29

Stan bada w Polsce nad wykorzystaniem mikroorganizmw do odzysku metali z rud i odpadw
Ewa Karwowska, Maria ebkowska Politechnika Warszawska

Biohydrometalurgia polega na zastosowaniu mikroorganizmw do ugowania metali z pozabilansowych rud, odpadw, koncentratw i osadw. Procesy te su ochronie rodowiska oraz stanowi metod odzysku metali drogich oraz rzadko wystpujcych w przyrodzie. Problematyk biohydrometalurgii w Polsce zajmuje si kilka orodkw naukowych, w tym zesp z Uniwersytetu Warszawskiego (Skodowska A., Ostrowski M., Matlakowska R.), Politechniki Wrocawskiej (Sadowski Z., Jadyk E., Uryga A.), czsto we wsppracy z Uniwersytetem Opolskim (Farbiszewska T., Farbiszewska-Bajer J.) oraz zesp z Politechniki lskiej (Pacholewska M., Bator J.) m. in. take w kooperacji z Uniwersytetem Opolskim. Prace badawcze w zakresie biohydrometalurgii podejmowane s rwnie przez Akademi Grniczo-Hutnicz w Krakowie, Uniwersytet Warmisko-Mazurski (Klimiuk E., Kuczajowska-Zadrona M.) i Politechnik Warszawsk (ebkowska M., Karwowska E). Prace w zakresie biometalurgii podjto rwniew Uniwersytecie dzkim (Dugoski J.) i w Politechnice dzkiej (Ledakowicz S.). Rozwj tej dziedziny w kraju zapocztkoway badania Skodowskiej i wsppracownikw prowadzone na zoach siarczkowych rud miedzi w Zagbiu Lubisko-Gogowskim, gwnie z uyciem odpadw poflotacyjnych stanowicych zagroenie dla rodowiska naturalnego. Przerbka siarczkowych rud miedzi kowelinu i chalkozynu, zawartych w mineraach dolomitowych i wapniowych w Polsce powoduje powstanie 25 milionw ton odpadw po procesie flotacji rocznie [1]. Zastosowanie kwasu siarkowego do odzysku metali z tego odpadu byoby nieekonomiczne; wymagaoby zuycia 50 kg na ton przy wydajnoci 30 kg miedzi, ogem naleaoby zuy 1100 ton H2SO4. Std te Kunicki, Ostrowski i Skodowska opatentowali metod ugowania mikrobiologicznego miedzi z alkalicznych odpadw poflotacyjnych przy uyciu wgla brunatnego.

