyseusza i w dwa dni pniej znalaz si, zupenie wyczerpany, na wyspie Drepane, zajtej podwczas przez Feakw. P#oy si w cieniu drzew nad rzeczk, przykry suchymi limi i zasn mocno.13 z. Nastpnego ranka pikna Nauzykaja, crka krla Alkinoosa i krlowej Arete, pary krlewskiej, ktra niegdy tyle serca okazaa Jazonowi i Medei przysza pra bielizn do strumienia. Po skoczonej robocie bawia si pik ze swoimi sucymi. Pika wpada do wody, panny gono krzykny i Odyseusz zbudzi si, przeraony. Nie mia na sobie szat, ale przykry sw nago gazk oliwn, wynurzy si z krzakw i tak gadko przemwi do Nauzykai, e dyskretnie zaopiekowaa si nim i kazaa go zaprowadzi do paacu. Alkinoos szczodrze obdarowa Odyseusza, a wysuchawszy opowieci o jego przygodach, odesa go na piknym okrcie do Itaki. Wiozcy go ludzie dobrze znali wysp. Zarzucili kotwic w przystani Forkysa, ale postanowili nie budzi Odyseusza z gbokiego snu. Wynieli go na brzeg i delikatnie uoyli na piasku pozostawiajc przy nim dary Alkinoosa. Posejdon jednak tak si pogniewa na Feakw za uprzejm okazan Odyseuszowi, e uderzy

170.z-170.1

611

otwart doni powracajcy okrt i zamieni go wraz z zaog w kamie. Alkinoos natychmiast zoy Posejdonowi w ofierze dwanacie piknych bykw, poniewa bg grozi, e pozbawi miasto dwch portw rzucajc midzy nie wielk gr. Niektrzy twierdz, e grob speni. - Na przyszo nie bdziemy ju tak gocinni! - powiedzia rozgoryczony Alkinoos do Arete.14 1. Homer, Odyseja, IX.39-66. 2. Apollodoros, Epitome, V11.2-3; Homer, Odyseja, IX.82-104; Herodot, IV.177; Pliniusz, Historia naturalna, XIII.32; Hyginus, Fabulae,125. 3. Homer, Odyseja, IX.105-542; Hyginus, loc. cit.; Eurypides, Cyklop; Apollodoros, Epitome, V11.4-9. 4. Homer, Odyseja, X.1-76; Hyginus, loc. cit.; Owidiusz, Przemiany, XIV.223-232. 5. Tukidydes,1.2 ; Pliniusz, Historia na turalna, III. 5. 9 i 8.14 ; Tzetzes, O Likofronie, 662 i 956; Sillius Italikus, VII.410 i XIV.126; Cycero, Do Attyka, II.13; Horacy, Ody, III.17. 6. Homer, Odyseja, X.30-132; Hyginus, loc. cit.; Apollodoros, Epitome, VII.12; Owidiusz, Przemiany, XIV.233-?#44. 7.Homer, Odyseja, X.133-574; XII.1-2; Hyginus, loc. cit.; Owidiusz, Przemiany, XIV.246-440; Hezjod, Teogonia,1011-1014; Eustatios o Odysei Homera, XVI.118. 8. Homer, Odyseja, XI; Hyginus, lnc. cit.; Apollodoros, Epitome, VII.17. 9. Homer, Odys#ja, XII; Apollodoros, Epitome, VII.19; Apoloniusz z ftodos, IV.898; Elian, Onaturzezwierzt, XVII. 23; Owidiusz, Przemiany, V. 552-562; Pauzaniasz, IX.34.3; Hyginus, Fabulae,125 i 141; Sofokles, Odyseusz, Fragmenty, 861, wyd. Pearson. 10. Plutarch, Rozmowy biesiadne, IX.14.6; scholia do Odysei Homera, X11.39; Hyginus,

loc. cit., i Przedmowa; Tzetzes, O Likofronie, ?12; Eustatios o Odysei Homera, X11.167. I1. Serwiuz o Eneidzie Wergiliusza, III.420; Apollodoros, Epitome, VI1.21; Homer, Odyseja, XII.73-126 i 222-2,59; Hyginus, Fabulae,125,199, i Przedmowa; Apoloniusz z Rodos, IV.828 i scholia; Eustatios o Homerze, s.1714; Tzetzes, O Likofronie, 45 i 650; Owidiusz, Przemiany, XIII. 732 i nast.; 906 i nast. 12. Homer, Odyseja, XI1.127-453; Apollodoros, I.2.7, i Epitome, VII.22-23; Hezjod, Teogonia,359. 13. Homer, Odyseja, V.13-493, V11.243-266; Hyginus, Fabulae,125; Hezjod, Teogonia, 1111 i nast.; scholia do Apoloniusza z Rodos, III.200; Eustatios o Odysei Homera, XV1.118; Apollodoros, Epitome,'VII.24. 14. Homer, Odyseja, XIII.1-187; Apollodoros, Epitome, V11#25; Hyginus, loc. cit.

l. Apollodoros zapisuje (Epitome, VII.29), i "niektrzy uwaali Odysej za opis podry wok Sycylii". Samuel Butler niezalenie doszed do tego samego wniosku i uwaa, e Nauzykaja jest autoportretem autorki - modej, utalentowanej sycylijskiej szlachcianki z okrgu Eryks. W swej Authoress of the "Odyssey" zwraca uwag na dokadn znajomo ycia dworskiego przeciwstawiajc j powierzchownej znajomoci eglarstwa i ekonomii pasterskiej oraz podkrelajc "przewag zainteresowa niewiecich". Wskazuje, e tylko kobieta moga kaza Odyseuszowi rozmawia najpierw ze synnymi niewiatami dawnych czasw, potem za ze sawnymi mami, a w poegnalnym przemwieniu do Feakw wyrazi nadziej, e "nadal bd

612

170.1-170.4

radowa swe ony i dzieci", a nie odwrotnie (Odyseja, XIII.44-45), czy te kaza Helenie gaska drewnianego konia i kusi ukrytych w rodku mczyzn (zob. 167k). Trudno nie zgodzi si z Butlerem. Pogodny, peen humoru i naiwnoci, poetycki nastrj Odysei ponad wszelk niemal wtpliwo jest dzieem kobiety. Nauzykaja jednak poczya i umiecia na swej rodzinnej Sycylii dwie rne legendy, adnej nie wymylia sama: na wp historyczny powrt Odyseusza z Troi oraz alegoryczne przygody innego herosa - nazwijmy go Ulissesem - ktry, podobnie jak dziadek Odyseusza, Syzyf (zob. 67.2), nie chcia umrze po swej krlewskiej kadencji. Legenda Odyseusza obejmowaa prawdopodobnie: najazd na Ismaros, burz, kira zapdzia go daeko na poudniowy zachd, powrt przez Sycyli i Itali, rozbicie okrtu pod Drepane (Korfu) i wreszcie ukaranie zalotnikw. Wszystkie, lub prawie wszystkie, inne przygody nale do opowieci o Ulissesie. Kraina Lotosu, pieczara cyklopw, przysta Telepylosu, Ajaja, Gaj Persefony, Kraj Syren, Ogygia, Skylla i Charybdis, gbiny morskie, a nawet Zatoka Forkysa s rozmaitymi metaforami oznaczajcymi mier, ktrej unikn. Mona tu jeszcze doda zgadzenie starej Hekabe, zwanej rwnie Majr Mniejsz, "Psi Gwiazd", ktrej mia zosta zoony w ofierze nastpca Ikariosa (zob.168.1). 2. Zarwno Skylaks (Periplous,10), jak i Herodot (IV.?7) uwaali za Lotofagw lud yjcy w zachodniej Libii w pobliu matriarchalnych Gindanw. Gwnym ich poywieniem byo smaczne i poywne cordia myxa, sodki, lepki owoc rosncy w gronach. Wytoczony i zmieszany z mk (Pliniusz, Historia naturalna, X111.32; Teofrast, Historia rolin, IV.3.1) stanowi w swoim czasie poywienie armii maszerujcej na Kartagin. Cordia myxa pomieszano z rhamnus zizyphus, rodzajem dzikiego jabka, z ktrego sporzdza si cierpki jabecznik. Owoce te maj jedn du pestk. Utrata pamici po spoyciu lotosu bywa tumaczona jako skutek tego silnego

napoju, ale jedzenie lotosu nie jest jednoznaczne z piciem lotosu, tak wic, poniewa skosztowanie przez witego krla jabka podanego mu przez Belle Dame Sans Merci byo rwnoznaczne z przyjciem mierci z jej rk (zob. 33. 7 i 133.4), ostrony Ulisses, dobrze zdajc sobie spraw z tego, e bladzi krlowie i wojownicy przebywali w wiecie podziemnym wanie z powodu jabka, nie chcia wzi rhamnus do ust. W szkockiej balladzie o czarownicach Thomas the Rhymer zostaje ostrzeony, by nie dotyka rajskich jabek, ktre pokazuje mu krlowa Elphame. 3. Pieczara cyklopw jest oczywicie miejscem mierci, a grupa Odyseusza skadaa si z trzynastu ludzi: przez tyle miesicy rzdzi pierwotny krl. Jednooki Polifem, ktrego matka bywa czasami wiedm, wystpuje w bajkach w caej Europie. Jest to posta wywodzca si z Kaukazu. Ale dwunastu towarzyszy figuruje jedynie w Odysei. Bez wzgldu na to, co oznaczaa bajka kaukaska, A. B. Cook w swym Zeusie (s. 302-323) dowodzi, e oko cyklopa byo greckim emblematem sonecznym. Kiedy jednak Odyseusz olepi cyklopa, by unikn losu swych towarzyszy, soce nadal wiecio. Jedynie oko boga Baala lub Molocha, lub Tesupa, lub Polifema ("synnego"), domagajcego si ofiar ludzkich, zostao zgaszone, a krl triumfalnie uprowadza jego ukradzione barany. Poniewa w Odysei zachowane zostao to pasterskie kaukaskiej bajki, a wystpujcy w niej potwr mia jedno oko, mamy tu by moe myln intexpretacj postaci jednego z przedhelleskich cyklopw, synnych kowali, ktrych kultura dotara na Sycyli i ktrzy mieli prawdopodobnie wytatuowane jedno oko na rodku czoa jako znak klanowy (zob. 3.2). 4. Telepylos - "dalekie bramy [pieka]" - ley na pnocnych kracach Europy w Krainiw Pnocnego Soca, gdzie nadchodzcy pasterz wita odchodzcego. W tych chodnych okolicach "za Pnocnym Wiatrem" znajduj si Wdrujce albo Zderzajce si Skay, a mianowicie gry lodowe (zob. 151.1), a take Kimmeryjczycy,-ktrym ciemno w poudnie wynagradzaa pnocne soce w czerwcu. By moe wanie w Telepylos Herakles walczy z Hadesem (zob. 139.1 ) ; jeli tak byo, to walka zostaa stoczona podczas jego podry do Hyperborejczykw (zob. 125.1 ). Lajstrygonowie ("bardzo okrutny lud") byli prawdopodobnie norweskimi mieszkacami fiordw. Przed ich barbarzyskimi obyczajami ostrzegano kupcw udajcych si po bursztyn na Bornholm i poudniowe wybrzea Batyku.

170.5 -170.9

613

5. Ajaja ("lament") jest typow wysp mierci, gdzie dobrze znana bogini mierci piewa przy koowrotku. Legenda Argonau.w umieszcza wysp na kocu Zatoki Adriatyckiej ; mogo to by Lussin w pobliu Poli (zob.148.9). Kirke oznacza "sokoa". Miaa ona svGj cmentarz w Kolchidzie: rosy tam wlerzby powicone Hekate. Ludzie przemienieni w zwierzta przywodz na myl koncepcj metempsychozy, ale winia jest powicona przede wszystkim bogini mierci. Karmi ich ona Kronosowymi owocami dereniu, czerwon straw zmarych, mog wic by po prostu duchami (zob. 24.11 i 33. 7). Gramatycy nie potrafili doj, co to byo moly Hermesa. Tzetzes (O Likofronie, 679) twierdzi, e zielarze nazywaj je dzik rut, ale opis zawarty w Odysei wskazyw aby raczej na trudny do znalezienia dziki cyklamen o biaych patkach, ciemnej bulwie i bardzo sodkim zapachu. Pni pisarze klasyczni nadaj nazw moly pewnemu gatunkowi czosnku o tym kwiecie, ktry podobno rs (tak jak cebula, prawdziwy czosnek i eebula morska), kiedy ksiyca ubywao, a nie kiedy go przybywao, std te suy jako skuteczny talizman przeciw magii ksiycowej Hekate. Marduk, bohater babiloski, wcha magiczne ziele chronic si przed przykr woni bogini morskiej Tiamat, ale w epopei rodzaj tego ziela nie jest okrelony (zob. 35.5). 6. Gaj czarnych topoli Persefony lea na zachodnich kresach Tartaru. Odyseusz tam nie "zstpi" - jak Herakles (zob.134c), Eneasz i Dante - chocia Kirke uwaaa, e tak zrobi (zob. 31a). Flegeton, Kokytos i Acheront nale do pieka podziemnego, ale wiadomoci geograficzne

autorki Odysei byy skpe i na chybi trafi wywouje ona wiatry zachodnie, poudniowe i pnocne. Odyseusza powinien by unie wiatr wschodni na Ogygi i do Gaju Persefony, poudniowy do Telepylos i Ajai. Ma jednak poniekd racj, kiedy kae Odyseuszowi sterowa na wschd do Ajai, poniewa jest to Kraina Jutrzenki, gdzie zginli herosi Orion i Titonos. Wejcia do mykeskich grobowcw-uli znajduj si ze wschodniej strony. Eos ("jutrzenka") bya ciotk Kirke, crki Heliosa. 7. Syreny (zob.154.3) rzebiono na grobowcach jako anioy mierci piewajce pienia aobne przy akompaniamencie lir; przypisywano im rwnie miosne kuszenie herosw, ktrychopakiway. Poniewa wierzono, e dusze ulatuj jako ptaki, przedstawiano syreny, podobnie jak i harpie"w postaci drapienikw, ktre na nie czatoway i napaday. Byy one co prawda crkami Forkysa,`czyli "pieka", a wic kuzynkami harpu, lecz nie mieszkay w Podziemiu ani w pieczarach, lec na zielonej wyspie cmentarnej przypominajcej Ajaj lub Ogygi. Byy szczeglnie grone w ' bezwietrznych godzinach poudnia, godzinaeh porae sonecznych i widziade sennych podczas sjesty. Poniewa zwano je rwnie crkami Acheloosa, mogy pierwotnie, podobnie jak Echinady, zamieszkiwa krain u ujcia rzeki Acheloos (zob.142.3). Sycylijczycy umieszczali je w pobliu przyldka Peloros (obecnie Faro) na Sycylu, Latynowie na Wyspach Syrenuzyjckich w pobliu Neapolu lub na Capri (Strabon,1.12; zob.154d i 3). 8. Ogygia - rwnie wyspa cmentarna - jest, jak si zdaje, tym samym sowem co "Okeanos", ogen bowiem stanowi form poredni. Kalipso ("ukryta" lub "ukrywajca") jest take bogini mierci, czego dowodzi jej pieczara otoczona olchami powiconymi bogowi mierci Kronosowi albo Branowi. W gaziach tych drzew gnied si kormorany, czyli wronki alpejskie (zob. 98. 3), oraz jej wasne sowy i sokoy. Pietruszka bya oznak aoby (zob. 106.3), irys za kwiatem mierci (zob. 85.1). Kalipso obiecywaa Odyseuszowi wieczn modo, on jednak pragn ycia, nie za niemiertelnoci herosa. 9. "Skylla" ("rozszarpujca"), crka Forkys lub Hekate, i Charybdis ("wysysajca") to tytuy niszczcej bogini mierci. Imiona te nadano skaom i prdom po obu stronach Cieniny Messyskiej, naley jednak rozumie je w szerszym znaczeniu (zob.16.2 i 91.2). Leukotea jako mewa (zob. 70.4) bya bogini morsk w aobie po rozbitym okrcie (zob. 45.2). Poniewa kretesk bogini morza przedstawiano rwnie jako omiornic (zob. 81.1 ), Skylla za pox-waa eglarzy z okrtu Odyseusza, moe to oznacza, e Kreteczycy handlujcy z Indiami znali jakie wielkie tropikalne odmiany nie znane na Morzu rdziemnym, ktrym tego rodzaju niebezpieczne obyczaje przypisywano. Opis szczekania Skylli ma wiksze znaczenie mitologiczne, ni to si

614

170.9-171.a

w pierwszej chwili wydaje: utosamia j ono z biaymi psami goczymi o czerwonych uszach, Widmow Sfor lub Gabriel Ratches z brytyjskiej legendy, ktre cigaj dusze potpione. Byy to staroytne egipskie psy gocze powicone Anubisowi i dotd hodowane na wyspie Ivizam, ktre w pocigu za zwierzyn wydaj "ajce" odgosy przypominajce skomlenie szczenit lub krzyk odlatujcych gsi arktycznych (zob. White Goddess, s. 411). 10. Tylko dwa wydarzenia przypadajce midzy potyczk Odyseusza z Kikonami a jego przybyciem do krainy Feakw nie wydaj si zwizane z dziewiciokrotnym unikniciem mierci, a mianowicie jego pobyt na wyspie Eola i kradzie krw Hyperiona. Natomiast wiatry w subie Eola byy duchami zmarych (zob. 43.5), a krowy Hyperiona trzod, ktr Herakles uprowadzi w dziesitej pracy - a wic w zasadzie wyamaniem wrt pieka (zob.132. I ). Nie ma znaczenia, e Odyseusz utrzymywa, i nie bra udziau w napadzie. Jego dziadek po kdzieli, Autolikos (zob.160 c), rwnie wypiera si kradziey byda sonecznego (zob. 67c). II. Odyseusz, ktrego imi znaczce "gniewny" odnosi si do witego krla o czerwonej twarzy (zob. 27.12), po acinie zwany jest "Ulissesem" lub "Uliksesem" - sowo powstae

prawdopodobnie z oulos, "rana" i ischea, "udo" - w zwizku z ran zadan przez dzika, ktr rozpoznaje stara piastunka po jego powrocie do Itaki (zob. 160c i 171g). Krlowie zazwyczaj ginli po otrzymaniu rany w udo zadanej przez dzika, lecz Odyseuszowi w jaki sposb udao si toprzey (zob.18.7i 151.2).

171 POWRT ODYSEUSZA a. Obudziwszy si nie pozna Odyseusz wyspy ojczystej, poniewa Atena spowia j w blask, ktry zmieni wygld Itaki. Wrezcie sama bgini si zjawia, przebrana za pastuszka, i wysuchaa jego dugiej, kamliwej opowieci o tym, e jest Kre#eczykiem, ktry zabi syna Idomeneusa i uciek na pnoc na sydoskim okrcie, po czym zosta wysadzony na brzeg wbrew swej woli. - C to za wyspa? - zapyta. Atena rozemiaa si i gaszczc go po policzku przemwia: - garz z ciebie zaiste niezwyky! Gdybym nie znaa prawdy, mgby atwo mnie oszuka. Dziwi mnie jednak, e nie przejrzae mojego przebrania. Jestem Atena. Feakowie wysadzili ci na brzeg na moje polecenie. auj, e tyle lat mino, zanim udao mi si doprowadzi ci do domu, nie miaam jednak obrazi mego wuja Posejdona udzielajc ci zbyt otwarcie poparcia. Pomoga mu ukry w pieczarze feackie naczynia, trjnogi, szaty z purpury i zote puchary, po czym przemienia go tak, by nikt go nie pozna. Pomarszczya jego skr, wosy rude przerzedzia i uczynia siwymi, ubraa go w brudne achmany i skierowaa do chaty Eumajosa, wiernego winiopasa paacowego. Atena wrcia wanie ze Sparty, dokd wybra si Telemach, by dowiedzie si od Menelaosa, ktry niedawno wrci z Egiptu, czy nie ma jakich wiadomoci o Odyseuszu.

