Geopolityka Elementy Teorii

GEOPOLITYKA
ELEMENTY TEORII, WYBRANE METODY

I B ADANI A
REDAKCJA NAUKOWA: ZBIGNIEW LACH, JAN WENDT
CZSTOCHOWA 2010
Recenzenci: Dr hab. Leszek Moczulski Prof. dr hab. Julian Skrzyp
Projekt okadki: Kamil Banaszewski
Redakcja techniczna: Kamil Banaszewski, Leszek Sykulski
Instytut Geopolityki, Czstochowa 2010
ISBN 978-83-61294-32-0
Wydawca: Instytut Geopolityki Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: kancelaria@geopolityka.org.pl
SPIS TRECI
Wstp...........................................................................................................................5 Jarosaw Macaa Czym jest geopolityka? Spory wok jej definicji.......................................................9 Leszek Sykulski Wybrane problemy wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki................................................................................................................................21 Grzegorz Tokarz Filozoficzno-przyrodnicze determinanty geopolityki................................................31 Jakub Potulski Geopolityka jako krytyka spoeczna..........................................................................39 Piotr Piekowski Spoeczna percepcja bezpieczestwa jako czynnik geopolityczny................................................................................................................................49 Mirosaw Suek O potgonomii i potgometrii....................................................................................57 Andrzej aszczuk Analiza geopolityczna potgi pastw........................................................................69 Jan Wendt Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii...............................................................................................................................81 Zbigniew Lach Analiza geopolityczna potencjau kryzysowego Afryki..........................................109 Kamil Goa Pojcie mocarstwowoci. Mocarstwowo w stosunkach midzynarodowych.........................................................................................................................147 Pawe Grski, Katarzyna Pietrzyk, Janusz Paczek Prymat geopolityki czy geoekonomiki w pastwach NATO na pocztku XXI wieku prba odpowiedzi na podstawie wnioskowania statystycznego..............................................................................................................................167
WSTP
Geopolityka to pojcie, ktre pojawia si powszechnie, czsto postrzegana jest w szerokim ujciu i zrnicowanym kontekcie. Std wspczesne badania w zakresie tak rozumianej dziedziny wiedzy prowadzone s na gruncie interdyscyplinarnym, co tym samym powoduje wiele problemw. Poczynajc od zasadniczego negujcego naukowe podstawy geopolityki, poprzez szeroko definiowane i trudne do jednoznacznego sprecyzowania pole badawcze, a do problemw zwizanych z teoretycznymi i metodologicznymi podstawami prowadzonych bada o zdecydowanie interdyscyplinarnym charakterze. Szczliwie z kocem ubiegego wieku min, jak si wydaje ostatecznie, okres ostrej krytyki geopolityki zwizany z jej wykorzystaniem dla ideologicznej podbudowy ekspansji niemieckiej, a pierwsze prace z zakresu geopolityki krytycznej naday nowy impuls poszukiwaniom badawczym geostrategw, politologw, historykw i geografw politycznych. Tym niemniej, obok rozwijajcej si geopolityki krytycznej, od kocu XX wieku wraz z redefinicj i poszerzeniem wspczesnego znaczenia pojcia geopolityka oraz w odpowiedzi na zachodzce na wiecie procesy pojawia si szereg prac o charakterze geopolitycznym w ujciu, ktre mona nazwa geopolityk praktyczn. Poza zdefiniowaniem geopolityki klasycznej i okreleniem jej twrcw oraz poznawaniem ich koncepcji i dziaalnoci, pojawia si pole do rozwaa teoretycznych akademickich, a wic bada podstawowych. Ponadto realizowany jest nurt praktyczny w ramach polityki midzynarodowej i polityki bezpieczestwa narodowego. Problematyka geopolityczna stanowi wic wspczenie przedmiot rozwaa teoretycznych i dziaa praktycznych, szczeglnie w kontekcie wzajemnych relacji midzy orodkami siy na gruncie realizacji polityki midzynarodowej oraz bezpieczestwa w wymiarach: globalnym, regionalnych i narodowych. Ponadto geopolityka pretenduje do rangi dyscypliny naukowej. Coraz czciej jest odrbnym przedmiotem ksztacenia na studiach oraz stanowi problematyk badawcz wielu orodkw, instytucji, placwek rzdowych i pozarzdowych oraz badaczy prowadzcych indywidualnie badania geopolityczne. W tym kontekcie pojawia si zasadnicze pytanie o zdefiniowanie geopolityki we wspczesnym rozumieniu oraz okrelenie jej obszaru badawczego. W literaturze wspczesnej pojawio si wiele definicji geopolityki, jednak cz z nich budzi zastrzeenia ze wzgldu na brak jednoznacznoci w okreleniu obszaru bada i metod badawczych, jakimi si one posuguj. Geopolityka definiowana jest m.in.: 1) jako nauka o charakterze interdyscyplinarnym badajca zalenoci midzy wpywem czynnikw geogra-
Wstp
ficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie pastw (orodkw siy)1 geopolityka akademicka; 2) paradygmat badawczy, podejcie naukowe (metoda, wzorzec) charakteryzujcy si rozpatrywaniem zjawisk polityki midzynarodowej przez pryzmat kategorii geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem agregowanych wynikw bada (zoonych z wielu danych obejmujcych kilka lub kilkanacie dziedzin wiedzy)2. W tym znaczeniu geopolityka bywa czsto postrzegana jako subdyscyplina nauk politycznych; 3) metoda skutecznego wykorzystania wiedzy z zakresu geografii, historii, nauk politycznych, wojskowych i ekonomicznych w celu jak najskuteczniejszej realizacji celw politycznych danego pastwa (orodka siy)3. W tym znaczeniu pojcia geopolityka uywa si w odniesieniu do geopolityki stosowanej (w odrnieniu od geopolityki akademickiej w znaczeniu zawartym w pkt. 1); 4) doktryna zakadajca konieczno realizacji interesw pastwa (orodka siy) tylko, lub przede wszystkim, przy uyciu metod i zaoe geopolityki4. Gwnym zaoeniem tej doktryny jest ekspansja, poszerzenie pola geopolitycznego (strefy wpyww, interesw, dominacji, zawadnicie terytorium). Jedn z zasadniczych metod realizacji geopolityki w tym rozumieniu, szczeglnie w przedstawionym kontekcie jest wojna; 5) jedna z piciu kategorii okrelajcych i badajcych pastwo wedug teorii stworzonej przez Rudolfa Kjellna, dotyczca jego struktury przestrzennej (fizjopolityki i morfopolityki)5. Czynnikiem wyrniajcym geopolityk spord innych dziedzin wiedzy, badajcych otaczajc nas rzeczywisto, s oferowane przez ni analizy zintegrowane. Geopolityka dostarcza najpeniejszego obrazu sytuacji dziki interdyscyplinarnemu charakterowi bada. Przedmiotem zainteresowania wspczesnej geopolityki s determinanty funkcjonowania poszczeglnych orodkw siy i interakcje, ktre midzy nimi zachodz we wszystkich najwaniejszych sferach. Geopolityka bada m.in. czynniki skadajce si na geopolityczny potencja cakowity (potg) orodkw siy i tych aspektw, ktre ksztatuj potg podmiotw geopolitycznych (ang. Power, niem. Weltmacht). Badaniem specjalistycznych i szczegowych zagadnie geopolitycznych zajmuj si subdyscypliny geopolityki. Do najwaniejszych z nich nale: geostrategia; geoekonomia (geoekonomika); geohistoria; astropolityka; astrostrategia; geokultura; geoekologia. Waniejszymi obszarami geopolityki, ktre nie maj statusu jej subdyscypliny, lecz s istotnymi instrumentami badawczymi s: potgonomia, potgometria, dydaktyka geopolityki czy kartografia geopolityczna.
L. Sykulski, Geopolityka sownik terminologiczny, wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 31. 2 Ibidem, s.31. 3 Ibidem, s.31. 4 Ibidem, s.31. 5 Ibidem, s.32.
6
Wstp
W niniejszej pracy zamieszczono dwanacie artykuw, ktre stanowi efekt docieka wielu Autorw, wrd ktrych napotykamy zarwno politologw, historykw, wojskowych geostrategw, jak i geografw politycznych, a take zespoy prowadzce badania na gruncie teorii i metodologii geopolityki. Przedstawione prace powinny wic by istotnym przyczynkiem do budowy systemu wiedzy geopolitycznej w Polsce i mog stanowi pewne podstawy teoretycznych rozwaa i rozwoju wspczesnych bada z tego zakresu. Realizujc powysze zaoenia w czci pierwszej niniejszego opracowania przedstawiono teoretyczne aspekty budowy systemu wiedzy na gruncie geopolityki, wskazujc czym jest geopolityka i jaki jest jej zakres badawczy i pojciowy. Przedstawiono nowe nurty w geopolityce prezentujce geopolityk jako krytyk spoeczn oraz percepcj bezpieczestwa jako czynnika geopolitycznego. Szczeglne znaczenie wrd rozwaa zawartych tej czci posiadaj opracowania dotyczce sporw definicyjnych oraz wybranych problemw wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki. W czci drugiej umieszczono siedem prac koncentrujcych si gwnie na problematyce sensu stricte metodologicznej. Przedstawiono wybrane metody, techniki, modele i wyniki bada geopolitycznych podejmowanych przez rne orodki naukowo-dydaktyczne i badawcze reprezentujce polskie uczelnie oraz sfer pozarzdowych instytucji naszego pastwa i innych badaczy. W kolejnych tekstach prezentowane s metody statystyczne, pozwalajce na okrelenie potencjau pastw, analizy geopolityczne, pojcie mocarstwowoci, przykady zastosowa wybranych metod i rozwizania problemw badawczych w geopolityce oraz przedstawiona jest geopolityka krytyczna jako skuteczna metoda wyjaniania w XXI wieku. Oczywistym jest, e w ujciu prezentujcym dokonania wielu autorw trudno byo uzyska pen spjno prezentowanych kwestii, gdy zamieszczone publikacje s autorskimi opracowaniami i prezentuj zrnicowane punkty widzenia wielu twrcw na problematyk bada, realizowanych na gruncie szeroko rozumianej geopolityki. Szczeglnie cenne s przykady prezentujce praktyczne zastosowania metod na gruncie rozwizywania problematyki badawczej dotyczcej, czy to specyficznego ujcia i podejcia do geopolityki geopolityka krytyczna, jak i przedstawiajce wyniki bada w ramach jej subdyscyplin: geostrategii i geoekonomiki. Z uwagi na ograniczone ramy wypowiedzi, oczywistym jest, e autorzy w przedstawionych referatach nie daj penych odpowiedzi na wiele poruszonych problemw badawczych i nie wskazuj wielu metod bada, ktre stosowane s rwnie na gruncie badania problematyki geopolitycznej i jej subdyscyplin. Prezentowane w tej czci referaty, stanowi jednak bez wtpienia cenny dorobek w kontekcie budowy metodyki bada geopolitycznych, co stanowi konieczny warunek uznania geopolityki za dyscyplin naukow. Prezentowane treci nie mogy by jednak przedstawione wedug jednolitego i spjnego aparatu pojciowego, gdy stanowi indywidualne pogldy Autorw. Nie s to wic zapewne
7
Wstp
ostateczne rozwizania w kontekcie metodycznym, wiele z nich bdzie podlegao modyfikacjom w miar prowadzonych dalszych szczegowych studiw i bada geopolitycznych. Duym atutem niniejszego opracowania jest jednak jego autonomiczno wynikajca ze zgromadzenia w miar jednorodnej problematyki, gwnie metodologicznej prezentujcej zarwno podejcie do bada geopolitycznych, jak rwnie przedstawiajcej aparat pojciowy oraz metody, techniki i sposoby bada realizowanych na gruncie geopolityki. Oddajc w rce Czytelnika tom opracowa prezentujcych teoretyczne aspekty oraz wybrane metody, modele i przykady prowadzonych w Polsce bada z zakresu geopolityki i geostrategii mamy nadziej, i stanowi on moe podstaw do poszerzonej dyskusji o wspczesnej geopolityce. Dyskusji, ktra wraz z rozwojem prowadzonych bada, by moe pozwoli okreli lepiej ni do tej pory, gwne pola badawcze geopolityki oraz wskaza podstawowe metody badawcze tej dziedziny wiedzy. Przedstawiona praca bdzie zapewne przydatna dla wielu orodkw naukowo-dydaktycznych akademickich i uniwersyteckich w naszym kraju, ponadto bdzie cenna dla instytucji bezpieczestwa i obronnoci pastwa, a take uyteczna coraz szerszej grupie indywidualnych badaczy problematyki geopolitycznej. Wiedza o relacjach i wspzalenociach midzy orodkami wadzy stanowi naszym zdaniem podstawowy warunek zrozumienia procesw zachodzcych we wspczesnym wiecie.
Zbigniew Lach, Jan Wendt
JAROSAW MACAA (Uniwersytet Zielonogrski)
CZYM JEST GEOPOLITYKA? SPORY WOK JEJ DEFINICJI

Dyskusje nad tym, czy jest geopolityka trwaj ju od 100 lat, a koca ich nie wida. Niniejsze studium, to drobny przyczynek do tej debaty. Bez wtpienia czynniki geograficzne tworzyy odwieczne ramy dla egzystencji czowieka. Take dla struktur, ktre czowiek tworzy i tworzy, np. gospodarczych czy politycznych. Jeli ycie czowieka moemy moemy umiejscowi w konkretnej przestrzeni, to trudno si dziwi, i budzi to zainteresowanie badaczy rozmaitych profesji. Tyle, e ju zakres tych relacji, sposoby oddziaywania przestrzeni na czowieka i struktury spoeczno-polityczne oraz ekonomiczne, i odwrotnie, poszukiwanie w tym zakresie pewnych prawidowoci czy uoglnie byy i s przyczyn kontrowersji. W nie wpisuje si te rozumienie geopolityki. Termin ten budzi i budzi nadal kontrowersje, co zaowocowao spor ju literatur, podejmujc kwestie zdefiniowania geopolityki. Przede wszystkim dlatego, e w kadym opracowaniu powiconym geopolityce autor lub autorzy powinni /ale nie zawsze tak jest/ okreli swoje rozumienie geopolityki, wobec kontrowersji, ktre budzi to sowo. Podstawowe stanowiska w tym zakresie sprecyzowano zreszt jeszcze przed II wojn wiatow, kiedy termin ten by w powszechnym uyciu, co powodowao liczne spory przy prbie okrelenia, co tak naprawd znaczy. Po II wojnie wiatowej tytuowe pojcie spotkaa w licznych krajach i rodowiskach anatema, ale nadal prowadzono badania geopolityczne, tyle, e nieraz bez tego wstydliwego dla wielu szyldu lub szukajc dla nowej nazwy1. Natomiast na tle tzw. odrodzenia geopolityki w dwch ostatnich dekadach XX w. pojawio si mnstwo rnych, take mao zbornych i sprzecznych ze sob prb okrelenia, czym jest geopolityka. Wprowadzaj one wtedy wicej zamtu ni cokolwiek wyjaniaj, tak na poziomie popularnym, jak i naukowym. Wystarczy poda dwa przykady. W adresowanej do szerokiego grona odbiorcw niemieckiej Wikipedii geopolityk zdefiniowano na wstpie jako mieszank z geografii, polityki, historii i nauk spoecznych. Nie inaczej bywa w niektrych opracowaniach aspirujcych do uj naukowych. Warto tutaj odwoa si do znanej w Polsce ksiki Carlo Jeana, w ktrego pojmowaniu geopolityki trudno si zorientowa. Raz widzi j jako
L. Sykulski, Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej, w: Midzy histori a geopolityk, red. R. Domke, Czstochowa 2009, s. 174.
Jarosaw Macaa
refleksj poprzedzajc dziaanie polityczne. Przy innej okazji nazywa j metafizyk walki o panowanie nad przestrzeni. Wreszcie, gdzie indziej sugeruje, i geopolityka jest metod rozumowania suc konceptualizacji przestrzeni w wymiarach materialnych i niematerialnych2. Nieokrelone wydaje si te stwierdzenie Paraga Khanny, i geopolityka oznacza dokadnie zwizek midzy przestrzeni a si, ktry moe obejmowa cay wiat i morza, a nawet cyberwiat3. Warto jednak zacz od tego, czym geopolityka z pewnoci nie jest. Nie stanowi uniwersalnego klucza do wyjaniania wszystkich zjawisk z obszaru relacji midzy pastwami, nie jest jakim fetyszem czy wytrychem. Nie mona te jednak geopolityk traktowa jako tylko igraszk umysow i przedmiot zainteresowania paru niepowanych ludzi, albowiem niczego nie jest zdolna analizowa i tumaczy. 1/ Geopolityka jako nauka Wypada zacz od tego rozumienia geopolityki, bo pojawio si ono najwczeniej. Jego zwolennikiem jako nauki by twrca pojcia Rudolf Kjellen, ktry traktowa geopolityk jako jedn z dziedzin empirycznej i syntetycznej nauki o pastwie jako organizmie geograficznym, co oznaczao badanie pastwa i i jego polityki w kategoriach przestrzennych. Zatem geopolityka funkcjonowaa dla niego w obrbie nauk spoecznych, co oddzielao j wyranie do geografii, bdcej czci nauk przyrodniczych4. Szczeglnie duo definicji geopolityki jako nauki normatywnej sformuowano w krgu niemieckiej Geopolitik przed II wojn wiatow, przy czym wyranie w myl pogldw najwybitniejszego niemieckiego geopolityka Karla Haushofera uznawano j za najwaniejsz nauk pozwalajc bada pastwo oraz formuowa prawa jego rozwoju przestrzennego. Dla przykadu warto przytoczy choby definicj z 1928 r., e geopolityka to nauka o zwizku zdarze politycznych z ziemi, i cho jej podstaw jest geografia, szczeglnie polityczna, to jest nauk szersz i gbsz. Podobnie rozumia geopolityk Kurt Vowinckel w 1944 r. /geopolityka jest nauk o zwizku z przestrzeni politycznych form ycia/, widzc w niej syntez nauk o przyrodzie z naukami o czowieku.
Geopolitik, http://de.wikipedia.org/wiki/Geopolitik [data korzystania 14 X 2009]; C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 40-41, 46, 58. 3 Globalisierung als blosses Mittel der Geopolitik. Netinterview mit Parag Khanna, http://www.paragkhanna.com/2009/04/globalisierung_als_blosses_Mittel... [data korzystania 14 X 2009]. 4 K. Haushofer, E. Obst, H. Lautensach, O. Maull, ber die historische Entwicklung des Begriffs Geopolitik, w: K. Haushofer, E. Obst, H. Launtensach, O. Maull, Bausteine zur Geopolitik, Berlin-Grnewald 1928, s. 3-5; R. Strausz-Hupe, Geopolitics: The Struggle for Space and Power, New York 1942, s. 40; A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979, s. 112-113. 10
Czym jest geopolityka? Spr wok jej definicji
Pierwszy problem lea jednak w nierozstrzygnitym sporze, czy geopolityka ju jest nauk, czy dopiero stan potencjalny. Drugim problemem by zwizek geopolityki i czci niemieckich geopolitykw z ideologi oraz praktyk III Rzeszy, co dla wielu badaczy wtedy i dzi kompromitowao j jako nauk. Tym bardziej, e drugi, anglosaski nurt geopolityki prezentowa jednak inne podejcie do zwizku polityki z przestrzeni, bowiem godzi argumenty wielkoprzestrzenne z si i strategi na skal wiatow5. Ju wtedy, zdajc sobie spraw z trudnoci w scjentycznym zdefiniowaniu geopolityki jako nauki, rozpoczto, liczne i nieustannie podejmowane wysiki, by sprecyzowa jej zakres podmiotowy, rnicy od innych, pokrewnych nauk, oraz pokaza odrbn metodologi. Powoywano si na realny fakt istnienia obszernych i syntetycznych bada oraz licznego grona badaczy operujcych tym szyldem, systematycznie starano si oddziela podmiotowo i przedmiotowo geopolityk od nauk pokrewnych, tumaczc, i co prawda pokrywa si ona z wieloma peryferyjnymi obszarami badawczymi innych nauk, ale nie podlega adnej z nich. Tyle, e nie uciszao to wtpliwoci czy geopolityka jest nauk wrd mniej licznych, trzeba to przyzna, badaczy niemieckich tego czasu, najczciej wskazujcych na brak atrybutw nauki oraz mao logiczne i spjne wyjanienia dotyczce uzasadnienia odrbnoci geopolityki6. Dlatego za sensown uwaam opini, i powrt w obecnych rozwaaniach do tradycji geopolitycznego mylenia moe by poyteczny, aeby stworzy klarown podstaw terminologiczn oraz historyczno-ideow, zanim zwrcimy si ku teraniejszoci i przyszoci. Po to, by oceni szanse, ktre dzi jeszcze posiada geopolityka jako nauka stosowana7. Spogldajc na dzisiejsze prby zdefiniowania geopolityki jako nauki, podejmowane na tle nastpujcego i zrozumiaego od od kilku dekad renesansu geopolityki, warto zwrci uwag na ich mnogo i ma czytelno, brak precyzji. Wreszcie przekonanie wrd wielu badaczy, skdind wzite od niemieckiej Geopolitik, e jest to najwaniejsza nauka badajca zacho5
K. Haushofer, E. Obst, H. Lautensach, O. Maull, ber die historische Enwicklung des Begriffs Geopolitik, w: Bausteine zur Geopolitik..., s. 27; K. Vowinckel, Geopolitik als Wissenschaft. Gedanken zum Beginn des dritten Jahrzehnts deutscher Geopolitik, Zeitschrift fr Geopolitik, 1944, s. 29; M. Grtemaker, Politische Zeitgeist und Geopolitik ber die zeitbedingten Voraussetzungen anwendungsorientierter Wissenschaft, w: Geopolitik. Grenzgnge im Zeitgeist, t. 1.1: 1890 bis 1945, hrsg. von I. Diekmann, P. Krger, J. Schoeps, Potsdam 2000, s. 18-19; S. Otok, Geografia polityczna, wyd. IV, Warszawa 1999, s. 12; L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 71-72; Przestrze i polityka. Z dziejw niemieckiej myli politycznej, red. A. Wolff-Powska-E. Schulz, Pozna 2000, s. 66. 6 T. Klin, Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli politycznej w okresie II wojny wiatowej, Toru 2008, s. 77. 7 M. Grtemaker, Politische Zeitgeist und Geopolitik ber die zeitbedingten Voraussetzungen anwendungsorientierter Wissenschaft, w: Geopolitik. Grenzgnge im Zeitgeist, t. 1.1, s. 17-18. 11
Jarosaw Macaa
wanie pastwa w stosunkach zewntrznych. Tymczasem o tym zachowaniu wspdecyduje cay zesp czynnikw politycznych, ekonomicznych, demograficznych, wreszcie kulturowych czy cywilizacyjnych, majcych ograniczony, albo zgoa aden zwizek z przestrzeni. Mona jednak tak czy inaczej zauway porzucenie przez obecne rozumienie geopolityki charakterystycznej dla niemieckiej szkoy organicznej teorii pastwa oraz swego rodzaju mistycyzmu zwizku czowieka z przestrzeni. Bez wtpienia w mniejszym zakresie podkrela si te determinizm geograficzny, a bardziej czynniki ludzie8. Prb stworzenia swego rodzaju pomostu midzy starym a nowym rozumieniem reprezentuje ta definicja, ktra uznajc geopolityk za dziedzin nauki rozrnia jej tradycyjne i nowoczesne rozumienie. W tym pierwszym to naukowa i stosowana dziedzina wiedzy z pogranicza politologii i geografii, ktrej tradycyjnym przedmiotem zainteresowania by wpyw cech rodowiska przyrodniczego i pooenia pastw na ich rozwj i znaczenie polityczne na wiecie. We wspczesnym brzmieniu podkrela si, e rozwj danego narodu i pastwa tylko w czci zaley od warunkw przyrodniczych i pooenia geograficznego, a geopolityka zajmuje si rwnie dynamik procesw politycznych w aspekcie zewntrznym danego pastwa. To jest nowy nurt, bardziej percepcyjny i subiektywny, akcentujcy znaczenie nie tylko przestrzeni, spoeczestwa i polityki, ale rwnie rol czynnikw kulturowych i cywilizacyjnych w formowaniu interesw przestrzennych pastwa i spoeczestwa9. W innych definicjach geopolityki jako nauki akademickiej stara si eksponowa jej obiektywny i neutralny politycznie charakter. Warto zatem odwoa si choby do najkrtszych hase sownikowych, ktre brzmi bardzo lakonicznie: Geopolityka jest nauk o zastosowaniu zasad geografii do polityki wiatowej; Geopolityka jest nauk, ktra bada relacj midzy cechami geograficznymi pastwa a jego polityk. Ten element zwizku z geografi i polityk jest tu bardzo eksponowany10. Idc tropem Leszka Moczulskiego mona te zauway ca grup definicji bardziej szczegowych, ale te z wyran funkcj projekcyjn, np. Nicholasa Spykmana: geopolityka jest nauk pozwalajc na dokonanie oceny ciaru politycznego mocarstw na tle ich specyficznej pozycji na wiecie. Wida te tutaj i inne ograniczenie definicyjne, bo geopolityka zajmuje si gwnie polityk mocarstw, czy dla innych autorw supermocarstw11.