Ewa Karwowska, Maria ebkowska

Pocztkowo zesp autorw Uniwersytetu Warszawskiego zajmowa si wyjanieniem mechanizmw adhezji i oddziaywa na granicy faz: powierzchnia minerau-komrki mikroorganizmw-faza cieka. Pierwsze publikacje dotyczyy bakteryjnych i chemicznych tzw. wzorw ugowania rud zawierajcych siarczki miedzi [2]. Badania prowadzono z uyciem dzikich szczepw bakterii Thiobacillus neapolitanus w hodowlach stacjonarnych z dodatkiem rudy jako rda energii, przy pH 7,5. Obserwowano, za pomoc mikroskopu skaningowego, powstawanie bony biologicznej na powierzchni rudy i przyleganie komrek do jej czstek. Dalsze badania [3] wskazay, ze istotn rol w biougowaniu miedzi z rud siarczkowych peni egzopolimery produkowane przez komrki bakterii, ktre modyfikuj adunki na powierzchni i zmieniaj zalenoci pomidzy potencjaem powierzchni komrek i powierzchni substratu (rudy). Stwierdzono, e powierzchnia komrek bakterii ma charakter hydrofilowy niezalenie od potencjau powierzchniowego. Komrki przylegaj do czstek rudy miedzi naadowanej ujemnie (ziarna mineralne np., krzemionka) i hydrofobowej (ziarna mineraw rudnych po adsorpcji czynnikw flotacyjnych) a egzopolimery wpywaj na interakcje pomidzy komrkami a powierzchn rudy. Oddziaywanie egzopolimerw podczas biougowania polega na zwikszaniu hydrofobowoci powierzchni rudy (w porwnaniu do jej hydrofobowoci w rodowisku wodnym) zalenie od stenia egzopolimerw [4]. Skad egzopolimerw okrelono za pomoc chromatografii (GC-MS); wykryto nasycone i nienasycone kwasy tuszczowe o dugoci acuchw do C24, nasycone i nienasycone wglowodory do C34 i skadniki sterolowe. We wszystkich prbkach stwierdzono obecno kwasu 1,2-benzodikarboksylowego. Egzopolimery powodoway stworzenie niszy umoliwiajcej ugowanie kwane w rodowisku alkalicznym [1]. W czasie prac dowiadczalnych prowadzonych przez zesp Skodowskiej wyizolowano z odpadw poflotacyjnych 34 szczepy bakterii, w tym aktywny Bacillus insolitus nr 26. Stwierdzono, ze komrki bakterii uczestniczce w biougowaniu miedzi z odpadw poflotacyjnych wykazuj ujemny adunek powierzchniowy, z nielicznymi wyjtkami. Produkowane egzopolimery oddziauj na granicy faz substrat-ciecz-komrka. W ich obecnoci nastpuje zjawisko mostkowania pomidzy powierzchniami o charakterze hydrofilowym i hydrofobowym; po wykorzystaniu substratu nastpuje desorpcja komrek wywoana odpychaniem komrki od powierzchni rudy, poniewa obie posiadaj ujemny adunek powierzchniowy. Std te proces biougowania jest moliwy, jeli pomidzy czstkami rudy i komrkami pojawiaj si zwizki organiczne wydzielane do przestrzeni midzyfazowej. Dalsze badania [5] nad skadem egzopolimerw produkowanych przez mikroorganizmy zasiedlajce rudy miedzi wykazay obecno take estrw kwasw aromatycznych, znanych jako surfaktanty i plastyfikatory. Egzopolimery byy oporne na hydroliz kwasow, a ich produkcja przez komrki bya najwiksza w podou mineralnym ubogim w nutrienty. Stwierdzono obecno chemicznych komponentw egzopolime434 rodkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony rodowiska

Stan bada w Polsce nad wykorzystaniem mikroorganizmw do odzysku

rw w czstkach czarnych upkw wystpujcych w osadach poflotacyjnych. W okresie 20032007 zesp Skodowskiej prowadzi badania nad bakteriami utleniajcymi elazo i siark w osadach ciekowych [6]. Wyizolowano midzy innymi szczepy zdolne do zakwaszania podoa Acidithiobacillus ferrooxidans i Acidithiobacillus thiooxidans. Do bada fenotypowych i genotypowych wytypowano 2 szczepy A. ferrooxidans, zidentyfikowane technik FISH (fluorescent in situ hybridization). Szczepy hodowano w osadzie ciekowym i na podou mineralnym okrelajc szybko wzrostu, ultrastruktury, zawarto cytochromw i innych biaek we frakcjach komrkowych. Stwierdzono zjawisko adaptacji chemolitoautotroficznego kwasolubnego szczepu A. ferrooxidans do wzrostu w osadach ciekowych, w obecnoci zwizkw organicznych. Grupa badawcza z Politechniki Wrocawskiej zajmowaa si biosorpcj metali, biomodyfikacj powierzchni mineralnej i wykorzystaniem tego zjawiska w procesie flotacji, a take biougowaniem metali z koncentratw arsenowych i z odpadw poflotacyjnych. Sadowski w wsp.[7] stwierdzili, e flotacja grzybni promieniowcw Streptomyces pilosus znacznie wzrasta w obecnoci zaadsorbowanych na komrkach jonw oowiu ( II), natomiast obnia si przy braku jonw Pb (II) zakumulowanych na komrkach, nawet w obecnoci SDS dodecylosiarczanu sodu. Z kolei badania nad flotacj odpadw magnezytu wykazay, e grzyby Aspergillus niger produkuj organiczny depresant powodujcy hamowanie flotacji [8]. W procesie tym nastpuje adhezja komrek na powierzchni minerau ozaz tworzenie kompleksw pomidzy jonami magnezu na powierzchni minerau i kwasami cytrynowym i szczawiowym, wytwarzanymi przez A. niger. Stwierdzono take, ze podobne efekty powoduj wybrane aminokwasy (arginina, asparagina i metionina) oraz sole kwasw organicznych cytrynowego i szczawiowego. Bioakumulacja licznych metali ze ciekw po wytopie i oczyszczaniu miedzi przy zastosowaniu sinic Spirulina sp. wykazaa, ze efektywno zatania metali na biomasie bya w zakresie 804250-krotnie [9]. Przy znacznych objtociach powstajcych ciekw (7000m3/dob) i ladowych steniach metali metod biosorpcji uznano za niezwykle tani. Problematyk biohydrometalurgii podjto w badaniach nad biougowaniem arsenu i elaza z odpadw mineraw arsenononych (lelingitu, arsenopirytu) zawierajcych zoto (0,19 mg Au/t rudy) Pocztkowo wyizolowano ze zoa Zoty Stok bakterie Thiobacillus ferrooxidans i T. thiooxidans z wd i zwaowisk odpadw poeksploatacyjnych okrgu zotostockiego Dolny lsk [10]. Nastpnie bakterie T. ferrooxidans adaptowane do wzrostu w obecnoci skadnikw mineralnych zastosowano do biooksydacji koncentratu arsenowego z domieszk zota pochodzcego z odpadw kopalnianych. Dowiadczenia nad biougowaniem prowadzono przy uyciu frakcji wielkoci 0,50,125 mm i 0,045 mm. Stwierdzono, e biooksydacja rud arsenowych (ze zotem) nastpuje kolejno w etapach: utlenienie elaza i wymywanie produktu oraz utlenienie
Tom 10. Rok 2008 435

