Silnik o zaponie samoczynnym adunku homogenicznego HCCI

Wspczesne silniki spalinowe o zaponie iskrowym, pomimo zastosowania wielu zaawansowanych technologicznie rozwiza, jakim jest np. system elektronicznie sterowanego bezporedniego wtrysku paliwa, cechuj si zdecydowanie niszym poziomem osiganej sprawnoci oglnej w porwnaniu z nowoczesnymi silnikami Diesla. Z kolei, silniki o zaponie samoczynnym, przy swych niezaprzeczalnych zaletach, wymagaj zastosowania bardzo kosztownej aparatury wtryskowej oraz drogiego systemu oczyszczania gazw wylotowych, aby speni wymagania coraz to ostrzejszych norm emisji toksycznych skadnikw spalin. Systemem czcym zalety obu typw konwencjonalnych silnikw spalinowych zdaje si by silnik o samoczynnym zaponie adunku homogenicznego okrelany w literaturze skrtem HCCI od angielskiej nazwy Homogenous Charge Compression Ignition. Silnik taki odznacza si sprawnoci ogln waciw dla nowoczesnych silnikw Diesla i czystoci spalin, jeli takiego pojcia mona tu uy, charakterystyczn dla zawansowanych jednostek napdowych o zaponie iskrowym. Zasada dziaania silnika HCCI polega na takim sterowaniu warunkami w przestrzeni roboczej cylindra, aby w odpowiednim momencie doszo do samozaponu uprzednio przygotowanego adunku homogenicznego paliwa z powietrzem. Owocuje to uzyskaniem ekonomii pracy spotykanej w silnikach Diesla. Sprawno oglna takich jednostek napdowych jest przecitnie o 15% wiksza, ni ma to miejsce w przypadku nawet najnowoczeniejszych silnikw o zaponie iskrowym. Silnik o zaponie samoczynnym adunku homogenicznego swoj wyszo w porwnaniu z klasycznymi systemami spalania wykazuje rwnie w odniesieniu do zagadnienia czystoci spalin. HCCI cechuje si zdecydowanie niszym poziomem emisji czstek staych i tlenkw azotu, ni podobnie efektywny silnik Diesla. Z tego wzgldu nie jest konieczne stosowanie kosztownego systemu oczyszczania spalin z tlenkw azotu z wykorzystaniem mocznika lub na zasadzie selektywnej redukcji katalitycznej. Silniki HCCI odznaczaj si, co prawda, zwikszon w porwnaniu z klasycznym silnikiem o zaponie samoczynnym emisj tlenku wgla i niespalonych wglowodorw, ale, ze wzgldu na charakter pracy z wspczynnikiem nadmiaru powietrza wikszym od jednoci, utlenianie tych zwizkw w klasycznym konwerterze katalitycznym nie stanowi problemu. Kolejn zalet tego systemu spalania w odniesieniu do nowoczesnego silnika Diesla jest zdecydowanie niszy koszt wytworzenia silnika. W silnikach HCCI z powodzeniem stosuje si ukady zasilania pochodzce z jednostek o zaponie iskrowym z bezporednim wtryskiem paliwa, gdzie cinienia robocze dochodz obecnie najwyej do 200 bar. Oczywistym niejako 1

