W DOMU O SOBIE

Kobiety pracujce wdomu osobie

Analiza wywiadw pogbionych na temat nieodpatnej pracy domowej.

Raport powsta wramach inicjatywy Pracujemy wdomu, podczas realizacji projektu Zrobione, Docenione, Wiele Warte projekt na rzecz likwidowania przyczyn zrnicowa spoecznych i ekonomicznych wynikajcych z niedoceniania nieodpatnej pracy domowej wspfinansowanego ze rodkw Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. AUTORKA Karolina Go-Wjcicka WSPAUTORKI Aleksandra witkiewicz Marta Ziba WYBR ILUSTRACJI Maria Nowakowska REDAKCJA Karolina Musielak Maria Nowakowska SKAD,AMANIE, KOREKTA Zofia Worpus Jan Worpus Konrad Wjcik WYDAWCA Instytut Spraw Obywatelskich www.inspro.org.pl ul. Wickowskiego 33/107, 90-734 d tel./fax 42630 17 49 e-mail: biuro@inspro.org.pl

Publikacja na licencji Creative Commons by-nc-nd 3.0 http://creativecommons.org/licences/by-nc-nd/3.0/pl/ ISBN 978-83-926007-5-6 Tre raportu mona publikowa wcelach niekomercyjnych zpodaniem rda. Wersja elektroniczna publikacji znajduje si na stronie internetowej: www.pracujemywdomu.pl.

Kobiety pracujce wdomu osobie

Analiza wywiadw pogbionych na temat nieodpatnej pracy domowej.
Karolina Go-Wjcicka wsppraca: Aleksandra witkiewicz, Marta Ziba

d 2011

Spis treci
Wstp Praca wdomu wwietle wczeniejszych bada Metodologia badania INSPRO Spoeczny wymiar pracy wdomu Ekonomiczny wymiar pracy wdomu Podsumowanie 7 11 25 31 51 71

Wstp

Wpolskim dyskursie emancypacyjnym byy widoczne prby dowartociowania pracy domowej kobiet. W latach 30. istniao Stowarzyszenie Pa Domu. Kobiety z warstwy redniej pracujce wdomu domagay si, by ich praca znalaza odzwierciedlenie wstatystykach, woficjalnym nazewnictwie, anawet postuloway, by doprowadzi do ustalenia wynagrodzenia za prac wtym zawodzie. Sawomira Walczewska, Damy, rycerze ifeministki, Krakw 2006

Problematyka nieodpatnej pracy domowej nie jest obecna wgwnym nurcie dyskursu publicznego wPolsce, ajeli si niemiao przebija, to tylko wwymiarze wyrwnywania podziau obowizkw midzy pciami, wzwizkach, gdzie obydwoje partnerzy pracuj zarobkowo. Zupenie niewidoczne s osoby zajmujce si prac wdomu na peny etat, cho stanowi one cakiem liczn grup spoeczn ponad 1,6 mln osb. Praca wdomu kulturowo przypisana jest do kobiet inadal wgwnej mierze to przez nie jest wykonywana. Kobiety stanowi 89% spord osb zajmujcych si przede wszystkim prac w domu. W potocznych opiniach o tej grupie spoecznej mwi si jedynie, e s to kobiety, ktre nic nie robi, siedz wdomu. Brakuje rzetelnej, wolnej od stereotypw iuproszcze wiedzy na ich temat, aprzede wszystkim brakuje ich gosu wsferze publicznej. Uczestniczc wprowadzonych od 2006 r. wInstytucie Spraw Obywatelskich dziaaniach na rzecz docenienia pracy domowej kobiet, zapoznawaam si zwynikami prowadzonych wPolsce bada naukowych istatystycznych, ledziam artykuy prasowe, braam udzia wkonferencjach, ale zbiegiem czasu odczuwaam coraz silniej to, e waciwie nie wiem kim s iczego oczekuj wspczesne gospodynie domowe. Tym samym, po 5 latach interesowania si t problematyk, pojawi si we mnie pomys przeprowadzenia wasnego badania jakociowego, a dziki INSPRO oraz dofinansowaniu zFunduszu Inicjatyw Obywatelskich ten pomys mg zosta zrealizowany. Niniejszy raport ma na celu oddanie gosu kobietom pracujcym w domu, by w jak najwikszym stopniu ich sowami powiedzie kim s, jakie maj cele i priorytety yciowe, czy czuj si szczliwe, jakie maj plany na przyszo. Ma te by miejscem do wyartykuowania ich postulatw politycznych, przestrzeni do zaprezentowania ich oczekiwa wobec polityki pastwa. W zwizku z tym staraam si ogranicza swoj narracj, opisywa problemy raczej cytujc ni recenzujc. Prbowaam stworzy jak najwicej przestrzeni nawypowiedzi badanych kobiet i nie ocenia ich. Niemniej mam wiadomo, e nie jestem bezstronn obserwatork, e zebrany materia przefiltrowaam przez moj feministyczn wraliwo, dokonywaam te dla przejrzystoci wielu uoglnie ipodsumowa. Wpierwszym rozdziale Aleksandra witkiewicz wduym skrcie prezentuje to, co wiadomo oosobach pracujcych wdomu zdotychczas prowadzonych wPolsce bada. Przytacza gwnie dane ilociowe, powoujc sim.in. na raporty CBOS, GUS, atake badania prowadzone wInstytucie Filozofii iSocjologii PAN przez Ann Titkow, Danut Duch-Krzysztoszek iBogusaw Budrowsk. Wdrugim rozdziale opisuj metod realizacji badania jakociowego przeprowadzonego przez INSPRO, aMarta Ziba charakteryzuje osoby, ktre wziy udzia wwywiadach. Kolejne dwa rozdziay s realizacj gwnego celu raportu zajmuj si wnich analiz wypowiedzi badanych kobiet, przytaczam ich sowa, dzielc poruszane wrozmowach wtki na spoeczne (rozdzia trzeci) iekonomiczne (rozdzia czwarty). Rozdzia zamykajcy niniejszy raport stanowi jego podsumowanie; zbieram wnim gwne wnioski, atake prezentuj rekomendacje INSPRO wzakresie polityki spoecznej. Opracowaam je w oparciu zarwno o wiedz zdobyt podczas anali9

zy wywiadw, jak ina podstawie wczeniejszych dowiadcze wINSPRO przede wszystkim interdyscyplinarnych seminariw w2006 r., ktrych rezultatem by raport Nieodpatna praca domowa jak j traktowa, eby skutecznie tworzy podstawy opiekuczego spoeczestwa?, zredagowany merytorycznie przez Ann Mieszczanek. Kolejn inspiracj bya dziaalno Zespou ds. nieodpatnej pracy domowej, ktry funkcjonowa na przeomie 2009 i2010 r. przy Fundacji MaMa. Korzystaam take zprzygotowanej dlaINSPRO przez mecenasa Tomasza Siwiskiego ekspertyzy prawnej na temat moliwoci objcia systemem emerytalnym osb pracujcych wdomu. Wroli ilustracji wraporcie zostay umieszczone reklamy publikowane wpolskiej prasie wlatach 20. i30. XX wieku; odzwierciedlaj one wizerunek kobiet wpolskiej kulturze sprzed osiemdziesiciu lat. Chciaabym gorco podzikowa Oli witkiewicz i Marcie Zibie za wsparcie, pomoc wopracowaniu wywiadw oraz za fragmenty raportu, ktrych s autorkami. Dzikuj serdecznie wszystkim innym osobom zaangaowanym wrealizacj iprzepisywanie wywiadw, szczeglnie tym, ktre robiy to wolontaryjnie, zwizanym zINSPRO: Anecie Kaczmarek, Annie Kainth, Annie Knapp, Agnieszce Krzaczkowskiej, Annie Kwiatkowskiej, Ewie Pogorzale, Justynie Wieszczyckiej oraz ze Stowarzyszeniem Strefa Inspiracji: Piotrowi Dziankowskiemu, Wiesawie Jdrzejewskiej, Annie Darii Nowickiej, Annie Macutkiewicz oraz Kasi Wikierze. Bardzo dzikuj wszystkim kobietom imczyznom, ktrzy zgodzili siwzi udzia wbadaniu za okazane nam zaufanie iotwarto. Dzikuj Marii Nowakowskiej za wybr grafik do raportu, aagencji MIDEA za wsparcie w przygotowaniu logo Pracujemy wdomu. Ponadto chciaabym podzikowa wszystkim osobom zwizanym obecnie z Pracujemy w domu oraz zaangaowanym we wczeniejsze dziaania INSPRO narzecz doceniania nieodpatnej pracy domowej, w szczeglnoci Basi ak, Magdzie Doliwie-Grskiej i Szymonowi Surmaczowi bez rozmw z Wami i zdobytych razem dowiadcze ten raport by nie powsta. Ana koniec bardzo dzikuj Prezesowi INSPRO, Rafaowi Grskiemu, ktry stworzy wramach tej organizacji przestrze do zajmowania si problematyk pracy wdomu. Karolina Go-Wjcicka

10

Rozdzia 1
Aleksandra witkiewicz

Praca wdomu wwietle wczeniejszych bada

Praca w domu w wietle wczeniejszych bada

Celem niniejszego rozdziau jest zebranie informacji na temat nieodpatnej pracy domowej. Zostan one zaprezentowane wnastpujcych blokach tematycznych: liczebno grupy osb wykonujcych prace domowe (zuwzgldnieniem pci, stanu cywilnego, liczby posiadanych dzieci irodzaju pracy), czenie pracy domowej zaktywnoci zawodow, ilo gospody domowych w Polsce, podzia obowizkw domowych pomidzy kobiety imczyzn, spoeczny stosunek do pracy wdomu oraz czasowy wymiar tej pracy. Prezentowane dane pozwol nam wduej mierze na zobrazowanie skali nieodpatnej pracy wdomu oraz przyblienie wspczesnego wizerunku gospodyni domowej oraz tego, jak jest postrzegana wspoeczestwie praca wdomu. Czym jest praca domowa, jak j zdefiniowa? Wszystkie czynnoci, ktre wykonujemy na rzecz wsplnego gospodarstwa domowego s powszechne, stanowi nasz codzienno, przez co pewn trudno stanowi zamknicie ich wzwizej definicji. Prac domow (prac wdomu) rozumiemy jako prac, ktra jest wykonywana nieodpatnie na rzecz wasnego gospodarstwa domowego. Trudno w tym miejscu wymieni wszystkie zajcia wchodzce wjej skad, ale niewtpliwie mieszcz si one w9 grupach: obrbka ywnoci; utrzymanie porzdku; przygotowanie iutrzymanie odziey; ogrodnictwo; budowa, remonty, naprawy; zakupy; zarzdzanie gospodarstwem domowym; opieka nad dziemi i opieka nad dorosymi czonkami rodziny. Wcelu lepszego przyblienia zjawiska warto wspomnie, e wedug Listy czynnoci domowych, opracowanej w2009 r. przez Fundacj MaMa, na prace domowe skadaj si a 232 czynnoci.

1) Pracujemy wdomu skala zjawiska1

WII kwartale 2011 r. 14 mln osb wwieku 15+ nie pracowao zarobkowo; stanowili oni 44% osb wtej grupie wiekowej wPolsce. Udzia osb nieaktywnych zawodowo wyszy by wrd kobiet (52%) ni wrd mczyzn (35%). Z punktu widzenia niniejszego raportu kluczowa jest informacja, ile spord tych osb niepracowao zarobkowo ze wzgldu na obowizki rodzinne idomowe. Zgodnie zdanymi publikowanymi przez GUS 1,46mln kobiet oraz 0,17mln mczyzn, czyli cznie 1,64 mln osb wPolsce nie pracowao zarobkowo wII kwartale 2011 r. inie poszukiwao takiej pracy ze wzgldu na obowizki rodzinne i domowe. Osoby pracujce w domu na peny etat stanowiy wic 5% ludnoci polski wwieku 15+. Udzia ten by wyranie zrnicowany ze wzgldu na pe wrd kobiet wynis 9% ogu populacji, natomiast wrd mczyzn tylko 1%. Warto zwrci uwag na przyczyny, ktre powoduj, e Polki iPolacy pozostaj wdomu na peny etat. Co ciekawe, wrd osb, ktre wczeniej pracoway zarobkowo, a teraz pracuj wycznie w domu, najczciej wskazywanym powodem, ze wzgldu na ktry pozostay one wdomu, jest utrata pracy zarobkowej (16% wrd kobiet, 34% wrd mczyzn). Wzgldy rodzinne, osobiste znajduj sidopiero na
1 Podrozdzia opracowano na podstawie danych zawartych w publikacji Aktywno Ekonomiczna Ludnoci Polski II kwarta 2011, GUS, Warszawa 2011. 13

ROZRZIA I

drugiej pozycji (14% wrd kobiet, 13% wrd mczyzn). Niemal rwnie istotnym powodem pozostania wdomu jest brak pracy zwizany zzakoczeniem umowy na czas okrelony lub pracy dorywczej. Przytoczone dane statystyczne pokazuj, e osoby pracujce wdomu wduej czci nie znalazy si wtakiej roli zwyboru, tylko ze wzgldu na warunki na rynku pracy. Analizujc wycznie grup osb, ktre wiadomie zdecydoway si napozostanie wdomu ze wzgldw rodzinnych, wida, e zdecydowana wikszo znich nie ma potrzeby zmiany swojej sytuacji 59% wrd kobiet i 42% wrd mczyzn wskazuje, e nie poszukuje pracy zarobkowej ze wzgldu na obowizki rodzinne idomowe. Nie mona jednak pomin faktu, e cz osb, ktre pocztkowo zwasnej woli zrezygnoway zpracy zarobkowej, pniej miaa problem zpowrotem na rynek pracy. 5% kobiet i10% mczyzn, dla ktrych powodem rezygnacji zpracy patnej byy sprawy rodzinne, deklaruje, e jest zniechcona bezskutecznoci poszukiwania pracy.

14

Praca w domu w wietle wczeniejszych bada

2) Pracujemy w domu, czyli kto zajmuje si prowadzeniem gospodarstwa domowego

Na podstawie badania GUS, przeprowadzonego wokresie od 1czerwca2003 r. do 31 maja 2004 r.2, mona oszacowa, ile czasu Polacy powicaj na wykonywanie prac zwizanych zprowadzeniem gospodarstwa domowego. Wramach prac domowych zdecydowanie najwicej czasu powica si naobrbk ywnoci; kolejne miejsca ze wzgldu na udzia wczasie zajmuj prace zwizane zutrzymaniem porzdku, opieka nad dziemi oraz zakupy. Udzia wwykonywaniu w/wczynnoci deklaruje 92% osb wwieku powyej 15 roku ycia, wtym 85,6% wrd badanych mczyzn oraz a 97% kobiet.

Przecitny czas wykonywania prac domowych przypadajcy na jedn osob to 3godziny 12 minut, co stanowi 14% doby. Gdy uwzgldnimy kryterium, jakim jest pe, dysproporcje wczasie powicanym na prac wdomu okazuj si by znaczce. Kobiety na w/wczynnoci powicaj 4 godziny 30 minut wcigu doby. Wrozka2 Budet czasu ludnoci, GUS, Warszawa 2005. 15

ROZRZIA I

dzie czasu dobowego mczyzn prace domowe zajmuj 2 godziny 36minut. Tak wic rednia dysproporcja midzy pciami wynosi prawie 2 godziny dziennie, wwymiarze tygodnia 14 godzin, miesica ponad 50 godzin, aroku 700 godzin. Zdecydowanie wicej czasu powicaj tego rodzaju pracom osoby nieaktywne zawodowo. Rozkadajc ten czas na poszczeglne dni tygodnia, okazuje si, e oile wcigu weekendu nie ma zasadniczych rnic wstosunku do osb czynnych zawodowo, otyle wdni powszednie dysproporcja jest wyrana (17% dla nieaktywnych zawodowo, 12% dla aktywnych zawodowo). Dodatkowo wanym kryterium jest sytuacja rodzinna. Kobiety do 45 roku ycia, mieszkajce zrodzicami inie posiadajce dzieci w wieku poniej lat 18 spdzaj na pracach domowych okoo 2 godzin 20 minut dziennie. Kobiety ztej samej grupy wiekowej, rwnie bez niepenoletnich dzieci, ale wzwizku maeskim, powicaj tego rodzaju pracom ju 3 godziny 48minut. Dla kobiet majcych wicej ni 45 lat udzia czasu powicanego analizowanym zajciom ronie do ponad 5 godzin. Kluczow rol, jeli chodzi oczas przeznaczany na prac wdomu, odgrywa posiadanie dzieci. Kobiety samotnie wychowujce dzieci wtypowym dniu powicaj domowi 5 godzin 41 minut. Natomiast w grupie matek pojawia si zasadnicza rnica, wzalenoci od wieku najmodszego potomka. Wrodzinach, wktrych najmodsze dziecko ma mniej ni 7 lat, na prace domowe kobieta powica 6 godzin 58 minut (niemale 30% doby!). Jeli wiek najmodszego dziecka jest wyszy ni 7 lat, czas powicony na czynnoci zwizane zprowadzeniem gospodarstwa domowego zmniejsza si oprawie 2 godziny iwynosi 5godzin 6minut.

3) Kto faktycznie pracuje opodziale pracy wdomu

Socjologiczne klasyfikacje maestw izwizkw cile wi si zobowizkami domowymi irolami, jakie peni czonkowie gospodarstwa domowego. Typologia Lucia A.Gilbetra3, dotyczca sytuacji, wktrej oboje maonkowie pracuj zawodowo, wyrnia trzy typy rodzin: rodzina tradycyjna za prace domowe odpowiada kobieta. Spoecznie spenia trzy role: matki, ony iopiekunki domowego ogniska; rodzina uczestniczca oboje partnerzy dziel opiek nad domem i dziemi, jednake wtym modelu m jedynie pomaga kobiecie wprowadzeniu domu; rodzina dzielca role oboje partnerzy dziel si obowizkami, sprawuj opiek nad dziemi oraz ponosz odpowiedzialno za dom. Podobn klasyfikacj wspczesnych maestw podaje Letitia Peplau.4 Wyrnia ona: maestwo tradycyjne wtym modelu dominujc rol przejmuje mczyzna, arole partnerw s wyranie podzielone iwyspecjalizowane;
3 Titkow A., Budrowska B., Duch-Krzysztoszek D., Nieodpatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004. 4 Tame. 16

Praca w domu w wietle wczeniejszych bada

maestwo egalitarne adna strona nie jest dominujca, arole nie swyspecjalizowane; maestwo wspczesne zajmuje miejsce porednie pomidzy maestwem tradycyjnym iegalitarnym. Zobaczmy, jak wyglda obraz wspczesnej polskiej rodziny, biorc pod uwag powyszy podzia. Z przeprowadzonych bada wynika5, e nadal zdecydowanie najczciej to na barkach kobiet spoczywa dbanie ogospodarstwo domowe. Kobiety wykonuj od 62% do 84% caoci takich prac jak pranie, prasowanie, przygotowywanie posikw, zmywanie oraz sprztanie, a take gruntowne porzdki. Mczyni czciej natomiast zajmuj si takimi sprawami, jak zlecenie wykonania usug naprawczych wdomu, np. wezwanie hydraulika (59%). Natomiast zaatwianie spraw urzdowych czy wyrzucanie mieci dzielone jest mniej wicej po rwno midzy obie pcie. Do czynnoci domowych z pewnoci naley zaliczy opiek nad dziemi oraz osobami wymagajcymi staej opieki, atake opiek nad zwierztami. Jakwynika zwypowiedzi ankietowanych, opieka nad dziemi zdecydowanie czciej spoczywa na kobiecie. Partnerzy uczestnicz jedynie pomocniczo, np. przy wsplnym odrabianiu lekcji. Sprawiedliwiej wyglda zaangaowanie wopiek nad zwierztami domowymi. Tutaj swj czas wpodobnym stopniu powicaj oboje partnerzy. Bardzo ciekawe jest badanie przeprowadzone na grupie gospodarstw domowych, wktrych jest wicej ni jedna osoba dorosa6. Analizowano, kto wgospodarstwie domowym wykonuje czynnoci zwizane z pracami domowymi. Odpowiedzi podzielono na dwie grupy: na udzielone przez kobiety iprzez mczyzn. Zbadania wynika, e kobiety maj owiele wyraniej postawion granice midzy tym, co wskazuj jako wykonywane gwnie przez jedn osob, atym, cowykonywane jest wsplnie. Natomiast mczyni wznacznie wikszym stopniu wskazuj, e wiele czynnoci wykonywanych jest wsplnie. Wida to bardzo dobrze na podstawie odpowiedzi na pytanie Kto wdomu zajmuje si przygotowaniem posikw?. Badanie na mskiej grupie wykazao, e zajmuje si tym 6% mczyzn, 71% kobiet, aw23% przypadkw odpowiedzialno spoczywa na obojgu. To samo pytanie zadane eskiej grupie respondentek dao nastpujce wyniki: przygotowaniem posikw zajmuje si 8% mczyzn, 79% kobiet, wsplnie 13%. Oznacza to, e mczyni a o10 punktw procentowych czciej nikobiety uwaali, e wgotowanie wich domach zaangaowani s zarwno oni, jak ich partnerki. Ta prawidowo funkcjonuje rwnie (wmniejszym, bd wikszym stopniu) wprzypadku innych obowizkw domowych, tj. zmywania naczy, sprztania, zakupw. Wyniki tego badania pokazuj te silne identyfikowanie, zarwno przez kobiety, jak imczyzn, czynnoci zwizanych zpraniem iprasowaniem jako prac kobiecych. Pracami tymi zajmuje si 83-85% kobiet, 3-7% mczyzn, obowizek jest wsplny
5 Tame. 6 Kobiety i mczyni o podziale obowizkw domowych, CBOS, Warszawa, Grudzie 2006. 17

ROZRZIA I

w9-12% przypadkw. Podobna tendencja (cho wmniejszej skali) wystpuje wbadaniu, ktrego obiektem byy obowizki zwizane z opiek nad dziemi, osobami chorymi, kalekimi czy te zwierztami domowymi7. Uzyskane odpowiedzi w duym stopniu wizay si z miejscem zamieszkania, statusem na rynku pracy oraz sytuacj materialn rodziny. Na wsi gwnie kobiety odpowiadaj za prace wykonywane wgospodarstwie domowym, rysuje si wyrany, binarny podzia rl pciowych, atym samym obowizkw domowych. Natomiast wmiecie, wrd osb zwyksztaceniem wyszym, wdobrej sytuacji materialnej, ronie liczba osb, ktre rwno dziel obowizki ze swoimi partnerami/ partnerkami.

7 Tame. 18

Praca w domu w wietle wczeniejszych bada

4) Presti pracy wdomu, czyli jak wspczenie postrzegamy gospodynie domowe

Wspczenie zawd gospodyni domowej budzi negatywne skojarzenia. Pomimo nastpujcych przemian spoecznych, ewolucji pogldw zwizanych ztradycyjnym podziaem rl damsko-mskich, od kobiety oczekuje si czenia aktywnoci zawodowej zobowizkami domowymi, traktujc to jak co naturalnego. Wspistniejce mity matki Polki, ktrej rol yciow jest powicenie si dla swojej rodziny, bycie idealn on i matk rezygnujc z wasnych potrzeb oraz superwoman, ktra musi by kreatywn, wydajn idyspozycyjn pracownic, bezproblemowo czc prac zarobkow zyciem rodzinnym kreuj wwiadomoci spoecznej wizerunek kobiety, ktremu nie jest wstanie sprosta adna realna osoba. Obowizki domowe wnaszym spoeczestwie nie s postrzegane jako realna praca, agospodyni domowa kojarzona jest zosob, ktra siedzi wdomu inic nie robi. Gospodynie domowe nie s obecnie szanowane wspoeczestwie, ktre powoli odchodzi od tradycyjnego modelu zwizkw patriarchalnych. Chocoraz wicej mwi si ozwizkach opartych na partnerstwie irwnym zaangaowaniu rodzicw wycie domowe, to wpraktyce mamy czsto do czynienia znowoczesnym modelem patriarchalnym, ktry jest duo bardziej podstpny od tradycyjnego. Pod egalitarnymi hasami rwnoci na rynku pracy oferuje onkobietom podwjne obcienie peny etat zawodowy ipeny etat wdomu.Retoryka zwizana zaktywizacj irwnouprawnieniem na rynku pracy, cho wydaje si sprzyja kobietom, wie si raczej z polityk ekonomiczn i deniem do wzrostu gospodarczego. Kobieta, ktra nie pracuje poza domem, niewnosi adnego wkadu wgospodark narodow, awic postrzega si j jako obcienie dla systemu; to spojrzenie zwymiaru makroekonomicznego przenosi si te na ten jednostkowy, indywidualny. Gospodyni domow widzi si jako problem rwnie ze wzgldu na to, e nie wnosi adnych korzyci finansowych dogospodarstwa domowego, wrcz przeciwnie, obnia poziom materialny rodziny. Do takiego postrzegania rzeczywistoci skania te dominujcy wdyskursie publicznym jzyk wspczesnej neoliberalnej ekonomii; dzieli on binarnie spoeczestwo na pracujcych ibiernych zawodowo. Okrelenie bierny sugeruje (tak samo zreszt, jak przytoczone powyej popularne stwierdzenie siedzi wdomu), e dom jest miejscem, w ktrym si odpoczywa, a nie pracuje. Jako prac postrzega si wic wycznie to, co przynosi zapat. Biorc pod uwag opisane powyej zjawiska spoeczne, nie mona dziwi siwynikom bada CBOS. Wopinii spoecznej praca zawodowa kobiet ma istotny, pozytywny wpyw na ycie rodzinne (sdzi tak 44% badanych), bd te nie niesie zesob adnego wpywu (opinia 10% badanych) lub przynosi tyle samo strat, co korzyci (tak twierdzi 26% badanych). Warto zwrci uwag na fakt, e 42% respondentw stwierdzio, e wikszym szacunkiem ciesz si kobiety pracujce zawodowo ni gospodynie domowe; przeciwnego zdania byo zaledwie 4% ankietowanych. 46% badanych uwaao, e sytuacja zawodowa kobiet nie ma wpywu na estym, jak s ota19

ROZRZIA I

czane. Opinie te s zrnicowane, jeli wemie sipod uwag pe ankietowanych. 53% mczyzn uwaa, e na szacunek dokobiety nie ma wpywu to, czy pracuje ona zawodowo, czy te nie; podobnego zdania jest jedynie 39% kobiet. Natomiast wikszo kobiet (51%) sdzi, e s otaczane wikszym szacunkiem, kiedy s aktywne zawodowo (tego zdania jest 33% mczyzn).