Ewa Karwowska, Maria ebkowska

As (III) do As (V). Odzysk arsenu by wydajny z obu frakcji rnicych si wielkoci czstek. Mikroorganizmy biorce udzia w procesie toleroway wysokie stenia arsenu [11]. W dalszych pracach przeprowadzono eksperymenty nad efektem bony polisacharydowej pokrywajcej drobno rozdrobnion frakcj odpadw w procesie bioutleniania arsenopirytu. Zastosowano dekstryn jako sztuczn bon oraz zaszczepienie bakteriami Acidithiobacilus ferrooxidans wyizolowanymi z rejonu kopalni Zoty Stok [12]. We wnioskach autorzy stwierdzili, e poprzez sztuczny biofilm zachodzi dyfuzja tlenu z wspczynnikiem Df =1,6 10-5 cm2/s, a powierzchnia arsenopirytu zwiksza si z 1,62 do 42,68 m2/g, co stanowi 7,24krotny wzrost w porwnaniu do procesu biooksydacji bez udziau bony polimerowej. Uznano wic, e aby uzyska znaczn wydajno bioutleniania odpadw arsenopirytowych niezbdna jest obecno organicznej bony wielkoczsteczkowej na staej powierzchni odpadu. Zesp Sadowskiego i wsp. prowadzi badania nad biougowaniem metali z koncentratw poflotacyjnych z zawartoci miedzi i zota z kopalni Polkowice oraz z kopalni miedzi Lubin. Z koncentratw poflotacyjnych przy udziale szczepw Thiobacillus ferrooxidans udao si odzyska 86% miedzi (przy 12%15% steniu czstek staych odpadu w hodowlach ugujcych). Dodatek 3% pirytu zwiksza wydajno procesu [13]. W badaniach nad mikrobiologicznym (przy udziale Acidithiobacillus ferrooxidans) wymywaniem kobaltu z produktw poflotacyjnych z kopalni Lubin stwierdzono, ze najwaniejszym parametrem wpywajcym na ekstrakcj zarwno kobaltu jak i miedzi oraz arsenu jest pocztkowy rozmiar czstek mineralnych. Im mniejsze s wymiary tych czstek, tym proces jest bardziej efektywny [14]. Zaproponowano semi-empiryczny model kinetyki biougowania do opisu ekstrakcji metali z badanych prbek, uwzgldniajcy midzy innymi mas i rednic czstek. Szubert i wsp. [15] zaproponowali model przedstawiajcy zaleno odzysku miedzi od powierzchni czstek mineralnych. Wraz ze wzrostem powierzchni rudy z 4,5 m2/g do 13,74 m2/g mona odzyska 84% miedzi. Potwierdza to wczeniejsze badania nad efektywnoci biougowania w zalenoci od wymiarw czstek rudy. Dalsze prace zespou Sadowskiego i wsp. powicono kinetyce procesu biougowania miedzi w maych kolumnach i reaktorach. Uznaje si, e 2 podstawowe systemy s stosowane w tym procesie: czstki rozproszone (mieszane) oraz stacjonarne zoa stae, przez ktre przepywa ciecz ugujca. W dowiadczeniach zastosowano czstki rudy z kopalni Lubin o rednicach 34,143,3 m z zawartoci odpowiednio 7,04% i 2,32% miedzi. Do urzdze wprowadzano jako zaszczepienie heterotrofy promieniowce Streptomyces setonii i autotrofy Acidithiobacillus ferrooxidans szczep wyizolowany z kopalni Zoty Stok. Szybko biougowania bya zbliona w obu typach reaktorw. Stwierdzono jednak, e w urzdzeniu kolumnowym wypenionym trocinami proces zachodzi efektywniej [16].
436 rodkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony rodowiska