C. Jean, Geopolityka..., s. 38. M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Warszawa-d 2002, s. 59-62. 10 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 72. 11 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 73. 12
9
Przegldajc elementy wsplne definicji obecnych geopolityki jako nauki /tzw. geopolityki akademickiej/ mona dostrzec pewne prawidowoci: a/ czsto definiuje si j jako nauk interdyscyplinarn z pogranicza geografii politycznej, politologii, historii, stosunkw midzynarodowych, ekonomii itd. badajc zaleno midzy warunkami geograficznymi /przestrzennymi/ a powstawaniem pastw oraz innych orodkw siy.12 Niemniej kada kracowo i kresowo nastrcza niemao problemw z odrnieniem geopolityki od nauk pokrewnych, bowiem zakada pynno tych granic; b/ z reguy zaznacza si brak waciwych tylko dla niej metod badawczych, podkrelajc ich interdyscyplinarny charakter. Dla wielu to dyskwalifikuje geopolityk jako nauk, ale te na usprawiedliwienie warto powiedzie, e take w przypadku geografii politycznej czy politologii trudno mwi o istnieniu ekskluzywnych metod badawczych, a rzadko kto kwestionuje ich naukowy charakter. c/ kopoty z formuowaniem oglnych praw i trendw, co stanowi jeden z najwaniejszych aspektw teoretycznych nauk humanistycznych czy spoecznych /podobne problemy ma choby geografia polityczna czy politologia/. d/ czsto jednak pojawiaj si pogldy, i geopolityka jest nauk, poniewa uznaje to wielu badaczy, a jest tym, czym zajmuj si geopolitycy jako geopolitycy. W tym nurcie rozumienia geopolityki mona chyba umieci przekonanie wielu badaczy, i geopolityka jest interdyscyplinarn dziedzin wiedzy /ang. study, knowledge, niem. Lehre/, z ukierunkowaniem na jej praktyczne znaczenie i zastosowanie. Ten rys wida choby w nastpujcej definicji: studia geograficzne nad pastwem z punktu widzenia polityki zewntrznej13. Znajdujemy te takie rozumowanie, i s to studia nad zwizkiem midzy czynnikami geograficznymi a politycznymi przejawami polityki pastwa czy studia nad wpywem takich czynnikw, jak geografia, ekonomia i demografia na polityk, a szczeglnie na polityk zagraniczn pastwa. W jednej z interpretacji, utrzymanych w tym duchu ocenia si geopolityk jako sposb widzenia wiata, jako wiedz, ktra identyfikuje rda, praktyki i interpretacje, ktre pozwalaj na kontrol terytorium i pozyskiwanie zaso-
12
Geopolityka, http://www.geopolityka.org.pl/index2.php?option=com_content [data korzystania 14 X 2009]; B. Baka, Klasyczne i wspczesne teorie geopolityki, http://www.ekpu.lublin.pl/naukidni/banka/bnak.html [data korzystania 14 X 2009]. Zob. te definicja niemiecka: Geopolitik als Grenzfach zwischen Staatswissenschaft, Geographie und Geschichte die Lehre von der Bedeutung der Geographischen Bedigungen fr Politik und Staat, http://de.encarta.msn.com/encyklopedia_761568852/Geopolitik.html [data korzystania 14 X 2009]. 13 R. H. Fiefield, G. E. Pearcy, op. cit., s. 5. 13
Jarosaw Macaa
bw14. Zatem nie chodzi o geograficzne przestrzenie, ich wielko, pooenie, topografi, bogactwa, klimat, lecz o ich wspzaleno z przemysem, handlem, technik, energi, ludnoci, struktur spoeczn, psychologi, strukturami militarnymi, rodowiskiem15. 2/ Geopolityka jako cz innych nauk Z uznaniem naukowego charakteru geopolityki wie si te jednak caa grupa pogldw, ktre odmawiaj jej miana samodzielnej dyscypliny naukowej i wczaj w zakres czy to geografii politycznej, czy stosunkw midzynarodowych, najczciej jako metod bd paradygmat badawczy. Tym bardziej, e granice midzy nimi s pynne praktycznie niemoliwe jest ich ostre wytyczenie. W tym pierwszym przypadku warto choby zacytowa Colina Flinta uwaajcego geopolityk za element geografii czowieka, jako subdyscyplin geografii politycznej, zatem element nauk przyrodniczych. Dlatego geopolityka wykorzystuje elementy geografii czowieka, aby bada zastosowanie i implikacje wadzy. Tym bardziej, e polityczne aspiracje i projekty podmiotw geopolitycznych wygrywaj w strukturze skal geograficznych. Na polskim gruncie Stanisaw Otok przekonuje, i problemem geografii politycznej jest powizanie polityki we wszystkich jej przejawach ze rodowiskiem naturalnym /przestrzeni/. W tym zawiera si geopolityka. Zatem miejsce geopolityki jest w krgu nauk geograficznych, w praktyce jako cz lub wrcz synonim geografii politycznej16. Przy takim rozumieniu geopolityki due znaczenie ma rwnie to, e jeden z twrcw badania wpywu przestrzeni na organizmy polityczne Friedrich Ratzel by rwnoczenie autorem terminu politische Geographie i Anthropogeographie, ktry miay to tumaczy. Std choby pogld, e geografia polityczna jest ojcem geopolityki. Dlatego dla niektrych niemieckich geografw w okresie midzywojennym, np. Alfreda Hettnera /skdind ucznia Ratzela/ czy Oskara Rittera von Niedermayera, geopolityka miaa za sabe podstawy naukowe i moga funkcjonowa tylko jako cz geografii politycznej17.
14
Geopolitics, http://www.merriam-webster.com/dictionary/geopolitics [data korzystania 14 X 2009]; Geopolitics, http://encyklopedia.farlex.com/Geopolitic [data korzystania 14 X 2009]; C. Flint, Wstp do geopolityki..., s. 32. Zob. te Geopolitics, http://en.wikipedia.org.wiki/Geopolitics [data korzystania 14 X 2009]. 15 Przestrze i polityka..., s. 111. 16 C. Flint, Wstp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 17, 43-44; J. A. Agnew, K. Mitchell, Gearoid O'Tuathai, A Companion to Political Geography, Oxford 2003, s. 2-6; Geopolityka jest gazi geografii politycznej, koncentruje si na rozwoju przestrzennym potrzebnym dla pastwa: Geopolitics, http://geography.about.com/od/politicalgeography/a/geopolics [data korzystania 14 X 2009]; S. Otok, Geografia polityczna..., s. 10-11. 17 R. H. Fifield, G. E. Pearcy, Geopolitics in Principle and Practice, Boston 1944, s. 5; A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki..., s. 132; Krytyczn opini wyraa te znany geograf Oskar Ritter von Niedermayer, uwaajc pogldy Haushofera i jego szkoy za filozofi prze14
W innym kierunku id rozwaania tych, ktrzy prbuj uzasadni odrbno geografii politycznej i geopolityki, nawet jeli tej ostatniej nie uwaaj za nauk. Dla nich, np. dla Carlo Jeana, geografia polityczna zajmuje si rozmieszczeniem przestrzennym fenomenw politycznych i ich wpywem na czynniki geograficzne, geopolityka bada zwizek odwrotny: to znaczy wpyw czynnikw geograficznych, zarwno fizycznych jak i ludzkich, na analizy, wybory i dziaania polityczne podejmowane w stosunku do innych podmiotw politycznych dziaajcych na tym samym terytorium. Zatem geografia polityczna jest nauk, a geopolityka nie18. Pozostae dwa przykady deprecjonowania roli geopolityki jako nauki wczaj j w obrb nauk politycznych. Jeli chodzi o stosunki midzynarodowe, stosunkowo mod dziedzin bada, to wielu jej badaczy uwaa geopolityk za jej cz. Warto odwoa si choby do takiej definicji, i geopolityka to teoria wyjaniania zjawisk politycznych czynnikami geograficznymi, ale w stosunkach midzynarodowych. Zatem relacje midzynarodowe maj swe wane podstawy, ale nie jedyne, w geopolitycznej strukturze wiata. Bardziej jednostronna jest definicja Benno Teschke, ktry uwaa anglosask tzw. realpolitik /Strausz-Hupe, Morgenthau, Gray, Kissinger/ po II wojnie wiatowej za przykad stosowania analizy geopolitycznej jako hegemonistycznego dyskursu w ramach stosunkw midzynarodowych19. Trzecim wreszcie nurtem uznania geopolityki za cz innej nauki jest wczanie jej w obrb geostrategii, w czym zwaszcza celuje wielu badaczy anglosaskich. Uwaaj oni wtedy zreszt za geostrategi pogldy anglosaskich ojcw geopolityki. W tym wypadku geopolityka miaaby zajmowa si przestrzennym uwarunkowaniem polityki midzynarodowej, szczeglnie polityki bezpieczestwa, porzucajc jednak geograficzny determinizm, teori organiczn pastwa i mistycyzm. Miao to te symbolizowa odrzucenie przez ni pogldw niemieckiej, a pniej nazistowskiej Geopolitik, uwaanej nie tylko za pseudonauk i ideologi, ale te przyczyn agresji i zbrodni nazistowskich20. Z kolei dla zwolennikw rozumienia geopolityki jako odrbnej nauki geografia polityczna bada rwnie zwizki dziaalnoci politycznej czowieka z przestrzeni geograficzn, a okrelenie jej przedmiotu bada, praw i metod badawczych nastrcza niemao trudnoci. Tyle, e jest to odrbna dyscyplina nauki, bowiem w niej akcent zostaje w niej pooony na wpyw
strzeni i ideologi, a nie za nauk: Deutsche Geopolitik, Standort Zeitschrift fr Angewandte Geographie, nr 1/2004, s. 40. 18 C. Jean, Geopolityka..., s. 45-46. 19 Leksykon Politologii, wyd. IV, Wrocaw 1998, s. 103; B. Teschke, Geopolitik und Marxismus, s. 2, http://www.theoglobalsite.ac.uk/press/201teschke.html [data korzystania 30 VI 2009]. 20 Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2006, s. 23, 31-32; R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Warszawa 2005, s. 66-69. 15
Jarosaw Macaa
czowieka na t przestrze, a w geopolityce to przestrze wpywa na polityczne mylenie i dziaanie. W innym rozumieniu geografia polityczna skupia si bardziej na czynnikach materialnych /naturalnych, gospodarczych, demograficznych/ a geopolityka akcentuje polityczne oczekiwania i terytorialne denia okrelonej grupy ludzi bd narodu czy pastwa. Zatem geografia polityczna bada to, co cechuje dane terytorium, natomiast geopolityka skupia si bardziej na roli uczestnikw procesu politycznego. Zwolennicy takiego patrzenia na relacj geografia polityczna-geopolityka oceniaj, i wtedy ta pierwsza jest czci skadow interdyscyplinarnej geopolityki, bo bada naukowy aspekt procesw politycznych /gdzie, jak i dlaczego pojawi si jaki problem polityczny/, zostawiajc geopolityce ich praktyczne zastosowanie /co naley zrobi, by zaoone cele zrealizowa w praktyce/21. Rwnie dla zwolennikw geopolityki jako nauki, stosunki midzynarodowe badaj relacje midzy pastwami i organizacjami midzynarodowymi, ale te bez szczeglnego wskazywania ich zwizku z przestrzeni, a np. z normami prawnymi, relacjami ekonomicznymi itd. Trudno wic, by pochaniaa geopolityk jako sw subdyscyplin. Natomiast geostrategia jest subdyscyplin geopolityki, geopolityk wojskow, zajmujc si wpywem czynnikw przestrzennych na mylenie i dziaania militarne, na bilans potencjau militarnego pastw i blokw wojskowych. Zajmuje si zatem szczeglnie badaniem nad wykorzystaniem przestrzeni i warunkw geograficznych w dawnych i obecnych dziaaniach zbrojnych, tak faktycznych, jak i planowanych. Zatem dla nich trudno mwi o geostrategii jako odrbnej dyscyplinie naukowej, rwnorzdnej z geopolityk, a ju tym bardziej, podporzdkowujcej sobie j.22 3/ Geopolityka jako paradygmat badawczy Charakterystyczn cech tego podejcia do geopolityki /obecnego ju przed II wojn wiatow/, zreszt zblionego do akceptacji naukowego charakteru, jest uznanie jej jako metody albo wzorca prostego i wewntrznie spjnego rozpatrywania procesw, zdarze, tendencji, trendw w stosunkach midzynarodowych w optyce kategorii geograficznych, przestrzennych, przy agregowaniu interdyscyplinarnej wiedzy i wynikw bada. Moe zatem stanowi podstaw do formuowania caego szeregu teorii szczegowych, nawet bardzo si od siebie rnicych czy wrcz ze sob sprzecznych. Dzieje si tak choby dlatego, e inaczej podchodz do geopolityki jako paradygmatu geografowie, a inaczej politolodzy czy historycy. Tyle, e uznanie geopolityki za paradygmat oznacza aprobat dla jej wartoci poznawczej przez wikszo badaczy, ale odrzucenie tak niezmiennoci komponentw, jak i absolutnej susznoci.
21 22
M. Baczwarow, A. Suliborski, op. cit., s. 52, 62-63. M. Baczwarow, A. Suliborski, op. cit., s. 64. 16
Jasno prezentuje to takie pojmowanie geopolityki, e jest to metoda analizy politycznej /.../, ktra podkrela rol odgrywan przez geografi w stosunkach midzynarodowych23. Dla bardziej rozbudowanego rozumienia warto przywoa definicj Pascala Lorota, i geopolityka jest szczegln metod, pozwalajc wykrywa, identyfikowa i analizowa zjawiska konfliktowe oraz strategie ofensywne i defensywne, skupiajce si na posiadaniu pewnego terytorium24. Ta metoda moe by wykorzystywana przez szereg nauk, np. politologi, geografi, ekonomi, stosunki midzynarodowe itd. Za uznaniem geopolityki jako paradygmatu badawczego przemawia chyba i to, e przynajmniej dwch z jej ojcw: Halford Macinder i Alfred Thayer Mahan, nie uywajc zreszt terminu geopolityka, miecio si take w tym nurcie rozumienia geopolityki. Ten pierwszy, najwybitniejszy chyba geopolityk, ocenia, i wystpuje potrzeba korelacji midzy szerszymi uoglnieniami historycznymi a geograficznymi /.../ Powinnimy szuka formuy, ktra pozwoli dostrzec rne aspekty wpywu czynnikw geograficznych na histori powszechn25. Warto te jednak zauway, i uznanie paradygmatu prowadzi moe do dezawuowania naukowoci geopolityki. Niemiecki geopolityk Adolf Grabowsky po II wojnie wiatowej odcina si od widzenia geopolityki jako nauki, nie tylko ze wzgldu na nazistowskie dziedzictwo, bo nie moe by ona odpowiedzialna za jej faszywych i aroganckich przedstawicieli. Przede wszystkim z tego powodu, e nie jest nauk normatywn, jest tylko metod pracy, rodkiem poznania, ktry nie moe z gry ogasza swoich celw i rezultatw. Nauka normatywna chce panowa, metoda za suy. Suy, by zrozumie polityk, pastwo, przestrze i histori w ich dynamicznym biegu26. Czstym wyrazem tego pojmowania geopolityki jest np. stosowanie w tytuach prac w rnych jzykach przymiotnika geopolityczny. Dlatego te trudno lekceway niebezpieczestwo zbyt szerokiego ujmowania i stosowania tego paradygmatu, co wielokro si zdarzao w literaturze. Omawiany paradygmat winien w miar precyzyjnie suy badaniom wpywu czynnikw przestrzennych na dziaalno polityczn27.
Geopolitics, http://encyklopedia2.thefreedictionary.com/Geopolitic [data korzystania 14 X 2009]. 24 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 74. 25 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 75; R. H. Fiefield, G. E. Pearcy, op. cit., s. 4-5. 26 A. Grabowsky, Przestrze i pastwo a historia. Podoe geopolityki, w: Przestrze i polityka..., s. 621-622. 27 T. Klin, Geopolityka: Spr definicyjny we wspczesnej Polsce, Geopolityka, nr 1, s. 1012. 17
23
Jarosaw Macaa
4/ Geopolityka jako ideologia i doktryna polityczna W znacznym stopniu ten sposb mylenia, czc go z myl polityczn, wyraa termin myl geopolityczna, ktry stanowi czsto swego rodzaju prb ucieczki przed definiowaniem niejasnego terminu geopolityka. Rozumie si go wtedy jako refleksj nad interakcjami geografii i polityki, ktre mog przybiera rne formy o rozmaitym stopniu uporzdkowania i kategoryzacji, np. ideologie, idee, teorie, doktryny, koncepcje. Bardziej precyzyjnie wyraa to samo pojcie np. Tomasz Klin uywajc terminu myli geopolitycznej w znaczeniu caoksztatu idei, pogldw i postulatw, ktre w istotnym stopniu nawizyway do geograficznych podstaw dziaalnoci pastwowej i pewnych rozwaa zawierajcych momentami naukowy sposb przedstawiania rzeczywistoci28. Takie rozumienie dla wielu badaczy geopolityki wydaje si odlege od uznania jej naukowego charakteru. Widzi ono geopolityk jako nierozerwalnie zwizan z ideologi, ktra instrumentalizuje przestrze dla wasnych celw, czc j z koncepcjami politycznymi, religijnymi, ekonomicznymi, kulturowymi, obok idei demograficznych, rasistowskich i nacjonalistycznych. O ten proceder podejrzewany /czasem susznie/ jest kady zajmujcy si geopolityk, tak uwaajcy si za naukowca, jak i polityk-praktyk. Zwolennicy takiego rozumienia geopolityki przekonuj, i pod tym wzgldem nic si nie zmienio: inklinacje do ideologizacji geopolityki wystpoway dawniej, np. w III Rzeszy, jak i dzisiaj, choby w Rosji czy w USA29. Szczeglnym przedmiotem zainteresowania geopolityki bdzie w tym wypadku interpretacja wpywu czynnikw geograficznych na polityk pastw oraz na relacje midzy nimi. Mona tutaj przytoczy definicje typowe, jak choby t: doktryna polityczna powstaa na przeomie XIX i XX w., goszca tez o istnieniu istotnych zalenoci midzy rodowiskiem geogr. a charakterem i tendencjami rozwojowymi pastw oraz ich ekspansj polit.30. Zdecydowanie bardziej emocjonalne jest okrelenie, i geopolityka stanowi subiektywn interpretacj polityczno-geograficznych i innych wanych czynnikw, ktrej intencj jest rozszerzanie interesw narodowych, pastwowych czy blokowych, w szczeglnoci w sensie wpywu, kontroli, umacniania, ustanawiania czy potwierdzania potgi politycznej, ekonomicznej i militarnej31. W takim wypadku w zasadzie kady z wybitnych geopolitykw, tak okresu klasycznego, jak i neoklasycznego by twrc wielkich doktryn, kon-
28
G. Parker, Western Geopolitical Thougt in the Twentieth Century, Beckenham 1985, s. 13; T. Klin, Wizje adu midzynarodowego..., s. 7-8. 29 M. Sablewski, Geopolitik und Ideologie, w: Geopolitik. Grenzgnge im Zeitgeist, t. 1.2: 1945 bis zur Gegenewart, Potsdam 2000, s. 377-378. 30 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2: D-H, Warszawa 1995, s. 509. 31 Cyt. za R. Kuniar, Polityka i sia..., s. 83. 18
cepcji geopolitycznych, gonych po dzi dzie. Zatem tworzyli je i ci, dla ktrych geopolityka nie bya tylko doktryn polityczn. W tym miejscu mona zacytowa wypowied Saula Cohena, i istota geopolityki sprowadza si do wnioskowania z relacji, powstajcych midzy polityk midzynarodow a czynnikami geograficznymi32. Warto te przywoa przeciwn opini Adolfa Grabowksy'ego, ktry przekonywa, i nie moe by mowy o /.../ ugruntowanych geograficznie wytycznych polityki w kady razie gdy chodzi o jakie zobowizujce, wychodzce poza poznanie faktw myli przewodnie. Albowiem geopolityka jest tylko metod badawcz33. Z drugiej strony w obrbie tego rozumienia geopolityki mamy te wielu badaczy, ktrzy odrzucaj naukowy charakter geopolityki, bo nie ma ona ani okrelonego przedmiotu bada ani metodologii. Zwolennicy tego rozumienia tytuowego pojcia kwestionuj przy tym jego poznawczy charakter. Charakterystyczne, e traktowanie geopolityki jako ideologii i doktryny politycznej przeciwnicy przypisywali powszechnie uwaajcej si za nauk niemieckiej Geopolitik. Co ciekawe, jednym tchem przypisywali oni jednak walory naukowoci lub wiedzy albo paradygmatu badawczego tej geopolityce, ktr akceptowali. Przykadem z okresu midzywojennego by choby Jacques Ancel34. Dla innych ocena niemieckiej Geopolitik jako doktryny i ideologii w sposb trway zawaya na ocenie caej geopolityki. Dosy czytelnie wyraa to choby Anna Wolff-Powska, tumaczc, i geopolityka to raczej ideologia, konstrukcja suca do opisu i prognozowania stosunkw midzynarodowych w aspekcie przestrzeni. Dodawaa te sporo lat wczeniej w odniesieniu do niemieckiej Geopolitik, i geopolityka nie stanowia bowiem usystematyzowanego, a tym bardziej naukowo udokumentowanego zespou idei i teorii. Nie speniaa rwnie podstawowych warunkw poznania naukowego: brak metod i caego warsztatu naukowego oraz caej precyzji pojciowej35. 5/ Geopolityka stosowana Wydaje mi si, e wielu ludzi zajmujcych si geopolityk podnosio warto praktyczn wasnych bada, czyli umiejtno wykorzystywania wiedzy z zakresu geopolityki, historii, ekonomii, politologii, by skutecznie realizowa cele przestrzenne danego pastwa. Ten praktyczny wydwik
Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 72. A. Grabowsky, Przestrze i pastwo a historia. Podoe geopolityki, w: Przestrze i polityka..., s. 622. 34 J. Ancel, Geopolitque, Paris 1936, s. 7,10-17; R. H. Fiefield, G. E. Pearcy, op. cit., s. 4-5. Wspczesne rozumienie utrzymane w tym samym duchu zob. R. Sprengel, Geopolitik und Nationalsozialismus: Ende einer deutschen Fehlentwicklung oder fehlgeleiteter Diskurs?, w: Geopolitik. Grenzgnge im Zeitgeist, t. 1.1, s. 166-168. 35 A. Wolff -Powska, Doktryna geopolityki..., s. 8; Przestrze i polityka..., s. 8, 16. 19
33
32
Jarosaw Macaa
geopolityki by szczeglnie podnoszony przez najgorliwszych propagatorw rozumienia geopolityki jako nauki w Republice Weimarskiej i III Rzeszy. Dla nich geopolityka miaa by wiedz stosowan, polityk geograficzn, czyli drogowskazem w yciu politycznym.36 Nie inaczej w okresie II wojny wiatowej myleli przedstawiciele anglosaskiej szkoy geopolitycznej. Warto przywoa choby wypowied Nicholasa Spykmana, ktry przekonywa, e zadaniem geopolityki jest doprowadzanie do konkluzji, uytecznych bezporednio i natychmiastowo dla mw stanu, okrelajcych kierunki polityki zagranicznej37. Take wspczenie mona spotka badaczy zwracajcych uwag na ten przede wszystkim aspekt definiowania geopolityki. Tak dla przykadu wypowiada si wybitny geopolityk francuski Ywes Lacoste: Nie chodzi o dyscyplin naukow ani poszukiwanie praw ni rzdzcych, lecz o umiejtno mylenia kategoriami przestrzeni oraz konfliktw, jakie si w niej tocz, aby lepiej przenikn tajemnice tego, co si dzieje i mc dziaa bardziej skutecznie.38 Inny badacz geopolityki lakonicznie stwierdza, i geopolityka jest zastosowaniem wiedzy geograficznej do polityki wiatowej.39 Bardziej konkretnie brzmi stwierdzenie, e jest to take polityka rzdu kierujca si geopolityk. Albo w bardziej rozbudowany sposb polityka pastwowa bazujca na wzajemnych powizaniach midzy polityk a geografi40. Trzeba jednak pamita, e faszywe analizy mog si sta powodem faszywej polityki. Trudnoci w okreleniu tego, czym jest geopolityka przekadaj si te na warto praktycznych wnioskw wyciganych z jej diagnoz, teorii i ustale. Generalnie mona zauway tak tendencj, e im mniejsza wiara w naukowo czy choby w geopolityk jako paradygmat badawczy, tym niej jest oceniania jej praktyczna przydatno. Za skrajny, cho w historii np. III Rzeszy sprawdzony, mona w tej kwestii uzna pogld Romana Kuniara, ktry pisa: nigdy do koca nie wiadomo, kiedy zaczadzenie myli politycznej jest niegron wysypk, folklorem politycznym, a kiedy prby realizacji geopolitycznych koncepcji s sposobem na rozwizywanie problemw wewntrznych i staj si grone dla otoczenia czy nawet bardziej odlegych krajw.41
Zob. choby jak wieloaspektowo pojmowano praktyczny wymiar geopolityki w Niemczech: Bausteine zur Geopolitik..., s. 259-348; A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki..., s. 132; Przestrze i polityka..., s. 67, 82-83. 37 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 73. 38 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 73. 39 Cyt. za L. Moczulski, Geopolityka..., s. 72. 40 Geopolitics, http://www.merriam-webster.com/dictionary/geopolotics [data korzystania 14 X 2009]; Geopolitic, http://dictionary.reference.com/browse/geopolitic [data korzystania 14 X 2009]. 41 R. Kuniar, Polityka i sia..., s. 85. 20
36
LESZEK SYKULSKI (Instytut Geopolityki)
WYBRANE PROBLEMY WSPCZESNEJ ONTOLOGII

I EPISTEMOLOGII GEOPOLITYKI Jednym z kluczowych obszarw badawczych wspczesnej geopolityki stanowi niewtpliwie obszar teoriopoznawczy. Geopolityka na progu XXI w., odzyskujc nalen jej rang w wiecie nauki, poszerza swj arsena instrumentw badawczych, dokonujc przy tym istotnego wkadu w ogln metodologi nauk, a take w obszary metodologii szczegowej. Geopolityka jako nauka interdyscyplinarna czerpie szeroko w zakresie metod i technik bada z dorobku innych dyscyplin, poczwszy od analiz geologicznych, a na systemach GIS skoczywszy1. Zanim przystpimy do nakrelenia waniejszych problemw teoriopoznawczych geopolityki teoretycznej, sprbujemy umiejscowi t dyscyplin w wiecie nauki oraz zdefiniowa jej cel i zakres. Wspczenie stosuje si szereg podziaw nauki na jej poszczeglne dyscypliny. Problem pozycjonowania geopolityki w wiecie nauki jest wanym elementem odniesienia i samowiadomoci badawczej kadego naukowca zajmujcego si t dyscyplin. Jedn z najpopularniejszych typologii nauki jest podzia na nauki formalne i empiryczne. Innym popularnym podziaem jest ten na nauki nomotetyczne i idiograficzne. Pierwszy w zasadzie wyodrbnia nauki matematyczne i logik, posugujce si wnioskowaniem dedukcyjnym. Drugi z ww. podziaw, zaproponowany przez Wilhelma Windelbanda, wskazuje na nauki tworzce prawa (gr. nomos prawo), wykrywajce prawidowoci w otaczajcej nas rzeczywistoci oraz takie, ktre badaj tylko pojedyncze fenomeny, wyodrbnione zjawiska (gr. idios szczeglny)2. Obecny formalno-prawny podzia na dziedziny naukowe obowizuje w Polsce na podstawie uchway Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytuw z dnia 24 padziernika 2005 roku w sprawie okrelenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Wyrnia on
Zob. m.in. Z. Lach, A. aszczuk, Geografia bezpieczestwa, Warszawa 2004; P. Lorot, F. Thual, La Gopolitique, 2e dition, Montchretien 2002; M. Suek, Podstawy potgonomii i potgometrii, Kielce 2001; L. Sykulski, Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Czstochowa 2009, s. 169-186; F. Thual, Methodes de la geopolitique. Apprendre dchiffrer l'actualit, Paris 1996. 2 T. Jemioo, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii bada bezpieczestwa, Warszawa 2008, s. 12-13; W. Windelband, Einleitung in die Philosophie, Tbingen 1914, s. 7-22, passim; M. Suek, Metody i techniki bada stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2004, s. 12-13.