171.a -171.e

615

Naley w tym miejscu wyjani, e co najmniej stu dwudziestu bezczelnych modych ksitek z wysp tworzcych krlestwo - Dulichion, Same, Zakyntos i Itaka - w przekonaniu, e Odyseusz zgin, starao si o rk Penelopy, majc nadziej, e uda im si j polubi i zagarn tron. Umwili si, e zamorduj Telemacha po jego powrocie ze Sparty.l b. Kiedy po raz pierwszy zadali od Penelopy, by wybraa jednego z nich, odpowiedziaa, e Odyseusz z pewnoci yje, poniewa wiarygodna wyrocznia przepowiedziaa, e wrci do domu. Pniej przyciskana do muru obiecaa, e podejmie decyzj, gdy tylko skoczy caun, ktry musi utka na wypadek mierci tecia, starego Laertesa. Praca ta zaja jej trzy lata. Tkaa w dzie i prua po nocach, a wreszcie zalotnicy odkryli podstp. Przez cay

ten czas panoszyli si w paacu Odyseusza pijc jego wino, zarzynajc jego winie, owce i bydo i uwodzc jego suce.2 c. Eumajos przyj uprzejmie Odyseusza, a ten opowiedzia mu kolejn nieprawdziw histori owiadczajc jednak pod przysig, e Odyseusz yje i jest w drodze do domu. Niespodrewanie wrci Telemach i uniknwszy puapki zastawionej przez zalotnikw, uda si wprost do chaty Eumajosa. Atena popiesznie wyprawia go ze Sparty# Odyseusz jednak si nie zdradzi, pki Atena nie daa znaku i nie przywrcia jego prawdziwego wygldu. Nastpia wzruszajca scena rozpoznania midzy ojcem i synem. Eumajosa jednak nie wtajemniczono w spraw i Telemacho#vi nie pozwolono zawiadomi Penelopy. d. Ponownie przebrany za ebraka, poszed Odyseusz, by podpatrzy zalotnikw. Po drodze spotka swego pasterza kz, Melanteusa, ktry bezczelnie napad na niego i kopn go w kostk, Odyseusz jednak powstrzyma si od natychmiastowej zemsty. Na dziedzicu paacowym zobaczy swego starego psa goczego Argosa. Lea na kupie gnoju, wyleniay, ndzny, drczony przez pchy. Argos zamacha resztk ogona, pooy uszy po sobie poznajc pana, Odyseusz za ukradkiem otar z, gdy pies wyzion ducha.3 e. Eumajos zaprowadzi Odyseusza do sali bankietowej, gdzie Telemach, udajc, e nie wie, z kim ma do czynienia, zaofiarowa mu gocin. Ukazaa si wwczas Atena, ktr widzia i sysza tylko Odyseusz, i podsuna mu myl, by przeszed si po sali, proszc zalotnikw o resztki uczty, i w ten sposb pozna#kadego z nich. Zrobi, jak mu kazaa, i przekona si, e s rwnie skpi, jak chciwi. Najbezwstydniejszy, Antinoos z Itaki (ktremu opowiedzia zupenie inn histori swych przygd), z wciekoci rzuci w niego stokiem. Odyseusz opatrujc zranione rami zwrci si do pozostaych zalotnikw, a ci przyznali, e Antinoos powinien by zachowa si grzeczniej. Penelopa bya oburzona, kiedy dziewczta suebne opowiedziay jej o zajciu. Posaa po rzekomego ebraka, spodziewajc si, e bdzie mia jakie wiadomoci o jej zaginionym maonku. Odyseusz obieca, e wstpi na pokoje krlewskie jeszcze tego wieczora i odpowie na wszystkie pytania.4

616 171.f-171.h f.A tymczasem krzepki ebrak z Itaki,przezywany "Irosem'',poniewa,jak bogini Iryda,by na kade zawoanie,prbowa przepdzi Odyseusza z ganku.Kiedy Odyseusz nie chcia ruszy si z miejsca,Iros wyzwa go na pici, Antinoos za,miejc si serdecznie,ofiarowa zwycizcy jako nagrod potraw z kozich podrobw i miejsce przy stole zalotnikw.Odyseusz podkasa swe achmany,przewiza je postrzpionym pasem i stan naprzeciw Irosa.otrzyk,widzc napite minie Odyseusza,cofn si ze strachu,ale docinki zalotnikw nie pozwoliy mu uciec.Odyseusz powali go jednym ciosem,uwaajc,by nie by to cios miertelny,co zwrcioby powszechn uwag.Zalotnicy go oklaskiwali,drwili z Irosa,po czym wrcili do swych ktni i popoudniowej uczty,wznoszc toasty ku czci Penelopy,ktra nadesza,by przyj od nich wszystkie narzeczeskie podarunki (chocia bynajmniej nie miaa zamiaru dokona ostatecznego wyboru),a po zapadniciu zmroku rozeszli si po swych rnych kwaterach.5 g.Odyseusz poleci Telemachowi zdj wcznie wiszce na cianie sali bankietowej i schowa je w zbrojowni,sam za poszed zobaczy si z Penelop.

##

Nie poznaa go,a on rozpocz dug i szczegow opowie o niedawnym '## spotkaniu z Odyseuszem,ktry,jak twierdzi,uda si po rad do wyroczni Zeusa w Dodonie i powinien wkrtce znale si w Itace.Penelopa wysuchaa uwanie,po czym nakazaa Euryklei,starej piastunce Odyseusza,by umya mu nogi.Eurykleja natychmiast rozpoznaa szram na udzie i gono krzykn##lVie## a z radoci i zdumienia,on jednak chwyci j za gardo i sykn,by milczaa. Penelopa nie zauwaya incydentu - Atena odwrcia jej uwag.s na: h.Nastpnego dnia,podczas kolejnej uczty,jeden z zalotnikw,Agelaos -=#:; z Same,zapyta Telemacha,czy nie potrafiby nakoni matki,by wreszcie, opo dokonaa wyboru.Penelopa owiadczya wwczas,e gotowa jest przyj Do #i kadego z zalotnikw,ktry potrafi powtrzy wyczyn Odyseusza,a mianowicie przeszyje strza dwanacie piercieni na toporach.Wbite w ziemi topoxy ustawione bd w rzdzie.Pokazaa im uk,z ktrego maj strzela, szo## podarowany Odyseuszowi przez Ifitosa przed dwudziestu piiu laty,kiedy wybiera si do Messeny,by zaprotesto#tia przeciw uprowadzeniu z Itaki trzystu owiec i ich pasterzy.uk ten nalea niegdy do Eurytosa,ojca Ifitosa, mo ktrego sam Apollo uczy ucznictwa.Eurytosa przecign i zabi Herakles. # la Niektrzy z zalotnikw prbowali nacign ciciw potnej broni,lecz nie udao im si zgi uku,nawet po zmikczeniu drzewa ojem.Postanowiono wic odoy zawody do nastpnego dnia.Telemach,ktremu poszo najlepiej,na znak dany przez Odyseusza odoy uk.Wtedy Odyseusz,mimo nia>a# , protestw i ordynarnych wyzwisk - Telemach musia nakaza Penelopie,by . wi wrcia do swego pokoju - chwyci uk,bez trudu naoy ciciw i szarpn #", ni tak,e wydaa dwiczny odgos,ktry wszyscy usyszeli.Celujc uwanie - pol#il puci strza przez wszystkie piercienie.'I#mczasem Telemach,ktry szyb-

171.h-171.k

617

ko wymkn si z sali, wrci z mieczem i wczni, Odyseusz za przeszy strza szyj Antinoosa i nareszcie wyjawi, kizh jest. i. Zerwali si zalotnicy i popieszyli ku cianom szukajc wczni, ktrych ju nie byo na zwykym miejscu. Eurymachos baga o lito, a kiedy Odyseusz odmwi, wycign miecz i ruszy na niego. W teje chwili strzaa przeszya mu wtrob i pad na miejscu. Okrutna walka rozpocza si midzy zalotnikami uzbrojonymi w miecze a Odyseuszem posiadajcym jedynie uk, ale stojcym przed gwnym wejciem do sali. Telemach pobiegln zbrojowni i przynis hemy, tarcze i wcznie, by uzbroi swego ojca oraz Eumajosa i Filojtiosa, dwch wiernych sucych, ktr#y stali u jego boku. Odyseusz co prawda powali stosy zalotnikw, ale zapas strza si koczy. Melanteus wykrad si bocznymi drzwiami po bro dla zalotnikw, kiedy jednak wraca po raz drugi do zbrojowni, zosta schwytany i zwizany; udao mu si uzbroi tylko niewielu. Rze trwaa. Atena w postaci jaskki fruwaa wierkajc wok sali, a wszyscy zalotnicy poza heroldem Medonem i bardem Femiosem legli martwi. Odyseusz ich oszczdzi, poniewa nie wyrzdzili mu adnej krzywdy z wasnej woli, a take dlatego, e osoby ich byy nietykalne. Przerwa walk i zapyta Euryklej, ktre z niewiast zamknitych przez ni w kobiecej czci paacu pozostay mu wierne. Odpowiedziaa: "Z#lko dwanacie si zhabio, panie." Winowajczyniom kazano zmy gbkami i wod krew w sali paacowej, po czym Odyseusz powiesi je jedn obok drugiej.

Wierzgay troch, ale wkrtce byo po wszystkim. Nastpnie Eumajos i Filojtios obcili Melanteusowi nos, uszy, rce, nogi i genitalia, ktre rzucono psom na poarcie.' j. Wreszcie Odyseusz wrci do Penelopy i w obecnoci swego ojca Laertesa opowiedzia jej o swych przernych przygodach; tym razem mwi prawd. Do paacu nadcign oddzia zbuntowanych obywateli Itaki, krewnych Antinoosa i innych zabitych zalotnikw, a stary Laertes widzc, e maj przewag liczebn, stan u boku Odyseusza i dzielnie si spisywa. Niele im szo, wreszcie wkroczya Atena i zmusia ich do zawieszenia broni.s Buntownicy zaskaryli wwczas Odyseusza powoujc si na sdziego Neoptolemosa, krla Wysp Epirskich. Odyseusz owiadczy, e uzna jego wyrok, Neoptolemos za zarzdzi, i musi opuci krlestwo i wrci dopiero po dziesiciu latach. Przez ten czas spadkobiercy zalotnikw mieli wynagrodzi poniesione przez niego straty spacajc naleno Telemachowi, ktry obecnie zosta krlem.9 k. Trzeba byo jeszcze przebaga Poejdona. Odyseusz zgodnie z pouczeniami Tejrezjasza ruszy pieszo prze gry Epiru dwigajc na ramieniu wioso. Kiedy dotar do Tesprotis, wieniacywoali: "Cudzoziemcze, dlaczego wiosn nosisz przetak do przesiewariia zboa?" Zgodnie z otrzymanym poleceniem Odyseusz zoy w ofierze barana, byka i dzika Posejdonowi, po czym otrzyma przebaczenie.lo Poniewa wci jeszcze nie mg wrci do

618 171.k-171.1 Itaki, polubi Kallidike, krlow Tesprotw, i stan na czele ich wojsk w wojnie przeciw Brygijczykom, ktrymi dowodzi Ares; Apollo jednak wezwa do zawarcia pokoju. Po dziewiciu latach Polipojtes, syn Odyseusza i Kallidike, odziedziczy tron tesprocki, Odyseusz za wrci do Itaki, gdzie r#dzia teraz Penelopa w imieniu ich modszego syna, Poliportisa. Telemach zosta skazany na wygnanie do Kefalenii, poniewa wyrocznia oznajmia: "Odyseuszu, zabije ci twj syn!" W Itace mier przysza po Odyseusza z morza, jak to przepowiedzia Tejrezjasz. Syn jego i Kirke, Telegonos, ktry wyruszy na poszukiwanie ojca, napad na Itak (biorc j za Korkyr). Odyseusz zrobi wypad, by odeprze najazd, i wtedy Telegonos zabi go na brzegu morza wczni zakoczon kolcem ryby paszczki. Spdziwszy rok a wygnaniu' Telegonos polubi Penelop. Telemach oeni si wwczas z Kirke i obie gazie rodu poczyy bliskie wizy.ll 1. S tacy, ktrzy twierdz, e Penelopa nie dochowaa wiernoci Odyseuszowi. Zarzucaj jej, e zostaa kochank Amfinomosa z wyspy Dulicl#in albo wszystkich zalotnikw po kolei, i twierdz, e owocem tego zwizku by potworny bg Pan - na jego widok Odyseusz zawstydzony uciek do Etolii odesaws#y przedtem zhabion Penelop do jej ojca Ikariosa w Mantinei, gdzie dotd pokazuj jej grb. Inni opowiadaj, e urodzia Pana Hermesowi i e Odyseusz polubi etolsk ksiniczk, crk krla Toasa, spodzi z ni swego najmodszego syna, Leontofonosa, i umar szczliwie doczekawszy pnej staroci.12 1. Homer, Odyseja, XIII.187 i nast.; XVI.245-253; Apollodoros, Epitome, VII.26-30.

2. Homer, Odyseja, XIX.136-158 i XIV.80-109; Hyginus, Fabulae,126; Apollodoros, Epi tome, VII. 31. 3. Homer, Odyseja, XIV-XVI; Apollodoros, Epitome, V11.32. 4. Homer, Odyseja, VII; Apollodoros, loc. cit. 5. Homer, Odyseja, XVIII. 6. Homer, Odyseja, XIX. 7. Homer, Odyseja, XX-XXII; Hyginus, loc. cit.; Apollodoros, Epitome, VI1.33. 8. Homer, Odyseja, XXII-XXIV. 9. Plutarch, Problemygreckie,14. 10. Homer, Odyseja, XI.119-131; Apollodoros, Epitome, VII.34. 11. Apollodoros, loc. cit.; Eugammon z Kyreny, cyt. przez Proklosa, Epicorum Graecorum fragmenta, 57 i nast., wyd. Kinkel; Hyginus, Fabulae, 127; Pauzaniasz, VII1.12.6; scholia do Odysei, XI.134; Eustatios o Odysei, XI.133; Partenios, Fabuy miosne, 3; Tzetzes, O Likofronie, 794; Diktys Kreteczyk, VI i nast.; Serwiusz o Eneidzie WergiIiusza, I1.44; FragmentySofoklesa, II.105 i nast., wyd. Pearson. 12. Serwiusz, loc. cit.; Pauzaniasz, VIII.12.5 i nast.; Cycero, Onaturzebogw, III.E2.56; Tzetzes, O Likofronie, 772, cyt. przez Durisa z Samos. V#F # 2 #1

triad# pred>l Tes#^r w #t#l nie un pra#a# z -ry#b, nieul# Pol#B , o #ia nyna.1

zas ny oja nowbl Jokasl z nid staro# za 5. te

171.1-171.5

619

l. Zabicie zalotnikw przez Odyseusza naley do alegorii Ulissesa: jeszcze jeden przykad, w ktrym krl nie chce umrze po zakoczeniu swej kadencji. Oznacza to, e bierze udzia w zawodach uczniczych, ktre maj rozstrzygn o jego nastpcy (zob. 135.1), i zabija wszystkich kandydatw. Jedn z pierwotnych prb sprawnoci uczniczej byo przeszycie strza piercienia umieszczonego na gowie dziecka (zob.162.10). 2. W Odysei nigdzie nie ma wyranej wzmianki o tym, by Penelopa nie dochowaa wiernoci swemu mowi podczas jego dugiej nieobecnoci, chocia w ksidze XVIII (w. 281-283) kokietuje zalotnikw, wyciga od nich prezenty i okazuje zdecydowan przychylno Amfinomosowi z wyspy Dulichion (Odyseja, XV1.394-398). Odyseusz jednak nie ma do niej penego zaufania i ujawnia si dopiero po zabjstwie rywali. Rwnie jego matka Antikleja ma co do ukrycia, skoro sowem nie wspomina o zalotnikach (Odyseja, XI.180 i nast.). Archaiczna wersja, wedug ktrej Penelopa jest matk Pana spodzonego przez Hermesa albo przez wszystkih zalotnikw, odnosi si prawdopodobnie do bogini PeneIopy i jej pierwotnych orgii wio#ennych (zb. 26.2). Inna archaiczna opowie o przyprawieniu rogw Odyseuszowi i powrocie Penelo#lo Mantinei jest przypomnieniem jego bezczelnego zachowania, kiedy zmusi j do udania si z#t;im do I;taki wbrew matrylokalnemu obyczajowi (zob.160e). Ale autorka, Nauzykaja, opowiada#histo na swj sposb, wybielajc Penelop. Akceptuje patriarchalny system, w ktrym si urd2 woli agodn ironi od zjadliwej satyry Iliady. Miejsce bogini zaj obecnie wszech y Zeus. Krlw nie skada si ju w ofierze bogini i skoczya si epoka mitw - trudno ! Nie przejmuje si tym zbytnio Nauzykaja, dopki moe si bawi pik ze swoimi pannami sucymi, szarpa za wosy tych, ktrzy j gniewaj, sucha bajek starej Euryklei i okrca ojca Alkinoosa wok swego paluszka. 3. Odyseja koczy si wic triumfem Laertesa, Odyseusza i Telemacha, mskiej patriarchalnej triady herosw, wspieranych przez Aten zrodzon z Zeusa, nad ich wrogami. Suce wisz jedna obok drugiej, ukarane za brak powcigliwoci, na dowd e Nauzykaja nie pochwala przedmaeskiej rozpusty osabiajcej rynek maeski. Zakoczenie zaclowali inni mitografowie. Odyseusz skazany na wygnanie udaje si do Tesprocji, Telemach za do Kefalenii. Natomiast Penelopa spokojnie zostaje w paacu panujc w imieniu swego syna Poliportisa. Proroctwo Tejrezjasza musi si oczywicie speni: Odyseusz nie umrze spokojnie ze staroci, jak gadatliwy Nestor. mier powali go zgodnie z tradycj, ktr pragn przekreli: dzieci noworoczne, przybye na grzbiecie delfina, przeszyje go wczni z ryby paszczki. Podobny los spotka Katreusa z Rodos: syn jego Altajmenes przebi go nieumylnie wczni na brzegu morza (zob. 93.2). Wcznie z paszczki, uywane rwnie przez Polinezyjczykw, powoduj zapalenie rany, zdaniem Grekw i Latynw nieuleczalne (Elian, O naturze zwierzt,1.56); paszczka (trygon pastinaca) wystpuje masowo w Morzu rdziemnym. Ryba ta miaa podobno zrani Heraklesa (zob.132.2). 4. Maestwo Telemacha z Kirke i Telegonosa z Penelop mog si wyda w pierwszej chwili

zaskakujce. James Frazer (Apollodoros, II, s. 303, Loeb) wie te pozornie kazirodcze zwizki z zasad,na mocy ktrej w poligamicznych spoeczestwach krl dziedziczy wszystkie konkubiny ojca poza wasn matk (2 Ksiga Samuela, XVI.21 i nast.). Poligamia jednak nigdy nie staa si instytucjonalna w Grecji i poligamicznymi nie byli ani Telemach, ani Telegonos, ani Edyp, dzieci noworoczne "zrodzone z przybierajcej fali", ktry zabi swego ojca i polubi wasn matk, Jokast (zob.105e), ani syn Heraklesa, Hyllos, polubiajcy sw macoch Jole (zob.145e). Kady z nich zabija tylko krla starego roku i wstpowa po nim na tron, po czym, zgodnie ze staroytnym mitycznym obyczajem, zwany by jego synem. Tym tumaczy si, dlaczego Telemach usiuje napi uk - ktry wrczyaby mu Penelopa jako jego ona - ale powstrzymuje go Odyseusz chmurze brew. Szczeg ten przetrwa w historu Ulissesa i zosta bezkrytycznie zachowany. 5. Nie wiadomo, czy rude wosy Odyseusza maj jakie znaczenie mityczne (zob.133.8), czy te s tylko nieistotnym szczegem osobistym, podobnie jak krtkie nogi, nalece zapewne do

620 171.5 jakiego poszukiwacza przygd na Sycylii, odmalowanego przez Nauzykaj w postaci Odyseusza. Autolikos nada mu oczywicie po narodzeniu imi "gniewnego" (zob. 160c), rude wosy za' tradycyjnie cz si z gniewnym usposobieniem. Odyseja jednak, mimo i przybraa posta epopei, jest pierwsz greck powieci, i dlatego jest absolutnie niepewnym rdem, jeli idzie o mity. W mojej powieci Homer's Daughter (Crka Homera) rozwaaem ewentualne okolicznoci, w ktrych mogaby powsta. Jak zaznacza sam autor, Robert Graves, nie wszystkie terminy s naukowo cise; cho ksika ma charakter wpewnym sensie informacyjno-encyklopedyczny, niejest, jeli chodzi o terminologig, ksik naukow.