Stan bada w Polsce nad wykorzystaniem mikroorganizmw do odzysku

Grupa badawcza z Politechniki lskiej zajmowaa si problematyk biougowania metali z poflotacyjnych koncentratw blendy cynkowej (sfalerytu), miedzi z koncentratu chalkopirytu i galeny (z Pb). W Polsce dziaaj dwie kopalnie - Pomorzany i Trzebionka, w ktrych wydobywa si rudy Zn-Pb. Przerbka rud i produkcja koncentratw sfalerytowych i galenowych prowadzona jest przez Zakady Grniczo-Hutnicze Bolesaw S.A. i Trzebionka S.A. [17]. Rudy siarczkowe zawieraj Zn okoo 3,3% i Pb okoo 1,2%. Przerb rudy metodami flotacyjnymi wynosi 2,62,7 mln t/r. Powstajce odpady poflotacyjne (1,51,6 mln ton) s gromadzone na skadowiskach; skadaj si z mineraw wglanowych, gwnie dolomitu i kalcytu. Pacholewska [19] uzyskaa znaczn wydajno ekstrakcji cynku ze sfalerytu stosujc mieszan hodowl Acidithiobacillus ferrooxidans i A. thiooxidans. Metoda biohydrometalurgiczna zostaa zastosowana do ugowania koncentratu chalkopirytu; stwierdzono, e bakterie toleruj wysokie stenia miedzi (II) do 4 g/l. Pacholewska [20] zaprezentowaa take wyniki bada nad biougowaniem poflotacyjnych koncentratw galenowych zawierajcych 80% PbS oraz inne skadniki jak sfaleryt, piryt, markazyt przy udziale Acidithiobacillus ferrooxidans. Uzyskano 48% konwersj siarki w kwas siarkowy a jako produkt reakcji sabo rozpuszczalny PbSO4. Zwizek ten i siarka elementarna tworzyy pasywn bon obniajc penetracj komponentw i tlenu w gb ziaren galeny. W pracy Pacholewskiej i wsp. (17) wykazano, ze na skadowiskach odpadw poflotacyjnych z produkcji koncentratw Pb-Zn pod wpywem bakterii siarkowych i elazowych moe dochodzi do przemian fazowych mineraw wystpujcych w odpadach i do zwikszenia iloci metali cikich uwalnianych do rodowiska. Jako roztwory ugujce uyto poywki stymulujce aktywno bakterii elazowych i siarkowych. Wrd badaczy zajmujcych si biougowaniem metali z rud miedzi okrgu Lubin, z odmiany litologicznej upkowej, naley wymieni pracownikw Uniwersytetu Opolskiego, m.in. Farbiszewsk i Farbiszewsk-Kiczma. Stwierdzono, ze upki miedzionone ulegaj biougowaniu w rodowisku kwanym przy udziale Acidithiobacillus ferrooxidans i A. thiooxidans. Najszybciej nastpuje wyugowanie miedzi, a po jej 50% usuniciu rozpoczyna si biougowanie niklu. Sfaleryt (ZnS) uguje si sabo, a galena bardzo trudno [21]. Z upkw miedziononych wyizolowano bakterie heterotroficzne Bacillus cereus i B. amyloliquefaciens, biorce udzia w procesach biougowania miedzi, cynku i niklu [22]. W kolejnych badaniach zastosowano biougowanie z czarnych upkw, dwuetapowe, z uyciem bakterii autotroficznych i heterotroficznych. Zaobserwowano, e powierzchnia rudy staje si bardziej podatna na biougowanie przez autotrofy po zasiedleniu czstek bakteriami heterotroficznymi [23]. W Akademii Grniczo-Hutniczej prowadzono badania nad wpywem wybranych czynnikw fizyko-chemicznych na efektywno procesu biougoTom 10. Rok 2008 437