Leszek Sykulski
siedem dziedzin nauki, ktre dziel si na poszczeglne dyscypliny. Za gwne dziedziny nauki zostay uznane nauki spoeczne, nauki biologiczne, nauki matematyczne, fizyczne i chemiczne, nauki techniczne, nauki rolnicze, nauki medyczne oraz nauki o Ziemi i nauki grnicze3. Geopolityka jako nauka interdyscyplinarna opiera si w swoich badaniach na dwch gwnych dziedzinach nauki: naukach spoecznych i naukach o Ziemi. W zakresie dyscyplin naukowych najblisze jej s nauki geograficzne, nauki historyczne, nauki polityczne, nauki demograficzne, nauki ekonomiczne, nauki wojskowe oraz nauki geologiczne. Pod wzgldem oglnego podziau nauk, geopolityka umiejscowiona jest pomidzy naukami idiograficznymi oraz nomotetycznymi, gdy bada nie tylko poszczeglne fenomeny, ale przede wszystkim procesy, na podstawie ktrych tworzy hipotezy, koncepcje, teorie czy wreszcie prawa. W zakresie wnioskowania naukowego moemy przyj podzia na cztery jego formy: wnioskowanie dedukcyjne, indukcyjne, redukcyjne i abdukcyjne. Dla wnioskowania dedukcyjnego charakterystyczne jest posugiwanie si aksjomatami, modelami nomologicznymi, w ktrych wniosek zawsze wynika z przesanek. W ramach tej formy rozumowania moemy wydzieli wnioskowanie entymematyczne. Jest to rozumowanie, w ktrym celowo pomija si jedn lub wicej z przesanek, z uwagi na ich oczywisto. Wnioskowanie dedukcyjne charakterystyczne jest dla nauk matematycznych i logiki4. Wnioskowanie indukcyjne opiera si na rozumowaniu, w ktrym najpierw formuowane s wnioski, ktre poprzedzaj przesanki, odwrotnie ni w rozumowaniu dedukcyjnym. Liczba moliwych przesanek (faktw) jest nieograniczona, std wnioski s aktualne dopki, dopty nie pojawi si nowe fakty, ktre obal dane zaoenia. Charakterystyczne zatem dla tego rozumowania jest przechodzenie od szczegu do ogu. Wnioskowaniem indukcyjnym posuguj si szeroko wszystkie nauki empiryczne5. Rozumowanie abdukcyjne oznacza wnioskowanie majce na celu stworzenie najbardziej prawdopodobnych wyjanie danych zjawisk i procesw. Jego celem jest stworzone najbardziej prawdopodobnych hipotez badawczych. Pojcie abdukcji wprowadzone zostao przez amerykaskiego filozofa Charlesa Peircea6. Rozumowanie redukcyjne zakada tak form wnioskowania, w ktrej przesanki uprawdopodobniaj wniosek. Znajduje ono szerokie zastosowanie
3 4
Monitor Polski z dnia 12 grudnia 2005 r. T. Jemioo, A. Dawidczyk, op. cit., s. 21, 25. 5 Ibidem, s. 22-24. 6 W. Pytkowski, Organizacja bada i ocena prac naukowych, Warszawa 1985, s. 154-157; L. Sykulski, Rozumowanie abducyjne a proces badawczy w geopolityce przyczynek do epistemologii geopolityki, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, s. 24-25. 22
Wybrane problemy wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki
w badaniach prognostycznych, m.in. w obszarach bezpieczestwa i obronnoci7. Geopolitycy w swoich badaniach posuguj si kad form ww. wnioskowa, z ktrych jednake najczciej uywane s w kolejnoci: wnioskowanie abdukcyjne, redukcyjne, indukcyjne i wreszcie dedukcyjne. Dyscyplina ta posugujc si rnymi formami rozumowa, a take korzystajc z interdyscyplinarnego instrumentarium badawczego tworzy kolejno: modele (paradygmaty), koncepcje, teorie, hipotezy, metodologi i wreszcie metody. Modele, nazywane take paradygmatami, s najbardziej oglnym spojrzeniem na badan rzeczywisto. Nios one ze sob wybr okrelonych zasobw semantycznych, stylu i charakteru pracy badawczej oraz warunkuj rozoenie akcentw badawczych. Koncepcje wyrastaj wprost z danego paradygmatu i stanowi perspektyw naukow konieczn do okrelenia problemu badawczego. Poprzez teorie rozumiemy uporzdkowany zasb poj, zaoe i wiedzy majcy na celu zdefiniowanie i wyjanienie okrelonych zjawisk i procesw. Hipotezy to propozycje, ktrych celem jest uprawdopodobnienie konkretnych zaoe. Metodologia jest generalnym podejciem naukowym do okrelonej problematyki badawczej, zawierajcym w sobie waciwe owemu podejciu metody, poprzez ktre rozumiemy konkretne techniki badawcze uywane w procesie poznawczym8. Warto w tym miejscu pokusi si o egzemplifikacj ww. kategorii. W geopolityce teoretycznej (akademickiej), rozumianej jako interdyscyplinarna nauka, mamy do czynienia z kilkoma podstawowymi paradygmatami (modelami badawczymi). Tymi najbardziej znanymi s z pewnoci model deterministyczny (determinizm geograficzny), zakadajcy bezwzgldne warunkowanie zjawisk i procesw politycznych przez czynniki rodowiskowe oraz model posybilistyczny (posybilizm), akcentujcy aspekty wolicjonalne podmiotw geopolitycznych9. Obecnie bardzo popularny staje si paradygmat tzw. geopolityki krytycznej, interpretujcy klasyczn geopolityk poprzez filtry postmodernistyczne10. Do klasycznych koncepcji geopolitycznych zaliczy moemy np. koncepcj bloku kontynentalnego (der Kontinentalblock) czy koncepcj panregionw Karla Haushofera11. Najwaniejsz teori geopolityczn jest teoria Halforda Mackindera, ktrej osi si pojcie Heartlandu12.
T. Jemioo, A. Dawidczyk, op. cit., s. 28-29. Por. D. Silverman, Prowadzenie bada jakociowych, Warszawa 2009, s. 136-138. 9 L. Sykulski, Geopolityka. Sownik terminologiczny, Warszawa 2009, s. 21, 78. 10 Zob. Np. J. Potulski, O statucie badawczym wspczesnej geopolityki, Gdaskie Studia Midzynarodowe 2008, vol. 6, nr 1-2, s. 24-31. 11 Zob. J. Macaa, Blok kontynentalny Karla Haushofera, Geopolityka 2009, nr 2(3), s. 4962. 12 Zob. H. Mackinder, Geograficzna o historii, oprac. R. Potocki, Czstochowa 2009.
8
23
Leszek Sykulski
W tym momencie warto zastanowi si nad samym zdefiniowaniem geopolityki i jej gwnych funkcji badawczych. Zdaniem autora niniejszego artykuu, jedn z najtrafniejszych wspczesnych definicji geopolityki sformuowa znany rosyjski geograf i geopolityk Wadimir Koosow: , -, , , , - - . [...] 13. Koosow umiejscawia zatem geopolityk na styku nauk politycznych, geograficznych, wojskowych i ekonomicznych. Warto podkreli przy tym, e dyscyplina ta jest przede wszystkim nauk o pastwie. Przyjrzyjmy si zatem przedmiotowi bada geopolityki. Definiowaniem pola badawczego danej dyscypliny i jej ram, czyli zakresu badawczego zajmuje si ontologia. Ontologia (gr. on to co jest + logos sowo; nauka) jest dziaem filozofii zajmujcym si badaniem natury bytu, mwic dosownie wszystkiego co jest. Poprzez ontologi geopolityki naley rozumie obszar rozwaa dotyczcy natury badanej rzeczywistoci (gr. ntos on istniejcy). Ontologia geopolityki bada struktur otaczajcej nas rzeczywistoci zwizan z pojciami bytu (istnienia) oraz jego przyczynowoci, waciwoci, czasu i przestrzeni. Bada przedmiot naszego dowiadczenia w zakresie zalenoci polityczno-przestrzennych. W przypadku geopolityki trzema gwnymi obszarami ontycznymi jest czas, przestrze i struktury pastwowe oraz zalenoci midzy nimi wystpujce. Badanie w zakresie ontologii maj bardzo istotne znaczenie dla dyscyplin naukowych, poniewa konstytuuj ich przedmiot badania. Std tak istotny jest wybr perspektywy ontologicznej przez danego badacza14. W obszarze teorii geopolityki kluczowym pojciem obok ontologii jest epistemologia. Epistemologia (gr. episteme wiedza; umiejtno) jest to teoria poznania, badajca relacje midzy poznawaniem a rzeczywistoci. Koncentruje si na poszukiwaniu optymalnych sposobw poznawania. Epistemologia geopolityki bada formy poznawania rzeczywistoci i procesw geopolitycznych. Na marginesie warto wspomnie, e pojcia ontologii i
13
B. A. , : , 1996, nr 3, s. 86. 14 W. Kostecki, Polityka zagraniczna. Teoretyczne podstawy bada, Warszawa 1988, s. 1921. Zob. take M. Hempoliski, Ontologia. Antologia tekstw filozoficznych, Wrocaw 1994. 24
epistemologii s obecnie szeroko stosowane take w oderwaniu od ich filozoficznego korzenia15. W przypadku ontologii geopolityki jednymi z waniejszych problemw badawczych s m.in. stosunek do determinizmu i jego pochodnych oraz natura czasu i przestrzeni. Jeli chodzi o epistemologi geopolityki do wzowej problematyki mona zaliczy takie zagadnienia jak np. przyczynowo i determinizm, holizm a indywidualizm, spr o naturalizm, kontrowersje wok abstrakcji naukowej, pojcie prawa nauki i jego odniesienie do geopolityki czy hipostaza praw naukowych w geopolityce. Spjrzmy zatem nieco bliej na wybrane problemy teoriopoznawcze geopolityki. Jednym z waniejszych problemw jest stosunek do modelu deterministycznego. Od samego pocztku rozwoju geopolityki jako nauki (druga poowa XIX w.) wielu jej przedstawicieli upatruje w geografii gwny determinant dziaania pastwowego. Obok determinizmu geograficznego w geopolityce mamy rzadziej do czynienia z determinizmem historycznym. Jest to pogld zgodnie z ktrym kade wydarzenie jest determinowane przez zewntrzne przyczyny, niezalene od ludzi czy struktur politycznospoecznych. Pogldami przeciwstawnymi s indeterminizm i autodeterminizm (autodynamizm). Pierwszy odrzuca niezaleno toku zdarze, propagujc aspekt wolicjonalny czowieka i spoeczestwa, podkrelajc, co istotne, przypadkowo wydarze historycznych. Autodeterminizm geopolityczny (autodynamizm) odrzucajc programistyczne spojrzenie na tok dziejw i nadprzyrodzony wpyw na histori, wskazuje, i rdo procesw i zjawisk geopolitycznych tkwi w pastwie i jego strukturach16. Spr o natur czasu i przestrzeni stanowi jedno z ciekawszych zagadnie nauki w ogle. Jako e obie kategorie stanowi kluczowe punkty odniesienia dla geopolityki, nie moe ona pozostawa bierna wobec toczonego dyskursu. Dla geopolityki istnieje tylko to, co istnieje w czasie i przestrzeni. W filozofii czas i przestrze ujmowano na wiele sposobw. Z jednej strony jak Isaak Newton przedstawiano je jako kategorie absolutne, z drugiej za wskazywano na nie jako atrybuty rzeczywistoci materialnej jak Arystoteles czy Kartezjusz. Od czasu teorii wzgldnoci Alberta Einsteina czas i przestrze traktowana bywa nierozcznie jako czasoprzestrze. W tym ukadzie rozpatrywania rzeczywistoci kluczowa jest relacja, jak zachodzi midzy materi a obserwatorem17.