#v

INDEKS

II lI

II j;I

Indeks obejmuje tekst mitw i komentarze. Cyfry i litery oznaczaj strony wstpu i przedmowy, rozdziay i podrozdziay. Abas 24c, e, 9172 g, 3; 73a Abderos 71,1;130b, c;163.4;168.6 Abdihepa, ksi Jerozolimy 145.5 Abraham 38.6;169.5, 6 Ab-Salom 75.4 Acestes (zob. te Ajgestes) 137g Achajos 43 b,1; 44a Achates 162 b Achelois 142.3 Acheloos 7.4; 67.4; 107e; 127.2; 134.8; 142 passim;170q, 7 Achilles 27.2; 31c; 66f, g 75.5; 81r, s, 1, 7; 88.1; 92.10; 105.6; 117b,1;131.11;137.1; 138.4;148b;157c;160 passim;161 passim; 162 passim;163 passim;164 passim;165a, b, i;166a, c, g, h;168a, j, k, l;169g, h;170p - Dendrites 27. 2 Achisz 159.4 Adam s. 35; 4.3; 28.6; 51.2;145.5;146.2 Adanos 159.3 Admet zob. Admetos Admete 131a, j,1, 3;132.1 Admetos s. 26; lOb; 21 n, 7; 69 passim; 80 c, 130b;148i;155j Adonis 18 passim; 24.5; 25.5, 7; 27.10; 58d; 77.2; 91.3; lOlh; 126a, 1; 132.4; 136.1; 141.3;150.1 Adrastea 7b, 3; 32.3 Adrastos 102c; 106 passim; 107b, c; 130.1; 138g,158.1 Adymnos 89d, 9 Aesculapius (Asklepios) zob. Eskulap Afaja 89 b, 4 Afareus 74 passim; 94f 141f,148i Afejdas 141a Afidamas 141 a Afidnos 103b;104e Afrikanus 128.4 Afrodyta s. 28, 35; 1.3; 6.6; I1 passim;13b;

15b; 18 passim; 19a; 21c; 22.1; 23a, 1, 2; 25.2; 28f; 32a; 33.7; 36a; 39b; 42c; 43.1; 45.2; 55.1; 59a, b; 65a,1; 67f, 2, 6; 71a, 2; 73.7; 74.6; 80k,1; 81n; 83.1; 88f; 89d; 91c, 1,2;92j,1,4;95a;98g,j,k,t,u,9;lOlb,c,d, h;105h, 5;106e;107a;108f;109f, 6;112g 124b, 4;125c;126a,1;131b;132p;137g, s, 3; 150k; 152a, 2; 154d; 155i; 159 passim; 160.8, 12; 162k, 1, 4; 163c, h, n; 167.3; 168m;169k,1, 5;170q - Akyone 160.12 - Androfonos ("mobjczyni") 18.4 - Cudzoziemka 159 v - Cypryjska 18. 8 - Epitragia 98g - Epitymbria ("grobowa") 18.4 - Erycyjska 18.3;132r - Federalna 99 d - Frygij ska 18. 3 - Jednoczca 159 s - Melajnis ("czarna") 18.4 - Najstarsza z Mojr 10.3;18.4 - Perswazji (Peito) 99d - Podgldajca 101 c - Ryba 36c - Schojnis 80.4 - Siostra Eryni 18.4

624 Indeks - Skotia ("ciemna") 18.4 - z Temnos l00g - Trojaska 160.8 - Wilcza 81.9 - Zwyciska 60k Agamede 13 8. 6 Agamedes 51i; 84 passim;121f;169.2 Agamemnon 92.4 ; 93 c;111 f, j, n;112 passim; 113 passim; 116h, i, 1, 2; 117a; 131.11; 159a, m;160 passim;161 passim;162 passim;163 passim;164e,1, 2;165 passim;166 passim;167 passim;168 passim;169 passim;170p Aganippe 73 c Aganos 159 v Agapenorl9n Agatyrsos 13 2 v Agawe 27f, 9; 59d

Agelaos 11 g,136g 159 passim;171h Agenor 56b, 3; 57a; 58 passim; 60a, 3; 731; 142.5;150j Aglaja 73a;105.5 Aglaofonos 17 Os Aglaope 17 Os Aglaos 11 Ig Aglauros 25 passim Agnitas (Asklepios) 50h Agraulos 25 passim Agreus (Aristajos) 82d Agriope 28b, 4 Agyjeus 51 b Aissa 160j Ajakos s. 34; 31b; 66 passim; 81 passim; 88i; 91a, f, 92j; 94e; 96g 112a;137h, k,1581, 8, 9;160m;165a, k;167.2 Ajanes 160m Ajas May 158.8; 160p, 2, 6; 163h; 164m; 165. 5 ;168 passim Ajas Wielki 66i; 81e; 110e;137i;148i;159a; 160k, n, q, 2;162m;163 passim; 164 passim;165 passim;168passim;170p Ajdos 32.1 Ajchmagoras 141 i Ajdoneusl03e Ajdona 108g Ajetes 701; 129.1; 148.2, 3, 9, 11; 151f; 152 passim;153a, b;154a, b, c, 2;156b;157.3; 170i Ajgajon 3.1;132h Ajgajos 146i Ajgeja 106a, c Ajgesta 13 7g Ajgestes (Acestes) 137g,169m Ajgeus 88d; 90h; 94 passim; 95 passim; 97passim; 98a, d; v, w, 7; 99a;104d;152d; 156e;157a Ajgiale 45a Ajgialeja 162t;169k Ajgialejos 107b, c Ajgialeus 153a Ajgimios 78a;143d, 3;146d, e Ajgi#a 66b, c,1; 67f,138b;157.3 Ajgis 3.1 Ajgistos 105.1;111 passim;112 passim;113 passim;114 passim;116.1;117a;162t Ajgle 33 d; 98 n Ajgleis 9 lg Ajgyptos 56.3; 60 passim Ajlinos 110c

Ajllopos 150j Aj-Mari 131.3;151.3 Ajolos 88.1;148a Ajrope 93a, c; lllc, e, f, i, 3, 4;140b Ajsakos 158m, n, 6;169f, g Ajschylos 10.2; 64.4; 82.6; 108.1; 112.1; 113.4,8;114.2,4;115.2;133.10 Ajtiolas 159d Ajtios 95b, 6 Ajtolos 64c, 3 Ajtra 95 passim; 97b;103b;104e;159s;168d, Ajtylla 162,e,11 Ajzon 68e;148a, b, d, e, 2;155a, h Akademos 104 b Akakallis 90a, b, 2 Akamas 86a; lOla; 131.11; 167c; 168d, e, j; 169j Akarnan 107g Akastos 80b; 81 passim; 148i; 155b, e, g, j; 160m;162d, 8;169f Akenaton 28.3 Akesidas 53 b, 2 ;164. 6 Akiduza 137 t Akka 141.1 Akko 141.1 Akmon 53c, 2;136c Akrizjos 21.8; 38.8; 39.7; 49.1; 68.3; 69.1; 72g 73 passim; 74.2; 81.7;109c;111.1,3;117.1; 123e;125c;148i;154a Aktajos 25d

Indeks 625 Akteon 22i, 1; 28.2; 31.3; 32.1; 54.6; 70.5; 80.6; 82e, i;138.4;150.1 Aktis 42c, 4 Aktor8lf, 8;138a, b;145.4;148i;160m;166b Alalkomeneus 5a,1 Alastor 111 p, 5 Albrikus 134.8 Alebion 132k Alejn 73.2 leksander, syn Eurysteusa 146c Aleksander (Parys) 159h Aleksander Wielki 27.7; 54.2; 83e, 4; 92.10; 130c;131j;133.7;147c Aleksirroe 136 b, f

Aleksjares 145i Alekto 6a; 31g 115.2 Aletes 113e;117a Aleus 140b;141 passim;148i Alfejos 22g, 2 Alfesiboja 58d, 2 Alfito 22.2; 52.7;113.7 Alkaidzi 122a, 2 Alkajos 88h;118d, 3;119b;131e;136g Alkatoos I 67.1;109e, o;120c Alkatoos II 110c, d, e, f, 2 Alkestis 69 passim; 106, 6; 134.4, 8; 135b; 155e, f, j Alkides 118.3 Alkidike 68 b Alkimede 148 b Alkimedes 156e Alkimedont 141 i Alkinoos 148.9; 154 passim; 157.3; 170z; 171.2 Alkione 45 passim; 95b; 110c; 125c; 126d; 149.5;160.12 Alkioneus 35c, 4, 5; 67.1;132w, 7 Alkippe 19b, 2; 25.2; 74e; 92a; 94b;190.2 Alkis 121 c, 3 Alkitoe 27g Alkmena 74.1; 88i, 9;110c;118 passim;119 passim;135.3;138d, m;145e, h;146 passim Alkmeon 85.1; 107 passim; 113.5, 6; 115.4; 137m Alkon 119f, 4 Alksjon 109 b Aloeidzi 35.2; #6.4; 37 passim Alojos 19b; 37a,1 Alope 49 passim; 96j, 5;106.7 Alopekos 1161, 4 AlOs 70I Altaja 80a, d, i;142a Altajmenes 93 passim;171.3 Alys 28.1 Amaltea 7b, 3, 4; 26b; 30.3;108e;142d;148.6 Amarynkeus 138a, b, 5, 6;139e, f Amataon, krl Pylos 148f Amathaon ap Don 103.1;108.8 Amatos 98.9 Amazonki 27b, d; 39.5, 6; 75d, 4;100 passim; 131 passim; 132f, 1;134.2;137a;151d, e; 152j;164 passim Ambroy, w.146.2 Amejnios 85c,1 Amenofis 164.2

Amergin 122.3 Amfiaraos 51g 80c; e, g,106 passim;107a; 148i Amfidamas 108b;127a;133k l6Gm Amfiktion 24e,5; 38h, 8 Amfiktionis 38.8 Amfilochos 51g, e;107a, d, i;169c, e Amfimaros 147 b Amfinome 148b;155e, f j Amfinomos 1711, 2 Amfion76a, b, c,1,2; 77a, b, c,1;105.1;109.6 Amfissa 43h Amfissos 21j Amfitrion 74.1; eal; 89h, i; 110c; lllb;118 passim; 119 passim; 120a; 121d; 122e; 135e;140c;142g 146g,167b, 3 Amfitryta 16b,1, 2; 87c, 2; 91.2; 98j;170t Ammon 3.3; 27b; 51a,1; 73j; 90a,1;133j, 7 Amor 152.2 Amyklas 7 7 b;12 5 c Amykos 50.2;131e, h;150g, h, i,1;151c Amymone 16e, 5; 60g, o Amyntor 142e;142i;1601 Amytaon 112a;138m Anakim 88.3;117.3 Anaks 88b, 3 Anaksagoras 72k Anaksandrydes 117 d, 7 Anaksibia lllf 113b;164e Anakso 104i;118a Ananiasz 114.2 Anat zob. Anatha Aatha s. 36; 9.4; 41.4; 61.1; 8k,4; 98.7;114.4; 133.10;141.I Anchiale 53 a

626 Indeks Anchinoe 60a Anchizes 18f, g, 3; 51.6;137g,1581, r,1;159q, 4;162k;167e;168c Androgeneja 89a Androgeus 66h; 90 passim; 91a, f; 98a, c, p, 5; 131e, i, 6 Androgyne 18. 8 Androkleja 121c, 3 Andromacha 88.8;158.8;1621;168h;169f Andromeda 73 passim;137.2;142.5

Andron 160 u Andros 88h Angitia 157 a Aniketos 145i Anios 88h, 6;160t, u, v - syn Aniosa 160 t Anippe 133k Ankajos 18.7; 80c, d, g 151c,1;154i;157e Ankios 126 b Annwm 31.3 Antagoras 137 q Antajos 53.3; 96.3;109f 132f;133g, h, i, k, 6; 134.6, 8, 9 Antas 95b Antedon 90j, 7 Anteis 91g Anteja 70.2; 73a; 75a, e,1 Antenor 158r 159q; 161a; 162a, n; 166j, I; 167e,1,1;168b,c,o,1 Anteus 85.2;159q, 4 Ante-vorta 34.3;154.3 Antibia 110 c Antielos 167 k, 2 Antifas 167i, 3 Antifos 15 8 o Antigonos z Karystos 68.1 Antikleja 67c, 2; 96a;160c;170n;171.2 Antileon 120c Antilochos 164e, f, m Antinoos 171 passim Antiochos 143 b Antiope 43a, 2; 68.2; 76 passim;100 passim; lOlb;106.7;131e, g 133.10;151f;154a,1; 167h;170o Antipojnos I 21 c, 3 Antoninus Liberalis 38.11; 81.9;123.1 Antyfates 17 Oh Antygona s. 25;105k 106m, 7 Anu 6.6; 36.2 Anubis 17.2; 31.3; 34.1;170.9 Apemosyne 93 passim Apesantos 117.1;123e, 5 Apia 18.2 Api 56b; 64c, 3, 4; 75.5 Apollo s. 31, 32; 1.3; 3.6; 6.2; lOb; 13c; 14 passim; 15 passim; 16f, 17 passim;18i, j; 20a, 1; 21 passim; 22a, b; 25.1; 26f; 27.5; 28a, d, g, h; 35d; 36a, d; 37b; 40.3; 41c; 42.1; 43h, 3; 44a,1; 50b, c, d, e,1, 4, 5, 7; 51b, d, i, 1, 4; 52b, 6, 8; 54b; 58.3, 5; 59b, c; 60f, k 62.2; 66b, i,1; 67b; 69a, b, c; 70d; 72c, e,1;

74e, f, 4; 76c; 77a, b; 82 passim; 83q; 84b,1; 87b, c; 88b, 4; 89j; 90j, 5; 91b; 92h,10; 94g 95c, h, 5; 96b; 97a, 1, 4; 98 passim; l00f, 106a,1;107c, d, e, f, i;108a;110c, d, e;113f 6, 7;114a, e, f, g, h, n, 4;115.4;116a, h, i, 2; 117.2;118.6;123i;126a, f;131d,10;134.9; 135a, d, 2, 3;137a, b, f 138f;139b, f,141.3; 142h;143b, c, f, g,146e, h,1;147a, b,1, 4; 148i;149a, e;151b;154i;158passim;159g, h, o, s;160g, h, t, u, y,11;161 passim;162k, I;163 passim;164b, j, 3;165k;166d, g, 2; 167b, f, i, j, 3;1681;169c, e,g, h;170a;171h, - Biaej Skay 89j - Brzasku 151b - Czysty 8 2 b - Delficki 107f - Delfin 97a; 99a, 2 - Frygijski 158 d - Hyperborejski 21. 3 ;113.7 - Ismeski 119g - Killejski 109g, 2 - "ktry nada prawa Arkadii" 21.11 - Lykios 60.8 - Myliwy 110d;1331 - "ojciec kreteskich korybantw" 21.11 - Oszalay 169m - Pytyjski 28.3; 99c; l00b - Soneczny 109.2 - Sminteus ("mysi") 14.2; 21.3; 90.3;158a, j, 2;161i - wietlisty 6 0. 8 - "syn Hefajstosa" 21.11 - l#mbrajski 158p;1611; 162q;163a;164k; 166g,167h, i - Wilczy 60f, k, 8 - Zaokrtowania 149a Apollodoros 1.3; 3.1; 8.1, 3; 27.2; 28.2; 29.3; 58.1; 72.2; 77.1; 80.5; 89.8; 92.7; 94.1;

Indeks 627 105.6;109.1;111.1;117.2;133.5;134.6, 7; 148.3;160.1;162.1;170.1;171.4 Apoloniusz z Rodos 3.1; 28.5; 70.9; 81.4; 94.1; 131.8; 134.6; 148.3, 8, 10;149.2;151.2, 3; 152.2, 3;154.1;156.4

Apoloniusz z Tiany 39.8; 51.2; 60.6; 63.2 Appu s. 28 Apsu 36.2 Apsyrtos 99.3;148.9;152c;153 passim Apulejusz 118.5;152.2 Aqhat 41.4 Arachne 25h, 6 Araks 22h Arat 27.2 Aratos ?.9 Arawn 108.8 Archelaos 117g 169.5 Archemoros 106h, 3 Archias 142g Archippe 11 Oc Architeles 142g Ardalos 95 c Arduna 135.1 Area 88 b Arene 74c Ares 1.3;12c, 2;15b;18 passim;19 passim; 25a; 35d; 36a; 37b, d, 3; 40b; 41e; 48d; 58g; 59a, c, e; 67g; 701, m; 74e; 80a, l,1; 82c,1; 89i; l00c, d, f;102e;106f, l; l0#b, d;128a; 130a;132a;133d;134.7;139b,1;143e, f, g, 2; 151f, 3; 152e, h, i; 159h; 163g, 164a; 169k 171k Arestanas 50d Arete 154 passim;170z Aretuza 22.2; 82g,147b Argejos 110c;144a Arges 3 b, 2 ; 22 d Argeusl5lf Argiope 58a, 2; 96j, 5;141e Argonauci s. 15; 5e; 28.6; 47.4; 104f; 121f; 128b;133f;134b;137a, e;146.3;148 passim; 149passim; 150 passim; 151 passim; 152 passim; 153 passim; 154 passim;155 passim;156 passim;157d, e;160a;1?0.5 Argos Panoptes 33e,1; 56a - syn Medei 156e - Tespijczyk 148h, i;152i - pies 127.1;171d Argios 35g 126 b - syn Odyseusza i Kirke 164a - z Etolu 164a Aria 21i, 7 Ariadna 27i, 8; 38h, 3; ?9.2; 88h, 8,10; 90a, b, 1; 92.12; 98 passim" lOld; 104.4; 105.4; 116b;160a;170o Arianrhod 160.5

Aridela 98s, 5 Arion, krl Miletu 1371 - muzyk 87passim - syn Posejdona s. 26;16f, 5; 33.4; 75.3;1061; 1301,1;138g, 7 - dziki ko 87.1;167f Arisbe 158m;166f Aristajos 22i; 28c; 82 passim;154b Aristippe 27g Aristo 117 d, 7 Aristomenes 74o;146.6 Arkas 64c;132r Armenos 1541 Arnaja 160d Arnakia 160d Arne 43c, f, g, 91a;106.7;148b;154.1 Arneus 120b Ax'rian 50.8 Arrippe 136b Arsinoe, crka Fegeusa 107e, f, g - crka Minyasa 27g - piastunka Orestesa 113a Arsippe 27g Artakserkses 164.2 . Artemida s. 36; 7.3;14 passim;15.1;1?j; 20a; 21b, d,10; 22 passim; 25g, 27d, k, il; 35c, g; 36a, 2; 37a, b; 41c, d, e, 3, 4; 43# 50c, d,1; 54b,1; 60k 62.2; 67.4; 69b, 2; 72i, 4; 74c, 2, 3; 76c; ?7a, b, ; 80a,1,3,4;85d;86b;89a, b, e, f, 2; 91.3; 95c; 98s, 5, 7;100.1, 2; lOlb, d, h, k, i; 104f; 108f, k; lllc, f;112g,114o; 116a, m,1, 2;117b,1, 2;125a, b, c,1;126a, 1;128.1;131d;136b.1;137.3;141.3;142a, 1; 145j; 153b; 155d, e; 160i; 161d, e, 2; 162k;163.3;164b - Afaja 89.4 - Alfeja 22.2 - Aneitis 116j - Arycyjska 1011 - Biaobrewa 22.2 - z Brauron 116.5 - Diktynna 116c - Efezyjska 22.1; l00f;116.6;131d, 3, 5 - Ejlejtyja 15a,1

628 Indeks - Elafios 125.1

- Hyakyntotrofos 9 I. 3 - Hyperborejska 155d, e - Karia 57.2 - Kariatis 86b - Kordaks 109p - "kot" 36a - Lafria 22.6; 89b, 4 - Ligodesma 1161 - ania 125.1, 3 - owczyni 11 Od - Metapontyjska 43e - Olimpijska 22.1 - Ortia 103b;116c, k,1, 4 - Ortozyjska 141 h - Pani Dzikich Stworze 22.1, 6 - Pani Jeziora 89. 6 - Paszt 3 6.2 - Powieszona 88.10; 91.3; 98.5 - Przekonywajca 60k - Saronijska l Olg - Sawna 121 c, e - Stymfalska 128d - Tauropolska 116c, i, j;131c - Taurydzka 100.1;116b, c, j;117a - Toantea 116 c - Tridaria 7 2. 5 - Triwia 116c - Wilcza 114h - Wyprostowana 103b;109.8;116k, 3, - Zbawicielka 98 w;134g Artur, krl s. 25; 31.3; 81.2; 95.5; 98.3;103.1; 154.3; Aruru 4.2, 5; 39.8 Arysteus zob. Aristajos Arystofanes 1.4; 27.11; 29.2; 39.8; 56.2;142.5 Arystoteles 12.3; 38.1; 148.11; 149.2; 165.3; 168.2 Arystydes 52.1 Asjos Hyrtakida 158m Asjos z Samos 156.4 Askalafos 24j,12;134d - Orchomeczyk 148i Askalos 169. 6 Askanios 168 o Asklepios 3b; 6.2; 21i, n, 9; 41d, 3; 50passim; 51g, 74b, k; 90d, k; lOlk, m;133.11;140d, 1;148b;164i;165f - Agnitas 50h - Doni 140d,1 Asopos s. 34; 66 passim; 67f, i, 4; 76b; 81d; 109b;123c;151d

Assarakos 158g Asteria 88.1;109b, 3;130a Asterion 16e; 98c Asterios Mniejszy 89a - syn Kometesa 148i - olbrzym 88 passim; 98c, 2 Asterodeja 152 c Asterope 109b;158n Astiochea 113 b Astrabakos 1161 Astrajos 40b, 2; 48a Astydameja 110c;138h;142e;143i Astyjanaks (Skamandrios) 168 passim Astynome 1621 Astyoche 110g 141g; 142e; 158g, I; 160z; 162e Astypalaja 137p Aswinowie 16.6 Asztar 30.4 Asztaroth 11.1 Asztarte 56.2; 58.2;164.2 Atabyrios 67.1; 93.1 Atalanta 80 passim;106d;115.5;141d;148i; 152i Atamas 24.3, 4; 27a, 2; 70 passim; 71a;151c; 157d;162.9;169.5;170y Ate 118e Atena s. 33, 34, 36; 4b; 5a; 8passim; 9d,1, 2, 4, 5, 6;12.6; lpassim;171, 3;19b; 20a; 21e, 5, 9; 22.7; 23.1; 25 passim; 29.3; 30a, 3; 33b, 4, 5; 35 passim; 36b; 39e, f, g, i, 2; 47a, d, 2; 48.1; 50e, 3, 4, 6, 7 ; 53.1; 54b; 58e, f, g, 59a, b; 60d, e, l; 61.1; 62.3; 66g,1; 70.7; 73 passim 74c, 2; 75c, 3; 77b; 81m, n; 82b; 89i,4; 90.#', 91.1; 92a, b, 8; 94c,1; 95b, d; 96i, 6; 97.2,4; 98a, s, w; 99 c;100.1;106j, 3, 4;107a;108f; 109.8;113.1, 6, 7;114g, I, 2;115passim;116 a, g, i,#l, 5; 118.2; 119a; 121c,5; 122f, 4; 124b, d;127.1;128b,1;129b;131.3;132.1; 133f, 10; 134c, g, 9; 135e; 137d, t; 138g 139a, c, e,1; 140b,1; 142.2; 143e, f, g, 2; 145h, 3;146c;148h;154.5,11;156.2;158i, k, 6; 159e, i, j, k, m, 5;160i, p, 2;161j, k 163c, g 165c, d, f;166h, l;167a, b, c, e, g, i, j; 168 b, e, f, g, 3, 4;169a, k,1;170y;171 passim - Alalkomeneis 5.1 - Alea 141a,1

Indeks 629 - Apaturyjska 95 d - Areia 19.2 - Chryze 161j - Hygieja 50.2 - Itone ("sprowadzajca deszcz") 88.7 - Kolokasja 111 h - Koronis 25.5; 50.1 - Koza 50.6 - Lafria 9.2 - Matka 138g, 6 - Narkaja 110b,1 - Onga 58f - Polias 47.4; 48b,1 - Przypasujca Bro 121e, 5 - Skiras 96i - Sprawiedliwych Zasug 140d - Wojownicza 115 a Atenajos 51.2; 58.3; 86.1; 97.4;133.11 Atlantydy 39.6 Atlas ld; 7d, e;14a; 33d, 7; 39 passim; 41e; 45.4; 67a; 73i; 77a, i, 1; 108b, 4; 125.1; 130a;132a;133 passim;158b;169d;170v Atreus 68.3; 103.2; 106.2; 109q; 110c, g h; 111 passim;112a, b, e, g,113b, h;117a, 2; 118a;146d;161d;167b Atropos 10 passim; 60.2; 66k Attis 18.3; 79.1,2;105.6 - Attis-Adonis 9 5.1 - crka Kranaosa 94f,1 - Prokne i Filomela 94.1 Atymnios 88b; 89.9 Atys 136g Auge 118.2;122.4;132.1;141 passim Augiasz 90.3; 122c; 127 passim; 134.9; 138 passim;139e;141b;148i;152b, d August, cesarz 98.3;153.2;168.1 Aukso 13.3 Autolikos 1?j; 67b, c, 1; 119f; 135b; 151d; 160c, d;167d;170.10;171.5 Autolite 43g Automedont 163 a Automeduza 1 l0e Autonoe 82e Avac 148.5 Azan 64c Azeusl2lf