Odpowiedzi kobiet byy wyranie zdeterminowane ich sytuacj zawodow. Te zbadanych, ktre miay zatrudnienie, uwaay, e zdecydowanie bardziej szanuje si kobiety pracujce zawodowo. Podobnego zdania byy osoby zwyksztaceniem wyszym, zajmujce wysokie kierownicze stanowiska, pracownicy umysowi niszego szczebla oraz pracujcy na wasny rachunek (20%), atake badani deklarujcy pogldy lewicowe (24%). Gospodynie domowe czciej byy wymieniane jako otoczone wikszym szacunkiem przez rolnikw (12%) irobotnikw wykwalifikowanych (10%). Respondenci pytani wprost oswj osobisty stosunek do kobiet zajmujcych si domem itych, ktre pracuj zawodowo, odpowiadali, e nie ma to dla nich znaczenia iobie grupy kobiet wrwnym stopniu otaczaj szacunkiem. Jednake wobec pytania, kto darzony jest wikszym szacunkiem wspoeczestwie, wikszo badanych, zarwno kobiet, jak imczyzn, stwierdza, e zdecydowanie bardziej powaa si kobiety aktywne zawodowo ni te, ktre nie pracuj (5%).

20

Praca w domu w wietle wczeniejszych bada

5) Czasowy wymiar pracy wdomu

Statystycznie pracom domowym powicamy wskali doby 3 godziny 12minut (14% czasu dobowego). Wynik uzyskany przy uwzgldnieniu podziau na pe pokazuje, e kobiety powicaj pracom domowym dwukrotnie wicej czasu ni mczyni (18,2% do 9,2%). Tak dua dysproporcja powstaje przede wszystkim kosztem czasu powicanego na prac zawodow kobiet (7,8% do 13,8%), ale nie tylko. Kobiety powicaj mniej czasu na sport irekreacj (1,3%do 1,9%), korzystanie ze rodkw masowego przekazu (11% do 12,7%) oraz ponad dwukrotnie mniej czasu na swoje zainteresowania ihobby (0,7% do 1,5%). Osoby mieszczce si wprzedziale wiekowym 15-19 lat powicaj pracom domowym najmniejsz cz swojego budetu dobowego czasu jest to 5,4%. Wicej czasu, aczkolwiek wci duo poniej redniej, na czynnoci zwizane z gospodarstwem domowym powicaj osoby wwieku 20-24 lata (9,3%). Kolejne grupy wiekowe (25-34 lata, 35-44 lata, 45-54 lata) nie wykazuj na tym polu praktycznie adnego zrnicowania. To wanie one buduj redni, powicajc pracom domowym 14,8%-15,6% swojej doby. Najwicej czasu przy omawianych czynnociach spdzaj osoby midzy 55 a64 rokiem ycia (17,2% budetu dobowego). Osoby starsze, majce wicej ni 65 lat, powicaj pracom domowym 15,9% swojego czasu wcigu doby. Wyksztacenie waciwie nie ma wpywu na to, ile czasu powica si pracy wgospodarstwie domowym. Zrnicowanie pomidzy osobami zwyksztaceniem podstawowym (take niepenym), zawodowym, rednim iwyszym waha si wgranicach 14-15,1%. Jedyn wyrniajc si grup wtym zestawieniu (4,9%), s osoby zwyksztaceniem gimnazjalnym, lecz ta grupa wedle badania zamyka si wgrupie osb pomidzy 15 a18 rokiem ycia. Typ gospodarstwa domowego take nie przesdza ozrnicowaniu pomidzy ustalonymi w badaniu kategoriami. W grupie maestw z dziemi na utrzymaniu, niezalenie od ich liczby, rnica wdobowym udziale czasu powicanego na prace domowe waha si wprzedziale 14-14,3%. Paradoksalnie tobezdzietne maestwa wicej swojego czasu powicaj na prace domowe; wtej grupie odsetek czasu wbudecie dobowym wynosi 15,3%. Samotni rodzice naomawiane zajcia statystycznie powicaj ilo czasu wrcz identyczn comaestwa zdziemi 14,3%. Nieco inaczej przedstawia si sprawa, jeli czas powicany pracom domowym przeanalizujemy pod ktem gwnego rda dochodu gospodarstwa domowego. Zdecydowanie najwicej czasu na te czynnoci powicaj osoby niepracujce zawodowo. Grupa osb utrzymujcych si ze rde niezarobkowych powica pracom domowym 16,1% czasu dobowego; nieco mniej (16%) spdzaj na tych czynnociach emeryci irencici. Wgrupach osb pracujcych zawodowo rnice uzalenione s od rodzaju wykonywanej pracy. Najmniej czasu domowi powicaj rolnicy (11,5%) oraz pracownicy uytkujcy gospodarstwo rolne (11,9%). Podobnie osoby pracujce nawasny rachu21

ROZRZIA I

nek; prace domowe zajmuj im 12,2% czasu dobowego. Grupa okrelana wbadaniu jako pracownicy wstatystyce znajduje si najbliej redniej 13% doby to czas, jaki zajmuje im wykonywanie omawianych zaj. Statystyka zbudowana woparciu ornice waktywnoci ekonomicznej respondentw dzieli osoby przede wszystkim na aktywne oraz nieaktywne zawodowo. Wtej drugiej grupie znaleli si emeryci irencici (17,5% doby) iutrzymujcy si zinnych niezarobkowych rde (14% doby). Wynik pokazuje niejednorodno analizowanej grupy. Wrd kategorii nieaktywnych zawodowo zdecydowanie wyrniaj si osoby bezrobotne 17,6% czasu wcigu doby powicaj one na prace domowe. Osoby faktycznie pracujce, wramach opisujcych ich podgrup, nie wykazuj tak znaczcych rnic w czasie przeznaczonym na opiek nad gospodarstwem domowym. Upracujcych na wasny rachunek wynik to 10,1%, upracownikw najemnych 11,3%, natomiast uytkownicy gospodarstwa rolnego powicaj pracom domowym 13,5% swojego czasu. Ostatnia analiza zostaa przeprowadzona zuwzgldnieniem klasy miejscowoci zamieszkania. Wyniki wyranie wskazuj regu, e im wiksza miejscowo, tym mniej czasu powicane jest na gospodarstwo domowe. Mieszkacom wsi prace domowe zajmuj 14,4% czasu dobowego; zamieszkujcym miasta poniej 20 tysicy mieszkacw 14,5%; zmiast midzy 20-100 tysicy mieszkacw 13,9%; midzy 100-200 tysicy mieszkacw 14%; midzy 200a500tysicy mieszkacw 13,3%. Ostatnia grupa, zamieszkujca miasta powyej 500 tysicy mieszkacw, opiece nad gospodarstwem domowym powica ju tylko 12,8% doby. Wie si to zfaktem, e wduych miastach wicej czasu powica si na prac zarobkow, awzwizku ztym czciej kupuje si usugi zwizane zutrzymaniem domu.

6) Wycena pracy wasnej analiza wartoci pracy domowej

Wramach analizy zjawiska pracy wdomu, wan cz stanowi ukazanie takwymiernego czynnika, jakim jest jej warto finansowa. Szacunki kosztw takiej pracy zostay przeprowadzone, awyniki zaprezentowane wpublikacji GUS8. Wycen wartoci pracy wasnej gospodarstw domowych w Polsce wykonano metod stawek rynkowych polegaa ona na tym, e poszczeglnym czynnociom wykonywanym na rzecz gospodarstwa domowego przypisuje si analogiczne prace wedug zawodw wykonywanych odpatnie na rynku, a nastpnie mnoy si czas danej pracy domowej przez godzinow stawk rynkow. Wycen pracy wgospodarstwie domowym przeprowadzono odrbnie dlakadej czynnoci wykonywanej na rzecz gospodarstwa domowego, kodowanej wbadaniu budetu czasu. Czynnoci te podzielono na pi grup: 1. utrzymanie mieszkania, 2. zapewnienie wyywienia, 3. utrzymanie odziey,
8 Budet czasu ludnoci, GUS, Warszawa 2005 r. 22

Praca w domu w wietle wczeniejszych bada

4. opieka nad dziemi idorosymi, 5. wolontariat (grupa obejmujca prace na rzecz rodziny zamieszkujcej winnych gospodarstwach domowych oraz na rzecz znajomych, atake dziaalno spoeczn wramach organizacji). Wyznaczono take czn warto wykonywanych prac. Na podstawie uzyskanych wynikw wida, e warto pracy wdomu, wykonywanej przez osoby wwieku 15 lat lub wicej, wramach pierwszych czterech grup wynosia (wskali roku, przy przyjciu szacunku wartoci pracy zmaja 2004 r.) 12425 PLN. Przy podziale uwzgldniajcym pe, warto pracy kobiet stanowia 2/3 oglnej wartoci prac domowych. Najwiksz warto posiada grupa prac zwizanych zzapewnieniem wyywienia (47,9%); wtej grupie warto pracy kobiet bya ponad dwukrotnie wysza ni mczyzn. Natomiast grupa, w ktrej udzia wartociowy mczyzn jest wyszy (utrzymanie mieszkania), jest grup bardzo niejednolit. Znajduj si tam nie tylko prace, wktrych udzia wartociowy jest wyszy dlakobiet (sprztanie mieszkania), ale te czynnoci, ktrych kobiety nie wykonuj praktycznie rzecz biorc wcale (budowa domu, przebudowa, remonty kapitalne; produkowanie, naprawianie ikonserwacja sprztu gospodarstwa domowego). Wprzypadku grupy obejmujcej opiek nad dziemi idorosymi, naley zwrci uwag na fakt, e zarwno warto, jak iproporcje tych czynnoci rosn, zkorzyci dla kobiet, wraz zliczb dzieci wgospodarstwie domowym.

23

ROZRZIA I

Inne zalenoci, ktre funkcjonuj wramach otrzymanych wynikw: 1. Im wiek dziecka wgospodarstwie domowym jest niszy, tym warto prac jest wysza (dla gospodarstw zdzieckiem wwieku poniej 6 lat tygodniowa warto pracy kobiety jest dwukrotnie wysza od redniej dla kobiet; wprzypadku mczyzn ta zmiana to wzrost o58,3%). 2. Wiksza jest warto prac w ramach gospodarstwa domowego w przypadku kobiet mieszkajcych na wsi, ni tych mieszkajcych wmiecie; odwrotny trend obserwujemy wrd mczyzn. 3. Uwzgldniajc kryterium wyksztacenia, przy wzrocie poziomu wyksztacenia obserwujemy oglny spadek wartoci pracy kobiet iwzrost wartoci pracy mczyzn. Podsumowujc: w2004 r. globalna warto pracy wdomu wPolsce, przyuwzgldnieniu struktury osb wedug pci oraz aktywnoci na rynku pracy, wyniosa cznie 255,921 mld z. Warto ta ksztatowaa si na poziomie okoo 30% PKB za 2004 r.

Bibliografia:
1. A. Titkow, D. Duch-Krzystoszek, B.Budrowska, Nieodpatna praca kobiet: mity, realia, perspektywy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004. 2. Kobiety i mczyni o podziale obowizkw domowych, CBOS, Warszawa 2006. 3. Opinie o pracy zawodowej kobiet, CBOS, Warszawa 2006. 4. Budety czasu ludnoci, GUS, Warszawa 2005. 5. Aktywno Ekonomiczna Ludnoci Polski II kwarta 2011, GUS, Warszawa 2011.

24

Rozdzia 2
Karolina Go-Wjcicka Marta Ziba

Metodologia badania INSPRO

1) Cel badania
Celem badania przeprowadzonego przez INSPRO byo rozpoznanie zrnicowania sytuacji osb, ktre na peny etat zajmuj si prac wdomu. Chcielimy zebra informacje otym, dlaczego osoby te pozostay wdomu, dowiedzie si, jak gospodynie domowe postrzegaj siebie oraz prace, ktre wykonuj kadego dnia. Interesowao nas czy ijak s doceniane przez najblisze otoczenie oraz jak wyobraaj sobie swoj blisz idalsz przyszo. Wanym obszarem byo te poznanie ich postulatw politycznych, czyli oczekiwa wobec wadz oraz reprezentowanych przez badane postaw spoecznych otwartoci na budowanie sieci spoecznych zinnymi kobietami igotowo do zrzeszania si.

2) Metoda realizacji
Zrealizowane przez INSPRO we wsppracy ze Stowarzyszeniem Strefa Inspiracji badanie byo badaniem jakociowym ipolegao na pogbionych wywiadach indywidualnych, prowadzonych w oparciu o scenariusz zawierajcy pytania otwarte11. Wybralimy metod jakociow anie ilociow, gdy pozwala ona uchwyci wicej aspektw ycia kobiet pracujcych w domach, powala te uzyska odpowiedzi na pytania: jak? idlaczego?, aprzede wszystkim uwidoczni wtki istotne zpunktu widzenia rozmwczy. Dziki temu badane kobiety stay si podmiotem, anie przedmiotem badania, silnie wpywajc na zakres analizy. Pytania wscenariuszu miay charakter kierunkowy ipodzielone byy na nastpujce bloki tematyczne: przyczyny, motywy, obecna sytuacja yciowa, prace domowe, samoocena iocena innych, plany na przyszo, postulaty polityczne, niezaleno ekonomiczna, wizi zinnymi kobietami. Osoby prowadzce wywiady mogy zadawa pytania szczegowe, ktre miay na celu doprecyzowanie odpowiedzi. Wywiady byy realizowane bezporednio (metod face-to-face) bez obecnoci osb trzecich (m, nastoletnie dzieci, itp.). Realizacj wywiadw zajmoway si pracowniczki, wolontariuszki iwolontariusz organizacji partnerskich Instytutu Spraw Obywatelskich iStowarzyszenia Strefa Inspiracji. Wzbieranie materiau zaangaowanych byo cznie 25 osb, wtym jeden mczyzna. Poszczeglne osoby zrealizoway od 1 do 10 wywiadw. Rozmowy zbadanymi osobami byy nagrywane za pomoc dyktafonu, anastpnie spisywane przez osoby, ktre przeprowadzay wywiad lub przez wolontariuszki. Typowa rozmowa trwaa okoo p godziny, ale zdarzay si te wywiady bardzo krtkie okoo 15-minutowe, atake do dugie ponad godzinne.
1 Zakres merytoryczny badania iscenariusz wywiadu opracowaa Karolina Go-Wjcicka. 27

ROZRZIA II

Badanie byo realizowane od stycznia do lipca 2011 r. wkilku regionach Polski (wojewdztwa: dzkie, mazowieckie, lskie, lubuskie, warmisko-mazurskie imaopolskie), zarwno wrd osb mieszkajcych wmiecie, jak ina wsi. Badaniem zostay objte osoby, ktrych gwn aktywnoci jest prowadzenie domu. Dobr osb do uczestnictwa wbadaniu odbywa si wtaki sposb, by poszczeglne badane osoby wjak najwikszym stopniu rniy si od siebie ze wzgldu na cechy spoeczno-demograficzne. Wzwizku ztym, wtrakcie realizacji badania, bya prowadzona bieca analiza kluczowych cech (pe, wiek, miejsce zamieszkania, wyksztacenie); kolejne wywiady starano si przeprowadza wrd osb charakteryzujcych si niedoreprezentowanymi wbadanej grupie cechami. Jednak ze wzgldu na to, e wniektrych grupach praca domowa na peny etat zdarza si bardzo rzadko, np. wrd mczyzn czy osb modych, pomimo prb nie udao si zrealizowa znimi duej liczby wywiadw. Wsumie przeprowadzono 50 rozmw, ktre zostay wykorzystane do analiz prezentowanych wrozdziale 3 i4.

3) Charakterystyka osb uczestniczcych wbadaniu

Osoby, ktre zostay objte badaniem, byy nieaktywne na rynku pracy lub ich dochd (np. zumowy zlecenia, poowy etatu) nie dawa niezalenoci finansowej i poczucia bezpieczestwa ekonomicznego. Badani, zajmujc si swymi domami irodzinami na peny etat, wpowszechnym odbiorze uznawani s za biernych zawodowo, za jedynie siedzcych wdomach. Wdwch przypadkach wywiady przeprowadzono z mczyznami; obok gospody moemy wic mwi o gospodarzach domowych. Przedzia wiekowy badanych by bardzo szeroki. Najstarsza badana miaa 74 lata, najmodsza 22. Najwicej byo 30-latkw (14), nastpnie 50-latkw i20-latkw (po 11), 40-latkw (10), adwie badane przekroczyy 60-ty rok ycia. Wikszo badanych to mieszkacy imieszkanki duych miast. cznie przeprowadzono znimi 29 wywiadw. Miasta te to d (10), Radom (9), Warszawa (6), Katowice (3), Zielona Gra (1). Cz badanych pochodzia zmniejszych miejscowoci, gwnie znajdujcych si wpobliu duych miast, takich jak: Aleksandrw dzki (4), Otwock (2), Ostrda (1), Tomaszw Mazowiecki (1), Jarosaw (1), Krosno (1), Grodzisk Mazowiecki (1), Halinw (1), Milanwek (1). 8 respondentek to reprezentantki wsi: Rudawy k. Krakowa, Grotnik (gm. Zgierz), Wierzbicy (gm. Wierzbica), Piaskw (gm. Sierpc), Nowego Piastowa (gm. Sierpc), Kouchwka (gm. Bielany), Kobyki k. Warszawy; jedna respondentka odpowiedziaa oglnie powiat wiejski. Wrd badanych przewaay osoby z wyksztaceniem wyszym (18) oraz rednim (15). Siedmioro znich skoczyo szkoy pomaturalne, picioro okrelio poziom wyksztacenia jako niepene wysze (do grupy tej naleay 4 studentki i jedna osoba, ktra ju nie studiowaa, ale nie obronia pracy magisterskiej). Pozostae osoby posiaday wyksztacenie podstawowe (3), rednie zawodowe (1) izawodowe (1).
28

Metodologia badania INSPRO

Osoby udzielajce wywiadw byy wwikszoci zamne/onate (37). Na drugim miejscu, pod wzgldem liczebnoci, uplasoway si panny (8), wdowy (2) oraz osoby po rozwodzie (2). Jedna respondentka zaznaczya, e wprawdzie oficjalnie jest zamna, ale nie yje zmem od duszego czasu. Na 50 badanych jedynie 4 osoby byy bezdzietne. Najliczniejsz grup stanowiy osoby posiadajce dwoje (17) oraz jedno dziecko (13), 9 kobiet posiadao troje dzieci, trzy szecioro, adwie czworo. Jedna badana wmomencie udzielania wywiadu bya w ciy, inna, mimo e nie miaa wasnego potomstwa, zajmowaa si dzieckiem zamieszkujcym zni wjednym gospodarstwie domowym. Rozpito wieku dzieci respondentek i respondentw bya znaczna: najmodsze dziecko miao 2,5 miesica, najstarsze 54 lata; wynikao to z roku urodzenia osoby odpowiadajcej na pytania. Wane zpunktu widzenia tematyki prowadzonych bada jest to, e nie wszystkie badane ibadani zamieszkuj wsplnie zdziemi. Mona wysnu taki wniosek, bd bezporednio z wywiadw, bd porwnujc dane dotyczce liczby dzieci zliczb osb zamieszkujcych wsplnie wgospodarstwie domowym. Rnica wystpowaa w5 analizowanych przypadkach: wdwch sytuacjach dzieci wrodzinie bya trjka, natomiast wmomencie przeprowadzania wywiadu gospodarstwo zamieszkiway dwie osoby; w jednym przypadku dzieci byo dwoje, a w gospodarstwie zamieszkiway tylko dwie osoby; wkolejnym badana posiadaa dwoje dzieci, amieszkaa sama; wnastpnym badany mia jedno dziecko, amieszka sam (by rozwiedziony). Gospodarstwa domowe zamieszkiwane przez badanych liczyy sobie od jednej (2 przypadki) do omiu osb (1). W dwch przypadkach brakuje danych o liczbie osb zamieszkujcych wsplnie. Najwicej byo gospodarstw trzyosobowych (15. Nieco mniej zanotowano sytuacji gospodarstw liczcych sobie cztery osoby (11). Gospodarstw picio-, szecio- idwu-osobowych byo po 6. Jedna respondentka ya wgospodarstwie 7-osobowym. Gwnym rdem dochodw osb badanych byy pensje ich partnerw i maonkw. Takiej odpowiedzi udzieliy cznie 33 osoby (wtym: pensja partnera 3 przypadki, pensja ma 29 przypadkw, pensja ony 1 przypadek). Dochd partnera to nie tylko zarobki pochodzce zpracy zawodowej, ale take emerytura (1 odpowied), renta ma (1) irenta po mu (1). Cz respondentek utrzymywaa si zdwch rde: pensja narzeczonego iemerytura dziadka (1 odpowied), pensja partnera idochd zwynajmu mieszkania (1), emerytura wasna idochd ma (1), renta wasna idochd ma (1), emerytura wasna iemerytura ma (1). Kolejn grup stanowiy osoby zalene finansowo od innych czonkw rodziny, niebdcych mami/partnerami. Zazwyczaj rodki pochodz od rodzicw badanych (4 odpowiedzi, wtym: dwie respondentki utrzymujce si zpensji ojca, jedna na utrzymaniu obojga rodzicw ijedna korzystajca zemerytury matki) oraz dzieci (1 odpowied firma syna). Kolejne trzy osoby byy zalene od pomocy spoecznej (2 wskazyway na Miejski Orodek Pomocy Spoecznej, 1 na rent rodzinn, zasiek rodzinny zdodatkami). Jedna osoba utrzymywaa si zpracy sezonowej.
29

ROZRZIA II

Dochd netto na jednego czonka rodziny wgospodarstwach domowych respondentw wogromnej wikszoci nie przekracza 1 000 zotych (cznie 28 odpowiedzi). Wgrupie tej rwno poow (14 przypadkw) stanowiy rodziny, wktrych dochd na osob by niszy ni 500 zotych. Dziesi osb okrelio przedzia dochodu na 10011500 zotych, trzy na 1501-2000 zotych, dwie na 2001-2500 zotych. Wadnym gospodarstwie domowym dochd na jednego czonka rodziny nie by wyszy ni 2500 zotych. Jedna osoba stwierdzia brak jakichkolwiek dochodw. Wszeciu przypadkach badani nie chcieli poda wysokoci dochodw, bd nie posiadali takiej wiedzy. Czas pozostawania badanych na etacie domowym by bardzo rny: waha si od kilku miesicy do 30 lat. Najwiksza liczba osb pracowaa wdomu od kilku lat (od 1,5 roku do 5 lat 21 odpowiedzi). Kolejn grup stanowiy osoby pozostajce wdomu 10-15 lat (8). Gospody domowych ze staem poniej roku byo 5. Trzy badane nie pracoway zawodowo od 21-25 lat, dwie przez 16-20 lat, jedna 30 lat. Kilka odpowiedzi byo mniej precyzyjnych. Jedna osoba odpowiedziaa, e nigdy nie pracowaa, kolejna, e kilkanacie lat (bez podania konkretnej liczby lat). Dwie respondentki nie odpowiedziay na zadane pytanie. Wdwch przypadkach badane kobiety pozostaway wdomu przez duszy czas (9 i14 lat), przeryway ten okres prac zawodow, by po jakim czasie wrci do pracy nieodpatnej wdomu (obie wczasie rozmowy od dwch lat nie pracoway zawodowo).