15
Zob. np. J.F. Jacko, Ontologia mylenia strategicznego, Homo Ludens 2009, nr 1, s. 113120. 16 S. wieawski, Zagadnienie historii filozofii, Warszawa 1966, s. 506-511; T. Jemioo, K. Malak, Bezpieczestwo zewntrzne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002, s. 17-18. 17 Zob. np. S. Hawking, Krtka historia czasu, Warszawa 2000; A. Einstein, Istota teorii wzgldnoci, Warszawa 1958; E. Cassirer, O teorii wzgldnoci Einsteina, Kty 2006. 25
Leszek Sykulski
Dla geopolitykw gwnym punktem odniesienia jest przestrze geograficzna. Samo to okrelenie jest swoist tautologi, jednak we wspczesnych czasach, wobec wyrniania w nauce przestrzeni informacyjnej przestrzeni geodezyjnej, przestrzeni socjologa, przestrzeni spoecznoekonomicznej, czy wreszcie przestrzeni politycznej, takie doprecyzowanie staje si uzasadnione. Podobnie zreszt jak w przypadku okrele strategia wojskowa czy strategia wojenna, z ktrych kade rni si od siebie wyranie18. Przez przestrze geograficzn rozumiemy zatem przestrze, w ktrej kategoria tworzycieli nie jest utworzona przez zbir obiektw pustych (), ale przez zbir obiektw materialnych z wszystkimi waciwociami materii. W odrnieniu od przestrzeni geodezyjnej, w przestrzeni geograficznej licz si waciwoci materii oraz, nieistniejcy w tej pierwszej, czas19. W epistemologii geopolityki jednym z istotnych punktw odniesienia jest charakter oglnych zaoe badawczych. Wrd gwnych tendencji moemy wymieni przede wszystkim: strukturalizm metodologiczny, model funkcjonalno-genetyczny, idealizm i ekscepcjonizm. Pierwsze podejcie charakteryzuje si podejciem caociowym do rozpatrywanej problematyki. Stanowi podejcie w duej mierze procesualne, koncentruje si na najwaniejszych zalenociach, nie wnikajc w zawioci fenomenologiczne. Spojrzenie funkcjonalno-genetyczne koncentruje si na problematyce przyczynowoci i eksplantacji skoncentrowanej na poszukiwaniu zalenoci midzy mniejszymi i wikszymi systemami geopolitycznymi. Idealizm posuguje si zasad abstrakcji, upraszcza badan problematyk formuujc okrelone prawa naukowe i stopniowo dokonujc konkretyzacji. Podejcie takie moe w skrajnej formie prowadzi do hipostazy praw nauki, czyli ich oderwania od badanej rzeczywistoci, uprzedmiotowienia stworzonych abstraktw. Ekscepcjonizm uznajc przynaleno geopolityki do nauk spoecznych (a konkretnie nauk politycznych) zakada wyjtkowo, swoisto zjawisk i procesw polityczno-spoecznych, ktre nie daj si eksplorowa w sposb tradycyjnie przyjty w naukach przyrodniczych20. Dotykamy w tym momencie sporu o naturalizm, ktry dotyczy m.in. moliwoci wprowadzenia do bada spoecznych metod nauk przyrodniczych. Naturalizm ontologiczny upowszechnia pogld, i prawa nauk spoecznych s moliwe do wyprowadzenia z nauk przyrodniczych. Antynaturalizm podkrela rnice midzy wiatem spoecznym a przyrodniczym, ktre uniemoliwiaj wyprowadzanie tego typy analogii. Naturalizm epistemologiczny zakada, e metody badawcze s wsplne dla caej nauki, a odrnie-
18
Zob. Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego, AON, wyd. 4, Warszawa 2002. 19 T. Bartkowski, Metody bada geografii fizycznej, Warszawa-Pozna 1977, s. 46-47. 20 Por. G. Musia, Paradygmatprawo nauki rozwj spoeczny. Ujcie metodologiczne, Katowice 1997, s. 14-15. 26
niu od antynaturalizmu, ktry podkrela odrbno metod nauk spoecznych. Jedno metodologiczn caej nauki zakada tzw. monizm metodologiczny, natomiast dualizm metodologiczny, ktry gosi, e metody stosowane w naukach przyrodniczych nie daj si stosowa w naukach spoecznych. Przeledmy to na przykadzie takiego podejcia badawczego jak generalizacja. Generalizacja w naukach przyrodniczych oznacza moliwo formuowania uoglnie. Opiera si na oglnych prawach przyrody i na zaoeniu, e w podobnych okolicznociach zachodz podobne zdarzenia. Przedstawiciele antynaturalizmu twierdz, e zaoenie to jest bezuyteczne w naukach spoecznych. Podobne okolicznoci zachodz bowiem tylko w obrbie jednego okresu historycznego. Prawidowoci spoeczne s zmienne. Poza tym, nie s prawami przyrody lecz s tworem czowieka. To w naturze ludzkiej tkwi moliwoci przeobraania tych prawidowoci, kontroli nad nimi. Dla geopolityki jako nauki interdyscyplinarnej bliszy zdecydowanie jest naturalizm zarwno w warstwie ontologicznej, jak i epistemologicznej21. Czy jednak spr ten bezporednio dotyka geopolityki? Gwnym problemem w ww. problematyce staje si po raz kolejny usytuowanie danej dyscypliny w ramach okrelonej grupy nauk. Naley pamita, e geopolityka jest dziedzin interdyscyplinarn i swobodnie korzysta z metod badawczych zarwno nauk spoecznych jak i przyrodniczych wg wasnego klucza ontycznego i epistemologicznego. Zreszt sam spr naturalistw i antynaturalistw straci sporo na znaczeniu od czasu powstania i rozwoju oglnej teorii systemw (OTS). Zwizki OTS z nasz dyscyplin stanowi jedno z ciekawszych zagadnie badawczych wspczesnej geopolityki. Teoria ta zakada, e oglne waciwoci systemw maj charakter uniwersalny. Za jej prekursora uwaa si biologa Ludwiga von Bertalanffyego (1901-1972). Rozwinita zostaa przez socjocybernetykw. Oglna teoria systemw dotyczy wszystkich inteligentnych istot i systemw, relacji takich jak spoeczestwarodowisko, pastwo-rodowisko, ludzie- technologia, itp. OTS wychodzi z zaoenia jednoci i niepodzielnoci nauki oraz dy do pokonania barier interdyscyplinarnych. Jej gwnym postulatem jest traktowanie bada naukowych w sposb caociowy, a badanych obiektw jako systemw otwartych Zastosowanie samych kategorii systemowych w geopolityce uwypukla zjawiska takie jak: synergia, homeostazja (rwnowaga) czy aspekty informacyjne analizowanych zjawisk 22. Paradygmat deterministyczny w geopolityce rozcigany jest czsto do holistycznego ujmowania procesw geopolitycznych, ktre staj si nieredukowalne do waciwoci ich poszczeglnych czci skadowych (np. poszczeglnych wydarze). Warto doda, e pochodn oglnej teorii systemw
21 22
Por. ibidem, s. 22-25. A.K. Komiski, Przedmowa, [w:] L. von Bertalanffy, Oglna teoria systemw. Podstawy, rozwj, zastosowania, Warszawa 1984, s. 10-12. 27
Leszek Sykulski
jest holizm(od gr. holos cao). Jest to pogld, zgodnie z ktrym wszelkie zjawiska tworz ukady caociowe, podlegajce okrelonym prawom, ktrych nie mona wywnioskowa na podstawie wiedzy o prawidowociach rzdzcych ich czciami skadowymi. Jego twrc by Jan Christiaan Smuts (1870-1950), brytyjski marszaek, poudniowoafrykaski polityk i filozof23. Istotnym problemem bada teoriopoznawczych jest pojcie prawa nauki. Generalnie wyrnia si dwie funkcje praw: eksplanacyjn (wyjaniajc) oraz prognostyczn. Prawa powinny by zatem prognozami przyszociowymi, nie powinny by jedynie zapisem obserwacji. W metodologii cieraj si dwa pogldy dotyczce statusu praw naukowych. Pierwsze gosi tez, e kade prawo nauki musi mie charakter cile oglny (uniwersalny). Zasig czasowo-przestrzenny takiego twierdzenia musi by zatem nieograniczony, dotyczy wszystkich zjawisk i procesw danej klasy, o ktrych jest mowa w twierdzeniach, niezalenie od tego, gdzie wystpuj. Drugi pogld gosi tez o czasowym i przestrzennym ograniczeniu wanoci praw nauki. Stwierdza si, e wymaganie cisej uniwersalnoci jest zbyt mocne, aby za jego porednictwem okreli klas zdarze czy przedmiotw powtarzalnych. Gdyby wymaganie cisej oglnoci uznane zostao za kryterium wyrniajce prawa naukowe, to niemal wszystkie twierdzenia nauk spoecznych naleaoby uzna za pseudoprawa, bowiem zakres wanoci tych praw jest implicite bd explicite ograniczony do pewnych okresw historycznych24. Jedn z kluczowych funkcji geopolityki jest funkcja prognostyczna. Bazuje ona na szeregu koncepcji, teorii i hipotez, ktrych owocem staj si prawa geopolityczne. Prognoza jest procedur wyprowadzania wiedzy o przyszoci z wiedzy o przeszoci lub teraniejszoci. W zasadzie przyjmuje si, e prognoza jest skierowana ku przyszoci, czyli dotyczy zjawisk przyszych, ale tak rozumiana prognoza czy przewidywanie jest przewidywaniem w wskim sensie. Ale terminu przewidywanie w metodologii geopolityki uywa si rwnie w szerszym sensie. W tym szerszym sensie przewidywanie jest procedur uzyskiwania wiedzy zarwno o zjawiskach przyszych (prognoza), o zjawiskach przeszych (postgnoza), jak i o zjawiskach teraniejszych (diagnoza porednia). Przypomnijmy w tym miejscu synne prawa rozwoju pastwa przedstawione w 1896 r. przez Friedricha Ratzla, wybitnego niemieckiego geografa i pioniera geopolityki. Jego zdaniem w procesie rozwoju kadego orodka siy obowizuje siedem cile okrelonych zasad, ktre mona uj nastpujco: Obszar pastwa powiksza si wraz z ekspansj ludnoci o tej samej kulturze;
23
A. Harrington, Reenchanted Science: Holism in German Culture from Wilhelm II to Hitler, Princeton 1996; D.C. Phillips, Holistic Thought in Social Science, Stanford 1976. 24 G. Musia, op. cit., s. 35-39. 28
Przestrzenny rozrost orodka siy jest zwizany z innymi jego aspektami rozwoju Terytorium pastwa powiksza si poprzez wchanianie mniejszych jednostek geopolitycznych; Granica odzwierciedla si i stopie rozwoju pastwa, nie ma wic charakteru staego; Pastwa w trakcie rozwoju szukaj terenw nadajcych si do wchonicia; Kierunek ekspansji przesuwa si od pastw bardziej do sabiej rozwinitych cywilizacyjnie; Denie do ekspansji terytorialnej ronie w miar poszerzania si obszaru25. Wiarygodne prognozy opieraj si na prawach i teoriach naukowych, jednak trzeba zauway, e same prawa, jako teorie oglne, nie wystarczaj do przepowiadania jakiegokolwiek zjawiska czy procesu. Prawa czy teorie naukowe stanowi jedynie wiksze przesanki czy przesanki oglne rozumowa prognostycznych. Do przeprowadzenia takich rozumowa s rwnie niezbdne twierdzenia szczegowe, jednostkowe o zjawiskach i warunkach, w ktrych przewidywane procesy zachodz. Na podstawie samych tylko praw mona przewidzie jedynie niemono zajcia zjawiska okrelonego typu. Do prognozowania potrzebna jest zatem: wiedza nomologiczna (gr. nomos prawo), dotyczca oglnych zalenoci midzy zjawiskami, majca charakter teoretyczny oraz wiedza faktualna, dotyczca konkretnych faktw, majca charakter empiryczno-obserwacyjny. W obrbie omawianego sporu metodolodzy czasem wprowadzaj rwnie konfirmacj, ktra ma charakter osabionej weryfikacji i polega na potwierdzeniu twierdzenia dla pewnej iloci przypadkw, ktre twierdzenie ma opisywa oraz dyskonfirmacj, czyli osabienie wiarygodnoci danego twierdzenia26. Jednym z istotnych problemw, z jakimi stykaj si geopolitycy w toku swojej pracy jest kwestia etyki bada oraz roli, jak geopolitycy powinni wypenia w spoeczestwie. W badaniach i analizach geopolitycznych nie da si uciec od pyta o zaangaowanie polityczne. Mona w tym miejscu nieco przewrotnie zacytowa Howarda Beckera: Problemem nie jest to, czy powinnimy opowiada si po czyjej stronie, gdy jest to nieuchronne, ale to, po czyjej stronie staniemy. Ten sam problem stoi przed przedstawicie-
25
F. Ratzel, Die Gesetze des rumlichen Wachtums der Staaten: Ein Beitrag zur wissenschaftlichen politischen Geographie, Petermanns Geographische Mitteilungen, 1896, nr 42, s. 97-107. 26 Por. A. Siciski, J. Gzula (red.), Problemy metodologii prognozowania, Warszawa 1976. 29
Leszek Sykulski
lami wielu innych nauk, jak np. nauki polityczne, socjologia, historia czy nauki geograficzne27. Podobnie jak w innych naukach spoecznych geopolitycy mog peni trzy gwne role: naukowca, doradcy pastwowego i stronnika. Jako uczeni staraj si docieka wiedzy dla niej samej. D do osignicia prawdy. Ideaem jest cakowite powicenie si dziaalnoci naukowej, jak definiowa to Max Weber. Speniajc rol doradcy pastwowego geopolitycy mog realizowa swoje funkcje z co najmniej dwch gwnych perspektyw: owiecania rzdzcych poprzez dostarczanie im obiektywnych danych naukowych oraz suc im do celw inynierii spoecznej. Geopolitycy jako stronnicy su swoj wiedz do wspierania okrelonych teorii czy te praktyk politycznych28. Patrzc przez pryzmat oglnej teorii systemw i stojc na stanowisku swobody bada midzydyscyplinarnych geopolitycy powinni dy do podniesienia rozwoju swojej dyscypliny z puapu nauki opisowej do rangi systemu teoretycznego. Za Ludwigiem von Bertalanffym mona powtrzy, e nauka to przedsiwzicie nomotetyczne, czyli nie opisywanie osobliwoci, lecz porzdkowanie faktw i szukanie uoglnie29.
27 28
H.S. Becker, Whose side are we on?, Social Problems 1967, nr 14, s. 239. D. Silverman, Interpretacja danych jakociowych, Warszawa 2009, s. 282-289. 29 L. von. Bertalanffy, op. cit., s. 232. 30
GRZEGORZ TOKARZ (Uniwersytet Wrocawski)
FILOZOFICZNO-PRZYRODNICZE DETERMINANTY
GEOPOLITYKI Wiek XIX i XX to czas, kiedy nastpi gwatowny rozwj nauk. Oprcz nauk matematycznych, przyrodniczych i technicznych due osignicia uzyskay nauki humanistyczne (rozumiane rwnie jako nauki spoeczne). O ile dwie pierwsze nawzajem si przeplataj, korzystaj ze swoich osigni, to w przypadku nauk humanistycznych nastpia swoistego rodzaju alienacja, o ile w okresie owiecenia (gwnie francuskiego) czowieka starano si analizowa przez pryzmat przyrody, w pniejszych latach zarzucono te badania, wielu naukowcw uznao, e czowieka, jego natur naley ,,oddzieli od wiata przyrody, pojawio si szereg koncepcji o charakterze metafizycznym, ktre wyrastay z przekonania o szczeglnej roli czowieka w dziejach. Prby zmiany tego stanu rzeczy (prace Herberta Spencera czy Ludwika Gumplowicza) nie zmieniy w zasadniczy sposb postrzegania czowieka. Celem niniejszego artykuu jest prba ukazania, e aby zrozumie prawa rzdzce czowiekiem, naley czy ze sob wszystkie nauki. W tym kontekcie okreli naley, co rozumie bdziemy przez pojcie geografia, posikowa si bd definicj sformuowan przez Wacawa Nakowskiego, ktry stwierdzi, e naley przez ni rozumie nauk o zwizku midzy przyrod a czowiekiem1. Z pojciem geografii koresponduje definicja geopolityki, autorstwa Karla Haushofera, czyli ,,badanie politycznej formy ycia w naturalnej przestrzeni yciowej2. Analizujc kwestie zwizane z relacjami midzy filozofi, biologi a geopolityk stwierdzi naley, e wanym pojciem, ktre uatwi nam moe poznanie interesujcej nas rzeczywistoci jest konsiliencja. Nie jest to okrelenie nowe, w poowie XIX w. uy go William Whewell, uzna, i rozumie je naley jako zbieganie si wiedzy. Jest to skutkiem dziaalnoci naukowcw, ktrzy cz teorie o charakterze empirycznym charakteryzujce rne dyscypliny naukowe, analizuj fakty, wszystko to za w celu skonstruowania tzw. wsplnej teorii wyjaniajcej. Konsiliencj reprezentuje najlepiej poniszy schemat.
1 2
J. Barbag, Geografia gospodarki wiata, Warszawa 1984, s. 5. L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 71.
Grzegorz Tokarz
rdo: E. Wilson, Konsiliencja. Jedno wiedzy, Pozna 2002, s. 18.
Im bliej zetknicia si osi wsprzdnych i jednoczenie znajdujc si blisko rodka okrgw, stajemy przed coraz trudniejszymi problemami, jednoczenie s one kluczowymi dla zrozumienia istoty naszej rzeczywistoci3. Naley take wspomnie, e w ramach nauk spoecznych moemy umiejscowi take geopolityk, a w ochronie rodowiska elementy geografii. Zauway naley, e biorc pod uwag wspczesn sytuacj nauk, nauki przyrodnicze zdaj si zblia do nauk spoecznych, w tym kontekcie mona mwi o czterech pomostach, midzy nimi. Pierwszym jest kognitywna neurobiologia i kognitywna psychologia. Dziki nim mona analizowa fizyczne determinanty dziaania ludzkiego rozumu, jak rwnie pokusi si o odpowied na pytanie o istot naszej wiadomoci. Drugim pomostem jest genetyka behawioralna, dziki ktrej moemy rozwiza problemy zwizane z genetyk, przede wszystkim z uwzgldnieniem jej wpywu na ksztatowanie si i rozwj umysu czowieka. Jako trzeci pomost wymieni naley biologi ewolucyjn, przez ktr rozumie naley dyscyplin zajmujc si problemem znaczenia dziedzicznoci dla ksztatowania si zachowa spoecznych. Ostatnim, czwartym pomostem jest szeroko rozumiana nauka o rodowisku. Pamita przecie naley, e tzw. rodowisko, jak okrela to Edward Wilson, byo aren, na ktrej homo sapiens ewoluowa. To wanie prbujc przetrwa, dostosowywa si do mniej lub bardziej zmiennych warunkw naturalnych. Niewtpliwie rwnie jego inicjatywy polityczne wynikay w wielu przypadkach z charakteru obszaru, na ktrym przebywa 4. Stwierdzi naley, e czowiek yjcy zarwno w przeszoci, jak i obecnie podlega cigym zmianom. Oprcz ewolucji o charakterze biologicznym
3 4
E. Wilson, Konsiliencja. Jedno wiedzy, Pozna 2002, s. 16-18. Ibidem, s. 290-291.
32
Filozoficzno-przyrodnicze determinanty geopolityki
ogromny wpyw ma na niego take ewolucja kulturalno-spoeczna. Oczywicie, opinie na temat tego, jak bardzo s one ze sob zwizane, czy jedna determinuje drug, czy te s one koherentne jest wanym pytaniem, jakie postawi musi przed sob wspczesny naukowiec. Jedno ze stanowisk filozoficzno-naukowych stwierdza, e ewolucja biologiczna jest przeniknita ewolucj spoeczno-kulturow, w tym kontekcie moemy mwi o tzw. ewolucji spoeczno-biologicznej. Konsekwencj takiego mylenia jest stwierdzenie, e przecie kultura, ktr tworzy czowiek, jest niczym innym jak tylko adaptacj gatunku homo sapiens do zmiennych warunkw przyrodniczych. Zauway w tym kontekcie naley, e zmiany rodowiska przyrodniczego musz by zwizane nie tylko z okrelonymi warunkami geograficznymi, ale rwnie determinuj zachowania rnych gatunkw, w tym homo sapiens, ktre d do przetrwania, a tym samym bd mie cisy zwizek z aktywnoci polityczn.5. Stwierdzi rwnie naley, e z biegiem czasu ewolucja biologiczna moe zosta zastpiona przez spoeczno-kulturow, wie si to z osigniciami midzy innymi wspczesnej genetyki, pamitajmy, e ewolucja biologiczna ma charakter ,,lepy, trudno j kontrolowa, jednak biorc pod uwag ambicje wspczesnego czowieka, nie tylko te naukowe (przeduanie ycia, eksperymenty z kodem genetycznym6), ale rwnie, a moe przede wszystkim polityczne (kwestie zwizane z wolnoci, rozumian nie jako wiadoma konieczno czy dziaalno zgodna ze wskazaniami rozumu ludzkiego, ale jako zjawisko, dziki ktremu jestemy w stanie sami decydowa o swoim losie), stwierdzi naley, e homo sapiens bdzie chcia na swj sposb traktowa zarwno geografi, jak i przyrod, np. podporzdkowujc je sobie. Zauway Obecnie kwestia ta wydaje si abstrakcyjna, jednak zauway trzeba, e prba tworzenia wolnoci w polityce (nie zdeterminowanej przymusem), rodzi pragnienie wolnoci biologicznej. W tym kontekcie naleaoby wspomnie o tzw. mikroewolucji czowieka, jakie procesy doprowadziy do tego, e u hominidw wytworzyy si te charakterystyczne cechy, ktre ukonstytuoway gatunek ludzki. Hominidy ewoluoway przez ostatnie 15 mln lat, z czego ostatnie 1,5 miliona wydaje si by kluczowe. Wrd typowych cech czowieczych naley uzna fakt spionizowanej budowy ciaa, wie si z tym moliwo przemieszczania si na dwch koczynach. Nastpnym elementem jest relatywnie dua objto mzgu gatunku homo sapiens, zwizany jest z tym skomplikowany ukad nerwowy, wystarczy wspomnie w tym miejscu naley, e w okresie ostatnich 1,5 mln lat mzg hominidw powikszy si trzykrotnie. Trzecim aspektem jest przeduony proces dochodzenia do dorosoci, wie si to
5
M. Hempoliski, Filozofia wspczesna. Wprowadzenie do zagadnie i kierunkw, Warszawa 1989, s. 305. 6 Ibidem, s. 305-306. 33
Grzegorz Tokarz
przede wszystkim z trudnoci adaptacji czowieka do kultury, w ktrej partycypuje. Uczenie si jest dugim procesem, przez ktry trzeba przej, aby sta si penowartociowym elementem caoci, rozumianej jako dorosa populacja homo sapiens. Nastpnym elementem konstytuujcym istot czowieka jest umiejtno uczestniczenia w kulturze, ktr wytworzyo spoeczestwo. Ostatnim za zarzucenie przez homo sapiens rolinnego trybu ycia, sta si on misoerny (wszystkoerny). Wie si z tym zmiana trybu jego ycia, i tak zrezygnowa ze zbieractwa na korzy rolnictwa, z polowania na rzecz hodowli, przeszed do osiadego trybu ycia7. Wszystkie te elementy w wikszym lub mniejszym stopniu determinuj dziaalno czowieka, wpisuj si w rone koncepcje determinizmu geograficznego, majcego wpyw na decyzje polityczne nie tylko jednostek, ale przede wszystkim caych spoecznoci, a nawet i pastw. Wane w tym kontekcie wydaj si badania nad mzgiem czowieka, rozumianym jako element okrelonego ukadu zamknitego, ktry ma charakter dynamiczny. Tene ukad zamknity wsptworzony jest przez mzg, w skrcie ,,MG, receptoryk, czyli ,,R, efektoryk, okrelan jako ,,E oraz dziaanie przedmiotowe, czyli ,,DP. W naszym przypadku szczeglne znaczenie ma DP, rozumie je naley jako element, ktry zamyka obwd na obszarze zewntrznym organizmu. W tym kontekcie fundamentaln spraw jest stwierdzenie, e mzg nie ma charakteru autonomicznego, wpyw na niego maj inne czynniki, np. dziaania przedmiotowe. Dla naszych rozwaa pomocny bdzie poniszy schemat
rdo: Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii, Warszawa 1989, s. 545.
Ibidem, s. 303-305.
34
Przez EM rozumie trzeba system pozaorganicznych mocnych efektorw, konsekwencj ich dziaania jest przejmowanie przez czowieka (jego praktyczn dziaalno) szeroko rozumianego wiata otaczajcego (rzeczy, przedmioty). W skrcie bdziemy go okrela jako P. Dziaalno ta prowadzi do pojawiania si nowych, mocnych oddziaywa, im bardziej zwiksza si aktywno EM i P, tym bardziej wzmacnia si tzw. receptoryka mocna, czyli RM. Przez RS bdziemy rozumie system receptoryki sabej, jej zadaniem jest odbieranie bodcw sygnalizacyjnych. Rwnie wany jest tzw. ES, ktry rozumie naley tzw. sabe rodki efektoryczne, ich zadaniem powinno by przekazywanie sygnaw, jakie dostarcza RS do EM (ten ostatni naley rozumie jako ukad efektorw mocnych). Sygnay, ktre wychodz z RS okreli naley jako dyrektywy wykonawcze. Do wspomnie, e w podsystemie efektoryki sabej jest jzyk oraz pismo. W tym kontekcie naley przej do roli mzgu (MG), jest on ogniwem porednim, znajdujcym si midzy RS i ES. Pojawia si tym momencie pytanie fundamentalne, czy MG jest tym, co jest w stanie w sposb cakowity zamkn obwd, czy aby nie musi zaistnie okrelona dobudowa, ktra spenia si moe w M, czyli ludzkiej myli. Przez t myl rozumie bdziemy dyspozycje i treci psychiczne, posiadaj one oparcie w dwch fundamentach, wewntrzorganicznym, czyli dziaaniu mzgu i pozaorganicznym, czyli porednio w obwodzie RS ES EM P RM. W powyszym rysunku przez O naley rozumie organizm czowieka, linie cige, ktre znajduj si dole ukazuj ludzki wiat przedmiotowy, czyli rzeczywisto przyrodnicz, ale take techniczn i spoeczn. Linie, umieszczone na prawej stronie powyszego rysunku obrazuj obszar, na ktrym dziaa ludzka mocna efektoryka, przy czym ta ostatnia posiada tzw. rzeczowe rodki, ktre my nazywamy narzdziami. Lewa cz symbolizuje wpyw mocnego oddziaywania ludzkiego wiata przedmiotowego na RM, czyli mocn receptoryk czowieka (kultura materialna i wiat przedmiotowy [P]). Przez KD rozumie natomiast naley zobiektywizowan kultur duchow8. Oczywiste by musi, e powysze rozwaania uzasadniaj znaczenie mylenia o charakterze geopolitycznym, jednoczenie wykazuj, i nie moe by ono zwizane jedynie z geografi, ale rwnie z biologi czowieka. W kontekcie powyszych rozwaa wymieni naley tzw. koncepcj uku odruchowego, twrca tej teorii by francuski myliciel Kartezjusz, jej zwolennikiem by take Iwan Pawow, ktry korzysta z niej w trakcie wasnych bada. Tene uk odruchowy rozumiano jako ukad otwarty, ,,bodziec zewntrzny (B) pobudza wedle tej koncepcji receptor (R), ktry przez
Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii, Warszawa 1989, s. 542-545. 35
Grzegorz Tokarz
wkna aferencyjne (doprowadzajce) przekazywa impuls do orodka czuciowego (C) centralnego ukadu nerwowego, skd dalej przechodzi do odpowiedniego orodka motorycznego (M), skd przez wkna eferencyjne (odprowadzajce) przekazywany by impuls wykonawczy do efektora (E), wywoujc odpowiednie dziaanie (d) tego ostatniego na otoczenie''9. Niewtpliwie wan rol w przyrodoznawstwie, ale rwnie w geopolityce odgrywa determinizm, zdefiniowa go naley nastpujco, jeli mamy do czynienia z dwoma zjawiskami, nazwijmy je jako A i B, i istnieje midzy nimi zwizek o charakterze przyczynowo skutkowym, to najpierw musi zaistnie A, aby mogo zaistnie B. To proste okrelenie jednak tylko w sposb oglnikowy opisuje nam t relacj, pamita przecie naley, e A nie jest zjawiskiem autonomicznym, jest czci okrelonego ukadu, na ktry skadaj si rzeczy, zjawiska, procesy. Przy czym pamita naley, e to wanie charakter, ilo tych warunkw decyduje, jakiego rodzaju zjawisko powstaje. Przy czym mog wystpowa rwnie warunki, ktre nie maj wpywu na ksztat wspomnianego wyej A. Warunki te s nie tylko tzw. tem, ale rwnie stanowi ramy, w ktrych wystpuje B. Oznacza to w konsekwencji, e warunki te wystpuj przed pojawieniem si A, istniej w czasie jego ukonstytuowania si oraz kiedy wystpuje B. Wan spraw jest take to, i ukad warunkw nie jest w stanie doprowadzi do tego, eby powstao zjawisko B (tym samym podkrela si wane znaczenie przyczyny)10. Pojawia si w tym kontekcie fundamentalne pytanie dotyczce determinizmu w geopolityce, na ile ma on charakter absolutny, na ile spoecznoci czy pastwa w sposb ,,wolny podejmuj decyzje na temat swojej przyszoci, ktre zjawiska, procesy czy rzeczy maj znaczenie kluczowe. Koncepcj, wan zarwno dla biologii, jak i geopolityki jest terytorializm, charakterystyczny dla wielu gatunkw zwierzt i homo sapiens. Przynosi moe zarwno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Wspomnie w tym kontekcie naley, e istniej terytoria mieszkalne oraz terytoria godowe. Istniej gatunki, ktre wprawdzie s terytorialne, ale tylko w okrelonym sezonie. Ot posiadanie wasnego terytorium musi angaowa wiele si, najpierw naley je zdoby, a nastpnie utrzyma. Pamita przy tym trzeba, e zamanifestowanie, e dany obszar naley do okrelonej populacji moe doprowadzi do kontrreakcji ze strony innych populacji czy gatunkw. Co wicej, ochranianie wasnego terytorium prowadzi w konsekwencji do zlekcewaenia wanych czynnoci yciowych, co moe mie powane skutki dla populacji. Interesujcym eksperymentem byo zaaplikowanie jaszczurkom (Sceroporus jarrovi) wikszej dawki testosteronu. Wspomniane
10
Z. Cackowski, Gwne zagadnienia i kierunki filozofii, Warszawa 1969, s. 282-283. L. Kasprzyk, A. Wgrzecki, Wprowadzenie do filozofii, Warszawa 1974, s. 92-93.