Baal 30.4; 60.1;170.3 Baal Haman s. 36 Bakche 27 b Balbus 3.3 Balios 81m, 4;163m Banbha 24.3 Bateja 158c Baton 160k, 5 Battos 82.1 Batyra 28e Baubo 24d, 9 Baucis 41.5 Bel 1.3; 4.5; 36.2; 60.1; 73.7;103.1, 2 Bel-Bel 4.5 Belila 4.5; 60.1; 86.2 Belisarius zob. Belizariusz Belizariusz s.15;119.5 Belle Dame Sans Merci 170.2 Bellerofont s. 31; 11.26, 27; 67.4; 70.2; 71a; 73.5; 75 passim; 95d;130.1;157.2;162m Belleros 75a Belos 56b, 3; 58a; 60 passim; 61a; 65a; 731; 165k Beltis 1.3 Bentesikyme 16b,1; 47c Bergn 57.1 Beroe 18k Berossos 38.4 Bethe E. s. 21 Bia 8.3 Biadike 70d, f, 2 Bias 68f, 72 passim; 94c; 95.6 Biszma 81.8;106.4 Biton 84 passim Blathnat 91.1 Blodeuwedd 91.1;112.1 Blue Hag zob. Niebieska Wiedma Bogini Gangesu 81.8 Bogini mierci w yciu 18.3, 4; 3?.2;103.3 Bojoto 43 passim Boreasz la, 2; 12.5; 25.1, 5; 40.2; 4?c, 4; 48 passim; 63.3; 96.6; 103.4; 109d; 133.5; 137m, o, 5;138.5;148i;150j,4;154e;158g Borimos 150e, f,1 Bormos 150e, f,1 Bran 6.2; 25.5; 28.1, 6; 50.1; 57.1; 108.8; 120.1;134.1;138.4;146.2;154.3;170.8 Branchos 96j, 5 Branwen 25:5

Brennus 5 7.1 Brian 24.3;132.5 Briareus 3b,1;13c,1;131g, 2;132h;133g Bride, w. 21.4

630 Indeks Briffault 136.4 Brigit 21.4; 23.1 Brimo 24.6;105.1;150.1 Brimos 24.6;105.1; I50.1 Britomartis 89 a, b, 2 ;111.4 Brizo 21.4 Bromie 27 b Bromios 27.7, 9 Brontes 3 b, 2 ; 21 d; 22 d, 5 Broteas 108b, k, 3, 9,10;112c Brutes Argonauta 18k Bryzeida 162h, j, l, 6, 8;163b, f,1 Bryzeus 162j Budej a 121 a Bunomos 159 v Bunosl5b Butes 18k 46a, 3; 47a, b, 1, 4; 50.5; 102c 132q;148i;154d Buttler Samuel 170.1 Buzyge 121 a Buzyrys 132f, h;133k, 8;134.6 Byk Kreteski 98.2;129 passim Centaur 63d, 3 Centaury s. 33; 7.7; 50.5; 63.2, 3; 78b; 81h, l, 4; 82.1; 92.10; 102 passim; 126 passim; 134a, 8;143.3;151.3 Cerber 28c; 31a, 3, 7; 34 passim; 97c,1;103c, d, 5;108.7;132.4;134 passim;139;151c Cezar, Caius lulius Caesar 52.3;168.1 Chadwick John 88.1 Chajrias 142g Chalibowie 151 e Chalion 164e Chalkiope 95a;137p, r 151f;152c, d, f Chalkodont l00d;104f;137p Chaos la; 3a; 4a, c;11.1 Chariboja 167 i Charis 13.3 Charon 28c; 31a;134c

Charybdis 148.1, 9;154.11;170t, v,1, 9 Charyty 13a, 3; 90i;105.4, 5;114j Chejmarros 75d, 6 Chejron 43c; 50c, g, 5, 6; 63d; 81 passim; 82a, b, d, 1; 92.10; 117.1; 126b, c, g, 3; 1331; 134.7;148b, d, 2;151g, 5;156e;160i, l, w Chem 73.8 Chiade 7 7.1 Chiliades 45.2 Chimajra (Chimera) s. 26, 30, 34; 17j; 34 passim; 73.5; 75 passim;105e;123b. I Chimajros 159q Chione 47c; 48c; 67b Chlidanope 82a Chloris 68f; 77b;110a;170o Chnas 58.1 Chojre 24.7 Chon 118.2 Chromia 64a Chryses (Chryseis) 162.8 Chryzaor 33b, 5; 73h;132a, f, 4 Chryze 158b;161j Chryzeida 116h;1621, 6, 8;163b Chryzes 116h; 131e; 148j; 153.3; 1621, 8; 163b, f;166g - Modszy 116h Chryzippe 60f Chryzippos 2 9.1; 60j;105 e, 2 ;11 Og, h, 3 ;111 a Chryzotemis 112d,1;113e, n, 3, 7;160t, 7 Chtonia 47 b Chtonios 58g, 5 Chylos 50c, 2 Ciris 89.2 Claudius zob. Klaudiusz Cohen J.M. s.17 Coll ap Collfrewr 96.2 Columella zob. Kolumella Cook A.B.1.4; 98.4;170.3 Creiddylado 73. 2 Criseis zob. Chryzeida Cristinobyl, cesarzowa 148.5 C uchulain 63.2; 75.5; 91.1; 103.1; 132.1; 162.8;164.3 Curoi 63.2; 91.1; 96.6;162.8 Cycero Marcus Tullius 21.11; 83.6; 118.2; 135.3 Cyklopi 3b, 2; 6a, b, 7e; 21n; 22d, 5; 31e; 41.2; 73b, p, r 170 passim Cymra 148.5 Cyrus 105.1;142h

Dafne s. 31; 21k, l, 6;107c, i Dafnis 17j, 5; 50b, 2;136e Dafojne 21.6; 51.2 Daktylowie 51.6; 53 passim; 118.2; 131.9; 132.4;138m;164.6 Dalila 91.I;145.4 Damarchos 38g

Indeks 631 Damarmenos 166.2 Damaskios 36.2 Damkina 60.3; 93.1;146.4 Damnameneus 53c, 2 Damysos 81r 160h Dan 60.3 Danae 42.4; 43.2; 54.1; 60.2, 3; 73 passim; 93.1;111.3;146.4;154a Danaidy 3.1;16e; 54.1; 60passim; 68.1; 93.2; 108d;124b, 3 Danaos 1.2; 53.3; 56.3; 60 passim; 73a;109b; 124.6;146.4 Dante Alighieri 170.6 Dardanos 24a; 41.&; 48e;158 passim Daskylos 131e, h, 9;151c Daunosl9k Dawid s. 33; 82.4; 99.3;110.2 Dechtire 162. 8 Dedal s. 25, 33;12c, 3;18.3; 81h; 82j; 88e,g 1, 7, 10; 92 passim; 94b; 96.1, 4; 98 passim; 122c Deifilos 149c;1681 Deifobos 135;158o;159o;164k, n;166f, j, k; 167k 168b Deipyla 106a, c;160r Deipyle zob. Deipyla Dejanira 118.2;134c;138c;142 passim;144a; 145 passim Dejdameja 53.7;102c;160j, Y,161e Dejleon 151 c Dejmachos 137h, n Dejmas 158b Dejmos 18a Dejno 33c, 5 Dejnos 130a Dejon 148i Dejona 88 b

Dejoneus 63.1; 96c Deksamenos 127f;138b, c Delfina 21a, 3; 36 passim Delfinos 16b,1; 97c, d Delfyne, siostra Tyfona 36b, c, d, l, 3; 21 a, 3 Deliades 75 a Demarchos 38g : Demeter 7a, 7, 8; 8.1; 14b, 4; 16.5, 6; 24 passim; 27.11; 28h; 31.6; 33.4, 5; 35e; 43.2; 46.3; 47c; 50e, i; 51i; 56b, 2; 57.1; 58.2; 59b; 60f, 72.4; 75.3; 81d; 85.1; 88.9; 94f 96i,j, 2; 97.2;102#,105.7;108c, h, 5, 6;121.3;124b, 4; 134a, b, d; 138h; 1431; 144.1; 146.1; 154.1, 3;155.3;157.1; #60.7;170q - Eleuzyjska 140a - Europa 140a - Furia 16 b - Koskogowa (O gowie klaczy) 16.5;19.2; 46.3; 48.2; 75.3;108.5 - Lernejska 124 b Demetrios ze Skepsis 52.8;108.1 Demofont 39.8; 86.1, 2;131.11;146b; lf>.#e, j; 169i, j, 3 Demofoont 24d, e,10; l00h; lOla;1141 Demokles 1 O8.1 Demonassa 145f Demuchowie 142f Dendrites 27.2 Derketo 89.2;154.6 Derkynos 132k Desmontes 43c, d, f Despojna 16f, 5 Deukalion, m Pyrry s. 25; 27.6; 38 passim; 39.2 - ojciec Idomeneusa 160n - syn Minosa 98.3; l00h;104f Dia 51.1; 63.a,1, 2;102a, 3;143c Diana Id; 7a,1; 27.11 Diarmuid 18. 7 Dias IlOc Didajon 135b Dike 32.1 Dikearchos ?0.2;148.10 Diktynna 89b, 2, 4;111.4;154.6;160.10 Diktys, rybak 73c, o, p Diktys Kreteczyk 164.1 Dina 60.3 Dindorff Wilhelm 58.4 Diodor 133i Diodor z Sycylii s. 26; 7.3; 21.1; 24.14; 28.2;

37.1; 39.2, 4,6; 43.5; 47.4; 67.4; 88.9; 89.2; 118.2; 128.2; 131.8; 133i, 2, 3, 8; 134.6; 142.3;148.9;149.2;150.2;153.2, 5 Diokles 241, 5 Diomedes z Argos 71.1; lOlh; 109f; 112.1; 131.11; 159a; 160n, r, 2; 162h, k, r, t, 6; 163c, g, h, n;164b, k, m, l;166 passim;167c, g, k;168d,1, 4;169k, 4 - (Jazon) 148 passim;152.1 - krl Tracji 82c; 121.4; 130a, b, c; 134.8; 153e

632 Indeks Dione ld; 7.1; llb,2;14b,4; 51.1;108b Dionizjos z Halikarnasu 18.3;136.4;168.2 Dionizos s. 19, 33, 34; 2.2; 6.6; 9.1;13.2;14 passim; 16e;18e, k, 9; z6d; 27 passim; 28 passim; 30.3, 4; 35e, h,1; 36a; 38h, 3; 41b; 59c, d; 70g h, 4; 72a, g, 4, 5; 73.8; 76b; 79a, 2; 82e, k; 83 passim; 85.2; 86b; 87a; 88h, 7; 90b; 98 passim; l00g,103.1,4;113.1;116b; 123.1;124.4;126b;129.1;1311,5;134b,g,2, 4;135d;136b,1;140.1;142a;145.3, 5;146i; 147b;148.6, 9;154b;156.3;160u, w;162.7; 169.7 - z Bagien 99c - Bromios 27.7, 9 - Dendrites 27.2 - Eriphos 2 7. 2 - Jagni 70. 5 - Kreteski 98.6 = Plutodotes 129.1, 2 = Sabazjos 27.7, 9 - Wiosenny 159.4 - Zagreus 27.2;169.7 - Zbawca 124b Dioskurowie 62.,3; 74 passim; 86b; 103a, b; 104a, c, d, e,1;112c;113.7;114e,g,4;116e; 138b;148i;150a;157.3;159 passim Dirke 68.2; 76 passim;135e Dolofion 166 b Dolon 163g Dorieus 132.6 Dorippe 160 u, 7 Doris 33a, 2 Doros 21i; 43b,1; 44a; 64c; 88a,1

Drake Francis 161. 2 Drakon 99.3 Draupadi 135.1 Dryas 27e, 3; 46c, d, 2 Dryope 21j, 7; 26b; 56.2;150b,1 Dryops 26b, 7;143a, b, c Duch, w. 48.2 Dzik Erymantejski 126 passim;149a Dzik Kalidoski 80 passim Dzikie kobiety 14.5; 27.11 Dylan 105.1 Dymas 158o Dysaules 24e Dysponteus 109 c Ea 6.6; 36.2, 4; 39.8 Eabani 4. 2 Echedemos 104 b Echefron 132r Echemos 146e Echenos 132o Echetosl54a Echidne 33b, e,1; 34 passim; 60h; 75b,1; 96e; 105e;124a;132a;133b, l;170t Echion 17j, 3; 58g, 5; 59c;148i;149b;167m Echo s. 26; 26d; 56a; 85 passim Edyp s. 22; 67.1; 85.1; 87.2; 93.2;105 passim; 106b, 2; 114.1; 157.2; 159.3; 163o, p, 4; 171.4 Eetion 162i Eetion, ojciec Andromachy 1621, 7 Efezos l00g Efialtes 35d, 3; 37a, c,1; 88.1 Efron, syn Cheta 88.3 - (Foroneus) 57.1 Egeria 1011,1 Eire 24.3 Ejdotea 169a Ejdyja 152c, d Ejlejtyja 15a,1;118e, g 138o;141c Ejoneus 63a,1;102a, 3;163g Edward II, krl angielski s. 30 E127.12 Elafios 125.1 Elais 160 u Elate 26.2; 78.1 Elatos 50b, 5; 78a,1;126c;148i # Elejos 127a,1 Elektra, crka Agamemnona 112d, 1; 113 passim; 114 passim; 116i,1;117a, b, f, 5;

1681 - crka Edypa 59b - crka Koryntosa 158f - nimfa oceanu 33g, 2 - Plejada 41b;158b, i, k Elektrion 118a, b;122.2 Elektryo 42c, 4 Elfenor 169n Elian 12.3;17.4; 74.6; 83.5; 97.4;151.5;158.2; 171.3 Elimos 137g Elis 28.1 Elpenor, syn Chalkodonta 104f - towarzysz Odyseusza 170 passim Elphame, krlowa 170.2 Empuzy 55 passim; 61b,1; 64.2 Enalos 87c, 2

tt# Indeks 633

Enareforos 103 b Enarete 43h, 4; 68a Endeis 66h; 81a,1; 96g Endymion 40c; 64 passim;109n;138m Eneasz 18g 3; 50.2; 51.6; 98.3;103.1;148b; 158.3; 159q; 162j, k, n, 1; 163r 166j, m; 167j;168b, c, o,1, 7;170.6 Eneasz Taktikus 168.2 Enipeus 68b, c, 2 Enkelados 35f, h Enkidu 118.2;132.1;142.3, 5;163.2 Ennomos 142g Entella 137g Enyo 33c, 5 Enyues 88h Eol 1.3; 36.1; 43 passim; 45a, b, 2; 67a, e; 68a; 70a; 74a; 117g; 144b; 148a; 159.3; 170g 10 - syn Ksutosa 43.3 - wnuk Eola 43.3 Eos 25d; 29c,1; 35b; 40 passim; 41 b, c, d; 42a; 48a; 89c, d, f, j, 9;130.1;164g, h, 4;170.6 Epafos 56b, c;133k Epaminondas 74o; 94f;144b

Epejos 64b, 3; 89i,10;109n;163n;167 passim Epicharm z Sycylu 52b, 6 Epigoni 107 passim;148i;160r 169k Epikasta 111 p Epimedes 53b,1 Epimeteusz 38c; 39e, j, 8;169.3 Epistrofos 162 j Epopeus 156.4 Erato 27 b Eratostenes 83.6;168.3 Ereb 4a; l0a Erechteus 25.2, 5, 7; 43b; 44b; 46a, 3; 47 passim; 48a, b, l, 3; 89c; 92a,1; 94a, b; 95.3; 96i, 4; 99a, b; l00d;104d;121.3 Erginos 51i; 84b;121 passim;148i;151c Eriboja 37b, d, 3; 98i;165d Erichtonios 25c, d, e, 1, 2; 48e, 3; 50e, 3, 6; 105g,106.2;158b, g, h, 2 Erifa 109 e Erigone 79 passim; 88.10; 92.12; 98.5;105.4; 106.2;113e;114m, n, 6;117a, b, 2 Erikepajos 2a, b, 2 Eriopis 156e, 2;160q Eriphos 27.2 Eros 2a, 2;15 passim; 35.1, d; 40b;120a,1; 152a, e, 2;159m, q Eryda 12c, 2;19a; 25a; 81n, 5;102c, f; llle, 2; 159e Eryfile s. 26; 106e, 2; 107 passim; 113.5, 6; 115.4;170o Eryks 18k; 96.3;132q, r, 6 Erymantos, syn Apollina 126a,1 Erynie 4a; 6a, 3;18.4; 31g, 32.3, 4; 33g 80i; 85.1; lOld;103c, e;105k, 6;10?d, e, f;108f; 113f, 5, 7;114 passim;115 passim;116a, e, h,1;117.1;137m;164a;165e;169g Erysichton 24b, 4 Eryteis 33 d Eryteja 132d, 5 Erytros 88h, 2 Eskulap 50i, 2 Eszmun 21.3; 58.3;133.11 Etana 29.2 Eteokles 39.7; 49.1; 68.3; 69.1;105k,106b, f, i,j,k,2 Eteoklos Argiwa 106f Euadne 69.2; ?4a;1061, 6;155e, j Euajchme 110 d Euander 52a;132 passim Euantes 27i, 8; 88h Euarete 109c

Eubule 9?h, 2 Eubuleos 24f, 7# 96.2; 4; 9?.2 Eudoksos z Knidos 133.11 Eudore 27.2 Euenos 74e, 4;109f, 3;162j Eufeme 26d Eufemos 143a; 148i; 149.1; 151a, c; 154g 155i Euforbos 162b;163j, k Eufrozyna 105h, 5 Euippe 43c, 2; 50g 169k Euippos 110d, f Eumajos 24.7;171a, c, e, i Eumelos 148.2;163g 164m Eumenidy 31g,105k;114.2 Eumolpos 24f, l, 5, 7; 47 passim; 48c; l00d; 119g 134a Eueus l00b;148.12;149c, e, f,1;162i;166b Eunoe 158o Eunomos 142g, 4 Eupalamos 94 b Eures 141 c Europa 111 f - siostra Kadmosa 58 pa#,5im: 88a; -&9:2;= 90.3; lOld;117.3;129a;160a

634 Indeks Europia 58.3 Eurotas 125c, 3 Euryale 33b, 3; 41a; 73f, h Euryalos 148i;160r Euryanassa 108 b, j Eurybatos 136c Eurybia 33g,1, 2 Eurybios 134i;146c Eurydamas 148i Eurydyka, crka Adrastosa 1581 - crka Pelopsa 110c - matka Antilochosa 164 e - siostra Hiacynta 125c - ona Orfeusza 28 passim; 33.1; 82h,i Euryfaessa 42 a,1 Eurygyes 90. I Eurykleja 17 lg,i,2 Eurylochos, towarzysz Odyseusza 81d; 170i,j,k,u

Eurymachos 171 i Eurymedont ld; 39a;131e Eurymeduza 66g Eurynome la,b,c,l; 2.1;13a,3; 23a;33.1;40g 47.2; 48.1; 66a,1; 93.1 Eurynomos 142g Eurypides 1.2 ; 3.1; 32.2; 38.8; 43.1; 77.1; 88.8; 89.2; 96.6; 111.2; 113.4,5,8; 114.4; 11?.5; 123.1;124.4;134.17;135.2,3;146.2;154.3; 156f,3 Eurypylos 72.5;134i;137p - syn Telefosa 160x;163h;164a;166i Eurysakes 165 passim Eurystenes 146k Eurysteus 28.6; 103d; 104j; 110c; llla,b; 118d,e; 122c,d,e,3;123a,f,g,124a,g 125b; 126d,f 127a,d,e,1; 129 passim; 130a,c; 131a,j; 133a,e,f; 134i,1; 135a; 138d,f,j; 143b;146 passim;148i Eurytemista 1 O8 b Eurytion 80c,g; 81f,p;102d,e,2;126 d;127f, 132a,d;138c,1;142.5 - centaur 142. 5 Eurytoe 109 b Eurytos 35e;102d;119f 135 passim;136a,1; 138a,e;144 passim;171h - syn Augiasza 138 a, e Eusperydy zob. Hesperydy Eusperyty zob. Hesperydy Eustatios 92.11 Euterpe 163g Euzebiusz 128.4 Evans Arthur 88.1; 99.2 Evrawc 148.5 Ewa s. 35; 4.2,3;145.5 Ezaw 73.2 Ezechiasz 111. 3 Ezechiel 122.1;128.4;131.6 Faeton, syn Eos i Kefalosa 89d,9 - syn Heliosa 2b; 28.5; 29.1; 40a; 42d,2,3; 71.1; 75.3; 89.9 - byk 127c,2 Faitusa 42 b Faja 96.2,5 Fajaks 98f,m Fajdros z Myrrinos 29.3;159.1 Fajo 27.2 Fajstos 145k Fajtusa 109f

Falantos 87 c,2 Falas 164 passim Faleros 119f;131.11;148i Fanes 2b,2;123.1 Fanos 148i Farez 73.2;159.4 Faun 56.2 Faunusl32p Fayllos 107h Fearn 5 7.1 Fedra 70.2; 90a,b,1; l00h,2; 101 passim; 103a;164a;170o Fegeus 107 e, f,g Fejdippos 169n Femios 171 i Fenja 154.1 Feo 27.2 Fereboja 98k Fereklos 98f;159q Ferekydes 27.1; 49.2;132.3 Feres 148f;156e,f,160m Fesyle 2?. 2 Fialo 14 I i,4 Filajos 1651 Filemon4l.5;115.2 Filip Macedoski 147c;149.2 Filochoros 134. 7 Filojtios 171 i Filoktetes 92.10; 117.1; 145f,g,1; 159a; 161i,j,k,l,5;162c;166 passim;169m,n Filolaos 131 e