30

Rozdzia 3
Karolina Go-Wjcicka

Spoeczny wymiar pracy wdomu

1) Gospodyni domowa zawd czy obelga?

We wspczesnym jzyku polskim mona zauway pewn luk; istnieje problem ze znalezieniem precyzyjnych i jednoznacznych okrele, ktre su do opisu pracy, jak wykonuje si wdomu. Praca ta nie przynosi zarobku iwykonywana jest na rzecz czonkw wasnego gospodarstwa domowego. Potocznie mwi si praca domowa co oznacza rwnie odrabianie przez dzieci lekcji, albo siedzenie wdomu co sugeruje cakowit pasywno osb wykonujcych prac wdomu. Nie mniej problematyczne jest znalezienie okrelenia osoby wykonujcej prac wdomu. Teoretycznie istnieje gospodyni domowa, ale wydaje si ono nieco archaiczne inie do koca neutralne. Ponadto gospodyni domowa nie odnosi si do mczyzny, ktry wchodzi wrol osoby prowadzcej dom. Wjzyku ekonomii sytuacja jest jeszcze gorsza osoba pracujca wdomu zyskuje etykietk biernej zawodowo, jakby bycie aktywnym wspoeczestwie wizao si wycznie zzarabianiem pienidzy. Dlatego jednym zwaniejszych elementw badania staa si prba rozpoznania, jakim jzykiem posuguj si osoby pracujce wdomu jak opisuj same siebie ijak s nazywane przez innych. Badane osoby na pytanie oto, co mwi nowo poznanym osobom, gdy te pytaj je czym si zajmuj, wduej czci stosuj prost opisow odpowied: zajmuj si dzieckiem, wychowuj dzieci lub prowadz dom, zajmuj si domem. Zdecydowanie mniej popularne jest mwienie oswojej pracy wdomu wkategoriach zawodu czy profesji. Tylko jedna kobieta uya wobec siebie wprost sformuowania zawd gospodyni domowa. Cho zpunktu widzenia wynikw badania jakociowego liczba osb wypowiadajcych konkretn opini nie jest brana pod uwag, to jednak symptomatyczne jest to, e wgrupie badanych kobiet, rwnie czsto jak deklaracja jestem gospodyni domow padaa deklaracja jestem kur domow. Za sformuowaniem tym, jak mona byo wywnioskowa ztonu ibarwy gosu, nie zawsze krya si ch okazania dystansu do siebie iswojej roli. Czasem jednak badane stosoway strategi artu: e jestem kur domow naprawd tak mwi, cho zumiechem. Nie dociekam, jak inni to zinterpretuj, Mwi osobie kura domowa. Robi sobie ztego taki art, e jestem taki ptak nielot. Aznajomi mwi do mnie mamuka, Czasem artem mwi, e ja wedug prawa nic nie robi, bo wzasadzie to ja nic nie robi tak to prawnie jest okrelone. No, ale przy duszym kontakcie mwi, co robi wzasadzie, e wychowuj dzieci, Domokhozyaka gospodyni domowa [miech] po rosyjsku. Zawsze to tak na arty bior, no bo co mam mwi, jak wtej chwili nie pracuj?. Ostatnia wypowied to nie jedyny przykad uycia niepolskiego pojcia do okrelenia swojego zajcia: e jestem tak housewife, albo e aktualnie nie pracuj. Ale jeeli kto bardziej dry temat, to mwi, e pracuj wdomu, tylko ta praca jest nieodpatna. Wypowiedzi te sugeruj, e kobiety staraj si unika okrelenia gospodyni domowa, szczeglnie, gdy ma by ono powiedziane na serio. Do szerszego omwienia postaw wobec tego okrelenia wrc wdalszej czci tekstu.
33

ROZRZIA III

Warto zwrci uwag na fakt, e jzyk wykorzystywany wtakich sytuacjach czsto pokazuje stosunek kobiet do siebie i swojej roli duo wyraniej, ni omawiane dalej odpowiedzi na pytania ospenienie czy poczucie docenienia. Jeszcze popularniejsze, ale podobnie stereotypowe jak kura domowa, jest okrelenie siedz wdomu. Niektre badane powtarzay to sformuowanie jak mantr podczas caego wywiadu. Mwic o tym, czym si zajmuj, dookrelay siedz wdomu takimi sformuowaniami jak: nic nie robi, nie pracuj, jestem bezrobotna, wsumie niczym si nie zajmuj. Niektre znich nie ukrywaj braku satysfakcji ztakiego stanu rzeczy, zaznaczajc, e jest to stan przejciowy na razie, pki co, nie zwyboru, bezrobotna. Odczuway te powinno, eby wytumaczy si przed rozmwc ztej biernoci, mwic: szukam pracy, chodz na kursy unijne. Takie postawy obrazuj nie tylko to, e kobiety te czuj si nie najlepiej w swojej sytuacji, ale przede wszystkim obaw, e zostan le odebrane przez innych. Zdarzyy si rwnie badane cakowicie wiadome nieadekwatnoci, niesprawiedliwoci zawartej wsformuowaniu siedz wdomu: Oczywicie odpowiadam siedz wdomu, ale to, tak jak mwiymy, nie jest prawd; [] jestem zdzieckiem wdomu. Staram si unika sowa siedz, ale przecie nie mwi pior, sprztam, gotuj. Achyba powinnam. Wniektrych wypowiedziach pojawiaj si takie kategorie jak prawda iwstyd. Mona odnie wraenie, e heroizmem jest przyzna si do bycia gospodyni domow. Badane deklaruj, e mwi prawd, lub e nie wstydz si tego, co robi. Postawy te sugeruj, e nie spodziewaj si one pozytywnej reakcji ze strony rozmwcw. Mona wic wnioskowa, e zdaj sobie doskonale spraw zniskiego prestiu, jakim ciesz si osoby wykonujce prace domowe wnaszym spoeczestwie. Jak wida zpowyszej analizy, termin gospodyni domowa, ktry jak przypuszczaam bdzie do popularny przy okrelaniu swojego zajcia, jest przez wiele kobiet wiadomie omijany. Nie zaskakuje wic fakt, e na pytanie, czy lubi to okrelenie, wicej odpowiedzi pada na nie ni na tak. Zacznijmy jednak analiz od kobiet, ktre deklaruj, e lubi okrelenie gospodyni domowa. Pozytywna opinia ogospodyni domowej idzie wparze zsatysfakcj zwykonywanego zajcia: Lubi. Lubi to, co robi imyl, e to jest wane zajcie; Nic zego nie widz w tym okreleniu. Sama czsto si tak nazywam, jestem dumna ztego, e peni tak rol wrodzinie lub pozytywnym wizerunkiem woczach najbliszych: M czsto tak mnie nazywa, nie widz nic zego wtym okreleniu. Jestem dumna ze swojej roli, bo zdaj sobie spraw ztego, e nie kada kobieta jest wstanie powieci si dla rodziny. Pozytywny stosunek do frazy gospodyni domowa moe wiza si te zjednoznacznie negatywnym wydwikiem jego alternatyw: Bardzo adne. Dlatego, e jak kto by mi powiedzia, e nie pracuj zawodowo, jestem bezrobotna i siedz w domu, to jest bardzo brzydkie okrelenie ito nie jest prawd. Wedug mojego odczucia by gospodyni domow to piknie brzmi, bardzo zszacunkiem. Kolejna grupa badanych moe nie jest ju tak przychylna, ale zestawiajc gospodyni domow zkur domow uznaje to pierwsze okrelenie za mniejsze zo: Nie zastanawiaam si nad tym, ale chyba tak po namyle wol to, ni moje
34

Spoeczny wymiar pracy w domu

standardowe kura domowa, No powiem tak: bardziej wol usysze gospodyni domowa ni kura domowa, tak jak to si te czasami syszy. Ale mogliby to jako inaczej nazwa, No tak, ju jest lepiej ni kura domowa. Tak, gospodyni domowa to odpowiednie okrelenie tego, co robi, nie mam z tym problemu. Ale nie mog powiedzie, e je lubi. Wrd badanych zdarzya si rwnie kobieta, ktra miaa przeciwn opini, tzn. wolaa okrelenie kura domowa, nie wyjania jednak, zjakiego powodu ma takie preferencje. Wrd neutralnych opinii typow wypowiedzi byo: nie przeszkadza mi. Rnorodno wypowiedzi pojawia si natomiast wrd kobiet jednoznacznie deklarujcych brak sympatii dla okrelenia gospodyni domowa. Badane czsto posiaday bardzo konkretne wyobraenie owygldzie gospodyni domowej, ktre, wedug nich, nie miao nic wsplnego zich wasnym wizerunkiem. Zjednej strony yjca wwyobraeniach gospodyni domowa moe by ideaem, do ktrego nie sposb dorwna normalnej kobiecie [] kojarzy mi si zkobietk, ktra zawsze jest adnie umalowana i ma super wypieki na pce, a to przecie tak nie jest, azdrugiej strony postaci tak zatracon wpracach domowych, e cakowicie przestaje dba osiebie, staje si odpychajca [] kojarzy mi si taka niezadbana, wfartuchu, nieuczesana, nieumalowana kobieta. Tylko przy tych garach, przy tej parze []. Najczciej wymieniany atrybut wyobraanej gospodyni domowej to fartuszek, pojawia si on wielokrotnie: kojarzy mi si ztak pani wwieku powyej redniego, wfartuszku, zbrzuszkiem, zkoczkiem, kojarzy mi si to zczasami PRL, zpaniami wfartuchu ichustce, kojarzy mi si zpani zfartuszkiem, aja zarzdzam domem, dziemi, mem, odkurzaczem. Innym aspektem niedopasowania siebie do wyobraanej gospodyni domowej jest jej wiek; gospodyni domowa powinna by co najmniej wwieku rednim: kojarzy mi si zmoj mam. Jestem za moda na takie okrelenie. Wanym wymiarem jest przestarzao okrelenia gospodyni domowa: Ono jest nieadekwatne itrci myszk. Kojarzy mi si zkoem gospody wiejskich. Problemem bywa te skojarzenie znisko patn inie cieszc si uznaniem pracownic: [] kojarzy mi si, e kiedy Pastwo mieli gospodynie, [kojarzy mi si przyp. red.] ztak gosposi do wszystkiego. Idc dalej tropem tego typu skojarze, dociera si do kobiet, ktre nie chc by nazywane gospodyniami ze wzgldu na to, e ich zdaniem wzakresie tego okrelenia nie kryje si nic ponad powinno wykonywania prac domowych: [] gospodyni domowa to [znaczy e przyp. red.] tylko musz gotowa, sprzta itylko to nic wicej, Jako tak umniejsza moje znaczenie wtym domu. e gospodyni, no to c? Przy garach, gospodyni to do garw. Zdarzaj si badane starajce si znale rozwizanie tych problemw, wskazujce na troch wyszy presti okrelenia pani domu: Gospodyni domowa rednio mi si podoba, kojarzy mi si ze suc, pomoc domow. Lepsz nazw jest pani domu, [] jako tak mi trci myszk, e tak powiem gospodyni domowa ju wolaabym pani domu. Na koniec warto wspomnie, e wopiniach negatywnych pojawiay si te wypowiedzi bardzo mocno nacechowane emocjonalnie; na okrelenie gospodyni domowa badane mwiy nie znosz tego, nienawidz.
35

ROZRZIA III

Ze wzgldu na wiele negatywnych skojarze zokreleniem gospodyni domowa, cz kobiet wiadomie decyduje si przedstawia innym raczej jako matka, np.: Nigdy nie uywam tego okrelenia [gospodyni domowa przyp. red.] tak jak mwiam, bardziej identyfikuj si zrol mamy ni gosposi. Kontekstem, wktrym wikszo kobiet bez wzgldu na opini na temat okrelenia gospodyni domowa samodzielnie go uywa, jest wypenianie wurzdach, bankach, przedszkolach itp. rnego typu formularzy, w ktrych trzeba uzupeni rubryk wykonywany zawd. Ciekawe jest rwnie, e niemal wszystkie badane odpowiedziay nie na pytanie oto, czy inni je nazywaj gospodyniami domowymi. Jedna nawet podja si prby wyjanienia zczego to wynika: woczy nie, bo to moe nie jest urgajce, ale omieszajce. Inna badana wskazaa natomiast, jakich sformuowa zamiast tego inni uywaj mwic na jej temat: Raczej niepracujca, czyli majca duo czasu, co jest irytujce [po przerwie] inieprawdziwe. Wanalizowanych dotychczas opiniach na temat znaczenia okrelenia gospodyni domowa ipostrzegania siebie wtej roli pominam wypowiedzi dwch mczyzn, ktrzy zostali objci badaniem. Wich przypadku sytuacja jest troch inna iwzwizku ztym postanowiam omwi ich opinie oddzielnie. Panowie na pytania oto, czym si zajmuj, odpowiadaj bez duszego zastanowienia: zajmuj si domem, jestem po prostu osob bezrobotn. Wiksze trudnoci pojawiaj si, gdy prbuj znale okrelenie, ktre miaoby opisa ich sytuacj; jeden opowiada: [] te rzeczy, ktre powinna robi kobieta, robi ja. Bo jest gospodyni domowa inie ma po prostu innego okrelenia. Trzeba takie jakie adekwatne okrelenie wymyli, co by zastpio t gospodyni domow. Drugi natomiast przywouje okrelenie gospodarz domowy, lecz budzi ono uniego rwnie ze skojarzenia jak gospodyni domowa. Na koniec chciaabym przywoa wypowied jednej zbadanych, ktra zainspirowana rozmow ogospodyni domowej zauwaa, e pracowanie wdomu jest mocno tabuizowane problematyka ta nie tylko nie przebija si do dyskursu publicznego, ale jest te nieobecna wrelacjach towarzyskich: Wnaszym spoeczestwie otym si nie mwi inawet, jeeli si spotykamy zinnymi rodzinami, to nie porusza si tematu prac domowych iprowadzenia domu. Rozmawia si osporcie, opolityce, otakich rzeczach. Rozmawia si opracy zawodowej, czy si ma prac lepsz, czy gorsz, czy si skoczyo jaki tam dodatkowy kurs. Ale oprowadzeniu domu, itym, e jestemy gospodyniami domowymi, to ju nie.

2) Wolny wybr czy zrzdzenie losu? motywy iprzyczyny pozostania wdomu

Zastanawiajc si nad spoecznym znaczeniem pracy wdomu, warto bliej przyjrze si przyczynom imotywacjom, ktre powoduj, e kobieta, aczasami mczyzna, decyduje si na pozostanie w domu. Badane osoby wskazuj zasadniczo na dwa rodzaje sytuacji yciowych bezporednich przyczyn, ktre spowodoway, e zostay
36

Spoeczny wymiar pracy w domu

wdomu; s to urodzenie dziecka ibrak pracy. Istniej oczywicie inne czynniki, czsto mniej widoczne iuwiadamiane, ktre maj wpyw na t sytuacj, takie jak normy spoeczne, wyznawane wartoci, wzory kulturowe. Najpierw przyjrz si dokadniej wydarzeniom zwizanym zrynkiem pracy, gdy s one bardziej jednoznaczne. Utrata zatrudnienia czy niemono znalezienia pracy postrzegane s przez badane osoby jako niezalene od nich, narzucone przez los. Wich wypowiedziach przewija si sformuowanie zostaam zmuszona. Ich historie s do traumatyczne idobrze obrazuj zjawisko dyskryminacji kobiet, jak rwnie osb po 50-tym roku ycia, na rynku pracy. Oto kilka wybranych wypowiedzi: Jestem samotn matk. Kiedy byam wciy straciam prac izamieszkaam zmoimi rodzicami. Potem urodzi si syn, aja miaam wypadek, po ktrym ciko zachorowaam; Najpierw jedna zfirm si rozpada, to jest takie powszechne teraz, apotem bya redukcja wkolejnym zakadzie. Najpierw redukcja poborw, na co si jeszcze zgodziam, chocia wtedy wiele osb odeszo, akolejnym etapem bya redukcja obsady zakadu iwzwizku ztym wyldowaam wdomu; Zostaam wdomu dlatego, e nie mam wtej chwili pracy. Poszukuj cay czas. Szkolenia odbywam wkierunku wanie takim, ebym znalaza t prac. Cay czas ucz si wjednym kierunku, trzymam si wyuczonego zawodu, ale rozszerzam swoje wiadomoci. Chciaabym by teraz wdomu, bo mam wnuczki imogabym si nimi opiekowa. Dzieci tego potrzebuj, bo dzieci chc si rozwija. Tylko dlatego chciaabym im pomc ipilnowa tych wnuczkw, ale ja musz te sama jako dopracowa do tej emerytury. Wrd historii przedstawiajcych tego rodzaju scenariusze yciowe zdarzyy si te wypowiedzi wprost mwice onierwnym traktowaniu na rynku pracy: [do pozostania wdomu przyp. red.] zmusi mnie po prostu brak pracy. Jestem osob bezrobotn, bez prawa do zasiku, prawie od trzech lat. Prbuj co z tym faktem zrobi, uczestnicz wrnych kursach, podnosz swoje kwalifikacje, ale to nie jest takie proste, poniewa jestem ju wtakim dziwnym wieku, bo skoczyem 50 lat. Ten wiek dziaa jak pachta na byka, nawet gdybym mia super wyksztacenie isuper kwalifikacje, to pracodawca ju patrzy na mnie jak na emeryta, anie jak pracownika wpeni wydajnego, bo jest to ju tylko 15 lat do emerytury. No iniestety, wmoim wieku mczyznom jest moe troch atwiej znale t prac, bo kiedy znajd t prac, na pewno. Ale kobiety ju maj po prostu troszeczk gorzej [] Ale co 50-latka moe robi? 50-latka ma ju prawie dorose dzieci, bo tak si mniej wicej wPolsce ukada. No ico ma zsob zrobi?; Ja sobie powiedziaam tak chciaam wrci na rynek pracy. Jednak po takich moich jak gdyby ogldzinach stwierdziam, e niestety, kobiety s tutaj bardziej dyskryminowane, jeli chodzi oprac, awiadomo jakie jest bezrobocie, unas jest to bardzo duy wskanik. I stwierdziam, e od tej chwili nie bd walczya oadn prac zawodow, zajm si domem ibd wspieraa swojego ma, eby on mia t prac zawsze. Poniewa doszam do wniosku, e ja si lepiej sprawdz wdomu.
37

ROZRZIA III

Podsumowujc, pragn zauway, e w wypowiedziach osb, ktre pozostaj wdomu ze wzgldu na to, e zostay zwolnione lub nie mog znale pracy, wyczuwa si poczucie braku mocy sprawczej, wpywu na swoj sytuacj. Zaznaczaj one wyranie, e nie byy to ich decyzje. Ujednych osb to poczucie przymuszenia do roli rodzi mocny sprzeciw, powoduje, e czuj si nieszczliwe, zdarzyy si jednak wtym gronie kobiety, ktre czuy si pogodzone zlosem. Wgrupie zbadanych osb nie byo jednak adnej, ktra utrat pracy odczuwaaby jak los wygrany na loterii, ktry pozwoliby na samorealizacj w roli domowej. Mona wic przypuszcza, e kluczow kategori dla zrozumienia tego, kiedy kobieta czuje si usatysfakcjonowana zbycia wroli osoby prowadzcej dom, jest moliwo podjcia przez ni decyzji posiadanie wolnego wyboru. Przygldajc si drugiemu rodzajowi sytuacji yciowej, ktra bywa gwnym powodem pozostania wdomu (pojawienie si dziecka), bd prbowaa sprawdzi, na ile istnieje realna moliwo podjcia wasnej decyzji przy takim scenariuszu yciowym. Same historie s do podobne do siebie: rodzi si dziecko, czasem wniewielkim odstpie czasu drugie albo okazuje si, e dziecko jest chore iwymaga wikszej troski: Na czwartym roku studiw zaszam wci, potem okazao si, e dziecko choruje izostaam znim wdomu, [] urodziam pierwsze dziecko, kolejne rodziy si wodstpach mniej wicej dwuletnich. Wsumie 6 dzieci, Po lubie urodziam pierwsze dziecko. Za rok drugie. Miaam zamiar odda je do obka, potem do przedszkola, ale drugie dziecko okazao si chore na wiele schorze iobki nie przyjmoway wtamtym czasie na przykad dzieci na diecie bezglutenowej. Przy porzdkowaniu historii, wktrych momentem rozpoczcia pracy wdomu na peny etat byo urodzenie dziecka, zasadniczo mona zauway dwa podejcia badanych. Pierwsze polega na mao refleksyjnym wejciu wrol opowiadajc kobiety uywaj okrele tak potoczyo si ycie lub to byo naturalne. Mona odnie wraenie, e respondentki reprezentujce ten typ podejcia odczuway raczej powinno ni siln wewntrzn motywacj, raczej godziy si zczynnikami zewntrznymi ni dokonyway wyboru: To byo zpoczucia obowizku, wydawao mi si to konieczne, Nie mia kto si zaj dziemi, tylko ja sama byam wdomu, wic automatycznie musiaam ztymi dziemi zosta. Wich wypowiedziach czsto te widoczne bywa silne poparcie najbliszej rodziny dla takiego wyboru: Oczywicie wszyscy zgodnie twierdz, e to obowizek kadej matki zosta zdzieckiem, taka tradycja, [] moi rodzice im jak najbardziej mnie wtym wyborze wspierali, [] uwaali, e jestem matk ito jest mj obowizek. Drugie podejcie natomiast charakteryzuje przekonanie o poczuciu wpywu badane deklaroway: [] wsplnie zmem podjlimy tak decyzj, Jest to mj wiadomy wybr. Wwypowiedziach ztej kategorii czsto przewijay si konkretne wyjanienia podjtej decyzji; badane wiedziay, zczego wynika ich wybr by on zwizany zich przekonaniami iwyznawanymi wartociami. Dobrze ilustruj to cytaty: Najwikszy wpyw na moj decyzj miao pragnienie, aby moje dzieci byy wychowywane przez matk;
38

Spoeczny wymiar pracy w domu

[] uwaamy, e przebywanie dziecka zmam jest zdrowe dla dziecka iwane dla jego ksztatowania; Ja miaam plan, e na pewno musz sama wychowa dzieci, wsplnie zmem podjlimy tak decyzj ijako udao nam si to zrealizowa. Wynikao to znaszych dowiadcze yciowych, mojego dziecistwa idziecistwa mojego ma, rwnie ze spotka zkobietami, ktre takie dowiadczenie miay za sob wiadom decyzj pozostania wdomu. Kobiety przekonyway, e to dobra rzecz ie warto, e ma to dobry wpyw na funkcjonowanie caej rodziny; [] dla mnie zawsze najwaniejsza bya rodzina. Ito miaa by taka prawdziwa rodzina; Postanowiam, e zostan ze swoimi dziemi wdomu, bdc mod dziewczyn, nie majc jeszcze wasnych dzieci. Bya to wiadoma decyzja, poniewa ja zostaam oddana do obka wwieku 3 miesicy, apniej chodziam do przedszkola imiaam wiele problemw emocjonalnych, czuam si niekochana. Od pocztku nastawiaam mojego ma, e chc by zdziemi wdomu iwychowywa je wspokoju imioci. Cho motywacje wewntrzne, oparte na moralnych przesankach, byy kluczowe, niektre kobiety dostrzegay te wpyw czynnikw ekonomicznych na swoj decyzj: To by wybr podbudowany tym, e m dobrze zarabia, wic mogam sobie na to pozwoli, Na pocztku to by mj wybr, potem okazao si, e powrt do pracy nie opaca si, bo wicej wydalibymy na opiekunk idojazd do pracy wWarszawie. Czynniki ekonomiczne decyduj te czsto otym, jaki stosunek do tego wyboru ma najblisza rodzina: [] bardzo pozytywny. Uwaali, e m zarobi na rodzin, [] no na pewno nie wywoao to jakiego zachwytu, bo wiadomo wie si to zjakimi ograniczeniami finansowymi. Nie byo te rozpaczy, bo m pracuje, ma dobr prac, [] mj tata wolaby, abym posza do normalnej pracy. Tak samo teciowie maj pretensje, e nie zarabiam. Do charakterystyczne s sytuacje, w ktrych wasna motywacja i czynniki zewntrze przeplataj si. Doskonale to wida wwypowiedziach badanych, ktre rwnoczenie wskazuj na problemy zzatrudnieniem ich pozostania zdziemi. Oba te czynniki wrnych momentach yciowych izrnym nateniem determinuj sytuacj, powodujc, e wolny wybr zamienia si wprzymus lub odwrotnie: [] po raz pierwszy straciam prac jak zaszam w ci, [] po prostu jak miaam mae dzieci nie chciaam ich oddawa do przedszkola czy tam do obka. Apniej byo krucho zprac, byo ciko oni, wic ju byo tak, e po prostu siedziaam wdomu. Najwikszy wpywy miao to, e po prostu pniej tej pracy nie byo, zrezygnowaam z pracy, poniewa praca ma bya lepiej opacana iwyjechaam znim za granic. Potem urodziy si dzieci, aja zajam si domem. Nie sdziam, e nie bd pracowaa tak dugo. Wrcilimy ju do Polski, ale nadal nie pracuj. Podsumowujc warto zaznaczy, e badane osoby pozostay wdomu ze wzgldu na niezalene od nich czynniki zewntrze (utrata pracy, choroba dziecka) albo swj wiadomy izgodny zwewntrznymi przekonaniami wybr.
39

ROZRZIA III

Oczywicie, gdy analizuje si zebrane wypowiedzi, widoczny jest mocny wpyw opinii najbliszych oraz czynnikw kulturowych inorm spoecznych na decyzje badanych, jednak przewanie dokonuj one wyboru samodzielnie lub wsplnie zmem. Waciwie jest tylko jedna wypowied, ktra wskazuje na to, e gwna odpowiedzialno za decyzj spoczywa na najbliszej rodzinie; badana zostaa skoniona przez ma: Mieszkamy na wsi inie ma tu zbyt wielu moliwoci. Nie byam wiadoma tego, co bdzie, wic zgodziam si. Nie wiedziaam, e bdzie mi tak ciko. Nawet nie mam z kim i gdzie wypi kawy, porozmawia na tematy, ktre mnie zajmuj. Jestem cigle sama wdomu, m pracuje.