36
jaszczurki charakteryzuje tzw. terytorializm sezonowy, godowy. Jaszczurki te bardziej ni w stanie naturalnym powikszay swoje terytorium, silniej korzystay z jego zasobw, jednoczenie byy bardziej agresywne, angaujc si w szereg konfliktw z innymi gatunkami. Jednoczenie gorzej si odywiay, co w konsekwencji prowadzio do ich mierci. Pamita rwnie naley, e terytorium moe przynosi wiele korzyci ekonomicznych dla okrelonego gatunku czy populacji, wymieni naley midzy innymi: zapewnienie bezpieczestwa potomstwu, czy wiksz moliwo rozrodu. Wydaje si, ze optymalnym rozwizaniem byoby poczyni okrelony rachunek ekonomiczny, ot powinno si obliczy warto kaloryczn, jak posiadaj zasoby dostpne na danym terytorium. Nastpnym krokiem powinno by sprawdzenie, jak wiele energii naley zuytkowa, aby obroni obszar, ktry jest przedmiotem zainteresowania. Zauway przy tym trzeba, e jeli na terytorium panuje dua konkurencja, to waciwym rozwizaniem moe by: czy to zmniejszenie obszaru, ktry chce si kontrolowa, czy te nawet opuszczenie go11. Tego rodzaju rozwaania naleaoby odnie do polityki poszczeglnych pastw, przy czym maj one charakter uniwersalny, gdy wydaj si podstaw, na ktrej przywdcy w caej historii pastwowoci podejmowali konkretne decyzje. Analizujc relacje midzy przyrod a geopolityk pamita naley o tzw. rabunkowej gospodarce uprawianej przez rne gatunki, yjce na konkretnym terenie, a polegajcej na marnotrawieniu zdobytej ywnoci. Musi to wpyn na ksztatowanie si poszczeglnych gatunkw. W tym kontekcie mona odwoa si do teorii zakadajcej, e niektre gatunki map, poprzez urozmaicenie swojego poywienia, nabyway coraz to nowych substancji, czego konsekwencj by wzrost ich inteligencji i umiejtnoci przystosowania si do otaczajcego je rodowiska. W przypadku czowieka wanym momentem byo wprowadzenie do katalogu jego poywienia misa. Pomijajc ju kwestie zwizane z wpywem tego poywienia na przemian materii u czowieka, czy zwikszenia jego siy fizycznej, to kluczow spraw wydaje si wpyw misa na rozwj mzgu12. W tym kontekcie mona zauway, jak due znaczenie ma klimat dla ksztatowania si moliwoci adaptacyjnych czowieka, sucho klimatu przyczyniaa si do tego, e lasy staway si coraz rzadsze, konsekwencj byo pojawienie si k. Przyczyni si to musiao do tego, e rne gatunki musiay zrezygnowa z ycia nadrzewnego13.
11
B. Sadowski, Biologiczne mechanizmy zachowania si ludzi i zwierzt, Warszawa 2006, s. 522-523. 12 F. Engels, Rola pracy w procesie uczowieczenia mapy, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea wybrane, t. II, Warszawa 1949, s. 73-74. 13 K. Kautsky, Etyka w wietle materialistycznego pojmowania historii, Krakw 1959, s. 117. 37
Grzegorz Tokarz
W sposb wyczerpujcy pisze o tym Monteskiusz w dziele O duchu praw, czyni on rozwaania, w jaki sposb klimat, gleba, flora i fauna wpywa na ksztatowanie si systemw politycznych, spoecznych czy religijnych rnych populacji ludzkich, zarwno w przeszoci, jak i w czasach mu wspczesnych14. Liczebno homo sapiens (majca znaczenie dla geopolityki) uzaleniona bya w przeszoci, ale take wspczenie od szeregu okolicznoci biologicznych, wymieni mona nie tylko substancje biogenne, ale rwnie ilo i znaczenie drapienikw, czy drobnoustroje chorobowe, ktre w wikszym lub mniejszym stopniu wpywaj na populacj danego gatunku15. Niewtpliwie wiele dla poczenia geografii i przyrody zrobi francuski myliciel Jean Baptiste Lamarck, jego zdaniem poszczeglne gatunki, czy populacje okrelonego gatunku trwaj dziki temu, e potrafi dopasowa si do otaczajcego go rodowiska. Wan rol odgrywa w tym przypadku dziedziczenie cech ,,dopasowujcych''. Konsekwencj jest dalszy rozwj ycia na ziemi, w tym rwnie gatunku homo sapiens16. Stwierdzi naley, e na pocztku XXI w. naukowcy, gwnie anglosascy, prbuj czy ze sob powysze nauki. W tym kontekcie wymieni naley takie osoby jak Edward Wilson, Desmond Morris czy Konrad Lorenz. Mimo, e ich prace s ju znane polskiemu czytelnikowi17, to jednak w praktyce nie funkcjonuj w polskiej nauce. Wydaje si natomiast, e badania te maj kluczowe znaczenie nie tylko dla rozwoju nauk, ale przede wszystkim dla zrozumienia istoty czowieka.
14
Z. Kuderowicz, Filozofia nowoytnej Europy, Warszawa 1989; s. 440; por. Monteskiusz, O duchu praw, Kty 1997, s. 197-207. 15 N. Eldredge, ycie na krawdzi. Rozwj cywilizacji i zagada gatunkw, Warszawa 2003, s. 141. 16 P. Coreth, J. Ehlen, J. Schmidt, Filozofia XIX wieku, Kty 2006, s. 128. 17 Por. D. Morris, Ludzkie ZOO, Warszawa 2005, idem, Naga mapa, Warszawa 2005, E. Wilson: O naturze ludzkiej, Warszawa 1988, idem, Rnorodno ycia, Warszawa 1999; S. J. Gould, Niewczesny pogrzeb Darwina, Warszawa 1991. 38
JAKUB POTULSKI (Uniwersytet Gdaski)
GEOPOLITYKA JAKO KRYTYKA SPOECZNA

Geopolityka nader rzadko jest utosamiana z radykalnymi i krytycznymi podejciami w naukach spoecznych, ktre nawizujc do tradycji marksistowskiej bd te do tradycji szkoy frankfurckiej zajmuj krytyczn postaw wobec istniejcej rzeczywistoci spoecznej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej. Podejcie krytyczne w naukach spoecznych, mimo i faktyczna rozmaito koncepcji nawizujcych do tego podejcia uniemoliwia jednoznaczne i spjne definicje, wywodzi si z tradycji Karola Marksa, ktry wierzy, i ludzka zdolno do posugiwania si jzykiem, do mylenia i do analizowania warunkw swojego ycia umoliwi ludziom zmian swego otoczenia. Ludzie nie musza w mechaniczny sposb na warunki zewntrzne gdy mog oni take uywa zdolnoci mylenia i refleksji w celu ksztatowania nowych warunkw materialnych i odpowiednich stosunkw spoecznych. Marks uwaa, i celem teorii spoecznej jest wykorzystywanie specyficznie ludzkich zdolnoci do demaskowania stosunkw spoecznych opartych na ucisku i proponowanie innych moliwoci1. Nawizujc do takiego podejcia jeden z twrcw szkoy frankfurckiej Max Horkheimer pisa, i nie musi by jak jest, i e ludzie mog zmienia swj byt2. W popularnym obrazie geopolityki jest ona najczciej rozumiana jako nauka, ktra bada relacje midzy cechami geograficznymi pastwa a jego polityk. Jest to teoria przypisujca decydujc rol w rozwoju spoeczestwa rodowisku geograficznemu3. Leszek Moczulski autor jednego z nielicznych polskich opracowa powiconych problemom geopolitycznym pisa, i geopolityka jest to dziedzina nauki, ktra zajmuje si zmiennymi ukadami sia na niezmiennej przestrzeni, czy tez inaczej mwic jest to interdyscyplinarn dziedzin naukow zajmujc si relacjami czasoprzestrzennymi, wystpujcymi midzy pastwami i ich zgrupowaniami4. W The Blackwell Encyklopedia of Political Science z 1991 r., uznano, i geopolityka jest to dziedzina wiedzy podejmujca si studiw nad pastwem rozumianym jako fenomen przestrzenno-terytorialny i koncentruje si na zrozumieniu geograficznych podstaw jego siy. Zachowanie pastw w przestrzeni midzynarodowej analizowane jest za pomoc charakterystyki terytorium,
1 2
J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2004, s. 633-634. M. Horkheimer, Teoria tradycyjna a teoria krytyczna, (w:) Szkoa frankfurcka, t.2, pod red. J. oziskiego, Warszawa 1987, s. 175 3 Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2004. 4 L. Moczulski, Geopolityka, Warszawa 1999, s. 30, 75.
Jakub Potulski
klimatu, organicznych i nieorganicznych zasobw i ich lokalizacji, a take czynnika ludzkiego, i takich elementw jak wielko populacji, jaj atrybuty kulturowe, aktywno ekonomiczna i struktury polityczne. Pastwo jest tu postrzegane jako komponent politycznej przestrzeni wiata i podstawowy przedmiot analiz w ramach teorii stosunkw midzynarodowych5. Za prekursorw geopolityki powszechnie uznaje si Rudolfa Kjellena, Fryderyka Ratzla, Alfreda Mhana, Halforda Mackindera i Karla Haushofera. Byli oni gwnymi twrcami klasycznego okresu w rozwoju myli geopolitycznej. Ksztatowaa si ona wwczas w szczeglnym okresie historii wiata, w ktrym mocarstwa europejskie weszy w faz szybkiego wzrostu swojej potgi zwizanego z rewolucj przemysow i postpujcymi procesami uprzemysowienia, a tym samym doszo do zacitej rywalizacji pomidzy starymi a wschodzcymi potgami o surowce, rynki zbytu, o politycznym i strategiczny prymat w wiecie. Geopolityka odgrywaa wwczas wan rol jako swoista doktryna polityczna, ktrej zadaniem byoby wskazanie, opierajc si na wiedzy naukowej, na najbardziej skuteczn strategi dla realizacji interesw narodowych pastw. Co byo chyba najbardziej charakterystyczne w okresie klasycznym to prba przeniesienia wiedzy naukowej na poziom dziaalnoci praktycznej, a najbardziej znani twrcy doktryn geopolitycznych tamtego okresu by nie tylko uczonymi ale przede wszystkim aktywnymi politykami, geostrategami, uwikanymi w relacje wadzy, ktrzy chcieli odda swoj wiedz dotyczc zwizkw pomidzy czowiekiem a przestrzeni geograficzn na usugi wypracowania najbardziej skutecznej strategii midzynarodowej. Klasyczne teorie geopolityczne zajmoway si konstruowaniem schematw geopolitycznej przestrzeni wiata aby wykorzystywa je w praktycznych dziaaniach. Koncepcje te miay czsto partykularny charakter suc przede wszystkim nie tyle poszerzaniu wiedzy o wicie i o zwizkach midzy dziaalnoci polityczn czowieka a rodowiskiem geograficznym, ile miay wspiera polityk okrelonego pastwa. Po drugiej wojnie wiatowej geopolityka zostaa utosamiona z ekspansjonistyczn, agresywna polityk wielkich mocarstw. Uznano j za niebezpieczn ideologi, ktra suy usprawiedliwianiu wspomaganie rasizmu szowinizmu, maltuzjanizmu i darwinizmu spoecznego bdcych m.in. podstaw ideologii nazistowskich Niemiec. Krytykowano zwaszcza wykorzystywanie geopolityki w tworzenie polityki III Rzeszy i polityczne zaangaowanie geopolitykw, ktrych idee stanowi element propagandy, ideologii i strategii politycznej ale nie nauki. Przewartociowanie obrazu geopolityki nastpio na fali kontestacji lat szedziesitych, kiedy to nastpi w naukach spoecznych gwatowny wzrost zainteresowania radykalizmem i krytycyzmem. Byo to widoczne w
The Blackwell Encyclopedia of Political Science, t. 1, ed. V. Bogdanor, Oxford 1991, s. 254.
40
Geopolityka jako krytyka spoeczna
badaniach nad kultur, pedagogice, politologii a zwaszcza w socjologii. Uksztatowaa si wwczas koncepcja radykalnej socjologii, ktra zajmowa miaa si krytykowaniem teorii socjologicznych ze wzgldu na pogldy na wiat, ktre one narzucaj; badaniem nierwnoci i ogranicze tkwicych w strukturze klas i elit, a utrudniajcych rozwj ludzkiej wolnoci; oraz analizowaniem charakteru i szans tych ruchw spoecznych, ktre protestuj przeciw istniejcej strukturze spoeczestwa. Sam radykalizm okrelono jako siganie do korzeni rzeczy, czyli ujawnianie cech strukturalnych spoeczestwa6. Wanym elementem tego podejcia byo zaoenie, i radykalizm i krytycyzm w badaniach spoecznych musi czy si z postaw czynn i dziaaniem zmieniajcym to co jest uznane za zo. Celem poznania jest nie tylko odpowied na pytanie jak jest. Wiedza ma ukazywa ukryte mechanizmy wadzy i zniewolenia aby mona byo si im skutecznie przeciwstawi. Teoria krytyczna bada to, co istnieje ale nie akceptuje badanego stanu rzeczy, gdy jak uwaa Karol Marks analiza rzeczywistoci spoecznej ma by rwnoznaczna z jej przezwycieniem. Uwiadomienie szerokim masom sytuacji spoecznej pokazuje im rwnoczenie moliwo i konieczno wyjcia poza ni. Ujawnienie i upowszechnienie wiedzy o prawidowociach strukturalnych niezgodnych z interesem wikszoci jest rwnoznaczne z moliwoci ich zanegowania i przezwycienia7. Wrd radykalnych badaczy znalaz si take francuski geograf Yves Lacoste, profesor geografii na Uniwersytecie w Vincennes, ktry przenis postaw radykaln do bada geograficznych uwaajc, i rola geografw powinna polega na wykorzystywaniu umiejtnoci mylenia przestrzennego do tego aby dziaa efektywniej i skutecznej. Lacoste nalea do grupy modych badaczy, takich jak Jean Dresch i Pierre George, ktrzy podjli prb odnowy i reorientacji francuskiej geografii i geograficznej analizy zjawiska politycznych. Dua cze osb zwizanych z otoczeniem Lacostea bya jednoczenie zaangaowana politycznie bdc czonkiem lub zwolennikiem Nowej Lewicy i Francuskiej Partii Komunistycznej co spowodowao, i wielki wpyw na ich analizy wywary teoretyczne koncepcje marksizmu. Zwraca on uwag, i w swojej przeszoci geografia bya na usugach politycznej dominacji, nowoczesnych wojen oraz kontrrewolucji8, natomiast ideaem Lacostea zwizanego z francusk lewic i nawizujcego do tradycji marksistowskiej, bya wiedza geograficzna suca emancypacji czowieka i pozwalajca na ukazywanie mechanizmw wadzy, tak aby mc si jej przeciwstawi i budowa lepsze spoeczestwo.. Uwaa take, i geografia jako dyscyplina akademicka znajduje si w kryzysie poniewa koncentrujc
6 7
J. Mucha, Socjologia jako krytyka spoeczna, Warszawa 1986, s. 8. Ibidem, s. 39. 8 Y. Lacoste, Editorial, Herodote, nr 1, 1976, s. 1-2 41
Jakub Potulski
si tylko na opisie krajobrazu unika konfrontacji z rzeczywistymi problemami wiata a tym samym nie moe sta si dyscyplin uyteczn w rozwizywaniu i wyjanianiu rnorodnych problemw spoecznych. Ideaem Lacostea bya natomiast geografia aktywna, ktrej celem jest wykorzystanie wiedzy o przestrzeni aby dziaa skuteczniej9. Uwaa, i naley wykorzystywa geograficzn i geopolityczn wiedz dla rozwizywania problemw wiata i traktowa geografi jako przewodnika w dziaaniu politycznym oraz instrument postpowych zmian10. W swoim podejciu do geografii Lacoste odwoywa si do tradycji Elisee Reclusea (1830-1905), francuskiego geografa, a take radykalnego myliciela spoecznego blisko wsppracujcy m.in. z rosyjskim anarchist Piotrem Kropotkinem, zwolennika Komuny Paryskiej, ktry ze wzgldu na swoje zaangaowanie polityczne musia ucieka z kraju. Lacoste uwaa Reclusea za ojca francuskiej geografii politycznej i geopolityki. Reclus uwaa, i geografia nie jest niczym innym, jak histori w przestrzeni, tak jak historia jest geografi w czasie. Oznaczao to m.in., i francuski uczony traktowa otaczajc czowieka przestrze jako element dynamiczny, na jako czynnik stay ale jako czynnik zmienny, ktrego znacznie zaley od charakteru aktywnoci ludzkiej. Uwaa, i midzy czowiekiem a jego otoczeniem zachodz wzajemne interakcje i aktywne oddziaywanie na siebie. Dlatego te Reclus w swojej pracy badawczej francuski uczony szczegln uwag przypisywa ludzkiej aktywnoci, ktra jest rdem zarwno postpu, jak i regresu spoecznego. Wedug Reclusea geografia bya nauk o Ziemi jako domu rodzaju ludzkiego i uwaa, ze jej zadaniem powinno by poszukiwane sposobu poprawienia ycia ludzkiego poprzez zrozumienie swojego otoczenia. i ksztatowanie bardziej sprawiedliwego wiata. Francuski geograf postrzega czowieka jako cz przyrody i pozataja rodowisko geograficzne mona te zrozumie natur ludzk (pisa m.in., ze cyrkulacja wody w przyrodzie jest analogiczna do cyrkulacji pynw w organizmie ludzkim). Geografi jest zatem droga do poznania czowieka. Poznanie geograficzne ma charakter polityczny gdy ma suy przede wszystkim poprawie ycia ludzkiego poprzez urzeczywistnienia harmonii czowieka z przyrod i rwnoci spoecznej. W swoich pracach Recluse zakada take, i takie zjawiska spoeczne, jak kultura oraz polityka pozostaj we wzajemnych interakcjach z otoczeniem naturalnym. Natura i kultura s czci ludzkiej kondycji i powinny znajdowa si w rwnowadze. Jego idea dotyczca solidarnoci oraz wspzalenoci czowieka i natury spowodowaa, i
Y. Lacoste, Editorial: Les geographes, laction et la politique, (w:) Herodote, nr 33, 1984, s. 19. 10 Lcoste Yves, (w:) Dictionary of geopolitics, ed. J. OLoughlin, Westport 1994, s. 146. 42
Reclusea uznano za pierwszego ekologa wyprzedajcego swoje czasy oraz pioniera ruchu zielonych11. Lacoste uwaa, i prace Reclusea i jego podejcie do bada ukazuj rol geografii i geografw w yciu spoecznym. ycie i prace Reclusa ukazuj, i geografia jest nie tylko opisem rodowiska naturalnego ale ma suy poznaniu czowieka i jego otoczenia i emancypacji jednostki ludzkiej, co czyni z Reclusea geopolityka. Lacoste uwaa, i swoje zainteresowanie geopolityk zawdzicza wanie inspiracji pracami francuskiego anarchisty i geografa, ktrego rola i znaczenie dla nauki jest duo wiksze ni Ratzla i niemieckiej geopolitik. Lacoste, ktry opowiada si za geografi aktywn zwraca uwag, i wiedzy geograficznej naley uywa w celu wspomagania innych ludzi, a nie tak jak czynili to dotychczasowi geopolityce, w celu wspierania autorytetu wadzy pastwowej i przygotowywania dla niej scenariuszy zdobycia i utrzymania dominacji w wiecie i przygotowywania najlepszych sposobw prowadzenia wojny. Ideaem Lacostea zwizanego z francusk lewic i nawizujcego do tradycji marksistowskiej bya wiedza geograficzna suca emancypacji czowieka i pozwalajca na ukazywanie mechanizmw wadzy, tak aby mc si jej przeciwstawi i budowa lepsze spoeczestwo12. Lacoste, kierujc si swoja wizj geografii politycznej powoa do ycia w 1976 r. czasopismo powicone problemom geografii politycznej i geopolityki zatytuowane Herodote, ktre wkrtce stao si jednym z najwaniejszych periodykw powiconych problematyce geopolitycznej. Dla Lacostea zjawiska i procesy o charakterze geopolitycznym stanowi wyraz rywalizacji o wadz na okrelonym terytorium. Swoim sowniku geopolityki pisa on, i kiedy mwimy o geopolityce, to tak naprawd mwimy o walce o wadz nad okrelon przestrzeni i o ludziach, ktrzy yj na danym obszarze. W konfrontacji politycznych si, kada z nich wykorzystuje rozmaite rodki i argumenty aby uzasadni, i to wanie ona ma szczeglne prawo do wadzy nad danym terytorium, a pretensjom przeciwnikw brak jest dostatecznych podstaw13. Francuski geograf uwaa, i kadym danym momencie historycznym geopolityczna sytuacja okrelana jest przez rywalizacj o wadz, mniejszych lub wikszych rozmiarach oraz wzajemnymi stosunkami pomidzy siami, ktre znajduj si na terytorium, o ktre toczy si rywalizacja. To co w duym stopniu charakteryzowao specyfik geopolityki Lacostea to take fakt, i uczony ten uwaa, i pastwa rywalizuj o okrelone terytoria nie tylko dlatego, i znajduj si tam okrelone bogactwa ale przede wszystkim dlatego, i terytoria te posiadaj znaczenie symboliczne. Okre-
11 12
Recluss, Elise, (w:) Dictionary of, s. 208. Alternative geopolitics, (w:) Dictionary of Alternatives, ed. M. Parker, V. Fournier, P. Reedy, Londyn 2007, s. 3. 13 P. Lorot, Histoire de la geopolitique, Pary 1995, s. 69. 43
Jakub Potulski
lona przestrze moe stanowi dla danego podmiotu geopolitycznego okrelon warto symboliczn z punktu widzenia narodowego, etnicznego, czy te religijnego punktu widzenia. W swoim dziaaniu aktorzy polityczni kieruj si partykularnymi wyobraeniami i przedstawieniami wiata, ktre stanowi jedn z gwnych determinant aktywnoci geopolitycznej. Lacoste uwaa, i analiza przyjtych partykularnych wizji wiata mona zrozumie co determinuje wybr okrelonej strategii politycznej. Dlatego te francuski uczony centrum swoich zainteresowa uczynni kategori wyobrae geopolitycznych, ktra wedug niego moe by kluczem do zrozumienia terytorialnych konfliktw pomidzy grupami ludzkimi gdy uwaa, i aby zrozumie charakter konfliktw geopolitycznych trzeba dotrze do kluczowych idei i wyobrae lecych u ich podstaw14. Idee Lacostea i jego idea radykalnej (alternatywnej) geopolityki zainspiroway geografw do odmiennego spojrzenia na tematyk geopolityczn i przyczyniy si do wzrostu zainteresowania geopolityk i do poszukiwania nowych drg rozwoju dyscypliny. Przede wszystkim radykalne stanowisko Lacostea znalazo oddwik w w rodowisku anglojzycznych geografw, takich jak Simon Dalby, Klaus Dodds, Peter Taylor, Gearoid OTuathail, czy te John Angew, ktrzy zaczli rozwija nurt zwany geopolityk krytyczn. Powstanie geopolityki krytycznej zwizane byo z rosnc popularnoci teorii krytycznej i postmodernizmu w naukach spoecznych a take z coraz wikszym uwzgldnianiem wspczynnika humanistycznego co dla geopolitykw oznaczao odwoywanie si do geografii humanistycznej. Nawizujc do teorii krytycznej, postmodernizmu i geografii humanistycznej zaczto wic podkrela fakt, i geopolityczne teorie nie s prawd absolutn ale s specyficznymi przedstawieniami zwizanymi z konkretn osob i sytuacj. Chocia wiat i przestrze s dla wszystkich takie same to odmienna jest jego interpretacja i rne wyobraenia przestrzenne. Dla teoretykw krytycznych wiedza nie jest i nie moe by neutralna ani pod wzgldem moralnym, ani politycznym, ani ideologicznym. Kada wiedza odzwierciedla interesy obserwatora. Nigdy nie jest bezstronna, poniewa jest wytworem perspektywy spoecznej badacza. Teoria bowiem nie jest w stanie unika zaoe normatywnych przy wyborze informacji, ich interpretacji oraz uzasadnianiu istotnoci takich bada. Prezentowane przez analitykw midzynarodowych wizje rzeczywistoci s w rzeczywistoci wyrazem ideologii i okrelonych interesw politycznych. Dlatego te wartociowe jest krytyczne badanie idei politycznych (czy te geopolitycznych), ktre powinno zwrci uwag na kontekst ich powstanie i powiza z interesami, ktre dana wizja porzdku midzynarodowego czy te teoria reprezentuje. Dziki temu bdzie
Por. Lacoste Y., Une monde qui nset pas futile, (w:) Le monde: espaces et systemas, ed. V.F. Durand, J. Levy, D. Retaile, Pary 1993, s. 70-74. 44
14
mona ukaza komu i czemu dana wiedza suy i w jaki sposb przyczynia si do utrzymania lub zmiany istniejcych struktur midzynarodowych. Zaczto wic stawia pytanie o to jak ksztatuje si wyobrania geopolityczna i w jaki sposb ludzie nabywaj i tworz swoje wyobraenia o otaczajcym ich wiecie. Twrcy pojcia geopolityka krytyczna otwarcie nawizujc do takich nurtw badawczych, jak teoria krytyczna, postmodernizm i poststrukturalizm czerpali wiele z ich tradycji badawczej. Centrum bada uczyniono jednostkowe postrzeganie wiata ksztatowane w procesach dyskursu spoecznego. Analiza krytyczna polega na identyfikowaniu ukrytych rde koncepcji geopolitycznych i umiejscawianiu ich w przestrzeni spoecznej okrelonej przez tradycj, kultur i historyczne dowiadczenia. W tym rozumieniu koncepcje geopolityczne s traktowane jako praktyka kulturowa suca do wytworzenia i narzucenia swoistego obrazu wiata. Podejcie krytyczne w ramach geopolityki koncentruje si przede wszystkim na prbach ukazania strategicznego znaczenia geograficznych wyobrae w aktywnoci midzynarodowej i ksztatowaniu strategii polityki zagranicznej pastwa. Nawizujc do tradycji mylenia Jacquesa Derridy uznaje si, i zadaniem geopolityki krytycznej jest dekonstrukcja sposobw w jakie elity polityczne opisuj, przedstawiaj i wykorzystuj wyobraenia miejsc (obrazy przestrzenne) w sprawowaniu swojej wadzy15. Gwnym zadaniem geopolityki krytycznej jest zatem ukazanie manipulatywnego charakteru wyobrae przestrzennych i ich demitologizacja. Odwoujc si do tradycji Michaela Foucaulta ma on za zadanie ukaza ukryt, symboliczn archeologi wadzy wyobrae przestrzennych16. Podejcie to ukazuje, w jaki sposb geograficzne wyobraenia s ksztatowane i w jaki sposb mog by manipulowane i wykorzystywane w celu uzyskania legitymizacji oraz lojalnoci spoecznej wobec kierunkw polityki zagranicznej, ale take wobec konfliktw zbrojnych, czystek etnicznych, czy te ludobjstwa. Pod koniec lat osiemdziesitych geopolitycy krytyczni wysunli propozycj aby geopolityk pojmowa w bardziej szeroki i wszechstronny sposb. Rozpatrujc geopolityk z godnie z tradycj Michaela Foucaulta jako form dyskursu i wadz/wiedz doszli do wniosku, i naley rozszerzy pojcie geopolityki tak aby stao si ono szersze i wszechstronniejsze. Postulowali, i naley krytycznie spojrze na geopolityk jako na praktyk dyskursu spoecznego, za pomoc ktrej intelektualici i dyplomaci dokonuj opisania midzynarodowej polityki w kategoriach przestrzennych tworzc odpowiednie obrazy i przedstawienia wiata narzucajc tym samym dominujc wizj
Dodds K, Sidaway J., Locating critical geopolitics, Environment and Planning D: Society and Space , nr 12, 1994, s. 515. 16 P. Reuber, Conflict studies and critical geopolitics theoretical concepts and recent research in political geography, GeoJournal, nr 50, 2000, s. 39. 45
15
Jakub Potulski
rzeczywistoci niekoniecznie zgodn z rzeczywistoci ale odzwierciedlajc interesy wadzy. W tym rozumieniu badanie geopolityczne zaproponowane przez geopolitykw krytycznych to analiza przestrzennego rozumienia polityki midzynarodowej tworzona przez mocarstwa i pastwa majce status hegemona w regionie lub wiecie17. Publikacje pojawiajce si w ramach tzw. geopolityki krytycznej, wymusiy bardziej krytyczne spojrzenie na rnorodne publikacje, ktre podejmuj problematyk geopolityczn. Do upowszechnienia si geopolityki krytycznej w najwikszym stopniu przyczyni si Gearoid OTuathail, ktry najprawdopodobniej jako pierwszy uy tego pojcia w swojej akademickiej dysertacji zatytuowanej Critical geopolitics: The social construction of space and place in the practice of statecraft opublikowanej w 1989 r. W pracy tej Toal wysun tez, i geografia i geopolityka s technologi opisu wiata: pomagaj ksztatowa map wiata i dostarcza poj sucych dla jego opisu. Akt opisu wiata nigdy nie jest neutralny gdy zaleny jest do spoecznego, historycznego i geograficznego kontekstu. wiat jest wiatem spoecznym a nie naturalnym, nie jest dany jest natomiast konstruowany. Rnorodne koncepcje geopolityczne stanowi zatem technologi wadzy suc narzucaniu partykularnej wizji wiata i dziki temu realizacji swoich zamierze. Geopolityka krytyczna ma ukazywa rzeczywist rol geopolitycznych koncepcji bdcych przede wszystkim praktyk hegemoniczn suc utrzymaniu swojej dominacji przez narzucenie odpowiedniej wizji wiata18. W 1996 r. Gearoid OTuathail w ksice Crtical geopolitics pisa, i gwnym obszarem badawczym geopolityki powinna sta si polityka konstruowania globalnej przestrzeni politycznej przez dominujcych intelektualistw, instytucje polityczne oraz dyplomatw, czyli tych, ktrzy w praktyce odpowiedzialni s za ksztatowanie globalnej polityki19. Wychodzc z zaoenia, i geopolityczne przedstawienia wiata konstruuj i organizuj przestrze, geopolitycy krytyczni zaczli postrzega wiedz geograficzn jako przesiknit wadz i postawili sobie za zadanie dekonstrukcj hegemonicznych zwizkw wyobrae przestrzennych ze sprawowaniem wadzy i realizacj swoich celw. Geopolityka zacza by postrzegana jako ideologiczny proces konstruowania spoecznych, politycznych i kulturowych granic sucy do wydzielenia wasnej przestrzeni i oddzielenia go od zagroe zewntrznych20.