Indeks 635 Filomela 46 passim; 47a; 94.1; 95.1;160m Filomelejdes 96.3;133.6;161f,3 Filonoe 7 5 e Filonome 70.2 Filostefanos 159.4 Filostratos 28.3; 39.8; 60.2; 63.2 Filyra 15 lg,5 Fimachos 166 b Fineis 73.9; 87c,2 Fineus s. 36; 48c; 58a,d;150 passim;151a,f, 153a;158g Finn mac Cool 18.7 Fionn 73.9 (zob. te Finn mac Cool)

Flegyas 50a,d; 63a Flogios 151 d Flora 12.2 Fobos 18a; l00d Focjusz 123.2;116.2 Fodhla 24.3 Fojbe ld;14a,2; 51b; 74c,p Fojniks 18h, 58a,d,2; 88b,2; 105.6; 106.6; 1601,n,5;163f;166h;169f Fojnissa 58.2 Fojnodamas 13 7 b,g 3 Fokos 46.5; 76b,c; 81 passim; 99.3;165k - syn Psamate i Ajakosa 81a,b,p,1,7 - syn Ornytiona 81 b Folos 92.10;117.1;126b,e,g,3;138.1 Forbas 146h,k 148i;170t Forkida (Forkis) 24.7; 33.6 Forkidy 33 passim Forkys 16b; 33 passim; 73t; 123.2; 133b; 170q,t,1,2,7,9 Formion 741,5 Formion, rybak z Erytraj 1451 Foroneus 27.12;28.1; 42.3; 50.1; 52a,1,4; 57 passim; 64c; 77.1; 88.3;118.5;120.1;134.1 Fortuna 32.1 Fosforos 40b,2; 45a Frazer James s.17,22; 50.2; 51.2; 72.1; 80.5; 101.1; 108.3; 121.2; 127.1; 136.2; 147.1,4; 171.4 Frazjos 133k Friksos 70 passim;148gj,8,10;151f;152c,3; 153.3;155.2;157d,3 Frontis 151 f Ftia 21i,7;1601 Fulgencjusz Fabius Planciades 108.2 Furie zob. Erynie F`ylakos 72b,c,d,2,3; 74a Fylas 142b;143b Fj,leus 127 passim;138g,f;142e Fylios 82.4;123i,1 Fyllis bisaltyjska 39.8;169 passim - tracka 86 passim;169j Fylonome 70.2;161g Fyskoja 110 b Fytalidzi 97a; 98x,8 Fytalos 24m,13; 97a Gabriel 31.3 Galahad 95.5 Galantias zob. Galantis Galantis 118g,h,5

Galata 132j Galatea 65 passim Galen zob. Galantis Galintias zob. Galantis Ganimedes 12.2; 29 passim; 40c; 811; lOBa,1; 110.3;137c;145d;152a;164.7 - syn 1'rosa 158g Gara 3. 3 Garamas 3c,3; 90b Garanus 132n,6 Garstang John 131. 5 Gasterocheires 23.2 ; 73 b,3 Gejlissa 113a,j,4 Gelanor 60e Gelonos 13 2 v Gerajstos 91g,3 Gerajstydy 91. 3 Gerion 31.6; 34a; 127.2; 132 passim; 134.8; 139d,9 Germanicus, Caius Claudius Drusus Caesar 149.2 Gilgamesz 4.2,5; 38.3; 41.3; 90.4; 118.2; 122.3;124.2;132.1;142.3,5;163.2 Glauke 81c,e;156 passim;164a Glaukia 137n, t,3 Glaukippe 158 o Glaukos, bg morza 170t - bratanek Sarpedona 162. 9 - syn Antedona 90j,7 - syn Hippolochosa 162n,7; 163c,i; 164j; 168b - syn Minosa 50f,i,2; 90 passim; IOlk,l; 162q - syn Syzyfa 42.2; 67a; 71 passim; 75a,5; 90.7;101.1;155i;162.9;163.4 Glenos 1421

636 Indeks Goda 18.1; 89.3;160.l Gode zob. Goda Godiva Lady 89.3 Godziny 82b;118c Gog 131.7 Golgos 18k Gonippos 74o Gordios, krl frygijski 83d,e,f Gorge 142a

Gorgofona 73t; 74a,b,8 Gorgony s. 31,34; 6.3; 33b,4; 39d; 50.3,5; 61.1; 73 passim; 81.9;131m;132f,3;140b,1 Gorgopis 70.7 Gortys 88h,7 Goya y Lucientes Francisco 163.3 Grainne s. 27 Graje 33c,5; 38.10; 73g,i,9 Gras 117g Gration 35g Graves Alfred Perceval s.15 Graves Robert s.15-24 Green Renton 98.3 Green Stripper 56.2 Gronw9l.1;112.1 Gruppe O. s.19 Guneus 138d;169n Guterbock H. G. s. 28 Gwern 57.1 Gwidon z Warwick s. 25 Gwydion 103.1;160.5 Gwyn 73.2 Gwythur 73.2 Gyges 3 b,1 Hades 2.2; 7a,e,6;13a;16a,1;17.3;19a; 21n; 24 passim; 26a; 28c; 30a,b; 31 passim; 33.6; 35g 50f; 57.1; 67g,h,2; 69e; 73g, lOlk; 103c;115d,2;124b;132d,s;134c,d,e,f;139 b,c,l;164o;1701,q,4 Hadrian 165i,3 Hajmon 105e;106m,7 Halezos 1121 Halia 42c,4; 88.9 Haliartos 70i Halirrotios 19c,2; 25.4 Haliskos 1121 Halys 2 8.1 Harmonia 18a,9; 24a; 59 passim;106e;107a; 131b;151b Harmotoe 108 e Harpale 161g Harpalike 11 lp,5 Harpalikos 119f Harpatsch 147.5,6 Harpie 33g5;108f;150j,2;170.7 Harpinna 109 b Harrison Jane s. 31; 9.1; 27.3; 30.2 Hator 68.4 Hawkes Christopher 92.6 Hawthorne Nathaniel s. 27

Hawwa 145.5 Hebe s. 37; 12c,2; 29c; 35b,3; 118.2; 123.2; 145i,3,5 Hefajstos s. 34; 9d;12c,2,3;18 passim; 21a; 22d; 23 passim; 25a,1; 29a; 35e; 39h,10; 41b; 42a; 49a; 59b; 81m; 88h,1,9; 92m,1,4,7; 95c; 96a,j; 98o,5;108e;109m,q; 122f;128b;1321;137o;143f,148i;152b,e; 154h;1631;164d,l;166b Hegemone 13.3 Hekabe 34.1;#50.5; 79.1; 158o,p; 159fg,o; 163a; 164k,1; 166k,1; 167 passim; 168a,l,n,1,4;170.1 Hekajrga 110 e Hekale 98 b,7 Hekalene (Hekate-Selene) 98b,7 Hekatajos 21.1; 23.2 Hekate s. 28; 16a; 24c,gk,1,12; 28h,4; 31 passim; 34.1; 35e; 37.1; 38.7; 42.3; 50b; 55a,1; 76.1; 79.1; 89.2,4; 91.1; 98.7;116c,d; 117.1;118h,5;123.1;124.4;134h,1;137.3; 152c;155.3;168n,1;170t,5,9 - Krateis 170 t - Modsza 117 b - Potrjna 117.1 - Selene 98. 7 Hektor 71.1; 75.5; 146.2; 158o,8; 159o; 162 passim; 163 passim; 164 passim; 165e; 168h Hekuba zob. Hekabe Helejos 118 b Helena, crka Ledy 31c,2; 32b; 58.3; 62a,b,c,3; 74b,o; 79.2;103passim;104passim; 106.2; 112c,d,e; 114 passim; 116i,n; 131.11;154.3;157c,1;159 passim;160passim;161c;162 passim;163c,o;164 passim; 166 passim; 167 passim; 168 passim;169 passim;170.1 - crka Parysa 113e,k;159v - Dendritis 88.10;105.4;114.6

Indeks 637

- Drzewa Oliwnego 105.4 Helenos 158o,p;159q;163b;166f,gh;169f Helikaon 168 b, d

Helike 28.5; 44b.1; 58.3 Helios 1.3; 2.2;16e;17j;18a; 24g, 28d; 31e; 35b; 37a; 40a; 41 b,c; 42 passim; 67.2; 70e,l; 72h,i; 75.3; 80b; 88e; 109.2; llle; 118c; 127a;132c,d,7;148.3,9,12;152b,3;154e,4; 155.3;156d;160n;170i,u,6 Hellanikos 70.9 Helle 38.9,10; 43.1; 58.3; 62.3; 70 passim; 159.2 Heller 38h,9; 43 passim Hellotis 58.3 Hemera s. 27; 40a,3;164i Hemiteja 161 g h Henioche 96f Henryson Robert 162. 8 Hen Wen 96.2 Hepa 145.5 Hepatu 82.4;145.5 Hepit 145.5 Hepta 13.2 Hera s. 28,31- 35,37; 5a; 7a;12 passim;13 passim;14a,c,2;16b,e,1;18e,2;19a; 21c,3; 22c,f,h; 23a,b; 24.1; 27a,b,k,2,10; 29c; 33d; 35b,d; 36a,2; 37a,c,1,3; 41f; 43i,5; 45a,2; 50f; 51.5; 53.2; 55.1; 56a,2; 57a; 58.3; 60g 61d; 62.4; 63c,d,2; 64b,3; 66c,2; 68d,4; 70 passim; 72g,i; 74b; 81j,l,n; 82.4; 85b; 91c,1; 92.1; 97.4; 105e,h,7; 107.2; 108f,8; 109.3; 110a,1;112a,j,l;1131,4;114.2;118 passim; 119 passim;123c,d;124a,b,g,125.3;128d; 129b; 130c; 131F, 132d,e,g,t,u; 133a,c,f4; 135e; 137g,5; 1381,5; 139b,1,2; 140d; 145i,5; 146.5; 148d,e,15; 150j; 152a,2; 154d; 156d,e,1,2; 159e,i,j,m,t,u; 160a,y; 161k 163h - Apia 18.2 - Argiwska 154k - Dusicielka 105.8 - Eriboja 37.3 - Helltis 58.3 - Jedzca Kozy 140d,1 Herakles s. 15, 16, 17, 26, 35, 37; 7.4; 12.2; 13b; 19b; 241; 31.5; 35 passim; 39d,1,7; 41.3; 47c; 51g 53 passim; 58d; 60.4; 68f; 69a,e,3; 70 d; 74.1; 75.3; 78a; 82.4; 88f,i; 89a,h; 92g,1,10; 93b; 95f,g,2,3; 96.1,3,6; 97c,1,4; 98a; 99f l00a,g 102g,2; 103d,e,1,5; 104e,j; 106m; 108.7; 109q; llla,c,e,l; 112q,1; 114.2; 117h; 119 passim;120 passim;121 passim;122 passim; 123 passim; 124 passim; 125 passim;126

passim;12? passim;128 passim;129 passim;130 passim;131 passim;132 passim; 133 passim; 134 passim; 135 passim; 136 passim;137 passim;138 passim;139 passim;140 passim;141 passim;142 passim; 143 passim; 144 passim; 145 passim;146 passim; 14?a,4; 148i,6,12; 149a,d,f; 150a,b,c,d; 151c,d,4; 152j,3,4; 153e,5; 154e; 155i; 156.2; 15?a,3;1581,m;159v,3; 160s; 164.1.6; 166c,1; 167.3,6; 170p,4,10; 171h,3,4 - Alkides 118.3 - Bufagos 138h,3 - Daktyl 53b,1,4;118.2;119.3;125.1;131.9; 138.4;1451 - Dorycki 119.3 - Egipski 118.2;135c - Ipoktonos 145k,4 - Jasnooki 134h - Jedzcy Placki 119.3 - Kornopion 145k - Lekarz 148.12 - Melkart 70.5; 96.3,6; 99.6;133.11 - Melon 125.1 - Niebieski 132.3 - Obcinajcy Nosy 121e - Ofioktonos 145.4 - Ogmios 52.4;119.3;125.1;132.3;6 - Ptajcy Konie 121 d,4 - z Ran w Udzie 140.1 - Scytyjski 132.6 - 'I#ryjski 58d,4,5;128.4;133.11;156.2 - Wybawca 35.3;103.5;104f;145.4 - Zapobiegajcy Nieszczciom 137k 149a - Zwycizca 137k Heraklidzi 117h;135.3;138n;146 passim Herkele 118.2 Hermafroditos 18d,8 Hermes 1.3,4; 8.3; 9d;14 passim;15 passim; 17 passim;18c, d;19b; 21h,7; 27b,g,2; 29a; 31a; 33f; 35g, 36a,c,1; 37d; 38d; 41f; 48.1; 50c,e,g, 52a,3,6; 53.1,6; 56a,d,2; 59b; 601; 62b; 63c 66k; 67b,c,h; 69c; 73g,i,k,o,7,9; 74p, 1,2,4; 76c,1,2; 82b,c,3; 90a,3; 93b; 96,4; l00b,c;104j;108e,h;109f,l,o,q;112g 113g 114g,h; 115d,2; 118c; 119a,f, 122f;

638 Indeks

130c;132d,p,5;134c;136a,e;146f;147b,4; 148i;159e,i,u,3;162d,6;163o;165e;167a; 170k,x;1711,2 - Egipski syn Zeusa 56d - Noszcy Barana 82.3 - Podziemny 113g Hermiona 114c,e,f;117b,2,5;159d,s;169g Hermos l00b Herne 31. 3 Herod Wielki 128.4 Herodot s. 31-32,33; 1.2,4; 8.1; 10.2; 16.3; 39.1;46.2; 48.4; 58.4; 73.8; 77.1; 87.1; 88.2; 95a,5; 105.5; 106.4; 116.6; 118.2,3; 130.1; 132.6;133.1,5;134.6;148.3,8;149.1;151.5; 154.2;157.2;159.4;160.1 Herofile 135.3;159g Herofilos 18d Herse 25d,4; 48.1; 96.4 Hespera 40a Hespere 33 d Hesperos 33d,7;101.1;133.2 Hesperyda, crka Hesperosa 33d Hesperydy s. 35; 4a,1; 12b; 33 passim; 39d; 125.1; 133 passim; 134.8; 142d,h; 145.3; 154e;155i;159.3 Hestia s. 27,33; 7a,8;13c; 20 passim; 27k,5; 31.8; 35e;101.1;113.1;120.1 Hesychios 21.12; 23.2; 27.2; 58.3; 67.1; 88.7; 89.2,10; 90.1; 92.7;159.5 Hesychosll5e Hezjod s. 26, 27, 33, 35;1.3; 4.1; 5.1; 6.1; 8.3; 9.5;13.4;15.1; 24.2; 27.2; 31.7; 39.8; 77.1; 82.3; 105.5; 106.2; 107.2; 118.3; 122.3; 127.1;132.4;148.2, 4 Hezjone 73.7; 81e;131i;137 passim;1581,r,q, 8;159p,1;160b, p;165d;168.6 Hiacynt 21m, 8; 85.2; 91g, 3;125c;165.2 Hiacyntydy 91. 3 Hiera 160z Hieronim 92.2 ;145.5 Hiketaon 1581 Hilaejra 74c, p Hilajos 80f;126b Himera 164i, m Himeros 125c, 3 Hippalkimos 110c;148i Hippalkmos (zob. te Hippalkimos) 110c Hippalkos (zob. te Hippalkimos) 110c Hippasos 27g, 9; IlOc;144a Hippeus 120 b

Hippiasz 70.7 Hippo 131c, d Hippodameja 73d, o; 102c, e, 3; 103a; 109 passim;110 passim;142.5;143.2 Hippodamos 109 c Hippokoon 74b;103b;140 passim Hippolita 72.4; l00c, g, l;131 passim;132.1; 138c;164a, b Hippolitos, syn Tezeusza42.2; 50f; 70.2; 71.1; 89.2; 90b; 96.6; 99a; l00h, 2;101 passim, 134g;135c;146.2;163.4;169k,1 - olbrzym 35g, 4 Hippolochos 162n, 9;163c Hippomedont 106d Hippomenes 801; 91e Hipponaks 108.10 Hipponoe 72g Hipponoos 158o Hippotoe 110c Hippotoos 49a, b,1;105.1;113.4;141f Hipta 145.5 Hiram z Tyru 128.4 Historis 118g Hocart S. C.1D2.2 Hodites 1421 Holle 18.1 Homados 126d Homer s.15,19, 25, 33, 35; 2.1; 9.5;13.3;14.3; 16.3; 17.3; 18.1; 25.7; 31c; 32.2, 3; 33.5; 39.1; 42.2, 3; 43.5; 45.2; 48.1; 77.1; 88.8,10; 94.1; 97.4; 98.6; 99e; 102.2; 105.6; 113.5; 122.3;131.3;138.5,6;139.1;145.3;148.1,3, 12; 149.1; 150.2; 154.1, 3;156.4;158.1, 8; 159.4; 160.6; 163.1, 2, 3; 164m; 165.2; 167.1;168.1,3,7;169.7;170.5;171.5 Hooke 60.3 Hoples 95a Horus 21.2, 3, 10; 41.3, 4; 42.1; 73.4; 89.2; 118.6;123.3;126.1;131n;1381 Hrozny Bedrich 145.5 Hu Gadarn Potny 148.5 Huraj 159.2 Hyady 27b, 2; 39d,1; 41.6 Hybris 26b Hydra Lernejska 34 passim; 60h, 4;124 passim;131.1;133.4;134.8;145c;66.1 Hydranos 134b Hygieja 50i, 2

Indeks

639 Hyginus Caius lulius 1.2; 27.2; 41.6; 46.4, 5; 62.3; 67.3; 77.1; 83.2; 96.2; 105.6; 111.2; 120.2;125.3;134.6;141.2;161.1 Hylas 24.5;122.3;126f;137e;139d;143a,1; 148i;150 passim Hylejos zob. Hyllos Hyllos 132d;142g, l;145 passim;146passim; 171.4 Hyperborejczycy (Ludzie spoza Wiatru Pnocnego) 21.1, 2 ; 83 b Hyperea 9 5.1 Hyperenor 58g 5 Hyperion ld; 40a; 41.2; 42a, 1; 154.4; 170 passim Hyperippe 64a Hypermnestra 60k, m, 7 Hyperochos 109 b Hypseus 82 a Hypsipyle 67.2;106g, 3;116b, f;149b, c, e Hypsipylon 67c, 2 Hyria 12 3 i Hyrieus 41 f Hyrmine 13 8 b Hyrtakidzi 158m Hyrtakos 158m Iakchos 24a, d, 6 Idaja 1501;158a, g Idajos 158b, e, g, k;159v Idas 21k; 39.7; 74 passim; 80c, d, l; 83a; 88.1; 95.2; 103b, 3; 118.3; 141f; 148i; 151c, 2; 161b; Idmon 82c,1; 88.1;148i;151c,1;161b Idomeneus 157a;159a;160n, 6;162t;163h; 169f, l, 5;171a Ifianassa 64a; 72g, j, k;112d Ifiboe 127a Ifigenia 32.2; 89.2;104e;112d, h;113a;114o; 116 passim;117 passim;160j;161 passim; 162.6 Ifikles, syn Amfitriona i Alkmeny 39.7; 53.6; 74.1, 2; 80c, g, h;104i;110e;118 passim; 119 passim;122a, c;138c, d - Argonauta 140c;148i Ifiklos 72 passim;160.9;162c, 9 Ifikratos 128.2 Ifimedea 37b,1;170o

Ifimedont 146c Iiinoe 72g, j, 4; 91e; 92a; 94b, e;110e Ifis 106f Ifitos 23.1; 53b;135b, d,1;136a;139c;140a; 142i;148i;152i;155i;171h Ikadios 87c, 3 Ikar 29.2; 92 passim;109.4;161a, b Ikarios Ateczyk 79 passim; 82f - krl Karii 168.1 - ojciec Penelopy 74b;159b;160d, e;170.1; 1711,1 Ikaros 161 a, b Iksjon 50a, 2; 63 passim; 64.3; 67.2; 70a, l, 3; 102a, f,1,3;103e, 5; IOBd;151.5 Iliona 1681 Illyrins 59e Illyunka 36.3 Ilos 18f; 40c;108a;109a;168.2 - brat Erichtoniosa 158 passim - Modszy 158g i Inachos 16e; 56a, d; 57a,1; 58.2; 60g Inara 36.3 Indra s. 31; 7.6;12.1;132.5 Ino 24.3; 27a, 6; 42c; 51.5; 70 passim; 96d, 6; 156.3;170y Io 7b, 3; 9.6;14b, 4; 24.7; 52a, 2; 56 passim; 57a; 58.2; 68.4; 72.4; 90.3; 99f# 137.4; 154c,1 lodama 9b, 6 lon 43b,1; 44 passim; 47e, g; 97.1 Ipoktonos 145.4 Iros 171 f Iryda 15b,1; 24g; 81j;123c;150j;160a;171f Ischepolis 110e, f Ischys 50 passim Ismenios 119g;147a Isztar 11.1; 24.11; 29.2; 38.3; 51.1; 73.7; 103.2;118.2;137.2 Itone 88.7 Itonos 9 b, 4 Itylos 108g Itys 46a, c, d, 2; 47a Iuchar 24.3;132.5 lucharba 24.3 ;132.5 Iynks 26d; 56a #as 14.2; 73.7;111.3 Izander 162n, 9 : 23; 10.1; 21.2; 22.7; 24.1; 27,5; 38.4; 41.1; 56b, 2; 68.4; 73.4; 80.3; 83.2; 89.2; 105.3; 123.3; 131n; 133.8; 138.1; 154.2

"