3) Pracujce w domu we wasnych oczach poczucie satysfakcji zpenionej roli

Pamitajc odo negatywnym wyobraeniu ogospodyni domowej, warto zobaczy, na ile badane dobrze czuj si wroli, ktr peni. Do tego celu wykorzystaam odpowiedzi na dwa pytania: jedno, majce bardziej generalny charakter, zadawane na pocztku wywiadu opoczucie szczcia ispenienia wobecnej roli oraz drugie, ktre pojawiao si pniej, po rozmowie na temat prac domowych ipostrzegania gospody domowych ozadowolenie zwasnej roli wrodzinie. Podejmujc prb sklasyfikowania odpowiedzi na pytanie o poczucie szczcia isatysfakcji, badane osoby mona uszeregowa na skali, poczynajc od tych deklarujcych jednoznacznie szczcie, do tych, ktre nie czuj si szczliwe. Najwiksz inajbardziej niejednorodn grup stanowi kobiety mieszczce si porodku skali: szczliwe, ale zauwaajce pewne mankamenty w swoim yciu lub nie umiejce jednoznacznie odpowiedzie, czy czuj si szczliwe, czy te nie. Badane, ktre okreliy si jako szczliwe, uyway takich okrele jak bardzo szczliwa iw100%. Cz spord szczliwych chtnie opowiadaa oprzyczynach szczcia, ktre zasadniczo wizay si zyciem rodzinnym. Najsilniejsze, jednoznacznie pozytywne opinie, wskazyway jako przyczyn szczcia dzieci imoliwo spdzania znimi czasu. Mona wic odnie wraenie, e dla czci kobiet macierzystwo stanowi nie tylko kluczowy powd do odczuwania szczcia, ale jest te dla nich centralnym punktem ycia. Kobiety te mwiy: Czuj si szczliwa, dzieci s dla mnie najwaniejsze, [] jestem bardzo szczliwa zdziemi wdomu. Lubi si znimi bawi istaram si je jak najlepiej wychowywa, Opieka nad dzieckiem sprawia mi przyjemno, [] zdecydowanie tak, czuj si szczliwa zajmujc si dziemi, Tak, to dua frajda, e cay czas mog by zdziemi, lubi to, nie nudz si znimi, to przyjemno, Sama wiem, co dzieje si zmoimi dziemi, jestem znimi na ich wystpach, wycieczkach szkolnych, mam wicej czasu dla nich. Satysfakcja ze swojej roli rodzicielskiej, poczucie sukcesu wwychowaniu dzieci, mog by tak samo wane dla ojcw. Badany mczyzna wnastpujcych sposb mwi oswoim szczciu: Tak, czuj si moe nie speniony, ale szczliwy, poniewa
40

Spoeczny wymiar pracy w domu

nadal jestem zdrowy, to jest dla mnie wane. Mam si zczego cieszy, poniewa mam syna, ktry studiuje w Brukseli, ma redni 5,4, wiec jestem z tego bardzo dumny. Innym wanym przyczynkiem do poczucia szczcia mog by te pozostali czonkowie rodziny, np. rodzice [] tak, [jestem szczliwa przyp. red.] poniewa mog pomc moim rodzicom. Kolejna grupa badanych, nadal jednoznacznie okrelajcych si jako osoby szczliwe, dostrzegaa, obok rodzinnych, rwnie inne aspekty ycia, ktre pozwalaj cieszy si swoj sytuacj jest to czas dla siebie imoliwo realizacji swoich zainteresowa: [] dziki temu mam wicej czasu dla rodziny ina realizacj swoich pasji, Spdzam czas zdzieckiem, mam czas dla siebie. Do tej grupy naleaoby rwnie zaliczy badan, ktra jako powd szczcia wskazuje moliwo utrzymania porzdku wdomu No nareszcie mam czas, nareszcie mj dom jest doprowadzony do porzdku, zawsze jest ugotowany obiad, zawsze posprztane. Mam czas, eby zrobi rne rzeczy wdomu. Wrd deklaracji kobiet, ktre mwiy jestem szczliwa, ale lub unikajcych jednoznacznej deklaracji czy czuj si szczliwe, mona zauway niedosyt zwizany zsamorealizacj wsferach ycia innych ni ycie rodzinne. Brakuje im pracy zawodowej iycia towarzyskiego, co wskazuje na niezaspokojon potrzeb nawizywania szerszych kontaktw spoecznych. Badane mwiy oswym szczciu wnastpujcy sposb: [] to znaczy wpewnym sensie tak [jestem szczliwa przyp. red.], ale nie do koca. Bo chciaabym si te spotyka zludmi. Chciaabym te jak prac wykonywa, [] mniej wicej, chocia wolaabym wrci z powrotem do ludzi, To zaley. Szczliwa jestem jako matka, jako kobieta i czowiek mniej, Czuj si szczliwa z tego powodu, e dzieci mam takie, jakie bym chciaa, s bardzo wartociowymi ludmi. Ale mylc osobie, jest jaki niedosyt, e tylko dzieci idom, anic poza, Siedzenie wdomu zdziemi, kiedy nie ma ma przez dugi czas, jest dla mnie trudne, nauka jest dla mnie odskoczni. Oraz spotkania zssiadk, kiedy moemy sobie porozmawia. [] Na pewno cieszy mnie jednak to, e mam dobry kontakt zdziemi, e s dopilnowane. [] Jestem speniona wroli matki, Byam [szczliwa przyp. red.]. Chocia czasami brakowao mi moliwoci odezwania si do kogo dorosego. Bo jak si przebywa zdziemi cay czas imwi si cay czas tiu, tiu, tiu to jest trudno. Czasami brakowao mi kontaktu zinnymi ludmi, bo jeszcze przeprowadzilimy si na wie, gdzie nikogo nie znaam. No, ale c ja lubi dzieci, kocham dzieci idla mnie to nie byo cakowite powicenie. Dalszym wymiarem ale jest brak centralnego zajcia, poczucie pustki, wynikajce z tego, e ycie badanych si zmienia, e dzieci staj si dorose. Stosujc jzyk jednej zbadanych zaczynaj odczuwa syndrom pustego gniazda: Ogem jestem szczliwa, ale teraz to ju mi pracy [zarobkowej przyp. red.] brakuje, bo ju nie jestem dzieciom a tak potrzebna, [] czuam si szczliwa, nic mi nie brakowao. Ja miaam jeszcze psa, miaam wolny czas dla siebie. Ja bardzo duo wtym czasie rozwijaam si winnych dziedzinach. [] Tylko wpewnym momencie, jak to si zacz ten syndrom pustego gniazda, to zaczo mi to przeszkadza, Znaczy
41

ROZRZIA III

trudno tak wcaoksztacie to powiedzie, bo by taki okres, gdy bylimy obydwoje, to nie byo problemu dla mnie, bo ja si realizowaam jako matka, jako ona, wic byo OK. Teraz, jak jestem sama, to zaczyna czego brakowa, ju nie to, jest nie tak. Badane, ktre deklaroway, e nie odczuwaj szczcia, przyczyny tego stanu rzeczy upatryway rwnie czsto wbraku pracy zawodowej, co wodejciu dzieci. Wtej grupie pojawi si jednak iinny rodzaj uzasadnie. Kobiety te wskazyway, e problemem dla nich, obok niemonoci samorealizacji, jest zaleno ekonomiczna: Bo to praca [zarobkowa przyp. red.] daje wysz samoocen, poza pienidzmi, Czuj si wykorzystana, bez pienidzy iprawa do emerytury, Zawsze zarabiaam i nie byam od nikogo zalena, jak teraz. Poczucie uzalenienia od innej osoby moe by odczuwane te wszerszy sposb, jedna zbadanych mwi, e nie czuje si szczliwa, bo [] moim marzeniem od zawsze bya samodzielno iniezaleno. Drugim pytaniem, ktre pozwala stwierdzi, czy badane osoby czuj si spenione, jest to dotyczce satysfakcji ze swojej roli wrodzinie. Pojawiajce si odpowiedzi s do podobne do tych, ktre paday na wyej omwione pytanie; wzwizku ztym skupi si gwnie na nowych wtkach, majcych zwizek zpoczuciem satysfakcji. Generalnie badane osoby mona podzieli na zadowolone ze swojej roli, mwice tak, ale oraz nieodczuwajce zadowolenia. Wparze zsatysfakcj zroli penionej wrodzinie idzie nie tylko ch zajmowania si dziemi, ale rwnie pozytywny stosunek do wykonywanych prac wdomu: tak jestem [speniona przyp. red.], lubi to co robi, Tak, jestem zadowolona. Jak mwiam, lubi to robi, cho czasem kosztuje to troch si izdrowia. Wrd tak, ale powraca wtek braku samorealizacji winnych rolach: [] chciaabym robi co ponad to, Nie jest to co, co chc robi do koca ycia. Brak satysfakcji moe wiza si rwnie zpoczuciem rutyny ibrakiem czasu dla siebie: Byam [speniona przyp. red.], ale teraz jest to zbyt uciliwe, nie mam satysfakcji zawodowej, [] do tej pory byam zadowolona. No ale wiadomo, czas leci, dzieci dorastaj, trzeba zacz myle inaczej, zaj si wasnym yciem. Niespenienie odczuwaj rwnie kobiety, ktre znalazy si wdomu nie zwasnego wyboru: Ja wiem, czy jestem zadowolona? Ju teraz jestem przyzwyczajona i ju teraz jest lej, Widz plusy iminusy mojej sytuacji. Iczasami mam poczucie jakby by to wyrok. Wanym czynnikiem, ktry moe uniemoliwia kobiecie pracujcej wdomu zadowolenie ze swej roli wrodzinie, jest niska decyzyjno wwanych kwestiach, poczucie braku wpywu na kluczowe sprawy. Jedna badana do obrazowo przedstawia, jak mechanizm sztywnego pciowego podziau rl (aco za tym idzie, iwpyww wrodzinie) zadziaa wjej yciu: Nie do koca [jestem zadowolona przyp. red.]. Jestem niezadowolona poniewa nie we wszystkim uczestnicz na takim poziomie, na jakim bym chciaa. Jestem niezadowolona, to moe ze okrelenie, ja po prostu dokonaam pewnych wyborw ito jest na moje wasne yczenie, e pewne sprawy s poza moim zasigiem, o niektrych sprawach decyduje m, a o innych ja. Nie chciaam si pewnymi rzeczami zajmowa, bo byo mi tak wygodnie ito przeszo do rutyny. Ido
42

Spoeczny wymiar pracy w domu

tej pory jest tak, e o jakim fragmencie naszego ycia decyduje m, podejmuje decyzje wane, jakie takie dugofalowe. Natomiast wsprawach prozaicznych, ycia codziennego, to ja jestem t osob decydujc. Warto zauway, e cz kobiet ma wiadomo, e ich poczucie zadowolenia zsiebie jest silnie uzalenione od ocen najbliszych od tego, jak ich prac irol postrzega m idzieci: Tak [ocena rodziny jest wana przyp. red.], bo dziki temu czuj si potrzebna, doceniona i speniona jako czowiek, Nie do koca [jestem zadowolona przyp. red.]. Martwi si, e moje dzieci mog mie mi za ze, e nie pracuj zawodowo, Nie [jestem szczliwa przyp. red.] , poniewa nikt nie docenia tego, co robi. Askoro tak, to dlaczego miaabym si stara?.

4) Pracujce w domu w oczach najbliszych poczucie docenienia

Biorc pod uwag to, e opinie najbliszych maj due znaczenie przy autorefleksji na temat satysfakcji zroli penionej wrodzinie, nie zaskakuje fakt, e niemale wszystkie badane odczuwaj potrzeb bycia docenianymi za prace, ktre wykonuj kadego dnia. Tylko jedna badana waciwie nie widzi powodw, dla ktrych miaaby by doceniana; swoj prac traktuje jako norm iwzwizku ztym nie ma adnych oczekiwa wobec osb korzystajcych zjej wynikw: Myl, e to jest czym zupenie normalnym, e to powinno by zrobione ijest zrobione, e jest jedzenie. Nie mona tu mwi ojakim docenianiu, czy upokarzaniu, po prostu, tak powinno by itak jest. Kobiety, ktre czuj si docenione przez najblisz rodzin, czyli ma idzieci, jako przejawy tego stanu wskazuj mie sowa, wyrczanie w obowizkach czy sympatyczne gesty, np. ugotowanie kolacji. Wyjtkowym przypadkiem jest badana, ktrej m nie tylko zauwaa jej bardzo mocne oddanie pracy wdomu, ale zachca j do minimalizowania swojego obcienia: Nawet teraz m mi mwi, e ja to powinnam wicej odpoczywa, bo tyle wdomu robi, anie zawsze trzeba. Niektre rzeczy mog poczeka. Ale ja ju mam tak natur, e lubi, jak jest wszystko dobrze zrobione, anie ley na rodku iczeka. Inn interesujc sytuacj jest traktowanie braku krytyki jako formy docenienia: Chyba tak [rodzina docenia moj prac przyp. red.]. Nikt mi nie zarzuci, e mam brudno. Czasem tam tych szmatek za duo, to m mwi: Za duo masz tych szmatek, by musiaa powyrzuca. Dua cz kobiet zauwaa, e najblisi nie wiedz, jak duo pracy one wkadaj wprowadzenie domu. Jedna zbadanych mwi: M docenia [moj prac dla domu przyp. red.], aczkolwiek myl, e nie zdaje sobie sprawy, ile trzeba woy wto pracy imoe bardziej to tak traktuje, e jest to normalne. Inne jednak tak sytuacj odbieraj jako brak doceniania. Prbujc odpowiedzie na pytanie dlaczego tak jest, zauwaaj, e to co robi jest niewidoczne, e im wszystko wdomu lepiej wyglda, tym mniej jest dostrzegane: Im czciej isystematyczniej co robi, otoczenie zaczyna przyjmowa to za norm iprzestaje docenia jako co wyjtkowego. Do dobrego iwygodnego ycia ludzie szybko si przyzwyczajaj, Ja myl, e zaczn docenia,
43

ROZRZIA III

jak sobie wyjad. Teraz myl: aco tam, takie tam, Oni si po prostu przyzwyczaili do pewnych rzeczy, e mama iona zrobi. [] Natomiast jak jest zrobione to jest normalna rzecz, tak powinno by, tak jest zawsze, Nie. Nie jestem [doceniana przyp. red.]. Mi si wydaje, e jakby to, co ja robi, byo mao znaczce. Bo ewentualnie jakbym ja wysza zdomu gdzie, to oni by musieli sobie da rad, atak to mama jest albo ona jest wdomu iwszystko maj gotowe. Ta grupa badanych ma poczucie, e ich praca moe zosta zauwaona dopiero, kiedy przestanie by wykonywana. Innym sposobem na dostrzeenie przez ma jest po prostu jego obecno wdomu wtrakcie wykonywania danej pracy. Jedna zbadanych opowiada: Nawet kiedy rozmawialimy wdomu na temat tej pracy, ktr ja wykonuj, no imj m rzeczywicie stwierdzi, e ta praca jest cika. No bo jak kiedy posiedzia ze mn wdomu, no to ja musz to ijeszcze to, musz uprasowa. [] Gdyby czowiek tego nie wykonywa, to bymy wmietnikach mieszkali. Tak samo jak jest praca w jakim zakadzie, te jest jaka porzdkujca, s sprztaczki. My jestemy isprztaczkami imusimy by onami, musimy by ipsychologami. Tak wic wszystkich zawodw po trochu musimy mie. Od sytuacji niedostrzegania wykonywanej pracy, gorzej odbieran przez badane przyczyn niedoceniania przez ma idzieci pracy wdomu jest ich przewiadczenie opowinnociach ony. Kluczowym sowem, ktre si pojawia wtym kontekcie jest obowizek. Silnie patriarchalne przekonania i stosunek do roli kobiet w rodzinie mog doprowadza do tego, e kobiety bdce wtakich relacjach czuj si uprzedmiotowione: Nie, nie doceniaj, absolutnie nie. To jest teraz mj obowizek itrzeba to zrobi iju. Od tego jestem. Brak aprobaty woczach najbliszych moe powodowa frustracj iobnienie samooceny: Bardzo chciaabym by bardziej doceniana i chwalona, bo zachowania ma mnie smuc idemotywuj. Chyba szczeglnie bolesny bywa brak docenienia ze strony dzieci, ktre, jak zauwayam wczeniej, s bardzo wan przyczyn pozostania wdomu: [] syn si wstydzi, bo nie pracuj jak inne mamy. Zauwaenie wysiku, jaki podejmuj wanie dla swoich dzieci, bywa czasem kluczowym aspektem dla ich satysfakcji zycia: Kiedy wanie rozmawiaam tak zsynem ion tumaczy no mama, awiadomo, co by znas uroso, jakby posza do pracy ico by znas byo?. No to to ju mnie podbudowuje na duchu, e jednak nie na darmo, e to wane byo.

5) Budowanie wizi spoecznych relacje z koleankami, nawizywanie znajomoci przez Internet i stosunek do organizacji pozarzdowych
Osoby pracujce wdomu nie maj okazji do wchodzenia wrelacje spoeczne typowe dla osb pracujcych zarobkowo, nie posiadaj grona wsppracownikw i wsppracowniczek, zktrymi na co dzie spotykaj si wmiejscu pracy. Ze wzgldu na to, e ich praca jest wykonywana we wasnym domu, odbywa si wsamotnoci lub
44

Spoeczny wymiar pracy w domu

wtowarzystwie najbliszych czonkw rodziny. Ten fakt, wspierany czasem przez niedocenienie przez najblisz rodzin, moe powodowa poczucie alienacji, wykluczenia zycia spoecznego. Wzwizku ztym, wbadaniu prbowalimy rozpozna, wjakie relacje spoeczne, poza rodzinnymi, wchodz kobiety pracujce wdomu, czy czuj si jako osoby pracujce wdomu grup spoeczn, ajeli tak, to wjaki sposb buduj poczucie wizi. Wtym celu pytalimy je orelacje zkoleankami, komunikacj za porednictwem Internetu oraz ostosunek do organizacji zrzeszajcych kobiety. Wiele spord badanych kobiet pracujcych wdomu chtnie opowiadao oswoich relacjach zinnymi kobietami, zktrymi nie s spokrewnione. Nazyway je koleankami albo przyjacikami. Zaznaczay, e staraj si znimi regularnie spotyka [] regularnie spotykam si ze swoj koleank ssiadk, ate znich, ktre uskaray si na brak czasu, utrzymuj kontakty za porednictwem telefonu Nie, nie mam czasu [na spotkania twarz wtwarz przyp. red.], raczej dzwoni. Co ciekawe, cho na zewntrz osoby zajmujce si domem na peny etat postrzegane s jako majce nadmiar wolnego czasu, nawa obowizkw iszybkie tempo ycia s czsto wskazywane jako bariera wutrzymywaniu relacji przyjacielskich: [] to znaczy sporadycznie si spotkam. Bo dzisiaj kada jest jaka zagoniona, kady czowiek pdzi. Duo jest te osb, ktre nie pracuj, ale nie maj czasu. Bo cay czas jest pogo za szukaniem pracy. To zabiera nieraz dwie, trzy godziny wInternecie. Domowe obowizki, plus jakie wnuczki czy pilnowanie. Jeszcze jakie swoje hobby czy dziaka. Take nie ma czasu na spotkanie si nawet zkoleankami. Podczas rozmw ze znajomymi badane kobiety poruszaj bardzo rnorodne problemy, trudno jest tu dokona jakiej kategoryzacji, cho wwikszoci wypowiedzi przewija si dom, dzieci i codzienno, ale rwnie zainteresowania. Badane mwiy, e rozmawiaj o[] swoich problemach rodzinnych, partnerskich, osprawach w pracy, problemach wychowawczych z dziemi i rne takie. Praktycznie owszystkim moemy rozmawia; [] odzieciach, owychowywaniu, onaszych mach; [] gwnie onaszych dzieciach oraz opasjach, ktre dzielimy. Oczywicie, gdy ktra znas ma problem wrodzinie, moemy zasign rady; Owszystkim iniczym. Kiedy wane byy sprawy dzieci izdrowia, teraz planw na przyszo; Poruszamy przerne tematy poczwszy od pogody, poprzez ycie codzienne, na polityce skoczywszy; Owszystkim: yciu, pracy, ksikach, mczyznach, marzeniach, podrach, kuchni, znajomych, wygupiamy si, artujemy; Otym, co si kupio, co si ugotowao, otym, co cieszy, otym, co smuci. No po prostu otakich yciowych rzeczach. Aczasem to jest takie po prostu sobie rozmawianie, eby si odpry. Warta podkrelenia jest wypowied wskazujca na spotkania wgrupie koleeskiej, ktre swymi celami wykraczaj poza ycie osobiste iid wkierunku wsplnego zaangaowania spoecznego: Spotykam si zinnymi kobietami, gdzie wymieniamy si pogldami, wspieramy, rozwizujemy problemy. S to kobiety zpodobnego rodowiska, opodobnych pogldach, gdzie angaujemy si wycie spoeczne, protesty, propagowanie czego dobrego, jestemy wtym razem.
45