17 18
G. OTuathail, Critical geopolitics, Londyn 1996, s. 59-60. G. OTuathail, Critical geopolitics: the social construction of space and place in the practice of statecraft, Syracuse University 1989, s. 64-75. 19 G. OTuathail, Critical geopolitics, Londyn, s. 185. 20 M. Mller, Reconsidering the concept of discourse for the field of critical geopolitics: towards discourse as language and practice, Political Geography, nr 27, 2008, s. 323. 46
Twrcy geopolityki krytycznej postulowali redefinicj dotychczasowej koncepcji tej dyscypliny badawczej i zakadaa, i geopolityka jest szerszym fenomenem kulturowym ni j si do tej pory rozumiao. Dlatego te krytyczne podejcie do geopolityki powinno by osadzone w analizie i konfrontowaniu geopolitycznych wyobrae, mitw i wiedzy o sobie i wiecie zewntrznym funkcjonujcych w ramach pastwa. Geraoid OTuathal pisa, i geopolityka krytyczna jest podejciem badawczym, na ktre skadaj si trzy podstawowe obszary analizy. Po pierwsze geopolityka krytyczna stara si dokona dekonstrukcji tradycji i historii myli geopolitycznej. Po drugie geopolityka krytyczna zajmuje si teraniejszym dziaaniem podejmowanym przez elity polityczne poszczeglnych krajw i spoeczestw i stara si zrozumie . I po trzecie ma wskazywa na rda naszych konwencjonalnych sposobw opisania wiata21. Taki trjczonowy schemat pozwalaby zrozumie proces ksztatowania si geopolitycznej kultury danego spoeczestwa, ktra decyduje o sposobie postrzegania swojego miejsca w wiecie i dlatego powinien stanowi podstaw dla studiw nad problemami geopolitycznymi. Zastosowanie takiego modelu pozwaa nie tylko na zrozumienie w jaki sposb ksztatuj si wyobraenia geopolityczne i geopolityczna kultura danego spoeczestwa ale take pozwaa na nowo okreli pola badawcze i problematyk bada geopolitycznych. Geopolityka krytyczna pojawia si w opozycji wobec tradycyjnego, realistycznego podejcia do analiz geopolitycznych jako jeden z elementw reflektywistycznej rewolty teorii stosunkw midzynarodowych. Dyskusja wok geopolityki krytycznej miaa na celu ponowne przebadanie ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych podstaw bada naukowych oraz ocen otwierajcych si przed teori geopolityki moliwoci wynikajcych z zastosowania krytycznego sposobu analizy. Rozwj i rosnca popularno geopolityki krytycznej przyczyniy si do redefinicji pojmowania geopolityki i coraz powszechniejszego uznania, i hipotezy geopolityczne nie s ani neutralne ani obiektywne. S zalene od przyjtych postaw i koncepcji, ktre mona nazwa metapolitycznymi, takich jak systemy wartoci inspirujce ocen wasnych interesw, rodowiska, wasnego przeznaczenia i przyszoci systemu midzynarodowego. Jak pisa woski geopolityki Carlo Jean rnorodne koncepcje geopolityczne s to w istocie tylko scenariusze moliwego jutra i alternatywnych rozwiza jego ksztatowania zgodnie z naszymi celami, zasadami i wartociami22. Dlatego te zadaniem podejcia krytycznego jest odrzucenie dominujcych definicji sytuacji spoecznych i sposobw konceptualizacji przestrzeni. Celem orientacji krytycznej jest wyjanienie istoty systemu dominujcych wyobrae przestrzennych
21
G. OTuathail, The critical reading/writing of geopolitics: re-reading/writing Wittfogel, Bowman and Lacoste, Progres in Human Geography, vol. 18, nr 3, 1994, s. 313-314. 22 C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 41. 47
Jakub Potulski
i ukazaniu, i dominacja konkretnych sposobw widzenia wiata nie ma charakteru naturalnego, przyrodzonego. Jest to wic prba analizy wyobrae przestrzennych danego podmiotu w ich kontekcie kulturowym, strukturalnym i historycznym. Przedmiotem analizy staje si dyskurs publiczny i dominujce w nim motywy, stereotypy, kody geopolityczne i wyobraenia przestrzenne. Bada si proces mapowania (ang. mapping), czyli wytwarzania przez podmiot swoistego obrazu wiata i przestrzeni. Refleksja badawcza nad wiatem subiektywnych wyobrae ma na celu polepszenie jakoci bada nad rodowiskiem midzynarodowym i wiksze wyczulenie teorii pod ktem rozumienia. Pozwala ona bowiem tumaczy zalenoci midzy struktur spoeczn, a ustrojem politycznym, a take midzy warunkami geopolitycznymi a polityk pastwa w sposb niejednowymiarowy. Nie oznacza to rezygnacji z tradycyjnych obszarw badawczych geopolityki, a zwaszcza za z prby zrozumienia charakteru zachodzcych zmian i prby analizy i opisu geopolitycznej struktury wiata ale nawizanie do tradycji geografii humanistycznej i teorii krytycznej w znaczcy sposb wzbogaca wiedz geopolityczn o te elementy, ktre byy pomijane lub niedostrzegane w klasycznej geopolityce.
48
PIOTR PIEKOWSKI (Uniwersytet Wrocawski)
SPOECZNA PERCEPCJA BEZPIECZESTWA

JAKO CZYNNIK GEOPOLITYCZNY Potrzeba bezpieczestwa jest jedn z najbardziej fundamentalnych potrzeb czowieka. Nie jest realizowana tylko indywidualnie kategori bezpieczestwa moemy zastosowa take do rozmaitych aktorw spoecznych: grup, spoeczestw (zorganizowanych w pastwo), cywilizacji. W najoglniejszym znaczeniu obejmuje ona zaspokojenie innych potrzeb, takich jak: istnienie, przetrwanie, cao, tosamo (identyczno), niezaleno, spokj, posiadanie i pewno rozwoju1. Staje si przedmiotem polityki, a neutralizacja zagroe, wzmacnianie kondycji struktur bezpieczestwa oraz zarzdzanie potencjalnym ryzykiem to niezbdne dziaania, bdce efektem oporu wobec niekorzystnych przemian w relacjach midzynarodowych. Bezpieczestwo mona rozpatrywa w aspekcie obiektywnym (caoksztat dziaa innych uczestnikw ycia spoecznego, ktre s niekorzystne i niebezpieczne dla danego podmiotu), bd subiektywnym (stan psychiki, wiadomoci, ocena zagroe i dziaa)2. Aspekt subiektywny nie moe by traktowany jako odbicie w wiadomoci stanu obiektywnego pewne zagroenia s powikszane lub pomniejszane (na przykad w wyniku gry interesw), wreszcie mog wystpowa znieksztacenia, szumy informacyjne, pomyki. W wyniku tego mamy do czynienia z czterema moliwymi stanami: -brak bezpieczestwa: obiektywny stan zagroenia, subiektywnie postrzegany jako stan zagroenia; -obsesja: obiektywny stan bezpieczestwa, subiektywnie postrzegany jako stan zagroenia; -faszywe bezpieczestwo: obiektywny stan zagroenia, subiektywnie postrzegany jako stan bezpieczestwa;
R. Ziba, Kategoria bezpieczestwa w nauce o stosunkach midzynarodowych, [w:] D.S. Bobrow, E. Haliak, R. Ziba (red.), Bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe u schyku XX wieku, Fundacja Stosunkw Midzynarodowych, Warszawa 1997, s. 3. 2 Ibidem, s. 4.
Piotr Piekowski
-bezpieczestwo: obiektywny stan bezpieczestwa, subiektywnie postrzegany jako stan bezpieczestwa1. Wiedza na temat bezpieczestwa jest przede wszystkim wiedz eksperck. Jest podejmowana jako refleksja naukowa, obwarowana rygorem metodologii, uczciwoci badawczej, konfrontacji wynikw podejmowanych bada. Istniej rwnie wyspecjalizowane suby zajmujce si badaniem bezpieczestwa, dziaalnoci wywiadowcz i analityczn, wsparciem decyzyjnym. Efekty ich prac jednak rzadko kiedy trafiaj do spoecznej wiadomoci bd to ze wzgldu na hermetyczny jzyk (refleksja naukowa), bd te ze wzgldu na ich tajno (agendy rzdowe do spraw bezpieczestwa). Spoeczna percepcja bezpieczestwa opiera si zatem na wiedzy ksztatowanej przez mass media, kampanie wyborcze, opini publiczn i debat publiczn. W spoecznej debacie na temat bezpieczestwa konstruowane s alternatywne racjonalnoci, pod wzgldem zasigu i siy oddziaywania niekiedy nawet przewyszajce racjonalnoci eksperckie. Warunkuj one podejmowane dziaania polityczne: legitymizuj ich prawomocno i zasadno, decyduj o alokacji rodkw na nie, stwarzaj presj na rzdzcych w celu rozwizania problemu. Wreszcie uprawnieni w moliwo podejmowania decyzji politycznych obywatele posiadaj zdolno kreacji nowej sytuacji midzynarodowej decyduj o wstpieniu do struktury midzynarodowej, odwoaniu rzdzcych ze wzgldu na niekorzystn polityk w zakresie bezpieczestwa, niekiedy kreuj organy midzynarodowe (czy ponadnarodowe). Podmiotem spoecznej percepcji bezpieczestwa s zarwno obywatele, jak i kreowane przez nich elity polityczne. Czy spoeczna percepcja bezpieczestwa moe by uznawana za czynnik geopolityczny? Innymi sowy, czy jest relewantnym elementem, ktry powinien by brany pod uwag w analizie geopolitycznej2? Swe rozwaania chciabym zacz od szeregu zastrzee. Przede wszystkim, spoeczna percepcja bezpieczestwa jest czynnikiem o wysokim stopniu zmiennoci, co stawia j na przeciwnym biegunie do takich staych czynnikw geopolitycznych jak pooenie, przestrze, terytorium, klimat. Take mniej trwae w czasie czynniki, jak kultura, ludno, instytucje polityczne, sojusze, posiadaj duszy okres staoci od bardzo zmiennej percepcji bezpieczestwa. Jest przede wszystkim przedmiotem zainteresowania socjologii, ktrej paradygmat pomimo synkretycznego charakteru geopolityki nie zosta dotychczas w sposb wystarczajcy zastosowany do badania przestrzennej struktury politycznej na tle fizycznej struktury geograficznej3.
Ibidem, s. 4-5. C. Jean, Geopolityka, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw-Warszawa-Krakw 2003, s. 145. 3 Tak definicj geopolityki podaje Leszek Moczulski L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000, s. 6.
2
Spoeczna percepcja bezpieczestwa jako czynnik geopolityczny
Jak pisze Leszek Moczulski, kada zmienna wystpujca w procesach historycznych, traktowana odrbnie, ma swj wasny ukad przestrzenny4. Na poziomie warstwy fizycznej daje si zaobserwowa wpyw elementw zwikszajcych bezpieczestwo (w sensie socjologicznym: definiowanych jako dajce bezpieczestwo, danych w spoecznym dowiadczeniu, jako zwikszajce bezpieczestwo rozumianych) na koncentracj ludnoci. Naturalne osony w postaci acuchw grskich, mrz, rzek, dostp do zasobw (zapewniajcy bezpieczestwo energetyczne), odpowiedni klimat, warunkoway kierunki ekspansji, zapewniay trwao organizmom politycznym potraficym wykorzysta ich wsparcie. Wraz z rozwojem technologicznym bezpieczestwo militarne oparte na warstwie fizycznej nie gwarantuje ju stuprocentowej wolnoci od zagroe: pojawiaj si moliwoci przeamania korzystnego wpywu naturalnych granic (zwaszcza lotnictwo, systemy rakietowe dalekiego zasigu), wci wane jest jednak bezpieczestwo energetyczne dostp do zasobw, ktrych znaczenie jest rwnie zmienne (obecnie wana rola choby ropy naftowej, by moe w przyszoci, zwaszcza ze wzgldu na zagroenia ekologiczne, kluczowym surowcem bdzie woda). Przykadowo, elementem debaty politycznej (porednio: spoecznej percepcji bezpieczestwa) staje si wybr midzy taszymi rdami pozyskiwania surowcw, a drosz (ale na dusz met bezpieczniejsz) dywersyfikacj. Warstwa cywilizacyjna rozmieszczenie populacji, cywilizacji, kultur i narodw5 rwnie jest poziomem, na ktrym spoeczna percepcja bezpieczestwa warunkuje procesy geopolityczne. Wanym elementem definiowania spoecznej tosamoci (na przykad tosamoci cywilizacyjnej) jest wskazanie zarwno identycznoci cywilizacyjnej (podobnej metody ustroju ycia zbiorowego) jak i odmiennoci, opozycji. Tosamo taka staje si szczeglnie wyrazista w warunkach konfliktu, ktry po pierwsze polaryzuje odmienne wartoci, pogldy, po drugie, bdc zagroeniem dla bezpieczestwa, zwiksza spoeczn integracj. Gdy na poziomie cywilizacyjnym uwiadamiane staje si zagroenie (na przykad konflikt midzycywilizacyjny), taki rodzaj identyfikacji wychodzi ze stanu latentego (gdy nie jest dla swych czonkw przedmiotem wiadomoci refleksyjnej), stajc si wanym elementem wiadomoci geopolitycznej. Ideologia zderzenia cywilizacji (bd sojuszu midzycywilizacyjnego) staje si narracj interpretacji przestrzennego ukadu si. Zachodzce wspczenie procesy integracji, globalizacji i regionalizacji doprowadziy do wytworzenia organizacji politycznych, ktre mona rozpatrywa jako organizacje o charakterze cywilizacyjnym. Z perspektywy geopolitycznej, posiadaj one pod wieloma wzgldami duo wiksz podmio-
4 5
Ibidem, s. 389. Ibidem, s. 76. 51
Jakub Potulski
towo ni pastwa narodowe, czy tradycyjne sojusze. Poniewa proces kreacji ich organw jest zawsze kwesti polityczn, spoeczna percepcja bezpieczestwa jest wanym modyfikatorem, uatwiajcym mobilizacj poparcia elektoratu uprawnionego do wyboru skadu kierownictwa instytucji, bd te wpywa na decyzje podejmowane przez elity polityczne. W analizie orodka siy i ukadw w jakich funkcjonuje, istotny jest nie tylko jego potencja, ale zdolno decyzyjna, ograniczana bd wzmacniana przez spoeczn identyfikacj zagroe, zdolno do ponoszenia kosztw czy historyczne dowiadczenia. Waciwym instytucjonalnym podmiotem, w ramach ktrego dokonywana jest spoeczna percepcja bezpieczestwa, jest pastwo terytorialne. Jest ono rwnie kluczowym elementem warstwy politycznej w analizie geopolitycznej. Tam uprawnienia do decydowania o polityce bezpieczestwa (polityce zagranicznej, wewntrznej, finansowej, energetycznej, spoecznej) przez obywateli s najwiksze szczeglnie w krajach demokratycznych. W procesie politycznym toczy si spr o spoeczn dystrybucj ryzyka wystpienia zagroe (ktre ponoszone jest zawsze grupowo; mona natomiast regulowa jego intensywno) to znaczy jakie dziaania podj, by zwikszy bezpieczestwo, oraz o spoeczn percepcj ryzyka wystpienia zagroe ktre z nich uzna za wane. Odnoszc si do kategorii teoretycznometodologicznych Magdaleny Gadomskiej (ktra badaa spoeczne konsekwencje ryzyka technologicznego), naley powtrzy za ni, i: W spoecznej wiadomoci wiat zagroe jest tworzony przez procesy komunikacji. To, czego si boimy, i czego si nie boimy, w wysokim stopniu zaley od tego, o czym pisze si w gazetach i co pokazuje si w telewizji6. Rwnolegle do komunikacji oficjalnej, medialnej, istnieje komunikacja nieoficjalna, w bezporednich interakcjach midzyludzkich7. Presja wywierana przez spoeczestwo na elity decyzyjne w zakresie polityki bezpieczestwa moe mie konsekwencje geopolityczne. Na poziomie pastwa terytorialnego mona bada rwnie wiadomo geopolityczn jego mieszkacw zalen w czci od spoecznej percepcji bezpieczestwa. Jeli elity polityczne maj wiadomo kierunku przemian geopolitycznych, winny mobilizowa spoeczne poparcie dla dziaa adekwatnych do biecej sytuacji. Peni wtedy rol edukacyjn, pedagogiczn. Gdy tej wiadomoci brak (a posiadaj j inne orodki decyzyjne instytuty badawcze, opozycja polityczna, ruchy spoeczne) dochodzi do ostrego sporu na temat polityki bezpieczestwa, w ktrym bd zwycia rozwizanie racjonalne, bd te kontynuowana jest polityka nieadekwatna, pogarszajca pozycj pastwa. Niekiedy elity polityczne mog wiadomie manipulowa
6
M. Gadomska, Spoeczna konstrukcja ryzyka technologicznego, Kultura i Spoeczestwo 1/2009 (LIII), ISP PAN, Warszawa 2009, s. 55. 7 Ibidem, s. 56. 52
percepcj bezpieczestwa, w celu realizacji kosztownej polityki na przykad przedstawiajc sytuacj pastwa jako otoczonego przez wrogw, o niekorzystnej sytuacji geopolitycznej, ktr moe poprawi choby wojna prewencyjna. Std w debacie publicznej trwa spr o definicj kodu geopolitycznego (sposobu w jaki kraj sytuuje si wobec wiata): -identyfikacj aktualnych i potencjalnych sojusznikw; -identyfikacj aktualnych i potencjalnych wrogw; -strategi utrzymania dotychczasowych sojusznikw i pozyskania nowych; -strategi przeciwstawiania si wrogom i pojawiajcym si zagroeniom; -sposb umotywowania zaoe kodu wobec opinii publicznej i spoecznoci globalnej8. Nie wszystkie procesy geopolityczne s zaporedniczone przez instytucje polityczne. Istnieje szereg zagroe o charakterze sieciowym, stwarzanych przez pozapastwowych aktorw. Przykadem moe by terroryzm midzynarodowy: jego bezporednimi ofiarami jest zawsze bardzo niewielka liczba osb (z perspektywy globalnej), jednak spoeczna produkcja strachu bdca rezultatem komunikacji na temat terroryzmu moe wpywa na kierunek polityki pastw, trwao sojuszy czy gotowo do ponoszenia kosztw wojennych. Rwnie indywidualne dziaania, podejmowane w celu poprawy swego bezpieczestwa, w dugim okresie wpywaj na ukad geopolityczny. Przykadem mog by masowe migracje czsto podejmowane jako wynik prywatnej kalkulacji zyskw i strat, w dugim okresie mog zmienia skad etniczny spoeczestw, doprowadzi do powstania nowych pastw, secesji, staj si zarzewiem konfliktw. Na ich przykadzie dobrze wida problem agregacji dziaa jednostkowych w struktury spoeczne proces kreacji aktora geopolitycznego in statu nascendi. Przedmiotem spoecznej percepcji bezpieczestwa s wreszcie zagroenia zwizane z ryzykiem modernizacyjnym (katastrofy ekologiczne, niekorzystne zmiany klimatyczne, choroby genetyczne). Wystpuj one rwnoczenie jako specyficzne dla okrelonego miejsca i jako niespecyficzne, uniwersalne9. Niekiedy nie maj charakteru geopolitycznego, lecz po prostu geometryczny przestrzenna dystrybucja zagroenia modernizacyjnego nie pokrywa si z tradycyjnymi podziaami politycznymi, wywoujc efekty niezalenie od strategii oporu wobec nich (regulacje prawne, rodki ochrony). Modyfikuj one rwnie warstw fizyczn (na przykad poprzez skaenie okrelonego terytorium), co w duszym okresie moe zmieni potencja geopolityczny danego pastwa. Ze wzgldu na ograniczon zdolno nauki do antycypowania tych zagroe, ryzyko modernizacyjne nie istnieje bez je-
8 9
C. Flint, Wstp do geopolityki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 72. U. Beck, Spoeczestwo ryzyka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 38. 53
Jakub Potulski
go percepcji, walki konkurencyjnych, czciowo przeciwstawnych, czciowo nakadajcych si roszcze do racjonalnoci10. Spoeczna percepcja bezpieczestwa jest zatem wanym, cho jeszcze mao zbadanym czynnikiem geopolitycznym. Ze wzgldu na sw wysok zmienno, trudno jest j analizowa w dugim okresie; w zwizku jednak z bezprecedensowym tempem przemian politycznych, rozwojem technologicznym i demokratyzacj komunikacji, rola czynnikw zmiennych w analizie geopolitycznej bdzie wzrasta. Czsto te jej wpyw jest neutralizowany przez czynniki o duszym czasie staoci. Tam natomiast, gdzie wiadomo zagroe naoy si na inne podziay i konflikty, wpyw pozostaych czynnikw geopolitycznych jest przez t wiadomo wzmacniany. Analiza spoecznej percepcji bezpieczestwa pozwala zaimplementowa problematyk socjologiczn (wraz z jej paradygmatami, metodologi), do interdyscyplinarnej z zaoenia geopolityki. Terytorium, przestrze, klimat s zawsze dane w konkretnym spoecznym i historycznym dowiadczeniu, reinterpretowane w zalenoci od kontekstu. To, ktra z interpretacji rzeczywistoci zwycia, jest klasycznym problemem socjologii wiedzy. Take kultura, instytucje polityczne czy sojusze, nie powinny by rozpatrywane w oderwaniu od spoecznego podoa stanowicych je grup spoecznych. Konflikty wok spoecznej dystrybucji ryzyka mog doprowadzi do istotnych zmian tych czynnikw, i wykreowania nowego ukadu geopolitycznego, o odmiennym stosunku si. Wczesna analiza przemian treci stanowicych kod geopolityczny umoliwia, w ograniczonym stopniu, antycypacj zmian w terytorialnych stosunkach politycznych. Wreszcie spoeczna percepcja bezpieczestwa, jako tworzona oddolnie, poza racjonalnoci eksperck, wskazuje na to, czego rzeczywicie boj si ludzie a co moe wymyka si naukowym paradygmatom. Zagroenia ze strony niepastwowych aktorw, ryzyko modernizacyjne, procesy spoeczne modyfikuj sytuacj bezpieczestwa pastw i ich spoecznoci. Nie wszystkie z tych niebezpieczestw maj charakter geopolityczny, problemem badawczym moe za to sta si spoeczna hierarchizacja zagroe (czy wiksz rol odgrywaj zagroenia geopolityczne, czy te lokalne, a moe uniwersalne). Uwaam, i refleksja nad spoeczn percepcj bezpieczestwa jest wanym i potencjalnie podnym kierunkiem analizy geopolitycznej. Zwiksza ona moc eksplanacyjn dotychczasowego paradygmatu badawczego, ukierunkowujc go na spoecznie zrnicowane rozumienie zjawisk w czasie i przestrzeni. Poszerza to znaczco perspektyw badawcz, przede wszystkim zwikszajc katalog podmiotw majcych wpyw na sytuacj geopolityczn. Umoliwia formuowanie nowych problemw badawczych, take empirycz-
10
Ibidem, s. 76.