640 Indeks Jack O'Green 53.4 Jafet 39.2 Jahu 1.1 Jakub 39.8; 67.1; 73.2; 92.2 Jalebion I 32 k Jalysa 42.4; 60.2 Jambe 24d, 9 Jan Chrzciciel, w. s.19; 38.6 Janus 34.3; 37.2 Jao 2.2 Japet 4b, c; 39a, 2; 56d; 87c Japys (zob. te Japet) 87c Jara 92.10 Jatpan 41.4 Jazjon 24a; 59a, b;158 passlm Jazjos 24a, b, 6; 53b,1;143.1 #Jazon 58.5; 68e; 71a; 80c, g; 97f; 98r;103.2; 116.3; 124.2; 127.1; 148 passim;149 passim ;150 passlm ;151 passim ; I 52 passim ; 153 passim; 154 passim;155 passim;156 passim;157 passim;159.3;161k;162i Jazos 57a; 80c, j Jefte 161.2;169.5 Jehowa 1.1; 4.3; 9.4; 51.1; 73.7; 83.4; 84.2; 92.9;111.3;141.1;169.5 Jeremiasz 92.2;154.12;156.2 Jerome Eusebius Hieronymus 145.5 Jezus s.15 Joab 68.4 Jobates ?3a; 75 passim Jokasta 105 passim;170o;171.4 Joksos96c Jolaos 921; 110e; 118.2;122c, g 3;124 passim;127d;131a;132s;133.11;135a;137h, 5;138d;139d;142f;143f, g;145d, f, k;146 passim ;155 i Jole 118.2; 122.4; 135a, b, 1; 144 passim; 145b, e, 2;146d;171.4 Jonasz 103.2;137.2 Jonatan 169. 5 Jopa 104i Jordanes 13 6 b Jowisz ld, 3, 4;118.2;158.3

Jozue 88.3;112.3;133i;159.4;169.6 Jzef 75.1;101.1;109.2 Jzef Flawiusz 154.12 Juba 132.6 Jondet Gaston 39.2 Jung Carl Gustav s. 22, 34, 35 Junona 118.2 Justyn 8 2.1 Justynian, cesarz s.15 Kabirowie 149d, e, 3 Kadmos 14c, 5; 24a; 27.6; 36d; 50a, c; 58 passim; 59 passim; 67.6; 70a; 77a; 105i; 106e, m;132o;152e, g, 3;163.5 Kafauros 154f, ? Kajneus 78 passim; 80c;102c, e;143d, 4;148i Kajnis 78 passim Kakus 1321, m, n, 6;134.7, 8;136c Kalais 48c;148i;150 passim;155i KaIchas 160h, v, w, 2, 11; 161a, c, d;162h; 163b;165f, g;166a, g;16?f, g;168f, h, j,1; 169c, d Kale 13.3;105h Kaleb 88.3 Kali 56.2 Kalibe 1581 Kaligula 132j Kalike 64a;161g Kaliope 18i, 6; 28a;147b;160i;163g Kalipso 145.1;170t, w, x, 8 Kallidike 171 k Kallileon 11 lg Kallimach s. 27, 7.3; 22.5; 45.2; 38.8; 58.3; 131.5;155.4 Kallipolis 110e, z Kalliroe 107e, f, g;132a;158g;169k Kallistenes 108.1 Kallisto 22h, 4; 72i Kalos 92 c Kamejra 42.4; 60.2; 93.2 Kamejro 108f, 9 Kampe 7 e Kanake 43h, 4 Kandaon4ld Kanetos 96f Kantos 148i;154f Kapaneus 50f;106d, f, l, 7;112.1;117c;160r Kapys 137g;1581;167e Kar, bogini ksiyca 3.3; 7.4; 92.1; 95.5; 82.6; 86.1,2

- syn Foroneusa 57a,1 Kardea 34.3 Kardis 138m Karfo 13.2 Karia 86 passim Kariatydy 57.2 ; 86.2 Karios 57.2

Indeks 641 Karmanor 18.7; 21b; 90b;136b,1 Karmenta 52a, 5; 86.2;132o, 6 Karnos 146k Karpo 13.2 Karu 95.5 Karyatis 5 7.2 Karys 9 5. 5 Kasandra 90.5;112f, i, k, l, n;119.2;158o, p, q, r, 5;159q;166i;167e;168f, j, 2 Kasjopea 73j, k, I, n; 88b Kastor 39.7; 62c, 1; 74 passim; 80c; 84.1; 95.2;103a, 3;113d;118.3;119f;148i;150a Katarroa 90.1 Katreus 90a, b, 1; 93 passim; Illf; 159r; 171.3 Kaukon 138h Kebren 158n Kedalion 41 b Kefalos s. 26; 23.1; 25d; 40b, 2; 47b; 89 passim ; 91 a ;118 passim Kefeus 60a; 73 passim; 80c, d;140b, c;141a; 148i Kefizos 16e; 241; 85a Kekrops 16c;19b; 24.4; 25c, d, 4, 5; 38.1; 43b; 47b, 2; 94 passim; 95e; 97.2 Kelajno 159 q Keleos 24d, e,1, 5,10; 47c; 56.2 Kellas 109g Kelmis 53c, 2 Kenchrias 67.4 Ker, bogini 3.3; 7.4; 82.6 - bg 57.2 - (Eros) 15.1 Kerambos 38e,11 Kerdo 24.7; 57a,1;118.5 Kerenyi Karoly s. 22, 30

Keret 159.2 Kerkion 49a, b; 96j, 3,5 Kerkopi 136 passim Kerkysera 160j Keryks 25d; 47f Keto 33b, g, 2, 7;133b Keutonymus 134d Keyks 45 passim; 142g; 143 passim; 144a; 146a Kibosuros 110 c Kilhwych 148.4,5,6;152.3 Kiliks 58a, d,1; 88d Killa 1581;159g, 5;168d Killas 109g Killos 109g, i, 2, 7 Kimon 104i Kingsley Amis s. 25 Kingu 36.2; 39.8 Kinyras 18h, 5, 7; 65a,1; 77.2;111.4, 5;160g, 3,11,12 Kipling Rudyard 115. 3 Kirke 28.5; 42.3; 56.2; 89e, 5;132p;148.3, 9; 152b;153 passim;154b;170 passim;171k, 4 Kirkinos 92 c,9 Kisseis 168.3 Kisseus 158o;168.3,5 Kissja 164c, 2, 3 Klaudiusz, cesarz s.15 Klearchos 136.4 Kleia 27.2 Kleite 60j;149f, g Kleitos 40b; 60j Klejdemos 98.1 Klejstenes 27.5; 99.1 Klejtonymos 160m Klejzityra 1691 Kleobis 84 passim;159.4 Kleobule 109f;1601 Kleodajos 136g Kleodikel25c Kleola 111 f Kleolaos 136g Kleomenes 159.4;160.5 Kleon 11 Oc Kleopatra 45.2; 74a; 80d, i;1501 - Modsza 158g Kleotera 108f Klete 164b,1 Klimene 39a; 42d; 80c; 93a, c; 109f; lllf;

112f;170o Klimenos 64a; lllp, 5;121a;138m Klio 147 b Klitajmnestra 62c; 74b;112 passim;113 passim;114 passim;117.5; 159c;160z;161d, e;162t Kloto 10 passim; 60.2; lOBh Klytia, crka Amfidamasa 108b Klytia, crka Pandareusa 108f Klytios 35e;135b;1581 Kojos ld;14a, 2;133.3 Kokalos 92h,12 Kolotes 24.1 Kolumb Krzysztof 83.6

642 Indeks Kolumella 48.2 Komajto 72.5; 89i, 7; 91.1 Kometes 117h;148i;162t;169k Konnidas 95f Kopreus 110c;123g;127d, I;135e;163h Kora 8.1; 9.1; 24 passim; 27.11; 78.1; 132s; 134.6;136.4;170q Kordelia 7 3. 2 Kornopion 145k Korojbos 147a, 3 - Elejczyk 147.3 Koronea 70i Koronis, matka Asklepiosa 21i, 9; 47.4; 50a, b, c, d, 1, 5 - Hyada 2?.2 Koronos 50.1; 78a;143d;148i Korunetes 96a Korybanci 21i, 5; 30a,1 Koryntios 110 c Koryntos 96b;104c;148.2,7;156b, 4 Korytos 141d;158f;159v;160w Koszmar Senny 35.4; 37.1 Kottos 3 b,1 Kottyto 3.1; 27.2, 3 Kranae 94.1 Kranajchme 94.1 Kranaos 94 f Kratos 8. 3 Kratylos 108.4 Krawczuk Aleksander s. 24 Kreon 105k; 106j, k, l, m, 7; 118.3; 121c;

122a;134e;156b;158b, c, e Kresfontes 146k Kresyda 162.8 Kreta, nimfa 88e,1 Kreteis ?0.2; 81g, q, 5 Kreteus 68e, f; 70d; 72a; 88a,1;138m;148a Kretschmer Ernst 145.5 Kreuza, crka Priama 158o - matka Iona 43b; 44a,1; 47b = najada 82 a Krezos l00g 1 Krezus, krl 136g Krimissos 137g Krios 1 d Kronos 1 d, 3 ; 5 b ; 6 passim ; 7 passim ; 9 d,1; llb;12a;16a, f; 20a; 25.4; 26b; 28.1; 30a, 2, 3; 31c, 2, 6; 39c, e, 8; 50.1; 51k, 6; 53a, 5, 6; 54a; 57.1; 84.2; 90j, ?;105.5;108a;109.2; 111.4; 118c, 3; 129.2; 132e, h, p, 4, 5, 6; 134.1;138i, o,4;139.1;151g;164.5;170.5, 8 Kroton 132 t Krotopos 147a,1 Krotos 26d;126g Krlowa Maja 26.4 Krlowa Niebios s. 25 Krlowe 138 o, 4 Kriszna 81.8; 92.10 Ksantos 75d; 81m, 4;130a,1;132r;158o, 6 - bg rzeczny 108 b - ko 81m;163m Ksantos z Lidu 169.6 Ksenofont 151.3;152.2 Ksenoklea 135c, d, 3 Kserkses 48 f;116j Ksiyc 1.3;1.4; 64.2 Ksisuthros 38.4 Ksutos43b,1; 44a; 46.5; 74.6; 88.1; 94a; l00d Kteatosl38a Ktezippos 1421;143i Ktezjas 90.3 Kumarbi s. 28; 6.6; 27.5; 36.4 Kurissj a 16 7 i Kyamites 241 Kyatos 142h, 4 Kybele s. 23;18.3; 21e, f; 29.3; 801;158.4 Kychreus 81c, d, 6 Kydon 90a,1 Kyknos, syn Apollina 123i,1 - syn Aresa 74.4;133d;134.7;143 passim - syn Posejdona 161 passim;162f;164j Kylarabes 112a;117c

Kyllene 17 a, b Kyllenios 131.9 Kyndragora 113 b Kypselos s. 26;143.4 Kyrene 21i; 82 passim;130a;155.4 Kyrianassa ?2g Kytisoros 70m;148.8;151f;152c, d, f;157d Kyzikos 82.4;149f, g, h, 3 Laban 67-1 Labdakos 105a,1 Labikus 90g Lachezis 10 passim; 42c; 60.2 Ladon 33b, f,1; 66a;131.1;132o;133 passim Lady Godiva zob. Godiva Laertes 67c;148i;160 passim;171b, j, 3 Lafria 89b, 4 Lahamu 7.5 1

Indeks 643

Lahmu 7. 5 Laidley Worm 132.6 Lajos 71.1; 76c; 93.2;105 passim;110g, h Lajlaps 89g, h Lakedajmon 125c, 3 Lakinios 132 t Lakone 12 5. 3 Laktancjusz Lucius Caecilius 23.2; 48.2 Lamb s.16 Lamia 61 passim; 72.4;135.3 Lamos 136g;170h Lampado 131 c Lampetia 42b;170v Lampon 130a Lampos 40a;130.1;1581 Langdon 60.3 Laodamia, piastunka Orestesa 113a;119.4 - ona Protesilaosa 162d, n, 8, 9 Laodike 112c;113 passim;141g;158o;160z; 168d Laokoon s. 25;119.2;167 passim Laomedont 13c; 29.1; 81e;131.11;136g;137

passim;141g;149f;152d;153e;1581;159 h;161f Laonome 13 8 d Laotoe 158.8;162m;1681 Lapitowie 102 passim Lars Porsena 92.11 Lat 14.2; 21.1; 22.7; 62.2; 88.3 Latinos 132p;170k, w Latona 14.2; 32.2; 62.2; 88.3 Latromis 27i, 8 Leaf Walter 168.3 Learchos 27a, 2; 70a, g, j, k, 5;162#9 Leda 32.2; 62 passim; 741, j, p;112c;113a; 159a;170o Lejriope 85a,1 Lelaps 118 b Lempetia 42 b Leontofonos 1711 Leonymos 164m Leos Ateczyk 97g, h - syn Orfeusza 97.2 Leprea 113. 7 Lepreu 74.2;138h, 2 Lete 14b, 4 Leto 14a, 2; 21 passim; 22b; 32.2; 62.2; 76c; 77 passim; 88.3; 89a;162k;164b Leuke 31d, 5;134f Leukippe 27g;141h;158 l;161a, b ,I.eukippidy 74c, p, 2;103b Leukippos 211, 6; 74b, c;109c;150.1 Leukofanes 149.1 Leukon 70a, i Leukos 162t;169I Leukotea 42c, 4; 45.2; 70h, 4, 8; 88.9;170y, 9 Leukozja 170s Lew Nemejski 34a, 3;114.2;123 passim Libia 56b, d, 2, 3, 9; 58a, 2; 60a; 82b, c;154e Lichas 117d, e;145b, d Ligeja 170s Ligys 132k Likaon, syn Pelazgosa 22h; 38 passim; 99a; 108c;143c;162i, m,1, 4, 6;163c - brat Polidorosa 162m,1 Likastos 88h, 5 Likegenes 14.3 Likofron 40.3; 70.9; 108.6; 134.7; 149.1; 162.2;170.5 Likomedes 104f, g, 2;160j, k;166h Likos 76a, b; 88d; 94c, d, f g,1;122c;151c; 159q;169k

- syn Daskylosa 131 e - syn Posejdona 135 d Likoterses 59 d Liktaja 91g Likurg 27e, 3; 50f; 71.1;116m;138h;141a - z Nemei 149e Likymniosll8b;140a;144a;145d;146a,e,h Lilim 55.1 Lilith 55.1 Linda 42.4; 54.1; 60.2 Linkeus 39.7; 60k, m, 4, 7; 74 passim; 80c; 95.2;103b, 3;148i Linneusz Karol 45.3 Linos z Argos 147 passim - syn Ismeniosa 24.5;119g, 3;147a - syn Ojagrosa 147b, 4 - nimfa 108 b Lir, krl s. 25; 73.2 Liszka Taumesyjska zob. Taumesyjska Liszka Lityerses 7.1; 24.5;136e Liwiusz 'I#tus 105.4;159.4 Lizjanassa 133k Lizyppe 72g, j, k;131b, c Llew Llaw 29.2; 91.1; 92.4; 96.6;112.1;132.5; 160.5;164.3 Llyr 7 3.2 Lud 73.6

644 Indeks Lugh, celtycko-iberyjski bg soca 29.2; 132.5 Lugos 132.5 Lukian s. 26; 36.2; 62.3; 88.8; 96.2, 4;111.2, 125.1;132.3;156.2;163.3 Luna 2 7.11 Lutyski Jan s. 22 Lychnos 2 5.1 Lykoterses 59d Lyktea 91g Lysidike 1 l Oc ania Kerynejska 125 passim Machajreus 169h Machaon 50i;163h;164a;165f;166d, i

Maeve 111.1 Magnes 147b, 4 Maja 14a,1;17a, c Majandros 169. 5 Majra 79a, b,1;168n,1;170o,1 Makareus 43h, 4 Makaria 120.3;141.1;1421;146b Makris 27b, 2; 82e;146i;148.6;154b;155h Makrobiusz 2.2 ;12. 7 Malalas Joannes 58.4;160.1 Malis 136g Manapadattas 137.2 Maneros 7.1;136e;147.1 Mante 7 7 a Manthu 39.8 Manto 107c, i;169c Marafios 159d Maraton 94b;104c;156b, 4 Maratos 104c, 3 Marcjalis 52.6; 94.1 Marduk s. 30; 1.1; 4.5; 7.5; 35.5; 71.1; 73.7; 92.3;103.1, 2;137.2;170.5 Mariamne 131.3;151.3 Marian 131.3;151.3;162.10 Mariandyne 151.3;152.4 Marienna zob. Mariamne Marinos z Tyru 51. 2 Marmaks 109e, 8 Marmaranaks 109.4 Maron 170 passim Marpesja 131c, d Marpessa 21k, 7; 24.7; 74a, e, f, 4 Mars 27.12;158.4 Marsjasz, satyr 21d, e, f, g 5; 83g;147.4 Marwnad Ercwlf 132.3 Matka Bogw 131n, 4;136f;158e Matka Boska 48.2;136.4 - Gromniczna s. 30;119.2 Matka Ziemia s. 28; 33d, g; 35a; 36a; 38d; 41d, f; 43.2; 51b, f, 2, 4; 78.1; 83.3; 88b; 145.5;159e;170t Meda 143b;162t;1691 Medea 24.10; 67d; 83.6; 92m, 8; 95 passim; 97 passim; 98a, 8; 99.3;1#4.2;135e;148.2, 6, 9;152passim;153passim;154passim;155 passim; 156 passim; 157 passim; 160a; 164o Medejos 148.2 Medejos II (Poliksenos) 156e;157a, b Medon 117b;160q;161i;163h;171i

Medos 97 c, f Meduza s. 31; 9a; 33b, 3, 4; 50e; 73 Passim; 75.3;1321, 4;134c Megajra 6a; 31g 115.2 Megameda 120b Megapentes 73q, s;117c;159d Megara (Megere) 122 passim;135a, e Megareus 38e; 91e; 94e; IIOd, f Megaros 38 e Mejander 169. 5 Mekisteus 148i;160r Mela zob. Pomponiusz Mela Melajnis 18.4 Melampos 40b; 68f; 72 passim; 90c; 95.6; 96c; 119.2;126e;148i, o;158.5;160.9;162c Melaneus 14a,1;144b Melanion, m Atalanty 80k, l, 4 - syn Friksosa 151 f Melanios 135 a Melanippe 3.1; 43c, 2;100.2;131e, g 164a Melanippos 72.5; 96c;106b, j, 4 Melanteus (Melantos) 171d, i Melas 144a Meleager 45a, 2; 74a, 1; 80 passim; 106d; 134c;141d;142a,1;148i;152i;155i;162d Meliboja 77 b Melia 57a,1 Melie 6a, 4; 32.3; 86.2 Melikertes 42c; 67.1; 70 passim; 71a, 4; 90.7; 92.7; 96d, 3; 99f;109.5;110.2;122.2;156.2, 3 Melissa 7.3 Melite 95a;146i Melisseus 7 b, 3 Melkart 5 # Memnon #i# Memnoni#,# Menedenl Menelao# :##i sim; 11! 146.6;15# passim" Pass#; #I

Indeks 645

Melkart 58.5; 72.3;122.2;133.11;156.2 Memnon 91.5;162g, 2;164 passim Memnonidy 164g, h, 4, 5 Menedemos 127 d Menelaos 31a, 2; 74k, 93c; lllf, j;112 passim; 114 passim; 116n, 2; 117c, 5; 133.5; 146.6; 159 passim; 160 passim;161d;162 passim;163 passim;164n;165 passim;166 passim;167 passim;168 passim;169 passim;171 a Menesteus 99e; 104 passim; 131.11; 159a; 160o, 3;168e;169n Menja 154.1 Menodike 143a Menojkeus 105i, 4;106j;121a, 3 Menojtes (Menojtus) 132d, 4;134d,1 Menojtios 39a, c,11;130c;145k;160m Menos 52.1 Mentor 146c Meriones 160n Mermeros 156e, f Merope 41a, b; 67a, h, j, 4; 71a; 92a;108f Merops 108e;158m, n Messalina s.15 Mestor 162j Metanejra 24d, e, 5 Metapontos 43e, f g Metarme 65a,1 Metiaduza 94 b Metion 94 passim Metody, biskup 23.2 Metope 66a;154a,1;158o Mettus Curtius 105.4 Metyda s. 34; ld; 4a; 7d; 32.2; 86.1 Meyrowitz E. s. 35 Micha, archanio 4.3; 92.9 Midas 21h; 83 passim Midea 118 b Mikoaj, w.136.4 Mikon 98j,11 Miletos 21i; 88b, c, 2, 4 Milton John s.16 Mimas 35e, 4 Minos, syn Likastosa 88.5 - syn Zeusa 29.3; 30.1; 31b; 41c; 50i; 58c; 66i, 4; 87.2; 88 passim; 89 passim; 90 passim; 91 passim; 92 passlm; 93a; 94e; 98 passim; 99f; 110d, h; 111.1, 4; 129a, b; 112.1; 113.4; 122.1; 129a, b; 131e; 136e; 160n;167.2;169.6;170p