Ewa Karwowska, Maria ebkowska

wania odpadw poflotacyjnych przy wykorzystaniu grzybw pleniowych z gatunku Aspergillus niger [24]. Jako obiekt dowiadczalny wybrano skadowisko odpadw poflotacyjnych Gilw, zawierajcych midzy innymi mied. Grzyby pleniowe A. niger wytwarzay znaczne iloci kwasw organicznych i wydzielay je poza komrk. Uzyskano odzysk miedzi w okoo 8088%. Mikrobiologiczne usuwanie metali ze ciekw przemysowych stanowi odrbn grup zagadnie w porwnaniu do eliminacji metali z pozabilansowych rud i koncentratw na drodze biougowania. Proces obejmuje dwie fazy : biosorpcj oraz desorpcj metali, ktr mona prowadzi rodkami chemicznymi kwasami mineralnymi, dodatkiem EDTA, ale take przy udziale mikroorganizmw. Badania nad biosorpcj i desorpcj metali ze ciekw przy zastosowaniu osadu czynnego prowadzi zesp Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. Kuczajowska-Zadrona [25] wykazaa, e osad czynny charakteryzuje si ma pojemnoci sorpcyjn, ale duym powinowactwem do kumulacji kadmu. Alginian stosowany do immobilizacji osadu czynnego ma du pojemno sorpcyjn ale mae powinowactwo do metalu; wiksz skuteczno sorpcji kadmu na alginianie mona uzyska poprzez wymieszanie alginianu z alkoholem poliwinylowym [26]. ugowanie metali z osadu za pomoc kwasw nieorganicznych zmniejsza jego aktywno w cyklach sorpcja-desorpcja. Prace nad eliminacj wybranych metali cikich ze ciekw przy zastosowaniu osadu czynnego podjto w Politechnice Warszawskiej [2729]. Karwowska [27] stwierdzia, e mied, nikiel i ow ulegaj sorpcji z efektywnoci do 190 mg/g s.m. osadu. Mied, nikiel i ow usuwano ze ciekw z wydajnoci od 60% dla Ni do ponad 90% dla Cu i Pb. Skuteczno eliminacji metali bya wysoka zarwno w warunkach statycznych jak i dynamicznych. Uzyskane wyniki bada zostay potwierdzone z uyciem oryginalnych ciekw galwanizerskich [28]. Porwnanie efektywnoci sorpcji metali na drodze biologicznej i chemicznej wykazao wiksz skuteczno metod biologicznych. Biosorpcja metali takich jak ow i mied zachodzia wydajniej na osadzie czynnym anieli na kationicie Amberlite IR120 (dla oowiu) i kationicie Wofatyt KPS dla miedzi i niklu [29]. Desorpcja metali przy zastosowaniu mikroorganizmw utleniajcych zwizki siarki [27] wynosia 90% (Cu), 89% (Ni) i 99% (Pb). Badania nad biosorpcj i biougowaniem metali cikich przeprowadzano z wykorzystaniem nadmiernego osadu czynnego z oczyszczalni w Czstochowie [30]. W pierwszym etapie zastosowano beztlenowy proces z udziaem bakterii redukujcych siarczany a nastpnie proces tlenowy z bakteriami Thiobacillus ferrooxidans. Problematyka usuwania metali ze ciekw przemysowych i z osadw ciekowych zostaa zaprezentowana w monografii ebkowskiej i Karwowskiej [31]. Kontynuacj zagadnie zwizanych z eliminacj metali ze ciekw i od438 rodkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony rodowiska