ROZRZIA III

Koleanki, zktrymi badane kobiety utrzymuj bliskie kontakty, s bardzo rne. Jedne otaczaj si raczej osobami podobnie jak one pracujcymi wdomu, wychowujcymi dzieci: Odkd mam dzieci, to spotykam si gwnie zinnymi mamami. Mamy wsplne tematy, moemy si spotyka opasujcych nam porach wcigu dnia. Ju nie mam takich mocnych kontaktw zkobietami pracujcymi zawodowo. Bo wcigu dnia si znimi nie spotkam, apoza tym, to teraz mam inne tematy do rozmw, ni jak pracowaam imam wsplny jzyk zinnymi kobietami, siedzcymi wdomu. Inne natomiast raczej utrzymuj relacje z kobietami pracujcymi zarobkowo: Mam koleanki z dawnych lat, ze szkoy, z pierwszej pracy, z ktrymi si dobrze dogadujemy, mimo, e one maj standardowo po dwoje dzieci i wrciy na rynek pracy. Czsto mi wczym pomagaj, wsensie jakie tam przepisy, co co do mnie nie dociera, bo wiadomo, siedzc wdomu, to iinformacje te do nas nie docieraj, ktre powinny dotrze. Badana, ktrej wypowied przytoczyam, zauwaa te, e rni si od swoich koleanek pod wzgldem istotnych dla nich tematw. Zapytana oto, czy maj podobne problemy, odpowiada: Nie, poniewa one pracuj, s niezalene materialnie, gdyby co, to zawsze maj swoje pieniki, zawsze maj rdo utrzymania, maj co robi. No, dzieci, jeli maj, to po dwoje dzieci, niektrym ju dzieci zdomu wyszy, one maj swoje zajcia Ja sobie wtej chwili nie wyobraam, gdyby caa szstka opucia dom, to ja bym chyba si zapakaa [miech]. Aone majc prac, maj sens ycia inny. Jednak typow sytuacj jest posiadanie zarwno koleanek wbardzo podobnej sytuacji yciowej, jak izzupenie innymi problemami dnia codziennego: Mam takie, ktre maj tak sam sytuacj ite od lat siedz zdziemi wdomu. Ale mam te znajome, ktre pracuj zawodowo. Cho wikszo kobiet pracujcych wdomu utrzymuje zinnymi kobietami relacje towarzyskie, ktre su wymianie dowiadcze, wzajemnemu wsparciu czy oderwaniu si od ycia rodzinnego, to s rwnie itakie, ktre deklaruj, e nie maj koleanek. Brak bliszych kontaktw zosobami spoza rodziny nie jest przypadkowy. Wynika zich wiadomych wyborw, motywowanych dowiadczeniem niezrozumienia przez innych ich sytuacji: Nie, ja jestem tak specyficzn osob, ktra nie za bardzo wierzy otoczeniu, ludziom, bo si tyle razy zawiodam, na zasadzie takiej, e woczy: ja ci wspczuj, natomiast poza oczy tak jak pani mwiam wczeniej siedzi wdomu inic nie robi idostaje pienidze, wic nie, raczej nie, raczej sama. Warto te zobaczy, czy mczyni pracujcy wdomu buduj kontakty zinnymi mczyznami, czy rozmawiaj znimi oswoich domowych problemach. Obydwaj panowie uczestniczcy wbadaniu powiedzieli, e wane s dla nich spotkania zinnymi mczyznami, jednak nie maj oni moliwoci dzieli si z nimi problemami zwizanymi zprac wdomu: No nie. Mao jest mczyzn, ktrzy zajmuj si domem. Przynajmniej wmoim rodowisku. Jeden, ktry aktywnie poszukuje zatrudnienia patnego, zauway te, e na liczb jego kontaktw spoecznych ma wpyw jego sytuacja materialna: Jak pracowaem, to miaem dosy due grono znajomych, kolegw, tzw. przyjaci. Jak moja sytuacja materialna troszeczk si pogarszaa, bo to nie z dnia na dzie, to prawdziwych
46

Spoeczny wymiar pracy w domu

przyjaci zostao, no, mog policzy na palcach jednej rki. Ale pseudo znajomi such po nich zagin. Myl teraz, e gdyby dowiedzieli si, e znw mam kas, na pewno by si zpowrotem poodnajdywali. Rozmawiamy oproblemach zarobkowych. No bo wszystkich pytam, czy gdzie kto sysza, bo moe kto tam potrzebuje na dwie godziny do strzyenia trawnika, itak dalej, itak dalej. Innym sposobem na budowanie relacji zosobami wpodobnej sytuacji yciowej mog by kontakty za porednictwem Internetu. Badane kobiety raczej posiaday w domu komputer z dostpem do Internetu, niektre jednak miay ze wzgldw ekonomicznych ograniczenia i na tym poziomie: Nie [utrzymuje kontaktw przez Internet przyp. red.], bo nie umiem inie mam. To jest dla mnie za drogie inie pozwoliabym sobie na to, bo mam inne sprawy waniejsze. Oczywicie, to jest dobra rzecz, wiem otym, no ale mnie nie sta na to. Ale jakbym takie co miaa, to bym chtnie uywaa. Wikszym problemem by jednak ich osobisty dostp do posiadanego komputera: Korzystam, aczkolwiek rzadko, poniewa wdomu jest jeden komputer i18-latek, ktry go okupuje od rana do nocy, Mamy wdomu Internet, ale bardzo rzadko korzystam, bo nie mam kiedy. Kadego dnia mam mas obowizkw. Poza tym mamy wdomu tylko jeden komputer na 6 osb itrudno mi si dopcha. Inne natomiast odpowiaday, e korzystaj czsto, anawet kadego dnia. Internet jest dla badanych kobiet rdem rnego typu informacji; zagldaj do niego, eby znale wiedz na interesujcy je temat czy oferty pracy oraz by skontaktowa si z bliskimi osobami, np. dziemi. Zreszt, w wypadku mczyzn, sytuacja jest analogiczna. Uczestniczce w badaniu osoby pracujce w domu nie wsptworz wirtualnych spoecznoci, nie bior czynnego udziau wdyskusjach na forach internetowych ani wportalach spoecznociowych. Internet stanowi wic wich przypadku informacyjne okno na wiat, ale nie staje si miejscem do nawizywania relacji zinnymi osobami. Zweryfikowanie tego, na ile ta obserwacja odnosi si do innych osb pracujcych wdomu, wymagaoby przeprowadzenia reprezentatywnego badania ilociowego. Zpunktu widzenia budowania wizi zinnymi osobami, kluczowe znaczenie ma otwarto i gotowo do angaowania si w dziaalno spoeczn, w organizacj spoeczestwa obywatelskiego. Wrd kilkudziesiciu tysicy istniejcych w Polsce organizacji pozarzdowych mona odnale bardzo rnorodne inicjatywy, pomysy, przestrzenie do samorealizacji. Badane kobiety zapytane oto, czy potrzebne s organizacje zrzeszajce kobiety, raczej odpowiaday tak. Spord nielicznych, ktre takiej potrzeby nie widziay, jedynie dwie uzasadniy, zjakiego powodu tak myl. Pierwsza uwaaa, e zproblemami nie naley wychodzi poza grono najbliszych: Nie ma potrzeby wylewania problemw poza grono znajomych iprzyjaci. Druga natomiast wychodzia zzaoenia, e ze wzgldu na panujc rwno pci, nie ma potrzeby zrzesza worganizacjach przedstawicielek jednej znich; ewentualne nierwnoci powinny by automatycznie eliminowane na poziomie wadzy: Po co si zrzesza iudowadnia, e jestem rwnie wana. Nie chc walczy, chc aby rzd traktowa nas jako rwnorzdne pcie.
47

ROZRZIA III

Takie stanowiska nie s jednak typowe; badane raczej miay pozytywny stosunek do organizacji kobiecych: Uwaam, e s bardzo potrzebne, powinno by ich wicej ipowinny dziaa prniej. Powinna by to forma wsplnoty, ajednoczenie wsparcia, Tak, powinny by. Ale czce pogldy, nie problemy, Oczywicie, problemw jest tyle, ilu ludzi. Osoby/kobiety zpodobnymi problemami powinny si ze sob czy, dla wsparcia ipomocy. W wypowiedziach na temat tego, dlaczego organizacje kobiece s potrzebne, padaby opinie zarwno na temat moliwych form zrzesze, jak ipotrzeb, ktre powinny zaspakaja. Dokonujc na tej bazie klasyfikacji, mona wskaza, e zpunktu widzenia kobiet prowadzcych dom, potrzebne s organizacje: 1. samopomocowe budujce przestrze do wsplnoty iwzajemnego wsparcia (np. [] aby si spotka, porozmawia oproblemach ipomc sobie nawzajem), 2. hobbystyczne pozwalajce rozwija zainteresowania (np. [] przede wszystkim takie organizacje, jak kiedy koa gospody wiejskich, eby kobiety spotykay si, rozmawiay, robiy prace plastyczne), 3. pomocowe oferujce fachowe porady osobom majcym problemy, np. psychologiczne czy prawne (np. [] mogyby powsta takie organizacje, ktre pomagayby samotnym matkom albo rodzinom, ktre sobie po prostu nie radz), 4. ocharakterze politycznym, inaczej mwic rzecznicze walczce ointeresy iprawa kobiet pracujcych wdomu. Kobiety gwnie podkrelay wsplnotowy charakter stowarzysze, moliwo spotkania innych kobiet, dzielenia si znimi swoimi dowiadczeniami, problemami, ale te pasjami. Wspominay oklubach dla mam, oktrych syszay, jednak do nich nie nale ze wzgldu na odlege usytuowanie. Odpowiadajc na pytanie, czy same chciayby nalee do organizacji kobiecej, mwiy entuzjastycznie: Gdyby bya taka organizacja, byoby to ciekawe. Moe jaka wymiana dowiadcze, rozmowa, wsparcie. To byoby fajne, Powinny by to koa, wktrych kobiety wymieniayby si swoimi umiejtnociami, kluby dyskusyjne, mona by byo zaprasza psychologw, aby omawia codzienne problemy. Powinny by rne takie rzeczy, wzalenoci od kobiet iich potrzeb, [] gdyby wokolicy pojawiy si takie zajcia plastyczne dla kobiet, chtnie bym si przyczya. Wanym powodem, dla ktrego badane mogyby si przyczy do organizacji kobiecej, s posiadane dowiadczenia yciowe, ktre mogyby przekaza innym kobietom; chciayby wzmocni ich poczucie wasnej wartoci izachci do samorealizacji: [kobiety, organizacje kobiece przyp. red.] powinny kobietom pomaga znale si wnowej sytuacji, wiele kobiet nie umie powiedzie nie izostaj wdomu, bo nie widz innych moliwoci. Brak asertywnoci. Powinny pomc uwierzy w siebie, np. id na prawo jazdy, znajd czas na rekreacj, choby zajcia sportowe, itp., kursy rozwijajce, psychologiczne, grupa wsparcia itp., [organizacje powinny przyj z przyp. red.] pomoc kobietom zbyt zajtym domem, rodzin, by pomyle osobie. I, niestety, czsto byoby to pomylenie nie oswoich przyjemnociach, ale oswoich prawach. Ja kosztem swojego zdrowia jestem chronicznie przemczona, ale nie zaniedbuj rnych dziedzin mojego ycia. S jednak kobiety, ktre s jak ko wklapkach wkieracie.
48

Spoeczny wymiar pracy w domu

Jedna z badanych zauwaa te, e zaangaowanie w dziaalno organizacji moe mie znaczenie dla aktywizacji zawodowej, ale przede wszystkim buduje kapita spoeczny, ktry moe porednio przyczyni si np. do znalezienia pracy patnej: Ja bym chciaa, eby [organizacja przyp. red.] zajmowaa si problemami kobiet we wspczesnym wiecie, wtym kryzysie zajmowaaby si pomoc. Ipsychologiczn, iwspierajc te kobiety, ktre chciayby podj prac, eby jedna drugiej pomoga znale, bo s rne zawody. Aby przez wsplnych znajomych poszerza krg znajomych, ktrzy pomogliby znale prac. Wychodzi do ludzi po prostu. Nie mona jednak pomin faktu, e wrd uczestniczek badania byy te takie, ktre nie odczuway potrzeby angaowania si wdziaalno organizacji kobiecych: Nie, nigdy nie miaam takiej potrzeby, Raczej nie chciaabym nalee do takiej organizacji. Jestem szczliwa zmem wdomu, lubi swoje ycie, jest ono wpewnym sensie wygodne dla mnie. Nie mam specjalnie potrzeby wychodzenia na zewntrz interesuje mnie dom, dzieci, m, Zjednej strony tak, ale zdrugiej nie lubi jakiej przynalenoci zbiorowej, to si wie zjakim kompromisem inie wiem. Kobiety nastawione do sceptycznie do moliwoci zaangaowania si worganizacj czonkowsk wskazyway te na brak czasu, jako jeden zpowodw swojej rezygnacji zdziaalnoci obywatelskiej. Natomiast obydwaj mczyni uczestniczcy wbadaniu uznali za potrzebne zrzeszanie si. Pierwszy wskaza na to, e jest potrzeba, eby istniay organizacje reprezentujce prawa kobiet pracujcych w domu przed rzdem powinny prowadzi one dziaalno lobbingow. Drugi natomiast zauway potrzeb powstania stowarzyszenia zrzeszajcego mczyzn zajmujcych si domem. Obszarem dziaalnoci organizacji kobiecych, ktry by wskazywany przez badane osoby jako wart szczeglnej uwagi, jest rzecznictwo, dziaalno majca na celu walk oprawa. Wrd wypowiedzi badanych byy takie, ktre widziay wkobietach pracujcych wdomu grup interesu, zbiorowo majc wsplne cele, oktre warto walczy wwymiarze politycznym. Zdaniem badanych kobiet organizacje rzecznicze powinny zajmowa si: 1. nagonieniem problematyki [] eby otych sprawach mwi goniej, eby nagania problemy. No ja wiem, e ja jestem moe wdzisiejszych czasach troch specyficzn matk a szstki dzieci, ale nie jedyn, bo syszy si, e kobiety maj tyle dzieci zwyboru, nie tak, jak kiedy to byo identyfikowane, e patologia, przypadek itak dalej, tylko zwyboru, wiadomie. Takie organizacje na pewno przydayby si, eby udzieli jak pomoc prawn, da jak podpowied, e wtym momencie ty moesz ju to czy tamto zrobi, anie dopiero po dwudziestu latach zastanawiasz si, e nie bdziesz miaa emerytury na przykad; 2. lobbingiem na rzecz praw emerytalnych dla kobiet pracujcych wdomu Taka organizacja mogaby pomc, eby kobiety, ktre si zajmuj domem, mogy liczy na emerytur pod koniec swojego ycia, anie eby nie mie za co lekarstw kupi. Jeliby to co dao, to takie organizacje byyby potrzebne, ale nie jedna, bo musiaoby by ich wicej, eby kto je zauway ieby miay wpyw na rzdzcych;
49

ROZRZIA III

3. walk orwny status wspoeczestwie osb, ktre wychowuj dzieci [organizacje mogyby si zajmowa przyp. red.] walk okobiety, ktre potrzebuj pomocy po urodzeniu dziecka, eby miay szans by wdomu iby doceniane za to, e wychowuj dzieci, eby nie byy dyskryminowane, gdy bd chciay wrci do pracy. Wtedy mwi im si pani ma dziecko, bdzie chorowao, nie dzikujemy. My zatrudnimy pana, ktry nie bdzie chorowa, rodzi, albo pani, ktra ma dzieci odchowane imoe mie wicej czasu na prac. Jak wida, osobom pracujcym wdomu nie brakuje pomysw wzakresie moliwych wsplnych dziaa, doskonale radz sobie ze wskazaniem problemw, ktre mona byoby rozwiza stowarzyszajc si, jednak tylko dwie spord badanych naleay do organizacji spoecznej. Badane kobiety widziay potrzeb budowania przestrzeni do wsppracy idziaania midzy kobietami, byy te otwarte na wczenie si wdziaalno organizacji, ktra powstaaby wich okolicy, nie przejawiay jednak gotowoci do wyjcia zinicjatyw, stania si liderk lokalnego rodowiska. Poruszone wtym rozdziale spoeczne uwarunkowania pracy wdomu s bardzo zrnicowane. Cho niewtpliwie niski spoeczny presti pracy wdomu jest odczuwany przez badane osoby iwie si zprzykrymi dowiadczeniami, to jednak ich indywidualne podejcie do wasnych rl rozkada si waciwie we wszystkich miejscach skali, od bardzo pozytywnego po bardzo negatywne. Duy wpyw na samoocen isatysfakcj zpenionej roli maj nie tylko pogldy iwyznawane wartoci, ale te opinie innych, aprzede wszystkim poczucie docenienia przez najbliszych. Wspczesne gospodynie domowe bywaj wic kobietami spenionymi wyciu iszczliwymi, ale rwnie sfrustrowanymi, zgorzkniaymi ipragncymi zmian.

50

Rozdzia 4
Karolina Go-Wjcicka

Ekonomiczny wymiar pracy wdomu

1) Praca czy siedzenie? stosunek do pracy wdomu

Rozpatrujc prac w domu w kategoriach ekonomicznych warto sprawdzi, na ile jest ona postrzegana przez osoby j wykonujce jako realna praca, czyli zajcie produktywne, wymagajce wysiku, powicenia czasu i posiadania umiejtnoci. Cz badanych odpowiadajc na pytanie oto, jak okrelaj czynnoci wykonywane wdomu kadego dnia, mwia wprost opracy: [] tak naprawd to spokojnie mog je nazwa prac, bo to jest niejednokrotnie bardzo cika praca, ktra zajmuje sporo czasu, [] prowadzenie domu iwychowywanie dzieci to zajcia, ktre pochaniaj wikszo czasu osoby, ktra je wykonuje. Jest to wic jak praca na peny etat albo nawet na dwa, Myl, e jest to cika praca, za duo dla jednej osoby, [] okrelam to jako prac, ktra stanowi oczywist cz ycia. Rwnie popularn w interpretacji swoich codziennych zaj bya kategoria obowizku, rozumianego jako konieczno wynikajca z powinnoci. To, co rni prac od obowizku, to moliwo decydowania; z pracy mona zrezygnowa, mona j zmieni, jeli nie daje satysfakcji; obowizku nie mona tak potraktowa: Okrelam je [codzienne zajcia przyp. red.] jako cik prac iswoj powinno, obowizek, [] wszystko, co robi wdomu, to obowizki, nie myl wkategoriach lubi, nie lubi. Postrzeganie pracy wdomu wkategoriach powinnoci szczeglnie zauwaalne jest wwypowiedziach starszych badanych; warto przytoczy jedn znich: Raczej, wie pani, wmoim rodowisku, wmoim wieku, moje znajome Raczej nie spotkaam si ztakim czym [traktowaniem pracy domowej jako pracy przyp. red.]. Raczej nie. To znaczy one raczej podchodz do tego, e to si powinno zrobi. Tak samo, prosz pani, jak ma si mae dziecko. To nie jest praca przy dziecku. To jest obowizek. To jest macierzystwo. To jest dziecko, trzeba koo niego zrobi. To nie jest to, e praca. Jak ja mog nazwa [prac przyp. red.] takie robienie przy maym dziecku, czy wikszym? To jest czynno ija to po prostu musz zrobi. Wten sposb do tego podchodz. Inne badane uyway sformuowa, ktre podkrelay ich negatywny stosunek do wykonywanych czynnoci, lecz niewtpliwie dotyczyy kategorii pracy: gupiego robota, mczarnia, harwka, wypeniacze czasu ponad norm. Zdarzay si te kobiety, ktre wogle odchodziy od kategorii pracy iobowizku. Jedna podkrelia powtarzalno inud wykonywanych zaj: No, codzienno, taka szara codzienno. No, takie, jak kto lubi to moe jest przyjemniejsze Dla mnie taka szara codzienno. Druga natomiast okazaa artobliwy dystans: Zesp nieskomplikowanych czynnoci okrelanych mianem podtrzymywania ogniska domowego: okrelenie Magdy Umer. Ciekawe jest to, e wrd badanych zarysowuje si grupa kobiet, ktre nie umiay samodzielnie wskaza okrelenia, ktrego uywaj do opisania zaj wykonywanych wdomu, np.: raczej tego nie nazywam. Bo co, obrzdek domowy? Czasem mwi: musz si ztym chlewem upora. Brak umiejtnoci nazwania przez badane tego, co robi, wskazuje, e kobiety te na co dzie wogle nie rozmawiaj zinnymi opracy, ktr wykonuj wdomu.
53

ROZRZIA IV

Gdy zadawano badanym pytanie wprost czy obowizki, ktre wykonuj wdomu, powinno si nazywa prac raczej odpowiaday twierdzco. Wyjaniay, uywajc rnorodnych argumentw, e jest to praca poniewa: [] to si samo nie zrobi, [] to jest taki drugi etat, tylko bezpatny, [] powicam na to swj czas, kosztem swoich zainteresowa, [] po wykonaniu tych wszystkich czynnoci jestem bardzo zmczona, [zajmowanie si domem przyp. red.] wymaga wielu wyrzecze, czasu isiy, [] to jest duy wysiek fizyczny, [] jest to wykonywanie jakiej czynnoci, ktra ma przynie jaki efekt, [] trzeba mie umiejtnoci, trzeba umie sobie zorganizowa t prac, trzeba umie wykonywa t prac. Dostrzegaj one rwnie elementy, ktre rni t prac od tradycyjnego etatu: [] taka praca bez zapaty, [] jest to praca 24 godziny na dob, zawsze jest co do zrobienia, Pracuje si na okrgo cay tydzie []. Nieraz wsoboty iniedziele wicej byo pracy wkuchni ni winne dni tygodnia, [jest to praca przyp. red.] nie do koca zgodna zdefinicj Kodeksu Pracy, [to jest praca przyp. red.] cho pracujesz dla siebie, swojej rodziny, [pracujesz przyp. red.] tyle, e wdomu. Cz kobiet wyraaa opini, e praca wdomu, ze wzgldu na swj cigy izoony charakter, jest duo cisza od pracy zawodowej: To podwjny, aprzy mojej liczbie dzieci, nawet potrjny etat. To jest cika praca. Powinien by wszkole przedmiot logistyka, eby uczy, jak dawa sobie rad zobowizkami domowymi, jak to wszystko pogodzi, Wdomu trzeba si niele nagimnastykowa, by przez 8 godzin zdy wyprawi dziecko do przedszkola, ogarn dom, zrobi zakupy, ugotowa obiad, iwszystko to ze wspinajcym si na ciebie niemowlakiem Aprzecie po tych 8 godzinach czeka na kobiet pracujc wdomu kolejne 8 godzin pracy. Aczasem nawet wicej ja dzi wstawaam wnocy do niemowlaka 1 raz, do przezibionej 5-latki 4 razy, [] czasami mwi, e ja gorzej jestem zmczona wdomu, ni jak m, gdy przychodzi zpracy, gdzie ma taki luz. Bo ja zajmuj si domem wrodku, ale jest jeszcze ogrdek inim te si zajmuj. Take nie mam nawet chwili wolnego czasu, eby sobie na przykad usi ipooglda telewizj. Na koniec nie mona zapomnie okobietach, ktre nie popieraj patrzenia na zajcia domowe jako na prac. Nie klasyfikuj one tych zaj wkategoriach ekonomicznych iloci powiconego czasu iwoonego wysiku, tylko kulturowo-spoecznych powinnoci, ktre spoczywaj na kobietach wrodzinie. Warto wic przytoczy wypowied wtym tradycyjno-esencjonalistycznym nurcie: Mi si wydaje, e to jest obowizek, bo prac jest, gdy id wykonywa co zarobkowo. To wdomu to te oczywicie si wykonuje, ale uwaam, e to jest obowizek, tym bardziej dla kobiety, matki. Obowizkiem jest, eby wszystko byo na miejscu, schludnie, czysto ipoukadane. To jest obowizek ony, matki, kobiety. Wanym czynnikiem, majcym due znaczenie pod wzgldem stosunku badanych kobiet do prac domowych, s opinie innych, awic to, czy wspoeczestwie praca wdomu jest postrzegana jako realna praca. Zdania badanych iwtym zakresie s podzielone. Cz posiada negatywne dowiadczenie wtym wzgldzie. Wskazuj one na to, e pracy wdomu si nie dostrzega (Ja myl, e kto, kto tego nie robi, to tego nie docenia. Nie widzi tego, nie nazywa prac, bo jeeli si wraca do domu ijest zawsze
54