jest, e taka aparatura wtryskowa jest zdecydowanie mniej kosztowna, ni obecnie stosowana w silnikach o zaponie samoczynnym, gdzie cinienia wtrysku osigaj 2000 bar. Ze wzgldu na nieco wiksze obcienia ukadu tokowo - korbowego spotykane w silniku HCCI jest on tylko nieco droszy od silnika z bezporednim wtryskiem benzyny. Zarwno w klasycznym silniku o zaponie samoczynnym, jak i w silniku o zaponie iskrowym proces zaponu adunku rozpoczyna si w jednym miejscu od wiecy zaponowej lub od strumienia wtryskiwanego paliwa i rozprzestrzenia si na ca komor spalania w postaci frontu pomienia. Jego wysoka temperatura sprzyja tworzeniu toksycznych tlenkw azotu NOx. Spalanie w systemie HCCI rozpoczyna si spontanicznie i jednoczenie w przekroju komory spalania. Ma ono waciwie charakter eksplozji, jest bardzo szybkie i jednolite. Brak frontu pomienia powoduje, e moliwo tworzenia tlenkw azotu jest bardzo ograniczona. Majc na uwadze powysze, naley oczekiwa duego zainteresowania tym systemem spalania ze strony przemysu motoryzacyjnego. I tak si dzieje. Wiele duych firm, jak Daimler, General Motors, Ford, czy Volkswagen, prowadzi rozbudowane badania nad silnikiem HCCI powicajc na ten cel naprawd powane rodki finansowe. Dostpno specyficznych komponentw wymaganych do prawidowej pracy silnika jest obecnie bardzo dobra. Dotyczy to zarwno systemw wtrysku bezporedniego paliwa, jak i np. urzdze do realizacji zmiennych faz rozrzdu. W takiej sytuacji mona zada pytanie, dlaczego silnik o systemie spalania HCCI nie zosta dotychczas wdroony do produkcji seryjnej? Paradoksalnie, odpowied jest do prosta: bardzo due trudnoci nastrcza sterowanie chwil rozpoczcia spalania, zwaszcza w stanach nieustalonych, przy zmiennym obcieniu i prdkoci obrotowej silnika. Ta fundamentalna przeszkoda sprawia, e silnik o zaponie samoczynnym adunku homogenicznego w obecnym stanie rozwoju, nie nadaje si jeszcze do celw trakcyjnych. Mercedes-Benz zaprezentowa koncepcyjny model F700 napdzany silnikiem o wiele znaczcej nazwie DiesOtto, ale pracuje on w trybie HCCI jedynie w zakresie prdkoci obrotowych od 1000 do 3000, przy maych i rednich obcieniach. Praca w pozostaych obszarach pola pracy odbywa si z inicjacj spalania adunku od wyadowania iskrowego na wiecy zaponowej. Analogiczny projekt realizowany przez Volkswagena nazwano CCS o od angielskiej nazwy Combined Combustion System. Wymaga on jednak dla uzyskania poprawnej pracy stosowania syntetycznego paliwa wolnego od siarki i wglowodorw aromatycznych. W chwili obecnej system spalania HCCI jest bardzo wraliwy na zmiany temperatury i cinienia otoczenia, poniewa s to kluczowe czynniki majce wpyw na samoczynn inicjacj procesu spalania. Niebagatelnego znaczenia w tej kwestii nabiera nawet wilgotno powietrza. Prowadzone badania s skupione na zagodzeniu wpywu zmian warunkw pogodowych i 2

pooenia na przebieg samozaponu. Inn zmienn krytyczn jest jako paliwa. Silnik o zaponie samoczynnym mieszanki homogenicznej jest, mimo niewtpliwego postpu w tej dziedzinie, w dalszym cigu bardziej czuy na zmiany liczby oktanowej od klasycznego silnika o zaponie iskrowym. Jednym ze sposobw ograniczenia wpywu ww. czynnikw jest stosowanie wewntrznej recyrkulacji gazw spalinowych realizowanej na drodze odpowiedniego ustawienia faz rozrzdu tzw. negatywnego przekrycia zaworw. Dzieje si tak, gdy zawr wylotowy zamknie si przed otwarciem zaworu dolotowego. cile okrelona ilo gazw spalinowych pozostawiona w cylindrze po suwie wylotu pozwala na stabilizowanie temperatury spranego adunku, a, tym samym, na chwil wystpienia samozaponu. Wymaga to stosowania wyjtkowo precyzyjnego i szybkiego ukadu zmiany faz rozrzdu oraz cigego monitorowania cinienia w cylindrze tak, aby na podstawie przebiegu cinienia z poprzedniego cyklu uzyska odpowiednie warunki spalania w cyklu nastpnym. Elementem dawkujcym paliwo jest, wspomniany wczeniej, wtryskiwacz umiejscowiony centralnie w komorze spalania. Badania prowadzone nad systemem HCCI s zorientowane na rozszerzenie pola pracy na wysze prdkoci obrotowe i wiksze obcienia. Jeli silnik pracuje poza zakresem HCCI, jak silnik z zaponem iskrowym, istotne jest rwnie taka regulacja jego pracy, aby zarwno dziaanie silnika w obu trybach, jak i moment przejcia midzy nimi, byy nieodczuwalne dla uytkownika. Innym zagadnieniem jest haas powstajcy przy pracy silnika. Detonacyjny charakter spalania powoduje, e w pewnych warunkach HCCI generuje dwik podobny do tego, jaki towarzyszy spalaniu stukowemu w klasycznym silniku o zaponie iskrowym. Dzieje si tak gwnie w okolicach granic stabilnej pracy w trybie samozaponu adunku homogenicznego. Samoczynny zapon adunku homogenicznego wydaje si by rozwizaniem przyszociowym w dziedzinie silnikw o spalaniu wewntrznym. W ostatnim dziesicioleciu podlega bardzo dynamicznemu rozwojowi moliwemu m.in. dziki zastosowaniu coraz bardziej wydajnych procesorw nadzorujcych prac silnika, jednak aby znalaz szersze zastosowanie wymaga dalszego rozwoju, opartego na duej iloci prb i bada. Zebra i opracowa: Marcin Noga