Stan bada w Polsce nad wykorzystaniem mikroorganizmw do odzysku

padw zaja si Karwowska [32] prowadzc badania nad biosorpcj i biougowaniem metali ze ciekw i szlamw galwanizerskich, praktycznie po raz pierwszy w kraju. Autorka wykazaa, e metoda biougowania pozwala na usunicie ze szlamw w okresie 3 tygodni 97% miedzi, 84% oowiu, 100% cynku i 45% chromu. Badania prowadzone w Politechnice Warszawskiej umoliwiy opracowanie dwch zgosze patentowych: Sposb mikrobiologicznego usuwania metali ze ciekw i osadw ciekowych Zastrzeenie patentowe P.350834 z dn. 23.11.2001. Bioreaktor do usuwania metali ze ciekw przemysowych (Zastrzeenie w przygotowaniu). Przemysowe metody biosorpcji i biougowania stosowane na wiecie omwiono take w publikacjach [31, 33, 34]. Warto przytoczy interesujc publikacj Pacholewskiej i Botora dotyczc rozwoju przemysowych technologii biougowania rud i koncentratw metali [35]. Autorzy podali wykaz biotechnologii BIOX (biooxidation) stosowanych w przemyle, m.in. do odzysku zota, metod Geobiotics do wzbogacania rud metali szlachetnych, proces GeoCoat do ugowania koncentratw siarczkowych rud zawierajcych zoto, proces BioCap do odzysku miedzi, proces BRISA take do odzysku miedzi, technologia HydroZinc do biougowania siarczkowych rud cynku. Podkrelili korzyci wynikajce ze stosowania procesw biohydrometalurgii, ktre coraz czciej zastpuj klasyczne metody pirometalurgiczne, a s zwizane z niskim zuyciem energii, wyeliminowaniem zagroe wynikajcych z emisji ditlenku siarki oraz toksycznych zwizkw arsenu i rtci. Konstruuje si nowe typy reaktorw biologicznych, zwiksza stopie automatyzacji i kontroli bioprocesw zachodzcych w stosach, zwaach, kadziach i bioreaktorach. Naley jednak zwrci uwag, e rozwj tych metod zwizany jest z koniecznoci zagospodarowania odpadw i ochron rodowiska a nie z cen metali; koszt produkcji niektrych metali z rud jest znacznie niszy od ceny metali odzyskanych z odpadw. Reasumujc osignicia krajowe w procesach biologicznego odzyskiwania metali z pozabilansowych rud i odpadw naley stwierdzi, e prace w tym zakresie, cho wartociowe i prowadzone na wiatowym poziome, nie zostay wdroone w przemyle. Wikszo z nich dotyczya bada laboratoryjnych w maej skali. Zajmowano si gwnie odpadami flotacyjnymi z kopalni miedzi Lubin, Polkowice, Rudna oraz koncentratami galenowymi, blendy cynkowej i chalkopirytu jak rwnie zawierajcymi zoto odpadami arsenowymi lelingitem i arsenopirytem, a take ostatnio szlamami galwanizerskimi. Prowadzono nieliczne badania nad usuwaniem metali z osadw ciekowych z osadu czynnego i z osadu po fermentacji metanowej. W niewielu przypadkach czono biosorpcj metali i biougowanie jako etap kocowy eliminacji metali ze ciekw.
Tom 10. Rok 2008 439

Ewa Karwowska, Maria ebkowska

Wydaje si konieczne, aby Polska doczya do krajw stosujcych przemysowe procesy biohydrometalurgiczne, szczeglnie do odzysku miedzi i cynku oraz do usuwania metali z odpadw i osadw ciekowych.