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

czysto, to trudno powiedzie ojakiej pracy, bo taki jest permanentny stan. Taka osoba nie widzi tego, co si za tym kryje, nie ma pojcia otym, ile trzeba woy pracy wten obiad, wto posprztanie), bd traktuje si j jako tabu (Na temat prowadzenia domu, typowych czynnoci, jakie wykonujemy, wogle si nie rozmawia), bd si j lekceway (Zawsze tak kady mwi przecie ty nic nie robisz, no, bo siedzisz wdomu, [] raczej inni mwi, e siedz wdomu znaciskiem, e siedzi . Nie uwaaj tego za prac, lecz za relaks). Inna cz badanych zauwaa dokonujc si zmian iwwywiadach wskazuje na to, e spoeczna percepcja coraz czciej dostrzega wobowizkach domowych prac: Wiele osb mwi otym jako osiedzeniu wdomu. Chocia wdzisiejszych czasach wiele si ju zmienio icoraz czciej nazywa si to prac, Ostatnio dosy czsto si otym syszy, mona przeczyta wprasie. Zaczyna si traktowa kobiety jako osoby pracujce, anie pomoce domowe. Jako rdo tej zmiany wymieniane s mode, wyksztacone kobiety iteorie feministyczne. Kluczow rol w postrzeganiu pracy w domu nie jako atrybutu kobiecoci, ale realnej pracy, odgrywa wasne dowiadczenie. Osoby, ktre same zajmuj si prac w domu maj wiksze zrozumienie i szacunek dla innych, ktrzy to robi. Badane kobiety wskazuj, e wsplne rozumienie pracy domowej jako zajcia wymagajcego czasu iwysiku posiadaj zkoleankami znajdujcymi si wpodobnej sytuacji: Jak si spotkam zkoleankami, to wanie rozmawiamy, e jeszcze musz wypra firanki, e jeszcze musz posprzta. Ikady ma codziennie co do pracy. Kada dziewczyna, koleanka mwi, e to taka harwa wdomu, [] tylko osoby ktre robi to na co dzie wiedz, ile to wysiku, ile trzeba woy wto pracy, eby by zadowolonym zefektw. Warta przytoczenia jest szersza wypowied badanego mczyzny, ktry nie dostrzega obcienia prac wdomu, dopki sam nie zacz jej wykonywa wpenym wymiarze godzin: Bardzo czsto mwi si, e, oooo kobieta wdomu to prawie nic nie robi, dopki sam czowiek nie zostanie wdomu. Ja bym kadego, czy to facet czy to kobieta, ktry wypowiada si na temat obowizkw domowych, po prostu bym da na tydzie czasu, eby autentycznie zaj si domem idopiero wtedy zapytabym si, czy te obowizki mona traktowa tak lekko? Bo ja dzikuj bardzo: prasowa, sprzta, gotowa, zajmowa si dziemi, to trzeba mie tak uwag, skupi si nie na jednym, tylko gowa dookoa korpusu lata, bo tak: dziecko gdzie si bawi, amoe wzio noyczki, czy n, atutaj trzeba gotowa, tam znowu pierze si wpralce itak dalej. Ikobieta lata tak po caym mieszkaniu, ijest skoncentrowana nie na jednej rzeczy, ana wszystkich. Awmidzyczasie jeszcze obra ziemniaki, bo trzeba obiad gotowa, itak dalej itak dalej. Zamiast podsumowywa wtek postrzegania prac domowych przez innych, przytocz wypowied jednej zkobiet, ktra, prbujc wyjani, zczego bierze si niesprawiedliwe postrzeganie osb pracujcych wdomu, dokonuje wielowymiarowej analizy tego zjawiska: [] wikszo ludzi lekceway prac domow. Jest to, oczywicie, strasznie irytujce ideprymujce. Cho czciowo to rozumiem, bo kiedy kto uera si zgupim szefem ipomyli sobie otych matkach spacerujcych zwzkami wsoneczny dzie, gdy on si kisi wpracy, to zera go zazdro iczuje wielk niesprawie55

ROZRZIA IV

dliwo. Wiem, bo sama tak miaam, gdy wrciam do pracy zostawiajc 1,5-roczn creczk zmem. Tylko e rzeczywisto wcale nie jest tak rowa dla niektrych taki spacer to jedyne wytchnienie wcigu caej doby. Aczasem taki spacer to kolejne zadanie do wykonania i nie ma nic wsplnego z relaksem. Dziecko marudzi przy ubieraniu, nie chce usiedzie wwzku, jazda zwzkiem to prawdziwy tor przeszkd iwyzwanie piach, kaue, krawniki, bezpaskie psy, etc. No ijeszcze po drodze zakupy No ijeszcze tysic innych obowizkw poza miym spacerem Jest jeszcze jeden problem kady myli, co ja bym teraz nie zrobi, gdybym nie musia by wpracy. No wanie ale wikszo fajnych pomysw jest zwizana zwydatkami, ana nadmiar funduszy kobiety pracujce wdomu zazwyczaj nie narzekaj Poza tym, np. mae dzieci to te due ograniczenia okrelone godziny spania, jedzenia, czsto choruj etc. Tak wic osoby pracujce wdomu s czsto bardziej uwizane ni te zniewolone murami firmy. Praca wdomu nie koczy si nigdy. Tu nie mona wzi urlopu ani zwolnienia. Osoba chora, pracujca zawodowo, np. ley wku na L4, asaniajca si na nogach mama zchusteczk przy nosie, na antybiotyku, musi itak wykona wikszo swoich obowizkw domowych. Stosunek do pracy w domu mona rwnie zobrazowa patrzc, na ile praca wdomu jest postrzegana przez osoby j wykonujce jako zajcie przyjemne, ana ile nie. Badane, zapytane o to, ktre prace domowe lubi, a ktrych nie, z reguy bez duszego zastanowienia wymieniay katalog czynnoci zarwno po jednej, jak ipo drugiej stronie. Zdarzay si jednak iodpowiedzi skrajne, jednoznacznie lokujce badane jako sympatyczki pracy wdomu, np. a, wszystko lubi robi albo jako osoby nie znajdujce wniej adnej przyjemnoci, np. nie lubi wogle zajmowa si domem. Wrd ulubionych prac pojawiaj si, w rnych odsonach, prace zwizane zprzygotowaniem jedzenia: gotowanie, pieczenie ciast, robienie przetworw, robienie saatek, ukadanie menu dla goci itp. Kobiety, ktre lubi gotowa, wskazyway nie tylko na to, e dobrze im to wychodzi, ale przede wszystkim na moliwo kreacji wyszukania nowych przepisw ieksperymentowania zpotrawami. Wparze zzamiowaniem do przygotowywania posikw czsto sza te sympatia do prac wogrodzie: [] gotowanie izajmowanie si ogrodem uwielbiam to robi, sprawia mi to przyjemno iodpoczywam przy tych zajciach; [lubi przyp. red.] gotowa, piec, pieli wogrdku, wtedy si wyciszam, jestem sam na sam ze swoimi mylami, take lubi to. Odrbn kategori stanowi opieka nad dziemi. Badane wymieniay: spacery zdziemi, wsplne odrabianie lekcji izabaw. Do tej grupy naley zaliczy te odpowied [] najbardziej to lubiam pielgnacj noworodkw, dzieci do roku, no tak umownie powiedzmy, zdanych tylko iwycznie na mamusi. Tych bezbronnych, tych sodkich, takich niemowlaczkw. Strasznie to lubiam. Status ulubionej pracy wdomu czasem osigay rwnie: mycie naczy, sprztanie, prasowanie, pranie iszycie. Wrd prac niecieszcych si sympati, czyli wymienianych jako najbardziej uciliwe, pojawiay si dokadnie te same czynnoci, co wrd ulubionych; rnica widoczna jest jedynie wczstotliwoci ikolejnoci wskazywania poszczeglnych prac.
56

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

Podsumowujc, warto zauway, e kada osoba ma swj indywidualny stosunek do prac domowych, cho wrd osb pracujcych wdomu dominujcym jest traktowanie jej jako realnej iwanej pracy. Pamita te trzeba, e kady czowiek ma swj wasny katalog lubianych inielubianych prac, awic poszczeglne kobiety bardzo si od siebie rni wtym wzgldzie. Nie uprawnione s wic wszelkie generalizacje dotyczce uciliwoci lub przyjemnoci, jak mog dawa poszczeglne prace domowe.

2) Czy posiadanie wasnych pienidzy ma znaczenie? brak bezpieczestwa ekonomicznego

Osoby pracujce wdomu nie otrzymuj ztego tytuu adnych dochodw. Wzwizku ztym, wtrakcie badania chcielimy si dowiedzie, czy posiadaj one jakie wasne rda dochodw inne od penoetatowego zatrudnienia, czy te wpeni s na utrzymaniu swoich wspmaonkw/partnerw. Porednio chcielimy te sprawdzi, czy zaleno finansowa jest dla nich problemem, czy budzi unich poczucie uzalenienia lub lk przed rozstaniem; czy d do tego, eby nie by cakowicie na garnuszku ma. Osoby badane, zapytane oto, czy posiadaj wasne niezalene rdo utrzymania, ktre daje im poczucie bezpieczestwa, zreguy odpowiaday: [] obecnie nie mam adnego, [] wtej chwili nie, kompletnie nie, [] wtej chwili nic, [] nie mam adnych rodkw. Cz wprost wskazywaa, e jedyne dochody wich rodzinie posiada m: [] nic, poza pensj ma, nie mam adnych innych dochodw ani wsparcia od rodziny, tylko jego pensja, Nie mam rde dochodu niezalenych od ma. Zbrakiem wasnych pienidzy moe si wiza poczucie zalenoci: Nie mam swoich pienidzy. Poczucia bezpieczestwa w ogle nie mam. Bardzo le si czuj, bo przez cae ycie miaam swoje pienidze inigdy nie byam zalena od kogo. [] Unas pienidze s po prostu wsplne. Le, jak kto potrzebuje, to bierze. Ale s przypadki, e kobiety musz si rozlicza zparagonami ze sklepw, ze wszystkim, bo m kontroluje wydatki, na co wydaj. Takie kobiety to ju wogle maj przechlapane. Zjawisko, oktrym wspomniaa badana kobieta, nazywa si przemoc ekonomiczn. Osoby pracujce wdomu s na ni szczeglnie naraone, gdy, jak wspomniano, nie posiadaj adnych wasnych dochodw. Nawet osoby, ktre posiadaj wasne rdo dochodw, czsto nie maj poczucia niezalenoci finansowej. Ich dochody s raczej mao znaczce dla budetu rodziny inie pozwoliyby na samodzielne ycie. rda takich dochodw mona podzieli na zarobkowe iniezarobkowe. Wrd zarobkowych rde wyrni naley: 1. prac wniepenym wymiarze godzin [] teoretycznie tak, pracuj na p etatu. Ale zarabiam bardzo mae pienidze; 2. nieregularn prac na podstawie umw cywilno-prawnych Wykonuj dorywcze prace. Ite pienidze nie daj mi poczucia bezpieczestwa, poniewa to s groszowe sprawy, [] czasem zdarza mi si wykona jakie zlecenie wdomu,
57

ROZRZIA IV

ale nie jest to dochd, ktry dawaby stabilizacj materialn, [] nie daj mi poczucia bezpieczestwa. Umowy zlecenie. Wie Pani, e umow zlecenie mona wykonywa za kogo, prawda. Wic wykonuj co takiego, na umow zlecenie, ta praca jest na kogo, aja j wykonuje; 3. prac wszarej strefie [] od niedawna pracuj na czarno za grosze, Opiekuj si jedn dziewczynk, ale to s drobne pienidze. Nie daj mi poczucia bezpieczestwa; 4. wasn dziaalno gospodarcz Prbuj rozkrci wasn firm, ale na obecn chwil nie zarabiam, udaje mi si jedynie opaci skadki. Natomiast niezarobkowe rda wasnych pienidzy, ktre nie daj poczucia bezpieczestwa materialnego badanym kobietom, to: 1. stypendia podczas kursw dla bezrobotnych wspfinasowanych ze rodkw unijnych [] niskie stypendium zkursu unijnego dla bezrobotnych. Nie daje mi poczucia bezpieczestwa, [] tylko szkoleniowe mam troszeczk swoich pienikw, ktre mog sobie wyda na siebie, Wtej chwili to bd miaa ztego szkolenia pienidze, bo szukam jakich-tam szkole. Oprcz tego, e si naucz, to jeszcze Unia da mi pienidze na to. Mam po prostu zwrot za bilety, take mnie nic nie kosztuje to szkolenie. To byby grzech nie skorzysta ztakiego szkolenia, wic korzystam jak tylko si dowiem. Szukam ich, no ipracy wmidzyczasie te. No bo wiadomo, wdomu nikt mi nie zapaci; 2. renty rodzinne lub zdrowotne [] mam jedynie rent rodzinn, [] mam rent, ale s to pienidze, ktre wwikszoci przeznaczam na leki. Nie daj wic one adnego bezpieczestwa. Innym niezarobkowym rdem, ktre moe ju jednak dawa poczucie bezpieczestwa ekonomicznego, jest wasny majtek: Mam wasne gospodarstwo, co nie jest rdem dochodw dla mnie, ale zabezpieczajcym majtkiem, [] mam, wynajmuj mieszkanie. Ite pienidze daj mi niezaleno. Stabilno finansow moe dawa rwnie emerytura, cho to, czy rzeczywicie tak jest, zaley od jej wysokoci. Ponadto pamita trzeba, e osoby pracujce wdomu przez wiele lat mog nie naby praw emerytalnych. Dwie spord badanych byy ju emerytkami. Pierwsza w peni samodzielnie radzia sobie finansowo: tak, [mam przyp. red.] emerytur. Nie musz i ebra, ani prosi, ani dorabia. Tak to zawsze ukadam, e mi musi starczy. Tu mam na to, tu mam na to, poodkadane, atam mam jeszcze zpidziesit zotych, bo zawsze skadam na czarn godzin, bo rnie to wyciu bywa. Nagle przyjdzie choroba ibdzie trzeba gdzie prywatnie si leczy, czy co zrobi, czy dooy. Druga natomiast utrzymywaa si wsplnie zmem inie bya wstanie wyobrazi sobie ycia jedynie ze swojej emerytury: [] tak jak powiedziaam, oboje utrzymujemy si zbardzo niskich emerytur, awynajmowa nie mamy czego. Sami mamy jedno mieszkanie, wktrym mieszkamy od kilkudziesiciu lat. Apienidze zemerytur nie daj mi poczucia bezpieczestwa, bo chocia oszczdzamy na czym si da, to itak ledwo wystarcza na cay miesic. Niestety, przykra rzeczywisto. [] Ze swojej emerytury na pewno nie daabym rady si utrzyma. Trudno jest to zrobi, gdy mamy dwie [emerytury przyp. red.], bo s tak niskie.
58

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

Jak wynika zpowyszej analizy, gwnym rdem utrzymania osb pracujcych wdomu s zarobki wspmaonka/partnera; to one daj poczucie bezpieczestwa finansowego ich rodzinom. Kobiety, zapytane oto, jak wygldaoby ich ycie, gdyby tych rodkw zabrako, gdyby osoba utrzymujca dom stracia prac, odpowiaday raczej wpesymistycznym tonie, uywajc okrele: tragedia, dramat, mogia. Czsto mona byo odnie wraenie, e udzielanie odpowiedzi na to pytanie byo do nieprzyjemne; dao si wyczu, e jest to dla badanych trudny temat. Niektre kobiety wprost mwiy otym, e staraj si go na co dzie wypiera ze wiadomoci: [] wol sobie tego nie wyobraa, [] w dzisiejszych warunkach wol si nie zastanawia, po prostu. Po prostu, wol si nie zastanawia. Wol te myli uci, bo gdybym musiaa si nad tym za mocno zastanawia, to pewnie bym zwariowaa, [] staram si tak nie myle, bo mona oszale, gdybym bez przerwy otym mylaa. No byoby tragicznie. Wwielu rodzinach jest taka sytuacja, e jedna osoba pracuje itraci prac, ic mona powiedzie, no tragedia. Jedna zkobiet opowiedziaa oszczeglnie tragicznych skutkach, ktre moe przynie utrata pracy przez jedyn osob majc dochd wrodzinie: No zastanawiaam si inie wiem co bym zrobia. Powinny by jakie kryzysowe zasiki. Gdyby kobieta miaa ten zasiek domowy, to by przynajmniej kobieta braa. Jakie opaty byyby chocia dokonane, atak to kady jest wdugach. Jak rozmawiam zkoleankami to wszyscy maj dugi. No bo albo straciy prac izajmuj si tylko domem, albo m te nie pracuje inie maj zczego paci. Wpadaj wstraszne doki, pniej znich ciko si wydosta. Pniej zaamuj si inie chc ju szuka pracy. Znam par osb, moe nie duo, ktre popenio samobjstwo ztego powodu, e stracio dochd, aona nie pracowaa. Znaam takiego mczyzn osobicie, co popeni samobjstwo, ona nie pracowaa, on mia jakie kopoty, dugi. Popeni samobjstwo. Zostaa kobieta, ktra wychowuje dzieci ite nie miaa nic. Iduo takich przykadw mona znale. Cz badanych wskazywaa jednak, e istniej wyjcia zsytuacji kryzysowych wierzyy albo wmoliwoci ma: Gdyby straci prac, to byby wdomu, ale robiby wszystko, eby jako zarobi pienidze na utrzymanie domu albo wswoje: Ja mam dobry zawd, jestem zwyksztacenia ksigow, na pewno znajd prac, tym bardziej, e ja to lubi robi, Poszabym do pracy, nawet takiej, ktr wchwili obecnej odrzucam, aby zapewni dzieciom normalne warunki, Musiaabym na szybko szuka jakiej pracy, nawet za sprztaczk, czy co. Jak prac, eby mie za co y. Cho byy ikobiety, ktre deklaroway, e nigdy nie zastanawiay si nad moliwoci zaistnienia takiej sytuacji. Przejawiay do niefrasobliw postaw, wierzc w sprzyjajcy los: Dokadnie otym nie mylaam, jako by si znalazo pienidze, Nie, nie zastanawiaam si. Nie mamy adnych oszczdnoci. Zwrcilibymy si opomoc do rodzicw, dziadkw to wpierwszej kolejnoci. Myl, e poradzilibymy sobie. S rne rozwizania. Utrata pracy to nie koniec wiata, s moliwoci, mamy znajomoci. Wrd badanych byy te takie, ktre dowiadczyy ju w swoim yciu sytuacji utraty pracy przez ma: [] dwukrotnie traci prac. Byo fatalnie. Pomoc zMOPS-ujest pomoc tak znikom itak upokarzajc dla osb ambitnych, e nie yczyabym nikomu po siganie tam. Ja ju nawet ztakiej pomocy korzystaam, ale to
59

ROZRZIA IV

nie jest to oco chodzi, bo nie do, e upokarza, to nie zaspakaja podstawowych potrzeb. [] Nie czarujmy si, wtej chwili dochd uprawniajcy do korzystania zpomocy MOPS-uwynosi 351 z iniech mi ktokolwiek powie zosb bdcych na grze, czy utrzymaby si za 351 zoty przez cay miesic. Na pewno nie. Anam si kae ztego utrzymywa. To jest bardzo krzywdzce.[] Ja po prostu nie bd miaa emerytury. Kiedy m mj nie pracowa, ile, dwa lata temu? Przez cay rok nie mg znale pracy wogle, to ja si nabawiam tej depresji mylc, co to bdzie jutro, co bdzie, bo brak pienidzy niestety nie przysparza wesoych myli. Ale, dziki Bogu, wyszlimy ztego doa, jest bardzo le, ale nie jest tragicznie, Tak, byy takie sytuacje wmoim yciu. No imy zawsze mamy plan awaryjny, pewne wydeptane cieki zagranica. Sytuacj trudniejsz do wyobraenia od utraty pracy przez ma byo dla kobiet pracujcych wdomu rozstanie zmem/partnerem. Cz mwia, e wich przypadku jest to nierealne, inne natomiast zastanawiay si nad sytuacj materialn, wktrej by si znalazy. Tylko jedna zbadanych kobiet bya zdania, e jej sytuacja finansowa po rozwodzie poprawiaby si: Mj m take nie pracuje. Ajak bym si znim rozstaa, to pewnie lepiej by byo, bo musiaabym liczy tylko na siebie. Postawy kobiet wobliczu takiej sytuacji iich wyobraenia otym, co by zrobiy, byy rne: poczynajc od silnej wiary we wasne moliwoci: Nie uwaam, e bym sobie nie poradzia. Mam tyle dowiadczenia, e nie byabym taka bezwadna. Mog liczy na przyjaci, na znajomych, akoczc na cakowitej rezygnacji: Zostaabym sama, nie wyobraam sobie. Zzerowym kontem, adnymi zapasami finansowymi ibez rodkw do ycia, Byoby bardzo le iwaciwie to ja nie wiem, co bym zrobia. Nie daj Panie Boe. Nie wiem, czy ja bym si nie nabawia jakiej depresji natychmiast, bo wydaje mi si, e to dla mnie byby koniec wiata. Klasyfikujc wskazywane strategie pozyskania rodkw do ycia po ewentualnym rozstaniu zmem, mona wyrni trzy kategorie: 1. podjcie pracy zarobkowej Myl, e gdybym zostaa sama, bardziej mylaabym jak mam sobie poradzi samodzielnie, czyli np. szuka intensywnie pracy, wsumie obojtnie jakiej, Na szczcie mam gdzie i, mam wasne gospodarstwo przepisane na mnie przez rodzicw. Ale utrzymanie na co dzie, nie wiem jakby miao wyglda, jakiego rodzaju prac mogabym dosta. Straszne jest to, e jak skadaam CV, to wszdzie dostaway si osoby po znajomoci, konkursy na dane stanowiska byy tylko fikcj, No, to ju bym musiaa znale jak prac. Nie wiem moe bym za granic wyjechaa? No bo tam pomoc jest dla takich osb. Iwiem, e duo osb, jak wyjechay, to tam uoyy sobie jako ycie. Wtedy ju by mnie nic nie trzymao, wic prbowaabym takich drastycznych zmian yciowych, e nawet wyjechaabym za granic wtym wieku, jakim jestem. 2. alimenty No, to faktycznie byoby ciko. Bo alimenty na syna ju by nie przysugiway. Teraz koczy studia, co prawda jeszcze magisterka przed nim, ale chce i do pracy. Chyba, e jakby nie poszed do pracy idziennie studiowa, no to alimenty dla syna. Na mnie to nie wiem, czy by mu starczyo, bo jak ma 760 z renty, no to nawet jeeli daby mi 400 z, no to niestety ja za sam czynsz mam 600 z do opacenia. Azopieki spoecznej nie ma na co liczy.
60

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

3. wsparcie rodziny To bym leaa plackiem po prostu. To bym musiaa na garnuszku usyna siedzie, Mam na tyle komfortow sytuacj, e mogabym liczy na pomoc rodziny. Warto zauway, e, za wyjtkiem kobiet, ktre maj wasny majtek, niemal wszystkie wsytuacji rozstania zmem/partnerem, musiayby podj aktywne dziaania, eby zapewni sobie rodki do ycia. Nawet kobiety, ktre posiadaj wasne dochody, maj je na tyle niskie, e nie pozwoliyby im one na samodzielne utrzymanie si. Nie bdzie wic nadinterpretacj stwierdzenie, e praca wdomu na peny etat wie si z niemal cakowit zalenoci ekonomiczn od wspmaonka, co niewtpliwie daje mu wadz. Oczywicie zwadzy, ktr daje utrzymywanie rodziny, nie kady bezporednio korzysta; patologie wynikajce zjej naduywania nie s przytaczane przez uczestniczce wnaszym badaniu kobiety jako ich wasne dowiadczenia. Trzeba jednak wzi pod uwag, e wtakich sytuacjach pojawia si najczciej przemoc ekonomiczna. Oproblemach zwizanych zbrakiem wasnych rodkw finansowych izalenoci ekonomiczn jedna zbadanych mwi: Jak si siedzi wdomu, nie ma si adnych dochodw, nie ma si tej emerytury, tego, co maj wszyscy, co pracuj opaconej skadki. Nie mamy nic. My jestemy wolne elektrony. Jak nam m da kieszonkowe na wasne potrzeby, to mamy, jeli nie, no to nie mamy. Nie mamy kont. Nie mamy praktycznie nic. wiadomo penego uzalenienia ekonomicznego, anawet samo wyobraenie otym, e mogoby ono mie miejsce, ma due znaczenie dla niektrych kobiet. Jedna opowiada o swoich obawach: Ja cae ycie nie chciaam, ebym bya zalena od kogo, nawet od ma. Bo jak chodziam na poczt zlistami ijak widziaam pitnastego, czy ostatniego, jak dziadkowie dostawali emerytury, to szy znimi te biedne babcie: Dasz mi te pi zotych? Ja potrzebuj rajtuzy. Jak ja to nieraz syszaam to tak mylaam: Boe, nigdy wyciu, ebym prosia chopa ozotwk. Ja musz pracowa swoimi rkami, eby sobie zapracowa. Zawsze mi mama mwia: A, nie pracuj, masz ma ichore dziecko, to bd wdomu. Aja nie, ja to miaam zakodowane, jak ja widziaam tamte babcie, to wszystko, ja mwi: Boe, stare lata ija mam i za chopem isi prosi, eby mi da zemerytury te pidziesit zoty czy ile, eby mnie ogranicza. Onie. Tego to wyciu bym nie chciaa. Druga zbadanych kobiet obrazowo przedstawia, jak wiadomo uzalenienia finansowego od ma wpywa na jej mylenie oprzyszoci: [] ito jest wanie ta ciemna strona ksiyca. To jest wiadomo tego, e nie bd miaa wiadcze emerytalnych. To jest wiadomo tego, e chociaby nie mog rozsta si ze swoim mem wtej chwili, bo nawet gdybym zacza pracowa, nie zarabiaabym wystarczajco. To jest wiadomo tego, e ten m moe mnie zostawi, mog zosta bez wiadcze ipienidzy. Czerwona lampka mi si wcza imyl otym, e jestem wtej chwili zdana na ask inieask mojego ma. Chocia, jak mwiam, wtej chwili nie mam takiego problemu, ale to jest to mylenie: co by byo gdyby. Jak wida zaleno ekonomiczna jest realnym problemem imoe wograniczajcy sposb wpywa na dziaania iwybory yciowe osb pracujcych wdomu. Moe ona te rodzi poczucie niepokoju ilki; jeli napicie bdzie dugotrwae, moe prowadzi do problemw psychicznych, np. depresji.
61