Minotaur 88e, g; 91g, 4; 96i; 98c, k, l, p,1; 127.2;129a,1;142.3 Minte 31 d, 6 Minyas 27g 70.9;148j, 8;153.3;154.12 Minytyja 131 k Mitchel H.12 7.1 Mitra s. 31; 7.6;132.5 Mitylene 131 n Mnemon 161 h Mnemozyna 13a Mnazeas 128.3 Mnezimache 127f;138c Mojra 98.8 Mojry 4a,1; 6.4;10 passim;13a, 3;17h;18k 22b; 35e, g; 36e, 3; 52a, 2; 60.2; 66j; 80a; 81j, l; 90.8; lOlk;105b;108.9;115f;117e; 154.1 Mojesz 88.6; 99.1;105.1 Moksos 89.2 Moline 138a Molione 138a, f, 6 Molioni 138 passim;139e, f Moloch 70.5; 77.2; 92.7;110.2;170.3 Molorchos 123d, f, h Molos 138a;160n Molpadia l00e, f Molpe 170s Molpos 16 lg Montagu, Mary Wortley 111,1 Mopsos Lapita 51g, 8; 73i; 78b; 89.2; 107i; 117.1;131o, 5;148i;149h;154f, 6 - wnuk Tejrezjasza#l54.6;169 passim Mot 73.2 Mummi 36.2 Munippos 159g, 4, 5;168d Munitos 117.1;168d, e Mursilis 137.2 Muzajos 134a Maller M. s. 21 Mygdon 131 e Myles 12 5 c Mylonas Georgios 106.6 Myndon 136f Mynes 162j Myrine 131 passim;149e,1;151.3 Myrmeks 66g, 2; 81.9 Myrmidon 66g Myrxnidoni 66f, g, 2; 81g;162f,163c, i Myrtilos 71 b;109 passizn;111 c Myskelos 132 t

646 Myrtea 109. 6 Myrto 1091, 6 Myrtoessa 109.6 Narcyz s. 26; 21.8; 26d; 85 passim Narkajos 110b,1 Naukrate 92d, 5 Naupiadama 12 7 a Nauplios 52a; 60o; 93c; lllf;112f, g h;113k; 114b; 141c; 148i; 151c; 160c, d; 162o, t; 169b, k, l;171.2, 3, 5 Nauzinoos I 70 w Nauzitoos, krl Feakw 146i - syn Odyseusza 170 w Nauzykaja s.16;170z,1;171.1, 2, 3, 5 Nauzyteus 98f, m Neajra 141a, b Neantes z Kyzikos 89.3 Nebrofonos I 49 c Nefalion 131 e Nefele 63d; 70 passim;126b Neftys 31.3; 42.1;123.3;138.1 Neis 64 a Neith s. 36; 8.1; 39.2; 58.3; 61.1; 73.6;114.4; 131.3;133.10;141.1;154.5 Neleus 7.3; 49.1; 50.6; 67j, 3; 68d, e, f, 3; 72b; 77b; 94c;101.3;135c;138b, m;139passim; 140a;148.11 Nemezis s. 35; 4a; 7.3; 9.1;16.6; 32 passim; 62 passim Neoptolemos 81 s, t; 117 b; 160j; 161 e; 164j; 165i;166 passim;167 passim;168 passim; 169 passim;170 p - krl Wysp Epirskich 171j Nereida 16.1; 33.2 Nereidy 3.1; 4b,1; 33 passim; 73j; 811,1; 98j; 154k;1641 Nereus 33a, g, 2;133d, e; 5;141f;170v Nergal 1. 3 Neron 124c Nessos 126d;142 passim;145b, c Nestor 27.5; 67j, f; 68f; 74k; 80c,g 88.1; lO2c; 135c, 6; 139 passim; 160 passim; 164e; 165a;166i;169 passim;171.3 Newton Isaac 157.3 Ngame s. 36; 39.12 Niamh Zotowosa 83.6

NicolIi 151.4 Niebieska Wiedma (Blue Hag) s. 25 Nikander 38.11 Indeks Nike 8.3 - Apteros (Bezskrzyda) 98v Nikiasz 135.2 Nikippe 24b;110c;118d Nikostrate 132 o Nikostratos 117c;159d Nil 133k Nilos 60a Nilsson M. s. 20, 23, 26; 42.1 Ninib 1.3 Ninsun 163.2 Niobe 1.3; 76c; 77 passim; 108b, g, i, 1, 9; 110a;118f Nizos 67.1; 91 passim; 92.4; 94c, d, e; 95.5; 96.6;110d - syn Hyrtakosa 158m Noc 2a, 2; 4a; l0a; 33d, 7;137o Noe 27.6; 38.3; 39.2;123.1;154.12 Nomia 17j Nomios 82d Nonnos s.19;17.4; 89.9; 90.8 Noraks 132d, 5 Norny 6.4 Numa Censorinus 42.1 Nykteis 76.1 Nykteus 76a,1;154a Nyktimos 38 b;108 c Nysa 27 b Odomankoma, ojciec-bg, s. 36 Odyn 6.4; 35.4; 95.5;160.5 Odyseusz s. 27, 33; 3b;16.1; 24.7; 26b; 33.3; 41.2; 42b; 51.6; 67c,1, 2; 70.8; 74a; 81d; 96. 3; 98f; 106.2; 107.2; 119.4; 123.2; 127.1; 132p;133 6;145.1;154d, e, k, 4, I1;158.2; 159 pas#i; 160 passim; 161 passim; 162 passim;163 passim;164 passim;165 passim; 166 passim;167 passim;168 passim; 169 passim;170 passim;171 passim Ofeltes 106h, 3;117.1;123f, 5 Ofioktonos 145.4 Ofion la, b, c, 2; 2.1; 25.5; 48.1; 62.3; 72.4; 105.4 Ogier le Danois 103.1

Ogma Tarcza Soneczna 132.3, 6 Ogmios 125.1 Oisin 83.6 Ojagros 28a,1;147b, 4 Ojaks Illf,112h;114b;116.1;117a;162t Ojbalidzi 84.1

Indeks 647

%los 67.4; 74a, b les 137h, j, m us (Hileus) 148i;151f,160q;168.2 eis 26b, 2 eus 79a; 80 passim;106b;112a;138c;142 assim;159h;169k # 160u omaos 211; 53.7; 56.7; 71.1; 74.4; 101.1; D9 passim;112.1;117.5;143.2;163.4 one s. 25;159 passim;160w;166e ope 91e .opion 27i, 8; 41 passim; 79a; 88h; 98o,12; 23.4 #nos 140a olinos 147a,1 eanos ld; 2a,1; 4a; llb; 32a, 4; 66a;108a; .32a, c;136c;151g,1701, v sylos 146k #pete 150j arzymi 4a, 1; 35 passim; 36a; 37.1; 41.3; 0.4;118.2;122.3;124.2;132.1;142.3;145i; #52b #mpias 149.2 as 136c #en 148.4, 5 nfale s. 26;108a, 9;131j;134.6;135d;136 passim;137 a ieaja 87 a iga 58f ike 74.6 Zkos 16f; 24d;130.1;138g in 42.4 xomaus 71.1 #ian Menojtios 130c #is 41d, 4;110e rchomenos 11 lg

rejtyja 25.2; 47b, c; 48 passim; l00c, e,1; 103.4;160a reos 126 b restes 38.8; 77.1; 85.1;112d, q,1;113 passim;114 passim;115 passim;116 passim; 117 passim;123.2;160z;161z;169 passim resteusz, syn Deukaliona 38h, 7;114k syn Likaona 38.7 rieusz 26.2; 28 passim; 53a; 821; 83a;103.1; 134a;147b, 5, 6;148i;149a;150a,1;151a, b;153.4;154d, g #rion 31b; 40b; 41 passim; 50f; 122.1, 4; 123.1, 4;132.1;143a;148.6;170p, 6 irkos 123.2 Orneus 94 passim;104d Ornis 128d _ Ornytion 46.5; 6?a; 81b Orseis 43a Orsiloche 116 d Ortaja 9 lg Ortros 34 passim;105e;123b,1;132a, d, 3, 4 Otionia 47b, d, 2 Otos 37a, c,1 Otrere 131b;164a Otrias 158m Oudeis 170c, f Overbeck 161.4 Owidiusz s. 25, 27; 4.1, 2;12.2;18.7; 21.2, 3; 24.15; 41.5; 43.4; 56.2; ?7.1; 79.1; 82.3; 89.2; 91.2; 96.2, 6; 108.10; 118.10; 123.1; 134.7;153.2;158.4;164.4 Ozyrys 7.1; 18.3, 7; 21.1; 24.1; 27.4, 5; 36.1; 38.4, 11; 41.3; 42. 1; 73.4; 83.2, 3; 105.3; 116b, 6; 123.3; 126.1; 133k, 7; 134.2, 4; 138.1 Pafos 65a Pajonios 53 b Paktolos 108 b Palajfatos 53.1; 88.7;133.2 Palajmon 70h; 87.1;118d;122 passim;148i Palamedes 9.5;17h; 39.8; 52a, 6; lllf;11-2f; 116.1; 160 passim; 161d, i; 162 passim; 167f;168.1 Pallantydy 8.3; 99.3;105.7;120.1 Pallas, olbrzym 9 passim; 35e, 3; 89c, 4 - syn Likaona 99a - syn Pandiona 94c, d; 95e; 9?g 99o;158b, i

- brat przyrodni Tezeusza 99a - tytan 8.3 - crka Trytona 8a,1; 21.5;158i Pammon 158o Pan s. 26; 7b,10;17j, 3, 4; 21c, h, 5; 22d; 26 passim; 36c; 56a, 2; 76e,10;108a, 4;109.2; lllc;136i, j;160.10;1711, 2 Pandareus 24b, 4;108 passim Pandarosl3c Pandion 46a, b; 47a; 94 passim;1141 Pandora, crka Erechteusa 47 b, d, 2 - ona Epimeteusa 4.3; 39h, j, 8;169 Pandoros 94 passim Pandrosos 25 d Pankratis 3 7.1 Panopeus 4b; 89i; 98n;167a, b

648 Indeks Panormos 74 o Pantoos 158m;163j Paria 89a Parie 90.6 Parki 33 passim; 38.10; 73g, i, 9 Parnassos 38f Partenia 109 e Parteniusz z Nicei 77.2;159.4 Partenopajos 801;106d;141d, f Partenope 17 Os Partenope, crka Stymfalosa 141c Parys. s. 35; 92.10;105.5;112e;131.11;158o; 159 passim; 160 passim; 162 passim;163 passim;164 passim;166 passim;169g,1 Passalos 13 6 c Patai Raphael 141.1 Patroklos 66f 130c;159a;160 passim;162i, 1;163 passim;164 passim;168.6 Pauzaniasz s. 26;1.3, 4, 5; 7.9; 8.3; 9.7;12. 6; 13.4;16.5, 6;19.2; 22.2, 6; 26.5; 27.12; 28.5; 32.3; 33.4; 38.9; 47.4; 48.4; 50.5; 51.6; 53.5; 67.2, 4; 70.9; 72.5; 77.1; 81.9; 82.3; 86.1; 87.1, 2; 88.7, 10; 96.3; 97.4; 100.1; 102.2; 106.6; 108.1, 5, 10; 109.1; 115.2; 116.3; 117.5; 118.5; 120.4; 121.2; 124.1; 125.3; 126.3; 127.1; 128.2, 4; 129.1; 133.6; 134.7, 9; 135.3; 142.7; 145.4; 146.1, 6; 147.1; 156.4; 158.2, 3; 159.1; 161.4; 164.3; 166.2; 167.1

Pawe z Damaszku 114.2 Pazitea 13.3;105h Pazyfae 16.2; 21k; 51h, 5; 88 passim; 89c, e, 4, 5; 90 passim; 91.2; 92d, g,12; 98c, p; lOld; 104.4;129a;167.2 Pdri 90.1 Pedasos 1621;163m Pegasos 51 b Pegaz s. 30,31; 16.5; 33.4, 6; 67.4; 73h; 75 passim;1621 Pejrene 6 7.4 Pejsinoe 170 s Pejritoos 37.2; 78b; 80c; 95.2; l00b; lOlc;102 passim; 103 passim;104e,1;113.3;126.2; 132.1;134d;142.5;159s;168e # Pelagon 58f Pelazgos ld, 5;12a,1; 38a; 57a,1; 7?.1;128d Peleus 16.b,1, 6; 29.1; 32.2; 59.1; 70.2; 80c,g 81 passim; 75.5; 96g, 99.3; 102c; 130.1; 131a, 1, 11; 137h; 145.3; 148i;155i;159e; 160h, i, I, m, w;164.3;169f, 7 Pelias 47c; 49.1; 68 passim; 69a; 71a; 81f; 82a; 105.1; 138m; 148 passim; 152.3; 155 passim;159.3 Pelios, syn Hefajstosa 166b Pelopia 111 passim;143e Pelopidas 38.1 Pelops s. 25; 42.2; 53.7; 66h; 71b; 73d; 77a, d; 94b; 95b, d; 96f;108 passim; 109 passim; 110 passim; llla, c; 113n; 117f, 5; 118a; 131h;138i, I, m, 4;143.2;158k;166h, I, 2; 169.6 Peloros 58g 5 Pemfredo 33c, 5 Pemon 96 b Pemptos 164n, 6 Penejos 21k, 6; 82a Peneleos 148i;160x Penelopa s. 33; 26b, 2; 159b; 160 passim; 162.10;164 passim;171 passim Pentatlos 132.6 Penteus 27f, 5.9; 59c, d Pentezileja 131.1;163q;164 passim Pentilos 87 c; I 17 b, g Perdiks 12.3; 92b,1, 6 Peredur 142.3;148.5 Pereus 141a Pergamos 169f Periander 27.5; 87a, b,1 Periboja 81e; 98i, k, 105c, d, j; 110e; 137i; 160d, p;167i

Perieres 74 passim;144b Perifetes 96a,1;163h Periguna 96c, 2, 4 Periklimenos 139c,1;148i;169.7 Perilaos 114m Perimede I 18 b;148 b Perimedes 134i;146c Periopis 160m Pero 66a; 72b, k, 2;170o Perse 170i Persefona 8.1; 13a; 14b, 4; 16f, 1; 18h, i, j, 7; 24 passim; 26a; 27a, k, 10; 11; 30a; 31 passim; 47c; 51.7; 56.2; 67h; 69d, 3; 85.1; 91g, 94f; 97.1; lOlj;103c, d, 3;108c;121.3; 124b, 4;134d;149d;155.3;170I,1, 6 Persefatta 24.2 Perseis 88e, 6 Perses 15 7 b Perseusz s. 30; 9a; 27j, 5; 33b; 39d; 73 passim;

Indeks 74a; 88.6; 92.3; llla, o; 118a, d, e, 1, 5; 124.2;133.7;137.2;142.5 Persson A.W.106.6 Perykles 25.3 Peteos 104 d Petrie Flinders 3.3 Pielos 169f Pieris 159 d Pigmalion 65 passim Pikos 56.2 Pimplea 136e Pindar 21.1, 2; 27.11; 29.11; 51.2; 53..3, 6; 58.1; 82.1; 106.3; 108.2, 5; 109, 2; 119.2; 145.3;148.3,14;149.1;152.3;158.8;163.1 Piram 159.4 Pitagoras 56.7;119h;163k Pittea 9 5.1 Pitteus 95 passi#'r; 98r lOla;110c Pityokamptes 96b, 2, 6 Pitys 26e, 2 Pizander 124.1 Pizystrat 27.5; 83.5;163.1;164.1;165.3

Platon 8.1; 10.2; 28.2; 29.3; 39.2, 3, 6; 48.4; 108.4;111.2;159.1 , Plejady 39d; 41e, 6; 45.3, 4; 67.5; llle;132d Plejone 41e; 45.4 Plejstenes 93c;110c; lllf, g;159d, s;163a - Drugi 111 g Pleksippos 80h Pliniusz 12.3; 26.3; 43.3, 4; 48.2; 52.1; 75.6; 80.5; 86.2; 88.7; 90.8; 92.11; 96.4; 98.3; 108.1;133.1;136.1, 2;146.6;147.1;157.1; 162t;170.2 Plutarch 7.9;14.4; 21.2, 6,12; 22.1; 24.1; 26.2, 5; 27.5, 11; 38.1; 41.3; 43.4; 51.6, 7; 53.5; 74.6; 81.6; 83.5; 87.2; 88.7; 95.5; 96.2; 97.1, 4; 98.1, 7;105.3;132.5, 6;133.8;134.2, 7; 135.3;137.4;160.5;165.3;169.5 Pluto, matka Tantala 108a Pluton 24.5; 31g Plutos 24a, 5, 6;142d;143.1 # Podalejrios 50i;165f,166d;169c, d PodaTge 81m;130.1 Podargos 130a,1 Podarkes 72f;137k, 2;153e;1581 Podes 1621 Pojas 92m,10;145f, 2;148i;154h;166c Pojne 147a, 3 # Polibiusz z Megalopolis 21.8; 111.2; 136.4; 158.8;168.3 649 Polibos 105b, c, d, j Polibutes 3 5 f Polidektes 73c, d, e, o, s Polideukes 39.7; 62c,1; 74 passim; e0c; 84.1; 95.2;103a,3;118.3;143.2;148i;150a, g, h, i, 2;155i Polidora 74a;143c;162d Polidoros, syn Hekabe 158o;1681 - syn Laotoe 162m;168 passim Poliejdos 50i, 2; 75b; 90 passim;141h Poliiejdes 112 a Polifem, cyklop 170 passim Polifeme 148 b Polifemos 148i;150 passim Polifontes 105c

Polignotos 146.6;164h Poligonos 131i Polikasta 92 passim Polikaon 74a Poliksena 69.2;158o;163a, b, o;164k,3;168 passim Poliksenos 97f,156e; Polikso 88.10;114o;149b Polimede 148 b Polimela, crka Aktora 81f, g Polimela 148b;155a;160m Polimnestor 168 I, m, n Polinejkes 39.7; 49.1; 68.3; 69.1; 74i; 105k 106 passim;107a, d;160w Polipemon 96b, k Polipojtes 171 k Poliportis 171 k,3 Polites 158o;168a Polluks 62.3; 97.4 Poltys 131 i Pomponiusz Mela 153.2; 83.6 Pontos 33g Porfiriusz 7.1; 25.4;123.2 Porfyrion 35d,3 Porkes 167 i Portaon 170q Porteus 167 m Pory Roku lla;12a,4;13a, e,2,3 Posejdon 5.1; 7a, e, 2, 6,7; 9c3; 13c; 16 passim; 18c, d; 19b,2; 20a; 22d; 24d,1,3; 25a, b,1;27.9;33b,4;35f,1;37a;38f39.2,7; 4ia, e,6; 42c,4; 43c, e, f, i,2,5; 47 passl#; 48c; 49a, b; 54a; 56b; 57.1; 58a, d,l; 60a, g, o; 66a,b,i,1; 68c,2; 701; 72.4; 73j,n; 74c,e,f,g,m,p; 75d,3,5; 78a,1; 81d,m; 87a,1;

650 Indeks 88e,f,5; 89i; 90j,7; 91b,2; 94a; 95b,d,f,2; 96a,b,f,gj,5,6; 97.1; 98a,i,k,r 99f; lOlf; 104k.2; 108i,5; 109d,f,j,k,2;5; 110c,d; 111.1; 116g, 118f; 121a; 122f, 126d,3; 127,1.2;129a;130.1;131h,i;132k;133g,k; 134h; 135e; 137a,b,p; 138e; 139b,c,e,l; 147b; 148a,b,i,7,15; 150g,i; 156a; 157b;

1581; 159.2,4; 161g,f, 162k 163h; 164j,l; 167h,i,4; 168f; 1691,1,5; 170b,d,f,n,t,x,y,z; 171a,k Post-vorta 34. 3 ;154.3 Potidan 7.7 ;127.2 Potniaj 71. 2 Praks 164p Praksytea 47a; 48a; 97h,2 Praksyteles 15.1;133.6;134.9 Pramanthu 39.8 Pratinas 83.5 Preller L. s.19,21 Presbon 70m Preugenes 12 5. 3 Priam 79.1; 112e; 131d,11; 137k,1; 141g 153e;158 passim;159 passim;160 passim; 161 passim; 162 passim; 163 passim; 164 passim;165d;166 passim;167 passim;168 passim Priap 15.1;18e,k,2; 20b,l Priolas 131 h Projtos 49.1; 68. 3 ; 69.1; 7 2 passim; 7 3 passim ; 74.2; 75a,d; 81.8; 93.1; 95.6;111.1,3;118g; 126e;138.5 Proklea 161 f,g Prokles 146k Proklos 28.2; 51.2;98.7;145.5;162.1;163.1 Prokne 46 passim; 47a; 94.1; 95a,1;111.5 Proknis 47 b Prokris, ona Kefalosa s. 26; 89 passim;170o - Tespiada 12 0 b Prokrustes 96k,6 Promachos 132r 155a Prometeusz 4b,c,3; 5a; 38c; 39 passim; 56b; 57a; 83c; 92.9; 126c; 133 passim; 152g 159q Pronomos 145i Propercjusz Sextus 134.7 Prote 42 d Protesilaos 74a;162 passim;163i;169n Proteusz27b57;33.2;39.7;68.3;69.1;82g,h,5; 90.7; 93.1; 111.1; 112o; 114o; 131i,6; 133d,5;159u,v 163h;169a,.7 Protogenus Faeton 2b,2 Protogonia 47 b, d,2 Prozerpina 24.2 Prozymne 124 b,4 Pryderi 2 7.9 Prylis 167 a Psamate 81 a,p,1;147 a,1 Psia Gwiazda zob. Syriusz

Psofis 132r Psyche 152.2 Psylla 109d Ptaki Stymfalskie 128 passim;151.4 Pteleon 89 e,j,5 Pterelaos 89i,7; 91.1; 96.6;118a,c;119c Pterelas 89e,j,7 Ptolemeusz Eurgetes 133.1 Ptolemeusz Hefajstionos 123.2;153.1 Putyfar 70.2; ?5.1;101.1 Pwyll 27.9 Pylades 113 passim;114a,e;116e,g,i;117a,b Pylajmenes 168 b Pylas 94c,e Pylenor 126e Pylia 94c Pylios 104e,d;134a;166b Pylon 94 c Pylos 94c,e Pyrajchmes 163 i Pyrajchmos 122 b,2 Pyrene 132j;133d;143e Pyrra (zob. te Kerkysera) 38 passim;160j Pyrros 160j Pytia 20.2; 21b,12; 58e; 105c; 107e; 114e; 116a; 120.3; 122d,e; 131e; 135.3; 136a,1; 141c; 147a; 154g; 158m; 161a,c; 164m; 166.2;1681;169d,g,h,2 Pyton s. 31; 14a,2; 21a,b,2,3,12; 32.2; 36.1; 51b; 58.5; 96.6 Pyttios 138a Quintus Valerius Soranus 1.4 Q're 1.5; 3.3; 57.2; 82.6; 95.5 Ra 41.3; 42.4;117.1 Radamantys 31b; 58c; 66j,4; 88 passim; 92j; 119g;131e;146f Rahab 33.2; 73.7 Rajakos 80f Rajdne 170s Rakios 107 i Rama 135.1 # Raros 24 Ratches G Rea ld; 2b,# 26a; 27#,#i 53 a, c,2 ; 119.1;14# 169j,3