Literatura
1. 2. Ostrowski M., Skodowska A.: Acid leaching in alkaline environment. Bulletin of the Polish Academy of Sciences. Biological Sciences, 44, 34, 279283, 1996. Ostrowski M., Skodowska A.: Bacterial and chemical leaching pattern on copper ores of sandstone and limestone type. World Journal of Microbiology and Biotechnology, 9, 328331, 1993. Skodowska A., Matlakowska R.: Relative surface charge, hydrophobicity of bacterial cells and their affinity to substrate during copper bioleaching from postflotation wastes. Biotechnology Letters, 20, 3, 229233, 1998. Skodowska A., Matlakowska R.: Influence of exopolymers produced by bacterial cells on hydrophobicity of substrate surface. Biotechnology Techniques, 11, 11, 837840, 1997. Skodowska A., Matlakowska R., Bal K.: Extracellular polymer produced in the presence of copper minerals. Geomicrobiology Journal, 22, 6573, 2005. Matlakowska R., Skodowska A.: Adaptive responses of chemolitoautotrophic acidophilic Acidithiobacillus ferrooxidans to sewage sludge. Journal of Applied Microbiology, 102, 14ournal of Applied Microbiology, 102, 14851498, 2007. Sadowski Z., Golab Z., Smith R.W.: Flotation of Streptomyces pilosus after lead accumulation. Biotechnology and Bioengineering, 37, 10, 955959, 1991. Gawel J., Maliszewska I., Sadowski Z.: The effect of biopretreatment on the flotation recovery of magnesite tailings. Minerals Engineering, 10, 8, 813824, 1997. Chojnacka K., Chojnacki A., Grecka H.: Trace element removal by Spirulina sp. from copper smelter and refinery effluents. Hydrometallurgy, 73, 147153, 2004. Sadowski Z., Farbiszewska T., Farbiszewska-Bajer J.: Izolowanie bakterii z rodzaju Thiobacillus ze zoa zotostockiego. Fizykochemiczne Problemy Mineralurgii, 33, 191199, 1999. Sadowski Z., Jadyk E., Farbiszewska T., Farbiszewska-Bajer J.: Biooxidation of mining tailings from Zloty Stok. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 34, 4756, 2000. Jadyk E., Sadowski Z.: Effect of artificial polymer film on biooxidation of arseno-pyrite wastes. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 37, 6976, 2003. Sadowski Z., Jadyk E., Karas H.: Bioleaching of copper ore flotation concentrates. Minerals Engineering, 16, 5153, 2003. Uryga A., Sadowski Z., Grotowski A.: Bioleaching of cobalt from mineral products. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 38, 291299, 2004. Szubert A., upiski M., Sadowski Z.: Application of shrinking core model to bioleaching of black shale particles. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 40, 211225, 2006. rodkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony rodowiska

3. 4.

5. 6.

7. 8. 9. 10.

11. 12. 13. 14. 15.

440

Stan bada w Polsce nad wykorzystaniem mikroorganizmw do odzysku 16. Sadowski Z., Szubert A.: Comparison of kinetics of black shale bioleaching process using stationary and agitated systems. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 41, 387395, 2007. 17. Pacholewska M., Cabaa J., Cwalina B., Sozaska M.: rodowiskowe uwarunkowania procesw (bio)ugowania metali z odpadw poflotacyjnych rud cynkowooowiowych. Rudy Metale R52, 6, 337342. 2007. 18. Pacholewska M.: Microbial leaching of blende flotation concentrate using Acidithiobacillus ferrooxidans and Acidithiobacillus thiooxidans. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 37, 5768, 2003. 19. Pacholewska M., Farbiszewska T.: Chalcopyrite concentrate leaching using sulphur- and iron- oxidizing bacteria. Polish Journal of Chemical Technology, 5, 4, 4043, 2003. 20. Pacholewska M.: Bioleaching of galena flotation concentrate. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 38, 281290, 2004. 21. Farbiszewska T., Farbiszewska-Kiczma J., Bk M.: Biological extraction of metals from a polish black shale. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 37, 5156, 2003. 22. Farbiszewska-Kiczma J., Farbiszewska T., Bk M.: Bioleaching of metals from polish black shale in neutral medium. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 38, 252258, 2004. 23. Grobelski T., Farbiszewska-Kiczma J., Farbiszewska T.: Bioleaching of polish black shale. Physicochemical Problems of Mineral Processing, 41, 259264, 2007. 24. Kisielowska E., Kasiska-Pilut E., Jakiewicz J.: Badania nad wpywem wybranych czynnikw fizyko-chemicznych na efektywno procesu biougowania odpadw poflotacyjnych przy wykorzystaniu grzybw pleniowych z gatunku Aspergillus niger. Grnictwo i Geoinynieria, 31, 3/1, 247255, 2007. 25. Kuczajowska-Zadrona M.: Efektywno usuwania kadmu w procesach sorpcji i biosorpcji. Praca doktorska, Katedra Inynierii Ochrony rodowiska UWM, Olsztyn, 2000. 26. Klimiuk E., Kuczajowska-Zadrona M.: The effect of poly(vinyl)alcohol on cadmium adsorption and desorption from alginate adsorbents. Polish Journal of Environmental Studies, 11, 375384, 2002. 27. Karwowska E.: Usuwanie wybranych metali cikich ze ciekw przy zastosowaniu osadu czynnego. Praca doktorska. Wydzia Inynierii rodowiska PW, 2000. 28. Karwowska E., ebkowska M.: Usuwanie miedzi i niklu ze ciekw galwanizerskich metod biosorpcji. Mikrozanieczyszczenia w rodowisku w wietle przepisw Unii Europejskiej. Wyd. Politechnika Czstochowska, 2000. 29. Karwowska E., ebkowska M., Kasiura K., Raska B.: Usuwanie oowiu ze ciekw z zastosowaniem biomasy mikroorganizmw. Materiay VI Oglnopolskiego Sympozjum Naukowo-Technicznego Biotechnologia rodowiskowa w ramach 14 sekcji I Krajowego Kongresu Biotechnologii, Wrocaw, 1999. 30. Gsiorek J.A.: Removal of heavy metals from excessive activated sludge . Polish Journal of Chemical Technology, 4, 3, 812, 2002. 31. ebkowska M., Karwowska E.: Usuwanie metali cikich ze ciekw przemysowych i z osadw ciekowych. Monografie. Seria Wodocigi i Kanalizacja nr 10. Wyd. PZIiTS, Warszawa 2003. Tom 10. Rok 2008 441