ROZRZIA IV

3) Co bdzie wprzyszo? perspektywy emerytalne

Z dotychczasowej analizy wynika, e osoby pracujce w domu postrzegaj swoj osobist (anie rodzinn) sytuacj finansow raczej jako z. Wdodatku cz znich potrafi skutecznie wypiera mylenie otym, e nie posiadaj wasnych oszczdnoci izabezpieczenia na przyszo. Wzwizku ztym, warto dowiedzie si, jak widz one swoj przyszo wanie zperspektywy ekonomicznej. Przygldajc si wniniejszym podrozdziale odpowiedziom na pytania oto, jak badane kobiety wyobraaj sobie swoje ycie za 10 lat lub na emeryturze, wezm pod uwag wanie wymiar finansowy; zobacz, czy gospodynie domowe zastanawiaj si nad swoim przyszym statusem materialnym. Zacznijmy od badanych, ktrym towarzyszy optymizm, ktre mwi, e ich ycie si zmieni izradoci myl oprzyszoci iotym, co je jeszcze spotka. Waciwie wszystkie kobiety, ktre mwiy opozytywnych zmianach wprzyszoci, opowiaday, e za 10 lat bd bardziej aktywne poza domem; wspominay opracy zarobkowej: Mam zamiar pracowa poza domem, Myl, e bd moga pozwoli sobie na ciekawsze dziaania nie tylko wdomu, Moje dziecko bdzie ju due iwkocu bd moga pj do pracy, Mam mnstwo pomysw, ktre bd systematycznie wprowadza w ycie, Chciaabym by szczliwym pracownikiem na etacie, Chciaabym powrci do biznesu. Takie plany towarzyszyy raczej kobietom modym, ktre maj przed sob jeszcze wiele lat do emerytury. Na przeciwlegym biegunie mona umieci odpowiedzi kobiet, ktre myl oswojej przyszoci pesymistycznie, ktre nie spodziewaj si adnych pozytywnych zdarze: Swoje ycie za 10 lat widz w czarnych kolorach, Czsto si nad tym zastanawiam i, niestety, czsto jest to powodem mojej depresji, Wol nie zastanawia si, poniewa gdybym si zastanawiaa, nabawiabym si niechybnie depresji, Mam poczucie, e uciekaj mi moje najlepsze lata na karier zawodow, Tak, wylduj na zasiku, ktrego nie dostan, bo nie mam przepracowanych lat. Badane osoby, mwic oswojej przyszoci, spontanicznie wskazyway na problemy materialne, ktre mog je czeka, wyraay obaw przed brakiem zabezpieczenia emerytalnego: Czsto si zastanawiam [co bdzie wprzyszoci przyp. red.]. Iwydaje mi si, e tak mam mao lat pracy inawet adnej emerytury nie bd mie. Ajestem ju coraz starsza, no ibdzie mi na pewno ciko t prac gdziekolwiek znale. Inie wiem po prostu jak bdzie. Wydaje mi si, e nie bdzie zbyt wesoo, Zastanawiam si [nad przyszoci finansow przyp. red.]. No iczuj taki strach, obawy przed tym, czy bdzie wogle za co y, jak to bdzie zt emerytur. No zastanawiam si zracji wieku jak to bdzie, sprawa zdrowia, czy nie dopadnie mnie, odpuka, jaka choroba. No zastanawiam si bardzo czsto, co, nie daj Boe, bdzie, jak zostan sama. Trzeci rodzaj odpowiedzi dotyczy kobiet, ktre nie zastanawiaj si zbyt duo nad swoj przyszoci, skupiaj si na biecych sprawach, akwestie zwizane zprzyszoci odsuwaj ze swoich myli. Niektre deklaracje zdaj si realizacj maksymy carpe diem: Nie, nie myl oprzyszoci. No chyba, e owakacjach, ale lubi to,
62

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

co robi iyj codziennoci. Nie lubi planowa, Nie, nie zastanawiam si nad tym. Ciesz si dniem dzisiejszym. Inne natomiast skupiaj si na planach krtkofalowych iprzyjmowaniu tego, co przyniesie los: Nie ma co gdyba, co bdzie za 10 lat, jest tu iteraz. Mylimy zmem otrzecim dziecku, ale nie wiem, czy podoamy finansowo. Myl te opowrocie do pracy zarobkowej, jednak gdy moje chore dziecko bdzie wymagao staej opieki, to zostan wdomu ibd si spenia jako gospodyni domowa, Nie, nie. Ja yj, oczywicie nie dzisiejszym dniem, ale patrz na kolejny dzie, jak to wszystko si potoczy. Nie myl tak, bo nie chc sobie gowy zawraca. Co bdzie, to bdzie. Ja uwaam, e jeeli zdrowie dopisuje iczuj si jako wtym taka samodzielna, to mi nic wicej nie potrzeba. No, bo nie narzekam, jak ju mwiam na pienidze, na finanse. To, co mam, to mi wystarcza. Czasem niezastanawianie si nad przyszoci wie si zwypieraniem ze wiadomoci obaw o swoj przyszo: Nie chc myle [o przyszoci przyp. red.]. Cho kto moe powiedzie, e to jest nierozsdnie z mojej strony, ale co mi da mylenie, e ja znajd prac. Ja widz, chodzc na kurs, e s osoby, ktre na rynku pracy nie byy pi, siedem lat inie mog wej, maj pokoczonych ile kursw Awmoim wieku, po miesicznym czy dwumiesicznym kursie, nie bdziemy fachowcami ija tych przepisw sobie tak gwatownie nie zakoduj wgowie, prawda? No, nie wiem, moe to jest krtkowzroczno, ale ja nie mog myle otym, co bdzie za ile lat. Ja myl kategoriami, e skoro ju troje dzieci jest, pokoczyo uczelnie, czy jest na uczelniach, to obym szczliwie moga nastpne wykierowa, eby da im takie warunki, bo s zdolne dzieciaki, eby mogy doj do jakiej dobrej uczelni. Tematem szczeglnie wypieranym z codziennego mylenia bywa emerytura. Dua cz badanych myli zniepokojem oswojej sytuacji emerytalnej: Nie, to mnie przeraa idlatego po prostu odsuwam od siebie te myli, A boj si otym myle, gdy nie wyglda to za rowo. Kobiety, ktre wikszo swojego ycia powiciy na prac wdomu, zdaj sobie spraw ztego, e jeli dostan emerytur, to bdzie ona niezwykle niska: Wiem, e lata pracy mam niewypracowane, wic emerytura bdzie bardzo maa. To, e bd stara, mnie nie przeraa, tylko kwestia ekonomiczna, Jeli udaoby mi si znale prac, to tak bardzo duo nie musiaabym jeszcze pracowa, eby dosta najnisz emerytur. Natomiast ze wzgldu na zdrowie, zdaje sobie spraw, e pewnie to nie bdzie realne, tak myl, ale te tego nie wiem, Mylaam nieraz ite myli mi nieraz wracaj, wie Pani, ale ja je odrzucam. Dlaczego no wystarczyo, e ZUS mi przysa, e bd mia 500 z emerytury ijeli bdzie to opacane do mojego szedziesitego roku ycia, to bd miaa tam piset zczym, niecae szeset, no to sobie wyobraam Moja mama ma teraz 1.100 z, aja bd miaa 600 z, no to przecie dla mnie to jest makabra, na stojco umiera. Dlatego, jeli mi tylko ta myl przyjdzie, to od razu j odrzucam. Inne maj pen wiadomo, e ze wzgldu na wieloletni prac wdomu, aco za tym idzie niewielk liczb odprowadzonych skadek, nie bd miay szansy nawet na najnisze wiadczenia: Przeraa mnie to. Nie pracuj, aiurlop wychowawczy jest nieskadkowy. Nie mam ju wiele czasu, aby jak emerytur wypracowa, No wanie
63

ROZRZIA IV

myl cay czas, e tej emerytury nie bd miaa. Nie bd miaa tych pienikw tak jak wszyscy maj na okoo. Chciaabym je mie tak jak wszyscy. Chocia jak ma, ma emeryturk, ale ebym j miaa, Na emeryturze, jak mnie dzieci nie bd utrzymywa, to ja nie wiem jak bd y Musz liczy na dzieci, Myl oemeryturze iwiem, e nie bd jej miaa. Ale jeszcze wtym momencie nie przeraa mnie to. Jak wynika zprzytoczonych wypowiedzi, wiele kobiet zdaje sobie spraw ztego, e ich sytuacja emerytalna wyglda nie najlepiej, jednak tylko nieliczne planuj podj dziaania, eby zminimalizowa ryzyko biedy na staro: Mam nadziej, e bd miaa emerytur, poniewa zamierzam pracowa. Jednak nie wierz, e ta emerytura bdzie dua, wic zamierzam odkada sobie jakie pienidze, Nie licz na emerytur od pastwa. Bdzie zdecydowanie symboliczna. Dlatego chc si usamodzielni, aby mc odkada na swoj staro. Zdarzaj si te kobiety nie tylko wpeni wiadome tego, jak praca wdomu na peny etat wpywa na sytuacj emerytaln, ale take podejmujce konkretne dziaania zaradcze. Bior one pen odpowiedzialno za swoje ycie iplanuj swoj przyszo: Tak, myl o tym i od momentu rozpoczcia pierwszej pracy odkadam na III filar. Awtej chwili robi to mj m za nas oboje, Odkadam na III filar, m ma wasn dziaalno, ale itak ta emerytura bdzie niska. Wychodz ztakiego zaoenia umiesz liczy, to licz na siebie. Trzeba stara si zachowa jak najduej zdrowie iwitalno, robi to, co si lubi. Czemu ma mi kto co dawa, takie mylenie, e co mi si naley, to pozostao po czasach komuny. Emerytura nie jest fajna, byabym za tym, aby znie obowizkowe skadki albo drastycznie zmniejszy imc samemu sobie je odkada. Niewtpliwie prywatne ubezpieczenie jest dobrym rozwizaniem dla osb pracujcych wdomu, pamita jednak trzeba, e jest ono do kosztowne inp. wrodzinie zszstk dzieci, gdy tylko ojciec pracuje, prywatne odprowadzanie skadek za on jest mao realistyczne. W pierwszej kolejnoci wybiera si zaspokojenie biecych, podstawowych potrzeb yciowych czonkw rodziny, a przyszo finansowa kobiet prowadzcych dom schodzi na dalszy plan.

4) Oczekiwania wobec polityki pastwa

Wanym elementem badania byo rozpoznanie oczekiwa osb pracujcych wdomu wobec wadz publicznych. Majc na uwadze, e znaczna cz kobiet nie czuje si zabezpieczona finansowo, warto sprawdzi, na ile to poczucie niepewnoci przekada si na konkretne postulaty polityczne: czy brak wasnego zabezpieczenia traktuj jako spraw indywidualn, czy te szerszy problem spoeczny. Analizujc odpowiedzi na pytania dotyczce potencjalnych rozwiza prawnych czy dziaa wadzy, mogcych poprawi sytuacj badanych osb, wida wyranie, e dua cz respondentw irespondentek ma wtym temacie refleksje ipropozycje. Zdarzay si oczywicie te odpowiedzi pokazujce brak zaufania do aparatu pastwa iwiary wjego dobr wol: Raczej nie ufam politykom, s dosy zakamani wswoich obietnicach. Inie widz moliwoci ich dziaania. Raczej polegam na sobie iswoim mu, W Polsce myl, e nic sensownego nie zostanie wymylone. Zmiany, jakie
64

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

zachodz, s zazwyczaj niekorzystne, wic nie mam zaufania. Innym powodem, dla ktrego jedna zbadanych nie chciaa wskaza rekomendacji dla polityki rzdu, byo przekonanie, e jest to obszar ycia prywatnego, wktre pastwo nie powinno ingerowa: Uwaam, e to m/partner powinien utrzymywa kobiet, bo ona czerpie pienidze zjego pracy, ale on korzysta take zowocw jej pracy. Wracajc jednak do wypowiedzi licznej grupy osb, ktre uwaaj, e wadze publiczne mogyby podj dziaania, ktre poprawiyby pooenie Polakw iPolek pracujcych wdomu, mona zacz od przytoczenia argumentacji, dlaczego takie dziaania powinny by wdroone. Argumentacja ta ma dwojaki charakter: wie si albo zprzekonaniem, e praca wdomu jest realn prac ijako tak naley j traktowa (Myl, e kobieta, ktra prowadzi dom, nie rni si niczym od etatowego pracownika. Pastwo powinno wspiera rodziny imacierzystwo, wic myl, e warto by byo si zastanowi nad moliwociami) albo zopini, e dzieci s najwysz wartoci dla spoeczestwa inaley wspiera ich wychowanie (Lata pracy wdomu to lata pracy dla pastwa; dzieci zdrowe psychicznie, wychowane do wizi midzyludzkich, zaopiekowane, wiadome wasnej wartoci, Pastwo powinno co zrobi, bo gospodynie wychowuj kolejne pokolenia, na czym skorzysta cae spoeczestwo). Badane kobiety, zprzytoczonych powyej powodw, wskazuj kilka moliwych rozwiza systemowych, ktre poprawiyby sytuacj yciow zarwno ich, jak i innych osb wpodobnym pooeniu. Rozwizania te mona podzieli na nastpujce grupy: 1. zabezpieczenia spoeczne, 2. wsparcie finansowe, 3. ulgi, bony, zniki, 4. zapewnienie opieki nad dziemi, 5. wsparcie na rynku pracy, 6. zapewnienie odskoczni od pracy wdomu. Charakterystyk poszczeglnych rodzajw moliwego wsparcia zaczn od rozwiza majcych na celu popraw aktualnej sytuacji finansowej badanych osb. Instrumenty redystrybucji rodkw finansowych, ktre naleaoby wprowadzi, s widziane przez badane albo jako zapata za wykonan prac albo jako zasiek, wsparcie socjalne dla osb wtrudnej sytuacji. Postulaty pacy za prac wdomu przybieray nastpujc form: Myl, e kobieta, ktra prowadzi dom powinna otrzymywa pensj, [] powinni wypaca co, poniewa jest to praca 24 h na dob ijak nikt si nie zlituje, anie mam zkim zostawi dzieci, Bardzo zaley mi, aby pastwo zainteresowao si bardziej kobietami zajmujcymi si domem, to jest nasza praca, wic powinna by wynagradzana idoceniana, [] kobiety, ktre maj troje iwicej dzieci, to [powinny zarabia przyp. red.] przynajmniej t najnisz krajow. Inn form gratyfikacji finansowej mogyby by rnego typu zasiki, adresowane do osb pracujcych w domu, majce na celu ochron tej grupy przed ubstwem: Tak, myl, e jakie dofinansowanie byoby pomocne, [] dla kobiet wychowujcych dzieci powinien by wypacany zasiek, [] powinny by zdecydowanie wiksze zasiki rodzinne, Powinna si zmieni opieka socjalna. Te wszystkie dodatki, zasiki.
65

ROZRZIA IV

Zdecydowanie powinny by wysze ilepiej rozdysponowane, [] zasiek dla gospody domowych, czy co takiego. Nie wiem jakby si to mogo nazywa, ale wkadym bd razie, eby mona byo funkcjonowa. No bo wtej chwili cay czas szukamy ichodzimy, eby dorobi, dopracowa, mimo tego, e musimy pracowa wdomu, bo ta praca musi by wykonana, Moe forma jakiej zapomogi, jak ztych rnych programw europejskich. Zjednej pensji trudno jest utrzyma rodzin. Moe forma jakiej renty przyznawanej komisyjnie?, Skoro bezrobotni otrzymuj tzw. kuroniwk, jako wsparcie finansowe od pastwa, kobiety prowadzce dom rwnie mogyby otrzymywa co wrodzaju pensji. Myl, e mgby powsta swego rodzaju fundusz na ten cel, [] wmoim przypadku, eby to byy pienidze, obojtnie jaka kwota, ale kada byaby znaczca, bo mj m ma niski dochd. Gdyby mia wikszy, nie byoby problemu. Pastwo mogoby wesprze takie osoby, ktre zajmuj si dziemi. Do grupy finansowego wsparcia naley te zaliczy postulat patnego urlopu wychowawczego. Nie mona jednak pomin faktu, e przy rozwaaniach odnonie wynagrodze za prac wdomu pojawiay si obawy, e system mgby by mao skuteczny, e pienidze mogyby trafia do niewaciwych osb, czyli takich, ktre co prawda nie pracuj zarobkowo, ale wprac wdomu rwnie si nie angauj: Wynagrodzenie to dobry pomys, ale tylko dla osb, ktre naprawd zajmuj si domem, a nie tych, ktre nic nie robi. Atakie sprawy s trudne do sprawdzenia. Wymagao by to solidnej ustawy. Pienidze mona da kademu, ale nie kady na nie zasuguje, Niestety, uwaam, e wnaszym spoeczestwie inaszych czasach, finansowe wsparcie dla niepracujcych zawodowo kobiet prowokowaoby do rnego rodzaju naduy ioszustw. Jak odrni kobiet, ktra nie pracuje, bo nie chce, bo nie moe znale pracy it, ktra zajmuje si po prostu domem? Czy kadej naley si takie samo wsparcie?. Cz przytoczonych wypowiedzi na temat gratyfikacji finansowej wskazuje, e oczekiwane przez badane wsparcie ze strony wadz publicznych miaoby mie na celu popraw sytuacji ich rodzin, anie tylko ich wasnej. Podobnie wypowiaday si kobiety, ktre postuluj wsparcie materialne, ale nie wformie czystej gotwki, tylko ulg, zniek czy bonw: [] dostawalimy darmowe migawki caoroczne. Ito byo fajne. Stanowio ogromne odcienie dla domowego budetu. Dobre s rne dodatki iulgi, [] moe bony na ywno, bo dobra ywno jest droga. Moe te zniki na ksiki dla dzieci, [] eby to bya pomoc na zasadzie ulg wopatach czynszowych, za media. Jedna zbadanych do szczegowo prezentuje, jakby mg funkcjonowa system bonw na podstawowe produkty: Tu nawet nie chodzi owsparcie pienine, ale owsparcie za pomoc talonw. e s wydzielone jakie sklepy, e ja mog kupi za nie rodki czystoci taniej. Na og to si mwi, e jest niedrogo, ale naprawd te rodki czystoci osobistej ido utrzymania wasnego domu s drogie. Ale gdyby wtej formie byoby to przez pastwo finansowane, to trzeba by byo wiedzie, jaka jest ilo osb wrodzinie, bo wiadomo, e jeeli wdanej rodzinie s 3 osoby, awinnej 6, to w szecioosobowej rodzinie pjdzie wicej tych rodkw czystoci, proszkw, pynw do prania, ni wtrzyosobowej rodzinie. Cz uzyskanych talonw mona by byo przeznaczy na rodki czystoci, acz na jedzenie, na przykad jakie makaro66

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

ny, konserwy. Produkty, ktre s dugotrwale inie trzeba je od razu spoywa. Kady znas wykupiby to, bo wie, e makaron mu moe polee, e cukier mu moe polee, ana nastpny miesic wziby na ten talon co innego. Ja nie mwi ojakich Bg wie jakich pensjach, ale jakby to byo nawet 200 z, to jak si nie ma pracy, to by bya to bardzo dua pomoc. Inny charakter maj postulaty dotyczce zapewnienia instytucjonalnej opieki nad dziemi. Wynikaj one zchci podjcia pracy zarobkowej. Badane postuloway zwikszenie dostpnoci przyzakadowych przedszkoli: [] mogyby by obki iprzedszkola przy pracy, [] moe zakadanie przyzakadowych przedszkoli. Byo by to due uatwienie, ale rwnie bardziej elastycznych form opieki takich jak domowe przedszkola: Bardzo podoba mi si pomys na domowe przedszkola, eby jedne mamy mogy je prowadzi, a inne mogyby mie opiek dla swojego dziecka. Rekomendacje niewtpliwie najsilniej zwizane z chci podjcia pracy zarobkowej dotycz rynku pracy. Grupa tych postulatw jest wewntrznie zrnicowana; wypowiedzi dotyczyy zjednej strony zwikszenia dostpnoci do bezpatnych kursw: Dla mnie najwiksz gratyfikacja byyby kursy doskonalce kompetencje zawodowe, z drugiej zmiany w prawie pracy wspierajce zatrudnienie kobiet w wieku 50+: Aco pastwo mogoby zrobi, no zmieni jakie przepisy, eby pracodawcy zechcieli przyj osoby po 50-ce, [] ulgi dla pracodawcw zatrudniajcych kobiety 50+. Pojawia si te postulat uatwie przy zakadaniu wasnej dziaalnoci gospodarczej oraz wprowadzania preferencji dla matek przy poszukiwaniu pracy poprzez Urzdy Pracy. Badane wskazuj te na to, e potrzebne s specjalnie dedykowane programy aktywizacji zawodowej dla kobiet, ktre wiele lat pracoway wdomu. Dwie badane opisuj ten problem szerzej: Jeeli matka wychowuje dzieci i siedzi w domu przez 15 lat, to ona nie jest atrakcyjna na rynku pracy, wic powinno by jakie rozwizanie, wsparcie, tak jak s programy dla osb niepenosprawnych, przynajmniej na pocztku, eby te osoby mogy si wdroy, eby by dla pracodawcy jaki dodatek, e on zatrudnia kobiet, ktra siedziaa wdomu, bo taki by wymg yciowy, eby ona nie bya dla niego ciarem, bo wiadomo, e ta kobieta musi to dowiadczenie najpierw zdoby. Ona jest na pewno super organizatorem, no na pewno ma bardzo wyobrani rozwinit, jeeli przykadaa si do tego, co robia wdomu. Iduo wiedzy, pewnie bdzie potrafia zludmi wspy, bdzie wyczulona na te problemy. No, ale s rzeczy, ktre gdzie tam zostay wtyle. Nie ma si, co oszukiwa; Na pewno [pastwo powinno przyp. red.] umoliwi mi powrt do pracy, do ycia wspoeczestwie. Wiadomo, wdomu, jak si pracuje, jest to nienormowany czas pracy, dyscyplina jest rozluniona, jak czego nie zrobi rano, to zrobi wieczorem, awpracy trzeba si podporzdkowa, wic dla takich osb wwieku dojrzaym, jak chce si na rynek pracy wrci, co mogoby by, aby te kobiety byy przygotowane psychicznie, fizycznie do nowego rytmu. [] szkolenia pokazujce jak ten rynek pracy wyglda, jak naley rozmawia, pracowa, jak do tego podchodzi, eby si
67

nie zaamywa, bo teraz s inne problemy ni byy kiedy. Niby co takiego istnieje w urzdach pracy, ale to jest znikome, nie jest pod kobiety, ktre naprawd tego potrzebuj. [] Rzeczywisto jest taka, e nie ma takich szkole iczowiek jest sam sobie zostawiony. Oproblemach zpodjciem patnego zatrudnienia iopotrzebie wsparcia mwi te badany mczyzna. Zauwaa on, e pomoc wwyjciu zbezrobocia jest obowizkiem pastwa: [pastwo ma przyp. red.] pomc mi stworzy mi moje stanowisko pracy. Jako osoba bezrobotna jeszcze raz musz przypomnie, e ja wszystkiego nie mog sam zrobi. Pastwo musi mi te co pomc. Ana przykad, na dzie dzisiejszy, jeeli chodzi oten temat gospodyni domowa, to na dzie dzisiejszy gospodyni domowa nie moe sama nic zdziaa. Bo nie ma takich ustaw, nie ma takich uprawnie w kraju. Wiadomo, jak to si mwi, m pracuje i zarabia na ca rodzin tak, ale ona te zarabia. Ona nawet chyba ma waniejsz prac, bo wychowuje nowe pokolenie. Zupenie inny charakter maj postulaty dotyczce zapewnienia odskoczni od pracy wdomu. Nie wi si one ju tak silnie zzapewnieniem bytu rodzinie, tylko dotycz zwikszenia komfortu psychicznego; maj na celu chroni kobiety pracujce wdomu przed wypaleniem zawodowym. Badane kobiety wtym zakresie proponoway dwa rodzaje rozwiza: 1. urlop poza domem [] chocia eby mona byo wyjecha na wczasy, eby wypocz. Chocia raz wroku. Nie mwi, eby na miesic, ale na tydzie, eby si wyrwa, to takie byoby mie, ale marne szanse, Moe jakie urlopy dla mam inie mwi tu owczasach np. wEgipcie, tylko odofinansowaniu do dwutygodniowych wczasw, eby taki wyjazd kosztowa grosze, [] raz wroku gospodyni domowa dostaje od pastwa wczasy no to wogle rewelacja; 2. wsplna przestrze, miejsca spotka dla mam Pomoc nie musi by finansowa, mogyby powsta kluby dla mam czy szkolenia dla mam to te jest odskocznia. Kobieta, ktra siedzi wdomu, te potrzebuje odskoczni, ma prawo do wolnego, czy te do wyjcia zmem od czasu do czasu tylko we dwoje, Moe jakie kluby, eby byy pootwierane dla tych kobiet, eby mogy si spotka, porozmawia, wymieni jakimi dowiadczeniami Moe eby gdzie mona byo pojecha. Moe wycieczki dla tych ludzi. Na koniec pozostawiam postulaty zwizane zzabezpieczeniem spoecznym osb pracujcych w domu. Badane kobiety mwiy o potrzebie zwikszenia dostpu do bezpatnej opieki zdrowotnej, szczeglnie specjalistycznej, jednak najszerzej omawianym tematem byy emerytury dla gospody domowych. Problem braku lub niewystarczajcego zabezpieczania emerytalnego pojawia si ju we wczeniejszych podrozdziaach, jednak wkontekcie postulatw politycznych rysuje si on najsilniej. Na wstpie chciaabym przytoczy rozwaania jednej z badanych kobiet: No wanie tak si zastanawialimy, ale ja mwi tak: Jak ludzie pracuj na roli ijest gospodarstwo domowe rolne, to oboje maonkw ma emerytur ztej roli, tak? Atu mamy gospodarstwo iprowadzimy oboje, atylko jedno znas ma emerytur. Idlaczego tak jest? To wsumie jest krzywdzce.
68