54
nych (badania opinii spoecznej, treci przekazw medialnych). Podkrela take charakter geopolityki jako nauki spoecznej.
55
MIROSAW SUEK (Uniwersytet Warszawski)
O POTGONOMII I POTGOMETRII
Najkrcej mwic, potgonomia jest nauk o potdze pastwa (jednostki politycznej), natomiast potgometria nauk o modelowaniu i pomiarze tej potgi. Jednostka polityczna to terytorialnie zorganizowana polityczna zbiorowo. Mwic nieco inaczej, jest ona aktorem sceny midzynarodowej, wyposaonym w zasoby, rozum i motywowanym okrelon wol. Sens zajmowania si potg jako centraln kategori teorii stosunkw midzynarodowych, w tym jej pomiarem, wynika z przyjtych zaoe co do natury tych stosunkw. Oto one. Po pierwsze, stosunki midzynarodowe pozostaj stosunkami si i interesw. Po drugie, najbardziej jaskrawym przejawem siy jest sia militarna (jako forma siy fizycznej w stosunkach midzynarodowych), ktra jest podstawowym skadnikiem potgi jednostki politycznej. Po trzecie, sia militarna opiera si na okrelonej bazie materialnej, ekonomicznej (potencjale), ktra w ostatniej instancji determinuje wielko i charakter siy militarnej. Po czwarte, zarwno sia militarna, potencja, jak i inne przejawy potgi mog by w okrelonych granicach i z okrelonym stopniem wiarygodnoci szacowane (mierzone). Po pite, uzyskane miary potgi (faktycznej, gotowej, czy te moliwej do urzeczywistnienia w pewnym przedziale czasu) mog by z poytkiem wykorzystane w polityce i strategii jednostki politycznej (w jej wymiarze teoretyczno-analitycznym i praktycznym, decyzyjnym), a przede wszystkim w polityce i strategii bezpieczestwa. 1. Pojcie potgi pastwa Polski termin potga ma liczne odpowiedniki w innych jzykach. Najblisze nam to potestas, power, might, Macht, puissance oraz moszcz. Potestats to po acinie tyle co sia, moc, wadza a) potga polityczna, panowanie, zwierzchnictwo, wadza; b) wadza urzdnicza, urzd, urzdnik, zwierzchno; c) moliwo, sposobno, pozwolenie. W jzyku angielskim power oznacza najczciej si, zdolno, wadz, mocarstwo, potg, energi, moc, mono, moliwo, potencja. Zbliony termin might oznacza rwnie potg, si, moc. Inne luniej zwizane z power terminy to: influance, authority, rule.W jzyku niemieckim terminowi power odpowiada termin Macht, natomiast we francuskim puissance. Istnieje spore zrnicowanie w podejciu do definiowania potgi pastw, aczkolwiek jest ono troch pozorne. Wiksze rnice pojawiaj przy prbach okrelenia dominujcych czynnikw potgotwrczych, kierunkach i
Mirosaw Suek
sposobach jej wykorzystania w stosunkach midzynarodowych czy prbach pomiaru. Jeszcze wiksze zamieszanie panuje w dziedzinie terminologii. Na oznaczenie potgi pastwa uywa si rwnie takich terminw, jak potencja polityczny, potencja geopolityczny, sia, potencja siy, moc itp.1. W najoglniejszym znaczeniu pisze R. Aron potga jest zdolnoci do czynienia, tworzenia lub niszczenia. (...). Potg na scenie midzynarodowej nazywam zdolno jakiej jednostki politycznej do narzucenia swej woli innym jednostkom politycznym. Krtko mwic, potga polityczna nie jest niczym absolutnym, lecz stosunkiem midzy ludmi2. Podczas gdy sowo zdolno podkrela potencjalno potgi (moe, jeli zechce), to narzucenie woli sugeruje moliwo fizycznego zamania si oporu, a wic podkrela element czynny. Wola niesie ze sob z kolei aspekt psychologiczny potgi. Dla niektrych autorw jest on wrcz kluczowy. Psychologiczne i relacyjne aspekty potgi musz by uznane za prawie tak wane jak obiektywnie mierzalne moliwoci3. Wedug J. G.Stoessingera potga w stosunkach midzynarodowych to zdolno pastwa do uycia swych materialnych i niematerialnych zasobw w sposb, ktry wpynie na zachowanie innych pastw4. Bertrand Russel, majc na myli raczej wadz, chocia w jzyku angielskim wadza i potga to ten sam termin, pisze, e potga moe by zdefiniowana jako osiganie zamierzonych efektw. Jest to wic podejcie ilociowe: jeli z dwojga ludzi dcych do podobnego celu tylko jeden z nich osiga ten cel oznacza to, e ma wiksza potg ni drugi5. Do czynnikw materialnych i niematerialnych nawizuje koncepcja tzw. twardej i mikkiej potgi. Do zrozumienia potgi wnosi ona raczej niewiele, ale staa si ostatnio popularna. Jednym z najbardziej znanych teoretykw tej koncepcji jest Joseph Nye6. Joseph Nye zaczyna od uwagi: potga w polityce midzynarodowej jest pogoda - kady o niej mwi, ale niewielu j rozumie. Tak jak rolnicy i meteorolodzy usiuj przewidzie burz, tak przywdcy i analitycy usiuj zrozumie waniejsze zmiany w podziale potgi midzy pastwami. I nieco da-
Wol uywa terminu <potencja polityczny> ni terminu <potga>. (H. Sprout, Geopolitical Hypotheses in Technological Perspective, (w:) W. C. Olson, F. A. Sondermann, The Theory and Practice of International Relations, New Jersey 1966, s. 103). 2 Tame, s. 69. 3 J. G. Stoessinger, The Might of Nations. World Politics in Our Times, third. ed., Random House, New York 1969, s. 16. 4 Tam, s. 27. 5 B. Russel, The Forms of Power, (w:) S. Lukes (ed.), Power, New York 1992, s. 19. 6 Zob. Joseph S. Nye, Jr., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, Basic Books, 1990. Zob. te: tene, The Changing Nature of World Power, Political Science Quarterly 1990, Vol. 105, Issue 2 (Summer), 177-192. (www.members.shaw.ca). Jest to fragment ksiki: Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, Basic Books, 1990. 58
O potgonomii i potgometrii
lej - potga jest jak mio, atwiej jej dowiadcza ni definiowa czy mierzy 7. Potg z reguy wizano ze zmian zachowania jednej strony w wyniku oddziaywania drugiej strony. To behawioralne ujcie potgi moe by dobre jak pisze Nye dla analitykw i historykw, ktrzy powicaj sporo czasu na rekonstrukcj przeszoci, ale dla dziaajcych politykw i liderw ma raczej znaczenie przemijajce. Prba dokonania zmiany zachowania innych pastw moe by nazwana metod dyrektywn czy te nakazow. Nakazowa potga polega na zachtach (marchewka) albo na zagroeniu (kij). Inne uycie potgi to zachowanie porednie albo kooptacyjne. Zdolno do uporzdkowania preferencji jest poczona z niematerialnymi zasobami potgi takimi, jak kultura, ideologia i instytucje. Ten wymiar moe by potraktowany jako mikka potga w przeciwiestwie do nakazowej potgi, poczonej zwykle z materialnymi zasobami takimi, jak wojsko i sia gospodarcza. Rozrnienie midzy tward a mikk potg odnosi si do stopniowania zarwno natury zachowania, jak i materialnoci zasobw. Oba typy s aspektami zdolnoci do tego, aby osign jakie cele poprzez sterowanie zachowaniem innych. Potga nakazowa zdolno do zmiany tego, co chc inni moe opiera si na przymusie lub zachcie. Potga kooptacyjna zdolno do ksztatowania tego, co inni chc moe spoczywa na atrakcyjnoci kultury i ideologii, albo na zdolnoci do manipulowania. I konkluzja znaczenie mikkiej potgi w polityce wiatowej ronie8. A nieco dalej - w erze gospodarek opartych na wiedzy i ponadnarodowej wspzalenoci, potga staje si trudniejsza do przeniesienia, mniej materialna i mniej siowa (coercive)9. Sdz, e nie powinno si zbyt rygorystycznie przeciwstawia potgi twardej i potgi mikkiej. Mimo i mikka potga Unii Europejskiej jest znacznym sukcesem, ale w kocu bya ona oparta na twardej potdze. Nie ma wic mikkiej potgi bez twardej potgi. Ale nie ma take twardej potgi bez mikkiej potgi. Take na arenie midzynarodowej, nawet z waciw jej anarchi i polityk siy, trwaa zmiana wymaga legitymizacji, mikkiej potgi, ale rwnie twardej potgi10. Zagadnieniem mikkiej potgi zainteresowali si rwnie Chiczycy. Wedug jednego z nich w nowym stuleciu wiat w coraz wikszym stopniu
Joseph S. Nye, Jr., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, Basic Books, 1990, s. 177. 8 Por. tame, s. 182. 9 Por. tame, s. 183. 10 R. Cooper, Hard power, soft power and the goals of diplomacy, (in:) David Held, Mathias Koenig-Archibudi (eds), American Power in the 21st Century, 2004, pp. 167-180. (www.eu.int./nedocs), s. 16. 59
Mirosaw Suek
rozwija si w kierunku wielobiegunowoci w poczeniu z szybk globalizacja gospodarcz, doskonaleniem nauki i techniki i zaostrzajc si rywalizacj o ogln potg pastwa (comprehensive national power - CNP). Mikka potga jest wanym skadnikiem CNP. Ta rywalizacja o CNP odgrywa coraz wiksz rol w ewolucji stosunkw midzynarodowych. Kultura, rodzaj mikkiej potgi, ma rwnie coraz wikszy wpyw na stosunki midzynarodowe. Cech charakterystyczn wikszoci pastw wspczesnego wiata jest skupianie si na potdze kultury w midzynarodowej rywalizacji o CNP11. W zwizku z tym, e pojcie potgi pastwa (jednostki politycznej) swj zasadniczy sens wie ze stosunkami midzynarodowymi, z natury rzeczy ma ona charakter wzgldny. Mwic inaczej, potga jest maa lub dua w porwnaniu z innymi potgami. Niemniej s sytuacje, gdy potga danego pastwa jest w porwnaniu z innymi tak dua, e jest w istocie potg absolutn (a wic nie majca konkurenta). Pewn odmian potgi wzgldnej jest potga kontekstowa (sytuacyjna). Czyni j specyficzny splot wydarze midzynarodowych, z reguy jaki rodzaj konfliktu, ktry z reguy tymczasowo uwypukla znaczenie pewnej grupy elementw. Takimi potgami kontekstowymi byy np. w latach siedemdziesitych pastwa eksportujce rop naftow. Mona te mwi o potdze postrzeganej, tzn. takiej, jak widz inni. Wszystkie pastwa dysponuj rnymi rodkami i sposobami takiego oddziaywania na inne pastwa, by pokaza si potniejszym ni jest si w istocie. Du rol moe tu odegra ideologia, propaganda, ostrzeenia, groby. Potga postrzegana moe by przeceniana lub niedoceniana. Z potg postrzegan zwizana jest potga eksponowana (intencyjna). Dziaalno pastwa ukierunkowana jest na tworzenie okrelonego wyobraenia o danej potdze. Najczciej chodzi o wyolbrzymianie posiadanej potgi, ale moe by rwnie odwrotnie. Poprzez analiz materialnych i niematerialnych zasobw danego pastwa wnioskujemy o jego zdolnociach do wywierania wpywu na inne pastwa, mwimy wic o potdze domniemanej . Stosowanie potgi prowadzi do rnorodnych rezultatw, ktre mona okreli jako potg zrealizowan. Trzeba zauway, e wiele kategorii zblionych do pojcia potgi czsto definiowane jest prawie tak samo jak pojcie potgi. Dotyczy to zwaszcza potencjau wojennego i potencjau obronnego, a take potencjau militarnego.
11
Zhu Majie, Role of Soft Power in International Relations (www.siis.org.cn), s. 1.
60
2. Czym jest potgonomia i potgometria? 2.1. Uwagi terminologiczne Potgonomia to nauka zajmujca si potg jednostek politycznych (pastw, cisych sojuszy, ugrupowa polityczno-gospodarczych). Ujmujc nieco szerzej jest to nauka o potdze (mocy, sile) jednostek politycznych w stosunkach midzynarodowych. Zajmuje si istot potgi, jej przejawami, kryteriami mocarstwowoci oraz klasyfikacj jednostek politycznych ze wzgldu na profil swej potgi; nauka pomocnicza politologii i geopolityki. Potgometria zajmuje si z kolei modelowaniem i pomiarem potgi i jest subdyscyplin potgonomii. Modelowanie to proces budowy modelu (modeli). Polega on, krtko mwic, na odwzorowaniu, odzwierciedleniu istotnych cech badanego obiektu (zjawiska) w formie umownych obrazw. Model powinien by tak skonstruowany, aby wyraa charakterystyki obiektu (waciwoci, wzajemne zwizki, parametry strukturalne czy funkcjonalne) istotne z punktu widzenia celu badania. Dlatego centralnym problemem modelowania jest stopie podobiestwa (zgodnoci, odpowiednioci, izomorfizmu) midzy modelem a odwzorowywanym obiektem. Pomiar jest pewn form porzdkowania naszych informacji o wiecie zewntrznym. Jest to proces odwzorowywania pojcia na zbir wartoci. Mwic nieco cilej, jest to procedura, w ktrej przyporzdkowuje si, zgodnie z okrelonymi zasadami, wartoci liczbowe cyfry lub inne symbole waciwociom empirycznym (zmiennym)12. Po zakoczeniu zimnej wojny w wielu rodowiskach uznano, e stosunki midzynarodowe bd ulega postpujcej ekonomizacji kosztem militaryzacji, std punkt cikoci rywalizacji pastw przesunie si w kierunku rywalizacji gospodarczej. Ducha tego mylenia oddaje tytu pracy zbiorowej pt. Powernomics13. Jak pisz sami autorzy, wybrano taki tytu, aby uwypukli zwizek midzy gospodark (ekonomik) a innymi aspektami bytu narodowego (power economics). Chodzio te o to, by zdefiniowa amerykask odpowied na zakoczenie zimnej wojny, na powstanie nowej ery, w ktrej bezpieczestwo narodowe bdzie coraz bardziej definiowane w kategoriach ekonomicznych14. Zgodnie ze swoj nazw, potgonomia powinna zajmowa si potga pastw (jednostek politycznych). Potga ma wiele wymiarw, ale w tej dys-
Po. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach spoecznych, Zysk I S-ka, Poznan 2001, s. 170. 13 Powernomics. Economics and Strategy After the Cold War, Economic Strategy Institute, Washington, D.C. 1991. 14 Por. tame, s. ix.. 61
12
Mirosaw Suek
cyplinie chodzi nie tyle o ich odrbne opisywanie, co raczej o przedstawienie nowej jakoci, ktrej hasem wywoawczym jest wanie potga. Potgometria z kolei odsya nas do zagadnie modelowania i pomiaru potgi. Ten kierunek bada mona traktowa jako rwnolegy w stosunku do istniejcych nurtw. Mona te rozumie go bardziej ambitnie jako dalszy rozwj potgonomii. Nazwa potgometria wie potg i pomiar i w tym sensie jest analogiczna do innych zbudowanych na tej zasadzie nazw. Naley do nich np. biometria (nauka o prawach rzdzcych zmiennoci cech populacji organizmw ywych, oparta na metodach i twierdzeniach statystyki matematycznej), psychometria (dzia psychologii zajmujcy si zagadnieniami zwizanymi z pomiarem zjawisk i procesw psychicznych), socjometria (dzia socjologii zajmujcy si procesami ksztatowania si wzajemnych stosunkw midzy ludmi i ich mierzeniem). Z nauk bliszych ekonomii jest to przede wszystkim ekonometria i kliometria. Wedug O. Lange Ekonometria to nauka zajmujca si ustalaniem za pomoc metod statystycznych konkretnych ilociowych prawidowoci zachodzcych w yciu gospodarczym15. Z ekonometri zwizane byy przesadnie due nadzieje (zwaszcza w obliczu rosncej wiary w planowanie i programowanie gospodarcze, tak na wschodzie, jak i zachodzie), wszystkich ich nie spenia, ale ranga bada ilociowych jest nadal dua. Warto doda, e w czasach gospodarki socjalistycznej prbowano wprowadzi na wzr ekonometrii planometri, ktra miaa wiza organiczne metody ekonomiczne, matematyczne i statystyczne, stosowane w planowaniu biecym i perspektywicznym oraz w zarzdzaniu produkcj spoeczn. Specyficzne wasnoci gospodarki socjalistycznej i planowy charakter zada nie wykluczaj moliwoci stosowania ekonometrii, lecz nadaj jej nowe, szczeglne cechy, przeksztacaj j w now nauk - planometri16. Kliometria (poczenie imienia muzy historii Klio i pomiaru) jest nowym kierunkiem badawczym w historii gospodarczej (zwanym te now histori gospodarcz ), opierajcym si na szeroko zakrojonych badaniach ilociowych. Za takie wanie badania w 1993 roku dwch amerykaskich ekonomistw otrzymao nagrod Nobla w ekonomii, a wg oficjalnego uzasadnienia Szwedzkiej Akademii Nauk za wkad w odnow historii gospodarczej przez zastosowanie teorii ekonomicznych i metod ilociowych dla objanienia przemian gospodarczych i instytucjonalnych.