Ewa Karwowska, Maria ebkowska 32. Karwowska E.: Mikrobiologiczne procesy usuwania metali ze ciekw i szlamw galwanizerskich. Prace naukowe. Inynieria rodowiska, 51. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007. 33. Klimiuk E., ebkowska M.: Biotechnologia w ochronie rodowiska. PWN, Warszawa 2004. 34. Baszczyk M.K.: Mikroorganizmy w ochronie rodowiska, PWN, Warszawa 2007. 35. Pacholewska M., Botor J.: Rozwj przemysowych technologii biougowania rud i koncentratw metali. Rudy Metale R49, 4, 2004.

State of Knowledge in Poland on Microorganisms Application in Metals Recovery From Ores and Wastes
Abstract
The paper presents information about the research works in Poland concerning microbiological processes of heavy metals bioleaching from ores, wastes and sewage sludge. Main scientific centers working on biohydrometallurgy, including Warsaw University, Silesian University and Wroclaw University of Technology were taken into account. The basic waste materials applied in biohydrometallurgical processes are lowgrade ores, post-flotation wastes, concentrates and sewage sludge. In Poland the experiments were carried out using copper ores and flotation wastes, arsenic concentrates, magnesite and arsenopyrite wastes, zinc and galena concentrates. The research work covered a bioleaching mechanisms observation, estimation of the process effectiveness as well as the determination of bacterial strains active in the bioleaching process. Some results of biohydrometallurgical studies of other research centers, (University of Opole, University of Warmia and Mazury and Warsaw University of Technology) were also presented. The advantages of biohydrometallurgical methods application, in comparison with conventional methods of metals recycling were pointed out. Recapitulating Polish achievements in the processes of biological regaining of metals from low-grade ores and waste, it should be affirmed, that works in this range, though valuable and carried out on the world level, they were not introduced in the industry. The majority of investigations concerned only laboratory tests in the small scale. They were carried out mainly on flotation wastes from copper mines in Lubin, Polkowice, Rudna and concentrates of galenit, zinc blende and chalcopiryte as well as on loellignite and arsenopyrite arsenic waste containing gold, and also recently sludge from galvanization. Few investigations on removal of metal from sewage sludge (activated sludge and sludge after methane fermentation) were carried out. Combined biosorption of metals and bioleachinch - as the final stage of elimination of metals from sewage was also applied in few cases. It seems necessary, so that Poland joins group of countries applying industrial biohydrometallurgical processes, particularly to recovery of copper and zinc and to removal of metals from wastes and sewage sludge.

442

rodkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony rodowiska