Ekonomiczny wymiar pracy w domu

Brak zabezpieczenia emerytalnego dla osb zajmujcych si wychowaniem dzieci postrzegany jest generalnie jako mechanizm niesprawiedliwy spoecznie; jedna zbadanych okrela istniejcy system emerytalny jako dyskryminujcy: S ludzie, ktrzy realizuj si wpracy zawodowej, ktrzy zarabiaj niewspmierne pienidze do tego, co robi, bo jak by tak wyliczy prac tej kobiety, ktra wychowuje dzieci itej osoby zatrudnionej, to pewnie byaby porwnywalna. Wiec na jakie minimum takiego zapewnienia yciowego, jakiego takiego, eby czowiek mg y wspokoju, no to myl, e to byoby sprawiedliwe, po prostu. [] Kobiety, ktre pracuj duo, maj dziki zarobkom przyjemno, ale kiedy bd chciay mie ztego jak emerytur ibd musiay wypracowa t emerytur dzieci tych matek, ktre nie pracuj. Ito jest tak, raz: nie pracujesz, to nie bdziesz mie emerytury, no idzieci yj biednie, apotem jeszcze bd musiay utrzymywa tych, co sobie pracowali, wyjedali inie mieli dzieci. Jak to przeanalizowa tak to wyglda, wiec jest to ogromnie niesprawiedliwe. Badane kobiety w zakresie emerytur postuloway: [] skadki emerytalne to podstawa, Powinny by uatwienia wsamodzielnym opacaniu skadek iaby nie zosta samemu wsytuacji, kiedy partner odchodzi albo umiera, [] oczywicie te lata [pracy wdomu przyp. red.] winny by wliczone do emerytury, Pastwo, moim zdaniem przynajmniej, powinno opaci mi skadki emerytalne, czy te spoeczne tak zwane, poprzez ktre pniej mogabym mie emerytur, Mogoby pastwo zapewni emerytur dla kobiet pracujcych wdomu, bo ona pracuje na plus dla pastwa ipowinna mie zapewnion emerytur, bo pensja to ju szczyt marze, Powinno by tak jak kiedy, eby dolicza do emerytury to, kiedy matki siedz zdziemi wdomu, bo to te jest praca, jakby nie byo. Powodem, dla ktrego sporo badanych uwaa, e zabezpieczenie emerytalne jest minimalnym rozwizaniem, do ktrego powinno si zobowiza pastwo, jest wychowywanie dzieci: Ja myl, e pastwo powinno pomyle o zabezpieczeniu socjalnym takich kobiet, ktre zajmuj si wychowaniem dzieci. Myl chociaby oskadce ZUS-owskiej, nie wiem, naszego pastwa wtej chwili zapewne nie sta na wynagrodzenie dla kobiet pracujcych wdomu, ale ZUS, wiadczenie emerytalne dla takich kobiet, ktre wychowuj dzieci albo takich jak ja, ktre maja dziecko niepenosprawne, to tak, zdecydowanie uwaam, e mona im pomc. Kobiety, ktre ju osigny wiek emerytalny, wskazuj negatywne skutki braku odprowadzania skadek emerytalnych podczas okresw opieki nad dziemi: Cigle myl o swojej emeryturze, e jest taka maa. Trudno jest wyy za te pienidze. Nie wiem jak, ale chyba mona by co zmieni, eby gospodynie domowe miay na staro zapewnione lepsze warunki, wiksz emerytur. Tak myl. Ja przez wiele lat dorywczo pracowaam wdomu. Braam prac do domu itylko dziki temu mam teraz emerytur. Jakby nie to, to pewnie bym nic dzi nie dostaa. Wuzasadnieniach potrzeby uznania pracy wdomu jako podstawy do emerytury wskazywane byy dowiadczenia innych pastw: Winnych krajach na przykad kobiety maj dwie emerytury. Jak pracoway, to maj swoj, am jak umrze to ona, skoro cae ycie koo niego robia [pracowaa wdomu przyp. red.] to te dostaje emerytur. Imaj dwie, Mog da przykad moich znajomych wNiemczech, gdzie
69

ROZRZIA IV

on pracuje cae ycie wdomu, on wNiemczech ma pacone ubezpieczenie zjej wynagrodzenia. Gdyby on zacz pracowa, to by mieli poow mniej pienidzy wdomu, wic wybrali akurat tak opcj, gdzie ona ma super wyksztacenie ito ona zarabia na cay dom, nawet odkadaj na wyksztacenie dzieci wprzyszoci. Ibyoby bardzo fajnie, gdyby ten mj znajomy wypracowa sobie emerytur wten sposb. On ma opacane skadki iwliczane do wysugi emerytalnej ion ma ju zaliczon t prac wdomu do pobrania, na przykad, emerytury wprzyszoci. Aunas wkraju tego nie ma. Imyl, e powinno by to wjak najszybszym terminie zrobione. Nawet te badane, ktre same wrd swoich postulatw nie wymieniay emerytur za prowadzenie domu, zapytane oto, czy uwaaj, e osoby pracujce wdomu powinny mie odprowadzane skadki emerytalne, reagoway do entuzjastycznie. Jednak czsto miay problem ze wskazaniem rda finansowania owych skadek. Najpopularniejsz odpowiedzi, jak wida z przytoczonych ju opinii, by budet pastwa, bez konkretnego dookrelenia, skd miayby si wnim znale rodki na ten cel. Cz badanych, biorc pod uwag niski presti pracy wdomu iograniczenia budetowe, wyraaa oczywicie obawy, czy taki pomys jest realistyczny. Innym rdem finansowania skadek wskazywanym przez kobiety byy zarobki/skadki ma: [] moe zma skadek mogabym co dostawa, [] ale moe, poniewa mj m pracuje, to zjakiej czci jego skadek na ZUS, Fajnie byoby, kiedy m pracuje, zarabia, askadki zusowskie byyby odprowadzane wsplnie. Jak wynika zprzytoczonych wtym rozdziale wypowiedzi badanych, indywidualna sytuacja ekonomiczna osb pracujcych wdomu jest raczej za. Osoby te s nie tylko zalene finansowo od swoich partnerw/partnerek, ale maj rwnie wperspektywie niepewn moliwo podjcia pracy zarobkowej (duga przerwa wzatrudnieniu iwiek powyej 50 roku ycia skutecznie utrudniaj podjcie zatrudnienia), awdalszym etapie ubog lub bardzo ubog staro. Wzwizku ztym wysuwaj one szereg konkretnych oczekiwa wobec polityki prowadzonej przez wadze publiczne. Licz na wsparcie ipomoc, nie tylko wwymiarze finansowym, ale rwnie wzakresie stworzenia moliwoci do samodzielnego zarobkowania. Jednak kluczowym, cigle nierozwizanym problemem pozostaje ich bezpieczestwo na staro oraz brak rozwiza prawnych gwarantujcych im zabezpieczenie emerytalne.

70

Podsumowanie

1) Wnioski
SKALA ZJAWISKA wPolsce na peny etat prac wdomu wykonuje 1,64 mln osb, gwnie kobiety (1,46mln), ale rwnie mczyni (0,17 mln). Obcienie prac wdomu jest szczeglnie due wrd kobiet wychowujcych dzieci do lat 6-ciu tygodniowo powicaj one prawie 49 godzin na prac na rzecz swojej rodziny. Warto te zauway, e warto pracy wdomu wszystkich Polek iPolakw odpowiada a 30% PKB. JZYK zarwno na poziomie opisu czynnoci wykonywanych wdomu, jak iosb je wykonujcych, pojawia si duy problem brakuje jasnego iadekwatnego jzyka. Nawet wwypowiedziach osb pracujcych wdomu na peny etat czsto pojawiaj si okrelenia stygmatyzujce, np. kura domowa lub sugerujce brak aktywnoci: nic nie robi, siedz wdomu. Cho cz kobiet ma wiadomo niesprawiedliwoci tych okrele, to jednak nie staraj si one budowa swojego wasnego jzyka. Okrelenie gospodyni domowa budzi mieszane odczucia, kojarzy si zpostaci nierzeczywist (skojarzenia te maj zarwno pozytywny, jak inegatywny charakter), ktra nie przypomina badanym ich samych; wzwizku ztym bywa czsto przez nie wiadomie pomijane. Mona odnie wraenie, e najbardziej lubi one by postrzegane i okrelane poprzez swoj rol opiekucz, mwi: zajmuj si dziemi, jestem matk. Odrbnym problemem pozostaje brak jakichkolwiek okrele pozwalajcych nazwa mczyzn zajmujcego si prac wdomu. PRZYCZYNY kobiety zasadniczo rozpoczynaj prac w domu na peny etat ze wzgldu na dziecko/dzieci, szczeglnie mae, bd niepenosprawne lub ze wzgldu na brak pracy patnej iproblemy zjej znalezieniem. Typowe s sytuacje, wktrych kobiety ze wzgldu na mae dzieci decyduj si pozosta wdomu, apo kilkuletniej czy kilkunastoletniej przerwie wzatrudnieniu nie s mile widziane na rynku pracy. Tym samym bezrobocie idyskryminacja kobiet wzatrudnieniu sprzyjaj zwikszaniu si liczby kobiet pracujcych wdomu. Warto zauway, e przyczyny rozpoczynania pracy wdomu na peny etat przez mczyzn s tosame. Istotnym czynnikiem sprzyjajcym pozostaniu wdomu mczyzny mog by wysokie zarobki partnerki wysze, ni sam byby wstanie osign. MOTYWY pomijajc do czste sytuacje, wktrych kobiety nie maj wpywu na to, e rozpoczynaj prac wdomu na peny etat, generalnie ich decyzje opozostaniu wdomu motywowane s wyznawanymi wartociami, wiar wto, e rodzina jest najwaniejsza, adla dzieci lepiej jest, gdy opiekuje si nimi matka. Jednak czasem bywa itak, e decydujce znaczenie ma poczucie obowizku. SZCZCIE gwnym powodem radoci dla kobiet pracujcych wdomu s ich dzieci, moliwo spdzania znimi czasu. To, co potrafi zachwia ich poczuciem szczcia, to brak spenienia wpozarodzinnych sferach ycia, ograniczone kontakty spoeczne ibariery wsamorealizacji. Ustarszych kobiet dostrzegalny jest te syndrom pustego gniazda. DOCENIANIE kobiety pracujce wdomu posiadaj wyranie widoczn potrzeb bycia docenianymi przez najbliszych za swoj prac. To wzasadniczej czci od ich opinii uzaleniaj wasn samoocen. Jednak bardzo czsto dzieje si tak, e nie od73

czuwaj one tego docenienia co zreguy wynika zfaktu, e rodzina nie dostrzega ogromu pracy wkadanej wprowadzenie domu, ale czasem niestety rwnie zpatriarchalnych przekona ma oroli kobiety. ZAJCIA DOMOWE badane kobiety postrzegaj je albo wkategoriach pracy, gdy wymagaj one wysiku, czasu iumiejtnoci, albo wkategoriach obowizku powinnoci wynikajcych zbycia kobiet. Traktowanie pracy wdomu jako aktywnoci podobnej do zawodowej nie przeszkadza we wskazywaniu rnic midzy t prac apozadomowym zatrudnieniem praca wdomu jest bezpatna, wykonuje si j 24 godziny na dob, 7 dni wtygodniu, bez prawa do urlopu ani zwolnienia lekarskiego. Jeli chodzi ostosunek do poszczeglnych prac domowych, nie mona dokona generalizacji; zarwno katalog ulubionych, jak iznienawidzonych zaj domowych jest indywidualny. Cho zreguy badane kobiety potrafiy wskaza zarwno prace, ktre lubi wykonywa, jak i te nie budzce ich sympatii, to zdarzay si ikobiety deklarujce sympati, bd jej brak do wszystkich prac domowych. PIENIDZE osoby pracujce wdomu nie maj wasnych, niezalenych od czonkw rodziny rde utrzymania lub maj dochody na niskim poziomie (z wynajmu, ze stypendiw podczas kursw dla bezrobotnych, zniewielkich zlece), ktre nie czyni ich niezalenymi finansowo od partnerw. Samo wyobraenie, e osoba utrzymujca rodzin utraciaby moliwoci zarobkowania, budzi unich due obawy badane kobiety mwiy otakiej sytuacji: tragedia, dramat, mogia. Rwnie trudnym tematem jest ewentualno rozstania si zpartnerem cz kobiet ma wiadomo nie tylko braku rodkw do ycia, ale spodziewa si rwnie trudnoci ze znalezieniem pracy patnej, wynikajcych zprzerw wzatrudnieniu. Brak niezalenoci ekonomicznej bywa dla nich nie tylko frustrujcy, ale ma niewtpliwy wpyw na jako ycia imoliwo podejmowania wasnych decyzji. EMERYTURA rozmowy o przyszoci s trudne dla kobiet pracujcych w domu, szczeglnie starszych, ktre maj wiadomo, e nie posiadaj wystarczajcej liczby przepracowanych na etacie lat, eby dosta wiadczenia emerytalne. Nie przeraa ich samo starzenie si, tylko perspektywa pozostania na staro bez rodkw do ycia. Bardziej optymistycznie patrz wprzyszo kobiety modsze; planuj one po odchowaniu dzieci powrci do pracy zarobkowej, wierz, e za jaki czas zaczn zbiera skadki emerytalne iwystarcz im one do otrzymania wiadczenia. Cho s te itakie kobiety, ktre skutecznie wypieraj myli na temat tego, co bdzie za kilka lat istaraj si cieszy biecym yciem.

2) Rekomendacje
Nasze rekomendacje dla Rzdu wzakresie uwzgldniania roli spoecznej osb pracujcych wdomu izmniejszenia ich dyskryminacji, mona wzakresie prowadzenia polityk publicznych, awszczeglnoci polityki spoecznej, podzieli na kilka blokw tematycznych.

74

Podsumowanie

INSPRO rekomenduje: ZABEZPIECZNIE EMERYTALNE 1. Objcie systemem emerytalnym docelowo wszystkich osb pracujcych wdomu, awpierwszej kolejnoci maestw, wktrych jedno ze wspmaonkw wykonuje prac opiekucz na rzecz czonka swojego gospodarstwa domowego (dziecko do lat 7, osoba niepenosprawna, osoba starsza), poprzez podzia skadki emerytalnej osoby wykonujcej prac zarobkow na p.1 DOSTP DO ZATRUDNIENIA IAKTYWIZACJA ZAWODOWA 2. Zwikszenie szans na podjcie pracy patnej przez osoby, wtym szczeglnie kobiety, ktre miay przerw wzatrudnieniu zwizan ze sprawowaniem opieki (np. nad dziemi, osobami starszymi) poprzez: programy aktywizacji zawodowej dedykowane osobom pracujcym przez kilka lub kilkanacie lat wdomu iopracowane zmyl onich; stworzenie mechanizmw zachcajcych pracodawcw do zatrudniania osb przez wiele lat pracujcych w domu, szczeglnie osb 50+, np. poprzez ulgi wskadkach odprowadzanych przez pracodawcw; zapewnienie dostpu do bezpatnych lub niskopatnych form dziennej opieki instytucjonalnej nad dziemi (obki, przedszkola, wtym przyzakadowe), osobami starszymi iniepenosprawnymi. WSPARCIE RODZIN WIELODZIETNYCH 3. Stworzenie kompleksowego systemu wsparcia dla rodzin wielodzietnych, z wykorzystaniem rnego rodzaju ulg (np. darmowe bilety miesiczne dla dzieci) ibonw. ZMIANA POSTAW SPOECZNYCH 4. Uwzgldnienie wpodstawach programowych szk wszystkich szczebli zaj dotyczcych spoecznego znaczenia prac domowych, pciowych stereotypw wich zakresie oraz moliwoci egalitarnego podziau tych prac wrodzinie. 5. Prowadzenie regularnych bada pozwalajcych na oszacowanie wartoci pracy domowej iopracowywanie budetu satelitarnego produkcji gospodarstw domowych (co 5 lat) oraz publikowanie tych danych wraz zinformacj owysokoci PKB Polski.

1 Szczegowy opis projektu nowelizacji prawa wtym zakresie jest dostpny na stronie internetowej inicjatywy www.pracujemywdomu.pl. 75

Instytut Spraw Obywatelskich

Instytut Spraw Obywatelskich ( INSPRO ) jest organizacj poytku publicznego niezwizan z adn parti polityczn czy grup interesu. Instytut zosta utworzony w2004 roku. Misja INSPRO brzmi: Rozwija, ksztatowa ipromowa postawy obywatelskie. Naszym marzeniem jest spoeczestwo, wktrym obywatele iobywatelki s zaangaowani/ne wycie publiczne, dbaj odobro wsplne, s wiadomi/e swoich praw iobowizkw, maj do siebie nawzajem zaufanie oraz chc ipotrafi wsppracowa. Zasady, ktre przywiecaj nam podczas dziaa to m.in. innowacyjno, niezaleno, suba, przygoda, rzetelno, odwaga. Robimy to, co robimy, po to eby da wiadectwo. Zbigniew Herbert napisa kiedy piknie [...] masz mao czasu trzeba da wiadectwo i [...] bd odwany, wostatecznym rachunku jedynie to si liczy . Specjalizujemy si w mobilizacji i edukacji obywatelskiej. Inspiracje czerpiemy m.in. zdokona polskich dziaaczy idziaaczek spoecznych XIX iXX wieku oraz tradycji pierwszej Solidarnoci . Zamiast naprawia skutki problemw zapobiegamy przyczynom ich powstawania. Nasze cele strategiczne realizujemy poprzez inicjatywy prospoeczne tematycznie zwizane zide dobra wsplnego, kapitau spoecznego ijakoci ycia. Lista inicjatyw INSPRO: 1. Centrum Wspierania Przedsibiorczoci Spoecznej KLUCZ (www.centrumklucz.pl) 2. Centrum Wspierania Rad Pracownikw (www.radypracownikow.info) 3. INSPROwnia (www.inspro.org.pl) 4. Miasto wruchu (www.miastowruchu.pl) 5. Naturalne geny (www.naturalnegeny.pl) 6. Obywatele decyduj (www.obywateledecyduja.pl) 7. Poland naturalny (www.polandnaturally.pl 8. Pracujemy wdomu (www.pracujemywdomu.pl) 9. Tiry na tory (www.tirynatory.pl)

Odbiorcami dziaa Instytutu s przede wszystkim osoby identyfikujce si zcelami poszczeglnych inicjatyw oraz chcce wesprze je swoim czynem. Uwaamy, e zmienia rzeczywisto mona skuteczniej kiedy wok wsplnego, konstruktywnego celu skupia si ludzi zrnych rodowisk. Dlatego te przykadowo zachcamy zwolennikw idei tiry na tory do poparcia dziaa za wprowadzeniem obowizkowego znakowania ywnoci GMO, aczonkom rad pracownikw zwracamy uwag na tematyk nieodpatnej pracy domowej.

77

INSPRO tank = action tank + think tank Suchamy gosu obywateli izamieniamy go wczyn. Nasz specjalizacj jest wprowadzanie zmiany spoecznej poprzez efektywne czenie oddolnej aktywnoci obywatelskiej z interdyscyplinarn prac eksperck. Mobilizujemy obywateli i obywatelki do dziaania, jednoczenie szukajc nowych idei oraz budujc baz merytoryczn i know-how. Czytamy, ledzimy i analizujemy najnowsze badania i trendy, dbajc oto, by podejmowane przez nas dziaania byy jak najbardziej aktualne, by trafiay wswj czas imiejsce. Wramach naszych inicjatyw m.in. prowadzimy kampanie spoeczne, organizujemy konferencje idebaty, wystpujemy wprogramach radiowych itelewizyjnych, animujemy zbirki podpisw pod petycjami, prowadzimy serwisy internetowe, organizujemy wystawy objazdowe ipokazy filmowe, inicjujemy happeningi ipikiety, szkolimy idoradzamy, prowadzimy audycje radiowe, wykorzystujemy media spoecznociowe imarketing wirusowy, przygotowujemy idystrybuujemy materiay promocyjno-informacyjne ( ulotki, plakaty, naklejki, newslettery, spoty radiowe itelewizyjne, videocasty ipodcasty ), prowadzimy dialog parlamentarny, robimy badania ianalizy, wydajemy raporty ipublikacje ksikowe.

Wesprzyj nas
Dziaania realizujemy w oparciu o mocne strony osb tworzcych interdyscyplinarny zesp INSPRO. Wrd grona wsppracownikw Instytutu znajduj si m.in. spoecznicy, aktywici, studenci, naukowcy, samorzdowcy, prawnicy, dziennikarze, ekonomici, socjologowie, politolodzy. Osoby zainteresowane zapraszamy do naszego zespou. INSPRO dziaa dziki wsparciu finansowemu darczycw prywatnych i publicznych oraz dziki ekonomizacji. Pozyskujemy rodki z rnych rde, poniewa tylko zdywersyfikowany budet pozwala organizacji spoecznej na zachowanie suwerennoci w realizacji misji. Osoby zainteresowane mog wesprze finansowo inicjatywy INSPRO wpacajc darowizn (Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi, 11 8784 0003 0005 0010 0013 0001) lub przekazujc 1% swojego podatku (KRS 0000191928).

Przeka 1% swojego podatku na INSPRO KRS 0000191928 Rozwijamy postawy obywatelskie

78

[...] wikszo ludzi lekceway prac domow. Jest to, oczywicie, strasznie irytujce i deprymujce. Cho czciowo to rozumiem, bo kiedy kto uera si z gupim szefem i pomyli sobie o tych matkach spacerujcych z wzkami wsoneczny dzie, gdy on si kisi w pracy, to zera go zazdro i czuje wielk niesprawiedliwo. Wiem, bo sama tak miaam, gdy wrciam do pracy zostawiajc 1,5-roczn creczk z mem. Tylko e rzeczywisto wcale nie jest tak rowa dla niektrych taki spacer to jedyne wytchnienie w cigu caej doby. A czasem taki spacer to kolejne zadanie do wykonania i nie ma nic wsplnego z relaksem. Dziecko marudzi przy ubieraniu, nie chce usiedzie w wzku, jazda z wzkiem to prawdziwy tor przeszkd i wyzwanie piach, kaue, krawniki, bezpaskie psy, etc. [] Praca w domu nie koczy si nigdy. Tu nie mona wzi urlopu ani zwolnienia. Osoba chora, pracujca zawodowo, ley w ku na L4, a saniajca si na nogach mama z chusteczk przy nosie, na antybiotyku, musi i tak wykona wikszo swoich obowizkw domowych.
fragment z wywiadu z mam dwjki dzieci

Szanowni Pastwo, zachcam gorco do lektury raportu, ktry zosta wydany w ramach inicjatywy Pracujemy w domu (www.pracujemywdomu.pl) realizowanej przez Instytut Spraw Obywatelskich (INSPRO). W ramach naszych dziaa zachcamy do aktywnoci obywatelskiej osoby, ktre pracuj w domach na rzecz swoich rodzin. Celem jest zmiana wizerunku pracy domowej oraz kobiet i mczyzn j wykonujcych. Praca ta zasuguje na docenienie, poniewa jest tak samo istotna jak praca zarobkowa, to w domu ksztatuj si postawy obywatelskie. Uwaamy, e monetarna warto pracy domowej powinna by uwzgldniana w PKB, a osoby wykonujce j na peen etat powinny by objte systemem emerytalnym, poprzez podzia na p skadki wspmaonka.
Rafa Grski, prezes zarzdu Instytutu Spraw Obywatelskich