Indeks 651

Rama 135.1 Raros 24m,8 Ratches Gabriel 170.9 Rea ld; 2b,2; 7 passim;12a;13a,2;16f, 24k; 26a; 27a,d,e,7,12; 30a,2,3; 39.8; 47.2; 53a,c,2; 54a; 86.2; 91.3; 108a,h,7; 111.4; 119.1; 149h,3,4; 151g; 157.3; 159h; 164.6; 169j,3 Rea Sylwia 68.3 Rekaranus 132n Reksenor 95a Remus 68.3 ; 80.2 Rene 160q Reveillout 136.4 Rezos 146.2;163g Rhiannon 27.9;154.3 Rhymer zob. Thomas the Rhymer Richter 9.5 Rigantona 2 7.9 Rimmon 2 7.10 Robert C. s.19,21 Robin Hood s. 25,30;119.4;162.10 Rode 16b,1; 42c,d Rodos 1 e d Rojo 160t,7 Romulus 21.3; 68.3; 80.2;105.1,5 Roscher W.H. s.19,21 Rose H.J. s.19 Rugerus 27.12 Sabazjos 7.1; 27.3,7,9 Safo 7 7.1 Sagaris 136f Salamis 81 d Salma 75.4 almoneus 64c; 66.4; 67e,i,3; 68 passim; 70a,3 Salomon 46.4; 75.4;128.4 Samas 1. 3 Samson 14.5; 82.4; 83.3; 91.1; 95.5; 96.6; 110.2;137.2;145.4;154i;164.3

Samuel 158.2; #59.4;171.4 Sangarios 158 o Saranju 16.6 Sara 169.6 Sarpedon, brat Minosa 58c; 88 passim; 94f; 131i,1 - syn Zeusa 162n,9;163i,j;164h - stryj Glaukosa 162.9 Saturn ld,3; 6.2; 7.1; 53.1;132.4 Satyraja 87.2 Satyrowie s. 33;17.3; #27b,11; 41.6;143.3 Saul 99.3;169.5 Sauros 126 b Saxo Grammaticus 112.1 Schojneus 801,4 Schojnos 111 p Schon-Wels Margarita 147.5 Seh 137.2 Selene s. 28;1.3;14.5; 26e,4; 27k; 35b; 38.9; 42a; 62.3; 64a,b; 67.6; 74.3;123b,c Seleukos 116j Selim 75.4 Selinos 44 b Seltman Charles s. 34 Semele s. 34; 14c,5; 27k,2,6,11; 28.4; 70g; 73.4;124b,4;134g,4 Sen 4a;118c;137o;163j Serapis 60n;103a Sertoriusz 133 i Serwiusz 64.1; 79.1; 82.3; 88.7;108.2;111.2; 113.5; 116.3; 118.2; 122.3; 124.1; 132.6; 133.1,2;158.2 Sesostris 154.2 Set 18.3,7; 21.2; 36.1; 41.3 4; 42.1; 73.4; 83.2; 89.2;123.3;126.1;133.8;138.1 Sfajros 95d;109i Sfinks s. 34; 34a,3; 82.6; 105e,k,3,4; 106.1; 119e;121.3;123.1 Sidero 68 b,d,2,4 Sikalos 135 e Sikion 94 b;104 c Silius Italikus 134.6 Sillos 136c Simoeis 158g Simonides z Samos 52b,6; 70.6;148.10

Sin 1.3 Sinis 96 passim; 97a Sinon, yn Syzyfa 67a - szpieg grecki 167 passim Sipylos 108g;131o Sita 135.1 Siwa 135.1 Skajrios 94 c Skamander 137n,t;158a,g,l,6,9 Skarfe 148 b Skelton John 27.11 Skion 162.11 Skiron 23.1; 70h,7; 81a; 94e; 96 passim;110c; 133.6

652 Indeks Skorpiony 41. 3 Skotia 18.4 Skylaks 39.6;154.5;170.2 Skylla, crka Forkysa 16b,2; 61a; 90.7;124.2; 148.1,9;154.11;170t,1,9 - crka Nizosa 91 passim; 92.4;168.1 Skytes 119.5;132v Sloce 1.3,4; 28.3; 41.2 Smyrna 18h,5,6; 77.2;111.4,5;160g Sofaks 133i Sofokles 28.3; 85.1; 113.4,7; 117.5; 165.5; 168.4 Sokrates 48.4;111.2;152.2 Solon 8.1; 81d,6; 83.5,6 Soloon l00b,2 Solyma 75.4 Solymowie 7 5 d,4 Som 118.2 Soranus Quintus Valerius 1.4 Sosostratos 105.5 Sozopolis 138o,4 Spermo 160 u Stafylos 27i,8; 88h;148i;160t,? Stefan, w.164.5 Stefan z Bizancjum 1.3;14.3; 29.3; 37.1; 48.2; 49.2; 66.2; 70.9;131.6 Stejno 33 b,3 Steneboja 72g,4; 73a; 75a Stenele 60j;160m Stenelos, ojciec Eurysteusa lllb; 112a; 118a,d

- syn Kapaneusa 160r 162t-,167c - z Paros 131 e Steno 73f,h Sterope 81g,109c;170q Steropes 3 b,2 ; 22 d Stezichoros 159.1;164.3 Stichios 135e Strabon 1.2; 38.8; 67.4; 83.6; 87.2; 88.2; 89.6; 92.11; 108.1,2; 111.2; 121.2; 128.2; 129.1; 133.1; 142.3; 148.11; 153.3; 154.3; 163.1; 168.2 Strofios 113b,i,j;114e - 11117b Strymo 1581 Strymon 163g Sturamienni 3c; 5.7; 6b; 7e;131.2 Styks, nimfa 8.3;13a; 31.4; 37d Stymfalos 66h;109n,7;128d;141c Suidas 25.2; 66.2 Swithold 35.4 Szekspir (Shakespeare) William 162.8 Szeol 24.11 Sybilla 107i;135.3 Sylea 96 b Sylen s. 26;19a,4; 27b; 35h,4; 83b,c,5;109.2; 126b Syleus 136e Syn Boy 136.4 Syreny 33a; 126d; 128.1; 148.1,9; 154d,3; 169.4;170 passim - Aglaofonos 170s - Aglaope 170s - Leukozja 170s - Ligej a 170s - Molpe 170s - Partenope 17 Os - Pejsinoe 170s - Rajdne 170s - Teles 170s Telksepeja 170 s - Telksepeja 17 Os Syrinks 26e Syriusz (Psia Gwiazda) 31.7; 34.3; 37.2; 82f,3;132.3 Syzyf 41e; 67 passim; 68b,2; 70h,9; 71a,b; 75a,3; 76b; 96d; 101.3; 103.5; 105.7; 108d,2;127.1;155i;156d;160c,3;170p,1 Tacyt 14.3; 46.2;149.2 Tacj an 7. 5 Tafios 11 Oc

Tajgete 125 c,1,3 Talia 21i,5;105.5 Tallo 13.2 Tallos 7.5 Talos, czowiek z brzu 23.1; 90.7;154h,8 - ucze Dedala 12c,3; 92 passim; 105.1; 117.1;161d,7 Taltybios 160g,161 d Tamus (Thamus) 26g,5 Tammuz 18.6,7; 24.11; 26g, #; 27.10; 91.4 Tamyris 21m; 29.3; llQh;147b Tanais 131 b Tanit s. 36; 39.2; 58.3 Tantal 77c; 92c,1; 105.7; 108 passim; 109 a,1,7;111.4;125.3;131e;136b;158#.6;170p - Drugi lllg 112c,h,1 - syn Broteasa 108k - zob. Talos, ucze Dedala

Indeks

Taraksippos 71 b,3 Taras 87.2 Tartar 4a;15a; 36a;103 passim;134 passim Tarvos Trigaranus 132.4 Taumakos 148i Taumas 33g 2 Taumesyjska Liszka 89h,8;116.4;118.5 Tauropolos 27 i,8 Tauros 58.4; 88.7; 92.7; 98p,2; 99f,p,2,7 Tazjos 133k Tazos 58 a, d,l Tea 43 c Teagenesl46j Teano, ona Metapontosa, krla Ikaru 43e,f - ona Antenora 1661;168. 3,4 - poetka z Lokrydy 168.3 Tebe 66b; 76c Tegeates 88h Tegyrios 47 c,l Teja ld; 40a; 42 a; 88b;136c

Tejasz 18h Tejodamas 143a,b,1;150b Tejomenes 143 a Tejrezjasz s. 33; 25g, 77a; 85a;105g,h,i,j,5,8; 106j; 107b,c,i; 118c,g, 119e,2; 154.6; 169 c,I,o;170 passim;171k,3 Tejsadie 159 s Tekmessa 162m, 9;165 passim Tektamos 88a,1 Tekton 159 q Telamon 66e,i; 80c,g, 81 passim; 96g, 99.3; 108.4; 110e; 131a,11; 137 passim; 158r 160p;165d,g,j,k;168.6 Telchinowie 42c; 54 passim; 60.2;146.4 Telebos 118 f Teledamos 112h Telefassa 58a,e,2 Telefos 141 passim; 160w,x,y,z 164a; 166i; 168 d Telegonos, syn Odyseusza 93.2; 170k; 171 passim - syn Proteusza 56b;131i Teleklea 158 o Telemach 160f,4;171 passim Teles 171 s Telezilla, poetka 160.5 Telksepeja 170s Telksjope 170s Temenos 12a;128d-146k Temida, tytanka ld; lla,2;13a,2;16b; 21a; 653 38d,5; 50b; 51b; 81j; 95c,1; lOlj;133c,d; 159e - nimia 132o Temiste 1581 Temisto 70i,j,k,3 Tenes 70.2;161f,g,h,7 Teobule 109f

Teofane701 Teofil, mnich bizantyjski 27.12 Teofrast 170.2 Teogone 136 b Teoklimenos 136 b Teokryt 118.3,6;150.2;152.2 Teomessa 162.9 Teonoe 161 passim Teope 97 h,2 Teopompos 83.5 Terambos 3 8.11 Tereus 46 passim;111.5 Termeros 119j Terminus 158.3 Teron 92j Terpander 28.3 Terpsychora 170q Tersander 107a,d;160w,x Tersytes 164 a, b Tertullian 108.2 Tespiady 120.4 Tespis 83. 5 Tespios 120 passim;122d;142f Tesprotos 111 h,i Tessalos 137 r - syn Medei 15 6 e, f Testios 74b;120a;148i Testor s. 26;161a,b,1 Tesup 42.1,4; 67.1; 75.3' 93.1;170.3 Tetyda ld,3,8,9; 2a; llb,2;13c,1;16b,1; 22g, 23a,1; 24.10; 27e; 29.1; 32.2; 33a,2; 59.1; 66a,1; 81 passim; 98j,o,11;102c3;108a,5; 124.3,4;131.1;1331;145.3;154k,11;157a; 159e; 160 passim; 161h; 162b,1;163b,l,2; 164 passim;165a,1;168f;169.7;170v Tetis (Tea) 43c Teukros 81e; 1371; 158 passim; 159a; 160p; 164m;165 passim Teutamides 73p Teutamos 164d Teutaros 119f,5 Teutrania 162. 9 Teutras 141 passim;162m

654 Indeks Tezeusz s. 26; 8.3; 11.2; 27i; 37.2; 47.4; 49b; 58.5; 67i; 80c,g, 81.2; 86a; 88f,1,7; 90b; 95 passim; 96 passim; 97 passim; 98 passim;, 99 passim; 100 passim; 101 passim; 102 passim; 103 passim; 104 passim; 105k,7; 1061,m; 113.3; 115.b; 117.3; 129b,1; 131a,g,4,5,11; 132.1; 133.6; 134a,d,g,2,7; 135e; 142.3,5; 146 passim; 148.6; 155.3; 157a;159s,1;164a,n,1;165.3;168d Thetys (Thetis) (Eurynome) 11.2; 33.2 Thomas the Rhymer 170.2# Thomson George 95.3 Tiamat s. 30; 4.5;7.5; 33.2; 35.5; 36.2; 71.1; 73.7;103.2;137.2;170.5 Tifys 148i;149g;150c;15.lc,2 Timajos 8.1;145.5 Timalkos 110 d, f Timandra 159 c Tinga 133i Tisandros I 56 e Titias 131h,8,9,10 Titios 21d,4; 58.1;108d;131.10;133g Titone 40.3 Titonos 29.1; 40c,3;1581;164d,4,7;170.6 Tizamenes 146k Tizamenos,syn Orestesa 117b,h,2;146k - syn Tersandra 160x Tlepolemos 114o; 142e; 143i; 146e,h; 160s; 169n,7 Tmolos 83g 108a,3,10;136b,i,1 Toas, krl Kalidonu 167 c;1711 - Lemnijski 27i,6; 88h; 98o,12;116 passim; 149b - Modszy 149c - olbrzym 35g - towarzysz Tezeusza 1.OOb;106g Tokseus 80a,2;135b Toosa 1581;170b Torone 131. 6 Tortos 1.4 Tot 17.2; 36.2; 52.6; 83.3;128.4;133.3;162.6 Tragasos 161 g Trambelos 1371 Trazjos 133k Triballos 13 6 c Trigaranus 132.4 Trije 17 e,g 3 Trikarenon 132. 4

Triops 3?a;146h,k,4 Triptolemos 24 passim; 56d;116.6 Trofoniadzi 51. 6 - Epicharm 52 b - Marcjalis 52 b - Menos 52.1 - Palaifatos 53.1 - Simonides 52 b Trofonios 51i,k,6; 84b,c,2;121f;169.2 Troilos 158o;1611;162 passim;164j,k Trojzen 95 b,6 Tropias 24 b,4 Tros 29a,b,1; 40c;158g,162k;164.7;168d Trygalus 1.4 Tryton 8.1;154g,170t Tubal Cain 151.3 7txkidydes 111.1; 131.6; 132.6; 146.1; 148 14 Tyberiusz, cesarz 136b Tyche 32 passim; 51i;142d;162s Tydeus 106 passim;160r Tyestes 68.3; 93c;103.2;106.2;110c,g,h;111 passim;112a,k;117a,2;118a 'I#fon21.2; 33e; 34 passim; 35.4; 36 passim; 48.3; 96e; 105e; 123b; 124a; 132a; 133b,g,l,11;152h;170t,4 Tylo (Tylos).90.8 1j,los (l#lon) 90.8 Tymbrajos (Melantos) 167i 'I#mojtes 159g 16?e Tyndareus 50f; 62a,c; 74b,j,k;103b;112a,c,1; 113a,5;114passim;117c;140c;159passim; 160d;169g 7#one 27k,2,11 Z#ro 6?e,68 passim;148a lj#rrenios 170 t Tyrrenos 136g lj#rsenos 13 6g 7#zyfona 6a; 31g;107i;115.2 Tzetzes Joannes s. 27;16.2; 23.2; 40.3; 45.2; 108.6,10;148.13;149.1;162.2;170.5 Udajos 58g,5 Udm 159.2 Ulikses zob. Ulisses Ulisses 170.1,2,5,11;1?1.1 Ullikummi 6.6; 36.4 Unial 118.2 Untersteiner M. s. 22 Upios 150 e Urana 3.1

Urania 147 b yi

7d

assim ,3

Indeks Uranos 2b,2; 3a,1; 6a,1,3,6; 7a; 9d; llb; 32.3 36b; 54a; 88b;105.6 Urion (Orion) 41f,5 Usza 40.1 Varro (Warron) Marcus TeTentius 16.3;

21.12; 48.2; 92.11;118.2;154.1 Ventris M. 88.1 Verrius Flaccus 132.6 Virbius 1011,1 Vron 50.1; 57.1 Waleriusz Flakkus 134.6;153.5 Waruna s. 31; .1; 7.6;132.5 Weiseler 90.3 Welchanos 92.1 Wenus 1 d,3 Wergiliusz s. 25;18.3; 27.2,3; 28.5; 64.1; 79.1; 82.4,5; 88.7; 108.2; 111.2; 118.2; 124.1; 133.1,2 Westalki 158k Wiatr Poudniowy 14a,2; 38c; 40b; 48a;170u Wiatr Pnocny (Boreasz) 1 a;12. 5 ; 21.1; 36.1; 40b; 96.2; 109d; 133.5;138.5;145.3;154e; 158.2;1701 Wiatr Zachodni 15b,1; 21m; 40b; 48a; 81m Wiatry Etezyjskie 82f Wiedma z Endor 51.2 Wielka Bogini s. 18,22,23,27; 2.2; 12.1,3; 13.3;14.2;16.5;18.1; 20.1; 23.2; 29.3; 36.3; 42.1; 59b,1; 62,4; 75.2; 94f,1;144b;145.4; 163.3 Wielka Bogini Azji 163.2 Wielka Bogini Koniecznoci 110c Wilamowitz-Moellendorf U. s. 21 Wiwaswat 16. 6 Wodyn 160. 5 Wulkan 92.1 Zagreus 27.8; 28.2; 29.1; 30 passim; 70.5; 90.4;129.2;140.1 Zakyntos 158g,2;168.4 Zarah 73.2 Zasiani Ludzie 58g,5; 59a,c;105i;121c - Chtonios 58.5 - Echion 58.5 - Hyperenor 58.5 - Peloros 58.5 - Udajos 58.5 Zelos 8. 3

655

Zenobius 17. 3 Zetes 48c;148i;150 passim;155i Zetos 76a,b,c;108g Zeuksippe 46. 3 ;1581 Zeus s. 32, 33, 34, 37;1.3,4; 2a,2; 4.2,4; 5a c,l; 6.3; 7 passim; 9 passim; l0a,b,c,2; llb;12 passim;13 passim;14a,c,1,5;15b;16 passim;17c,f,18 passim;19a; 20a; 21 passim; 22b, c,d,f,h,4; 23b; 24 passim; 25a,b; 27a,b,c,k5; 28h; 29 passim; 30a,b,3; 31e,f,g, 7; 32a,b,2,3; 33.5; 35a,b,d; 36a,b,c,d,e1; 37.2; 38 passim; 39d,e,f,h,i,j, 40c, 41d,e,f; 42b,c,d,1; 43h,i,5; 45a,2,4; 47e,2,3; 50a,c,f,g,4,7; 53 passim; 54b; 56a,b,2; 57.1; 58c,2_; 59a,b,e; 601; 61a#. # #, , 63b,c,2; 64a,b; 66 passi 8if g,l; # 69a,3; 70 passim; 71a; .;### f,j # 75f; 76a,b; 77a,b,c,1; #a; 801 # 82b,f,i,3; 85b; 88 passim;#8h,1 ,8; 90## 1,7; 91f3; 92j,m,7; 93a; 9#:4; 98b",7#e# 99f; 100.1; lOlk; 102a,2,3; 103a,c; lSh, 5; 106j,l,2,6; 107g; 108 passim; 108f, i,n,q,2,3; llle,g,1,1,2,4; 112b,g; 113f,h,1,6,7;114e;116.2,5;117.2;118 passim; 119 passim; 122d,f 123c,i; 125c,1,3; 126c,g 128d;129a,1;131.6;132f,k,n,v;133 passim; 134c; 135d,3; 136f; 137c,f,i,o,p; 138d,i,j,k,4; 142c; 143f,g 145a,c,g,h,i; 146f,h;148h,6,10;151d,1;152a,h,2;154.3; 156b,d,4; 157d; 158a,b,f,i,k,1; 159e,h,m; 160a,v,2,4,11; 162d,n,5; 163b,h,i,j,o,p,3; 164a,b,fg,j,7; 165b,e,i; 168f; 169b,o; 170b,v,x,3;171g,2,3 - Agamemnon 112 o,3 - Akrajos 148.10 - Aktajos 148.10 - Ammon 36.2; 73j;133j;137b - Arkadyjski 38.1; 82.3 - Atabyrios 93.1 - Biaej Topoli 138h - Dodoski 51 a,1 - Hekalejski 5 8 b - Heliopolitaski 1.4; 42.4 - Keaski 82. 3

- Kreteski 91.3;108.7;151.2 - Labradyjski 131j,6 - Lafystyjski 134h;156a;157d,2 - Likajs 38a,1;108.5;128.3 - Morios 82.6 - Niemiertelny 82 b

656 Indeks - Odpdzajcy Muchy 138i - Olimpijski 99c - Pikos 56d,2,3 - Podwrca 168a - Prometeusz 39.8 - Przywdca Mojr 10.2 - Sabazjos 145.5 - Silny 95e,5 - Soneczny 21.10 ;109. 2 - Zbawca 70e - Zielony 138.4 - Welchanos 160. 6 - Wilczy 108.5;128.3 - Wojowniczy 109 d - Wybawca 70e;114i;121e;123d,f Zielony Jerzy 108.3,5,10 Zielony Wilk 108.5 Ziemia 3a,c,1; 4a; 5a; 6a; 7a,b,e; 9d,1; llb; 12b;13.4;15a; 20.2; 21 passim; 24,3; 25b,d; i 26a; 33d,g, 36a; 41d,f; 43.2; 51b,f,1,2,4; 78.1; 82b; 83.3; 88b; 99c; l00f 113g,115d; 133a,b,g,h; 143g,1; 149f,h; 154.3; 155.2; 170t Zoty Cielec 93.1 Zoty Osio 89.5 Zuzanna 164.2

N ' #r#

11) 21) 31)

41. l1 .1 rI.A.1.a

.1

.1

.1

.1