O. Lange, Wstp do ekonometrii, Warszawa 1971, s. 11. Warto doda, e laureatami ekonomicznej Nagrody Nobla w 2000 roku zostali ekonomici amerykascy J. J. Heckman oraz D. L. McFadden, zajmujcy si badaniami z zakresu mikroekonometrii , czyli ekonometrii zastosowanej do pojedynczych podmiotw gospodarczych (pojedynczych ludziach, gospodarstw domowych, przedsibiorstw.). 16 Por. W. Niemczynow, Metody i modele ekonomiczno-matematyczne, PWE, Warszawa 1964, s. 19. 62
15
Badania ilociowe w ekonomii maj swego prekursora, ktrym by William Petty (16231687). W swoich badaniach ekonomicznych chtnie posugiwa si statystyk, nazywan przez niego arytmetyk polityczn. Sam okreli j nastpujco: Metoda, jak (...) stosuj, nie jest jeszcze czsto w uyciu. Zamiast uywa sw porwnujcych lub opisujcych oraz argumentw intelektualnych, wybieram kierunek (jako specjalista od arytmetyki politycznej czyniem to od dawna) na wyraanie si za pomoc liczb, wag i miar, korzystajc tylko z argumentw rozumu lub rozwaajc tylko te przyczyny, ktre maj swe podstawy w przyrodzie17. Warto doda, e arytmetyka polityczna pozwalaa mu m.in. porwnywa wielko i potg pastw, z ktrymi Anglia prowadzia wojny lub konkurowaa na rynkach zagranicznych. Trzeba jeszcze wspomnie o propozycji, wyraonej jak gdyby mimochodem przez znanego wspczesnego ekonomist i metodologa K. Bouldinga. Zosta on poproszony o ocen ekonomicznych aspektw pracy, powiconej matematycznemu modelowaniu wojny (w tym procesu wycigu zbroje) na samym wstpie prac t zaliczy do (zastrzegajc si - jeli mog uku takie sowo) politykometrii (politicometrics)18. Pewn modyfikacj tego terminu bya politometria (politometrics), jako zastosowanie ekonometrii do nauk politycznych albo jako badanie relacji midzy ekonomi a polityk19. Wedug jeszcze nieco innego ujcia, politometria usiuje wczy do modeli ekonomicznych jako zmiennych endogenicznych (pochodzcych z wewntrz M.S.) zjawisk politycznych20. Do dawno pojawi si te termin prakseometria jest to dzia prakseologii zajmujcy si mierzeniem wielkoci prakseologicznych21. 2.2. Analiza wymiarowa Wszelkie operacje pomiaru zwizane s z wymiarami mierzonych wielkoci. Bez tego w naukach przyrodniczych nie mona dokona najprostszych operacji dodawania czy odejmowania. Kilogramy dodaje si do kilogramw, sekundy do sekund, waty do watw. Podobnej jasnoci nie ma w
Cyt. za: W. Stankiewicz, Historia myli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998, s. 152. Por. N. Rashevsky and E. Trucco: Wstp do pracy: L. F. Richardson, Arms and Insecurity, Pittsburg 1960, s. VII. 19 Zob. np. B. S. Frey, Politometrics of Government Behavior in a Democracy, Scandinavian Journal of Economics 1979, Vol. 81, No. 2; G. Hilton, Intermediate Politometrics, New York 1976; F. Turnovec, Politometrics: Econometrics for Political Science, Politechnika Wrocawska 2003. 20 Zob. K. Dopfer, Wprowadzenie: ku nowemu paradygmatowi, (w:) K. Dopfer (red.), Ekonomia w przyszoci, PWN, Warszawa 1982, s. 66. 21 Zob. W. Gasparski, Kryterium i metoda wyboru rozwizania technicznego w ujciu prakseometrycznym, WNT, Warszawa 1970; tene, Prakseologia, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoy Zarzdzania Szkoy Wyszej, Warszawa 1999, s. 63
18
17
Mirosaw Suek
naukach spoecznych. Mimo to potrzebna jest jaka forma analizy wymiarowej w celu zdyscyplinowania procesu badania i wnioskowania. Due dowiadczenie w analizie wymiarowej maj nauki ekonomiczne, ktre stosuj dwa podstawowe wymiary: zasobowy (Z) i strumieniowy (Z/T). Wymiar zasobowy odnosi si do wszelkich zasobw, bdcych do dyspozycji w danym momencie czasowym (np. majtek narodowy czy potencja bojowy si zbrojnych na dzie X). Ten wymiar mona nazwa potencjaem (w rozumieniu energii potencjalnej). Drugi wymiar, strumieniowy, odnosi si do zasobw przepywajcych w czasie. W odniesieniu do jednostek politycznych takimi strumieniami mog by np. dochd narodowy wytworzony w cigu roku czy wielko adunkw przewiezionych w jednostce czasu. Specyficznym strumieniem jest moc jednostki politycznej (jako rodzaj mocy socjologicznej) - jest to strumie energii w czasie. Wykonywanie dozwolonych operacji na zasobach i strumieniach prowadzi z kolei do wielu wymiarw pochodnych (np. stopa zysku ma wymiar 1/T). W normalnych sytuacjach istnieje do cise powizanie pomidzy potencjaem a moc. W sytuacjach wstrzsw geopolitycznych czy ruchw tektonicznych moe doj do do duej rozbienoci. Wspczesnym przykadem jest Rosja. Po rozpadzie Zwizku Sowieckiego wesza w dugi okres kryzysu spoecznego, gospodarczego i politycznego, w wyniku czego bardzo osaba jej moc. Natomiast w znacznie mniejszym stopniu zmala jej potencja (w postaci nagromadzonej broni czy aparatu wytwrczego). Na co dzie wykorzystywana jest przede wszystkim moc. Moc jest tym, co realne, potencja tym, co moliwe. Konkurencyjny charakter rodowiska midzynarodowego powoduje, e jednostki polityczne d do maksymalizacji swojej mocy. W zwizku z tym polityka zagraniczna, jako taka, jest zawsze power politics, polityk potgi22. I nie chodzi tu bynajmniej o maksymalizacj siy militarnej, lecz o najwiksz wag swego pastwa czy te potg geopolityczn lub potencja geopolityczny. Z punktu widzenia stosunkw midzynarodowych jej najwaniejszym parametrem jest moc, czyli wielko przetwarzanej energii spoecznej w jednostce czasu, wyznaczajcej jej okrelone miejsce w wiatowym ukadzie si. Cz tej energii spoecznej moe by magazynowana z zamiarem jej uycia w sytuacjach odbiegajcych od normy (wojny, klski ywioowe). Zmagazynowana energia (pod postaci np. uzbrojenia, maszyn, urzdze produkcyjnych) jest energi potencjaln (potencjaem). Na pojcie potgi jednostki politycznej skadaj si zarwno moc, jak i energia potencjalna (potencja). Moc jest skadow realn, widzialn, dotykaln, gotow; potencja potencjaln, ukryt, domnieman, moliw, wirtualn. Dla uruchomienia potencjau potrzebny jest pewien dodatkowy
22
R. Aron, Pokj i wojna midzy narodami (teoria), CAS, Warszawa 1995, s. 167.
64
wysiek i czas, podczas gdy moc jest gotowa, dlatego w midzynarodowych porwnaniach najwaniejsza jest moc. Po lekturze podstawowych tekstw zwizanych z potg pastw powstaje wraenie, e wielu autorw nie radzi sobie z wyraaniem potencjalnoci i realnoci, gotowoci i konwersji (przestawienia zasobw z celw cywilnych na obronne) czy te twardoci i mikkoci. Termin power i odpowiedniki w innych jzykach bywaj uywane z zastosowaniem rnych odcieni znaczeniowych, ale ich wspln cech jest mniej lub bardziej wyczuwalna potencjalno i porednio w przeciwiestwie np. do bezporedniej siy fizycznej (siy militarnej), gdzie zarezerwowano raczej termin force czy Kraft. Wikszy adunek potencjalnoci ma termin potential (potencja). Niekiedy zastpuje on termin power, ale raczej wtedy, gdy dodatkowo chce si pooy akcent na bierno, dlatego najczciej zwizany jest z zasobami, ujmowanymi w oderwaniu od konkretnych moliwych zastosowa. Dobra analiza wymiarowa powinna pomc w cisym okreleniu poj, usiujcych odda istotne aspekty tego, co oglnie nazywa si stosunkami si. Bez analizy wymiarowej nie bdziemy wiedzie, co naprawd znacz terminy, ktre stosujemy. 3. Formy i profile potgi Wyrnione poniej formy i profile potgi s wynikiem pewnej konwencji. Mona mwi o profilu majc na myli caoksztat parametrw opisujcych potg (w tym znaczeniu policja amerykaska mwi np. o profilu seryjnego podpalacza), mona te ujmowa go wziej tak, jak czyni to poniej. 3.1. Formy potgi Rne proporcje elementw skadajcych si na potg jednostek politycznych pozwalaj wyrni kilka charakterystycznych form potgi. Przyjmujmy za kryterium podziau trzy grupy elementw (trzy wymiary): ekonomiczny, militarny, demograficzno-przestrzenny. czc ze sob po dwa wymiary otrzymamy trzy czyste i trzy mieszane formy potgi: ekonomiczna, militarna, demograficzno-przestrzenna, ekonomiczno-militarna, ekonomiczno-demograficzno-przestrzenna, demograficzno-przestrzenno-militarna. Poczenie trzech wymiarw prowadzi do wyrnienia tylko jednej formy potgi potgi ekonomiczno-militarnodemograficzno-przestrzennej. adna z tych form potgi nie jest bezporednio uzaleniona od wielkoci pastwa kada z nich mwi tylko o przewadze wybranej grupy elementw. Potga demograficzno-przestrzenna opiera si przede wszystkim na ludnoci i terytorium (i w pewnym zakresie na pooeniu geograficznym). Z natury rzeczy ma ona charakter bierny, pastwo oparte na takiej potdze moe odgrywa pewn rol na arenie midzynarodowej tylko w najwyszych pu65
Mirosaw Suek
apach ilociowych (jak np. Chiny czy Indie). Demograficzno-geograficzny charakter potgi nie jest zwizany bezporednio z wielkoci pastwa mog tu wystpowa pastwa due, rednie i mae. Przykady: Chiny, Indie, Pakistan, Indonezja, Egipt, Iran, Irak. Potga demograficzno-przestrzenno-ekonomiczna charakteryzuje gwnie pastwa rednio rozwinite o sabej militaryzacji. S to pastwa o niewielkich ambicjach polityczno-militarnych (ich potga ma charakter bierny). Przykadem moe by Meksyk. Potga demograficzno-przestrzenno-militarna charakteryzuje pastwa o rednim i niskim poziomie rozwoju, silnie zmilitaryzowane. S to z reguy pastwa agresywne, ale charakter ich potgi, ktry jest raczej bierny, nie pozwala na odgrywanie powaniejszej roli. Potg ekonomiczn charakteryzuj wysokie wskaniki rozwoju gospodarczego, mierzone wydajnoci pracy i poziomem dochodu narodowego na 1 mieszkaca. Pastwa, ktre mona okreli jako potgi ekonomiczne, odgrywaj bardziej czynn rol w stosunkach midzynarodowych (zwaszcza jeli dodatkowo maj duy udzia w handlu midzynarodowym), ale ta forma nie wystarcza do zdobycia statusu mocarstwa wiatowego. Potga ekonomiczna musi by wsparta potg militarn. Przykady potgi ekonomicznej: Japonia, Tajwan, Hongkong, Singapur. Potga ekonomiczno-militarna rni si od potgi ekonomicznej zwikszonym poziomem militaryzacji, co pozwala na odgrywanie czynnej roli w stosunkach midzynarodowych. Pastwa charakteryzujce si tak potg maj z reguy dugie tradycje pastwowoci, solidn baz ekonomiczn i siy zbrojne o duych moliwociach. Ich du si ogln wzmacnia czsto czynnik moralno-psychologiczny, ideologiczny itp. Jeeli potga ekonomiczno-militarna charakteryzuje pastwo due, to z pewnoci jest ono mocarstwem politycznym. Przykadami takiej potgi s: USA, Francja, Wielka Brytania. Potga militarna charakteryzuje si pastwa o rednim i wysokim poziomie rozwoju gospodarczego i duym stopniu militaryzacji. Potgi militarne maj z reguy duy wpyw na stosunki midzynarodowe, ale jest on w duej mierze nienaturalny, wymuszony dotd, dopki potga militarna nie zostanie oparta na solidniejszej bazie ekonomicznej wpyw ten nie bdzie trway. Przykady potgi militarnej: b. ZSRR, Turcja i w mniejszej mierze Izrael. Potga ekonomiczno-militarno-demograficzno-przestrzenna w sposb do zharmonizowany czy wszystkie trzy grupy elementw. Potga ta ma charakter raczej czynny, ale wskazuje raczej na umiarkowane ambicje polityczno-militarne. Powysza klasyfikacja opieraa si na tzw. twardych (materialnych) elementach potgi. W tym miejscu moe powsta uzasadnione pytanie o rol mikkich (niematerialnych) wymiarw potgi, czyli czynnika politycznego i
66
moralno-psychologicznego. Ot w pracy tej przyjem punkt widzenia, wg ktrego niematerialne wymiary potgi s bardzo wane, ale naley je dopiero zidentyfikowa i okreli na podstawie dynamicznej analizy ksztatowania si parametrw potgi. Innymi sowy, wg przyjtej przeze mnie postaw badawczej, elementy niematerialne uzewntrzniaj si przede wszystkim w zakresie czynnika militarnego, jako reprezentanta okrelonej woli i strategii (polityki). Powysza klasyfikacja nie jest oczywicie jedyn moliwoci, ale zaprezentowane podejcie jest do przejrzyste i ugruntowane. Wydaje si przy tym kompletne. 3.2. Profile potgi Wyrnienie profilw potgi opiera si na kryterium stopnia zharmonizowania grup elementw tworzcych dan potg. Z tego punktu widzenia mona wymieni: potg jednowymiarow, potg dwuwymiarow, potg wielowymiarow. Jest oczywiste, e liczba moliwych profilw zaley od iloci przyjtych wymiarw. Gdyby dooy do trzech wymiarw twardych (demograficzno-przestrzennych, ekonomicznych i militarnych) dwa mikkie (strategiczny i moralny) moglibymy otrzyma nawet potg piciowymiarow. Potga jednowymiarowa opiera si na jednej grupie elementw, na jednej grupie czynnikw potgi, np. ekonomicznych lub militarnych. Jest to wic potga o najbardziej zwichnitej strukturze wewntrznej.23 Z punktu widzenia stosunkw midzynarodowych wane jest, jaka grupa elementw tworzy wspomniany jeden wymiar. Potga demograficznoprzestrzenna jest z zasady niezdolna do realizacji celw agresywnych, ale np. potga militarna na odwrt. Wydaje si, e dua sia militarna i saba baza ekonomiczna podtrzymuj agresywne zamiary i dlatego jest ona bardzo niebezpieczna. Potga ekonomiczna z kolei moe mie znaczny wpyw poprzez stosowanie rodkw ekonomicznych, ale nie ma ono charakteru przymusu fizycznego jak ma sia militarna. Jednostronny charakter potgi zawa znacznie zakres moliwych do zastosowania rodkw jej skuteczno nie jest dua.
Wedug Z. Brzeziskiego, rola Zwizku Radzieckiego jako potgi wiatowej bya ograniczona do jednego wymiaru militarnego. (Por. Z. Brzeziski, Potga ZSRR i dylematy Zachodu, (w:) Z. Brzeziski, Myl i dziaanie w polityce midzynarodowej, ANEKS, Londyn 1988, s. 5-17. Opini t przyjmuje rwnie K. Gadijew, piszc: Zwizek Radziecki by supermocarstwem o nierwnych wymiarach, ktry sabo ekonomiczn kompensowa polityczn dyscyplin, sia wojskow i bogatymi zasobami naturalnymi. Tym nie mniej statusu wielkiego mocarstwa nie da si utrzyma bez okrelonego poziomu moliwoci ekonomicznych. (K. Gadijew, Geopolitika, Moskwa 1997, s. 243). 67
23
Mirosaw Suek
Potga dwuwymiarowa opiera si na dwch grupach elementw. Jej struktura wewntrzna jest nadal zwichnita, ale bardziej harmonijna ni w wypadku potgi jednowymiarowej. Potga wielowymiarowa oznacza, e ksztatowana jest w sposb zharmonizowany przez co najmniej trzy grupy elementw. Nisz form potgi wielowymiarowej jest potga trjwymiarowa, ktra opiera si na trzech grupach elementw. Bez wzgldu na konkretn posta, potga trjwymiarowa charakteryzuje si do harmonijn struktur wewntrzn, co pozwala na stosowanie do zrnicowanych form oddziaywania o sporej skutecznoci. Podsumowanie Potgonomia jest nauk o potdze pastwa (jednostki politycznej), natomiast potgometria nauk o modelowaniu i pomiarze tej potgi. Jednostka polityczna to terytorialnie zorganizowana polityczna zbiorowo; jest ona aktorem sceny midzynarodowej, wyposaonym w zasoby, rozum i motywowanym okrelon wol. Waga zagadnie dotyczcych potgi w duej mierze zaley od kierunku badawczego (szkoy) i przyjmowanych zaoe. Niewtpliwe dla kierunki realistycznego potga jednostek politycznych jest kategori centraln. Wedug niej stosunki midzynarodowe to stosunki si i interesw, przywdcy polityczni (podobnie jak dowdcy wojskowi) musz wic rozumowa w kategoriach stosunkw si. To z kolei wymaga szacowania wielkoci potgi i jej podstawowych parametrw. Du pomoc w tym zakresie nios potgonomia i potgometria.
68
ANDRZEJ ASZCZUK (Akademia Obrony Narodowej)
ANALIZA GEOPOLITYCZNA POTGI PASTW

"Jednej rzeczy nauczyem si w moim dugim yciu: e caa nasza nauka w konfrontacji z rzeczywistoci wydaje si prymitywna i dziecinna a jednak jest to najcenniejsza rzecz, jak posiadamy". Albert Einstein
Wstp Wedug Carlo Jeana1, obiektem bada geopolitycznych jest panowanie nad przestrzeni terytorialn, gospodarcz, kulturaln, religijn lub innej natury, sprawowane w ramach rnorodnych interakcji z innymi podmiotami aktorami relacji geopolitycznych. Spektrum tych bada obejmuje midzy innymi ocen potencjaw lub potg okrelanych dla podmiotw relacji geopolitycznych (pastw, organizacji, plemion, klanw itp.) integrujcych wadz z moliwociami oddziaywania w wielu sferach relacji midzynarodowych - gospodarczej, politycznej, militarnej i innych.2 Wskaniki te stanowi znaczce narzdzie wymiarowania i element obiektywizacji analiz. Literatura przedmiotu prezentuje du rozbieno stanowisk w zakresie nazewnictwa, definiowania oraz okrelenia czynnikw opisujcych powysze wskaniki. Stan ten wpywa na wskazanie statusu i miejsce podmiotu w strukturze systemu midzynarodowego. Istotnym utrudnieniem bada jest wic brak jednoznacznie uznanych standardw definiowania stosowanych poj oraz metodologii bada. Pojcia te s obiektem zainteresowania geografii politycznej i geopolityki oraz nauk pokrewnych.
Definicje poj Do gwnych kategorii pojciowych istotnych dla analiz geopolitycznych i poszukiwania form wymiarowania podmiotw relacji geopolitycznych na-
C. Jean, Geopolityka, Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo, Wrocaw 2003, s. 98. 2 Patrz: M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-d 2002, s. 139.
Andrzej aszczuk
le: zasoby, potencja, potga. Ponadto wystpuje szereg poj towarzyszcych jak: sia, energia, moc, wpyw, wadza. Zasoby pojcie pierwotne, opisujce wielko/ilo elementw rodowiska (np. zasoby naturalne substancje znajdujce si w przyrodzie, w tym odnawialne i nieodnawialne, zasoby ludzkie, zasoby siy roboczej, zasoby wiedzy lub kompetencji, zasoby kapitaowe, zasoby ekonomiczne itd.). Wyraane s poprzez rnego rodzaju wskaniki. Potencja zasb moliwoci, mocy, zdolnoci wytwrczej tkwicy w czym; sprawno, wydajno, moliwo, zwaszcza pastwa w jakiej dziedzinie, np. gospodarczej, wojskowej3. W analizowanym kontekcie zasadnym wydaje si rozszerzenie tego pojcia o okrelenie potencjalny moliwy, tkwicy w czym, mogcy si ujawni, wystpi w okrelonych warunkach, przez odpowiednie dziaanie; take taki, w ktrym co tkwi i moe wystpi w okrelonych warunkach;4"sprawno, wydajno, moliwoci (zw. kraju, pastwa) w jakiej dziedzinie (p. gospodarczy, wojenny)".5 S to definicje potencjau w sensie pozytywnym (stymulujcym) - stymulanty. Wiadomym jednak jest, e moliwe jest spojrzenie na potencja od strony destrukcyjnej - destymulanty, std np.: potencja kryzysowy (wedug Z. Lach). W zalenoci od kontekstu bada wyrniamy potencja polityczny, militarny, ekonomiczny (gospodarczy), czy te potencja kryzysowy, bdcy z kolei wypadkow destymulant wymienionych potencjaw (Z. Lach). Potga pojcie upowszechnione przez zwolennikw paradygmatu realistycznego. Jest jednym z kluczowych kategorii w nauce o stosunkach midzynarodowych. Jest okrelane synonimem "potencjau cakowitego" lub bdnie "potencjaem". Pojcie to ma wymiar wieloznaczny oraz wielopaszczyznowy. Istnieje wiele teoretycznych metod oraz modeli pomiaru potgi. Sprowadzaj si one do wyboru czynnikw skadowych uznawanych za potgotwrcze oraz okrelenia modelu ich przetworzenia. Literatura podaje autorskie katalogi czynnikw skadowych lub wskazuje najwaniejsze komponenty lub wyodrbnia jeden najwaniejszy wskanik. Do najbardziej znanych modeli nale: S.B. Cohena (1973), L. Moczulskiego (1999), W. Fucks'a, L.L. Farrara czy R. Muir'a (1981). Potg, podobnie jak i potencja mona bada sektorowo np. potga ekonomiczna, polityczna czy wojskowa, jak i caociowo. Potga nie jest okrelana w kategoriach bezwzgldnych, ale jako kategoria wzgldna tj. porwnanie badanego wskanika potgi okrelonego wedug jednolitego mode-
Sownik wyrazw obcych PWN,, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 888. Tame, s. 888. 5 W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wyd. trzynaste, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 337. 70
4
Analiza geopolityczna potgi pastw
lu metodologicznego, dla analizowanych podmiotw w okrelonych uwarunkowaniach i przy okrelonych zaoeniach.6 Pomijajc szczegowe opisy dokonano zestawienia wystpujcych w nich czynnikw (obszarw tematycznych) potgotwrczych. Nale do nich m.in.:7 zaleno morfologiczna uwarunkowania geograficzne, takie jak wielko i ksztat terytorium, lokalizacja geograficzna (ranga geograficzna), klimat; uwarunkowania demograficzne liczba mieszkacw, struktura ludnoci, rozmieszczenie, przyrost naturalny, migracje, predyspozycje psychologiczne, charakter narodowy, stan zdrowotny, poziom wyksztacenia, zdolnoci techniczne i organizacyjne;
Rys. 1. Model triady geopolitycznej (zasoby-potencja-potga) uwarunkowania historyczno socjologiczne dowiadczenia, wyobraenia o swoim miejscu w wiecie, stosunek do ycia, spjno spoeczestwa, zdolnoci propagandowe; uwarunkowania ekonomiczne zasoby surowcowe, wystarczalno surowcowa, zasoby pastwa, rozwj technologiczny, udzia w wymianie midzynarodowej, wzrost gospodarczy, poziom rozwoju przemysu wysokich technologii oraz zbrojeniowego, stabilno ekonomiczna, poziom dobrobytu, stan transportu, stopie zaawansowania technologii jdrowej oraz kosmicznej; uwarunkowania organizacyjne (polityczne) tzw. charakter rzdzenia, forma rzdw (ustrj), stabilno i autorytet wadzy, poziom myli strategicznej, zdolno utrzymania strategicznych baz;
Patrz: M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-d 2002, s. 139. 7 Na podstawie teorii M. Ball i H. Killougha, F. Hartmana 71
Andrzej aszczuk
predyspozycje wojskowe stan liczebny wojska, przygotowanie i wyposaenie wojskowe, standardy gotowoci bojowej, zdolno panowania nad strategicznymi szlakami komunikacyjnymi; integracja zewntrzna presti podmiotu na arenie midzynarodowej, rola w organizacjach midzynarodowych i sojuszach, dowiadczenia i umiejtnoci prowadzenia rokowa midzynarodowych, rodzaj i gsto sieci powiza midzynarodowych, moliwoci oddziaywania na ssiadw, cele i strategia rozszerzania wpyww zewntrznych, liczba i zoono spraw midzynarodowych; Czynniki te mog mie charakter mierzalny ilociowy lub niemierzalny jakociowy (ale ocenny). W praktyce badawczej, w ramach wielu dyscyplin, stosuje si wiele wskanikw o charakterze podstawowym, przetworzonym lub zagregowanym. Ich praktyczny dobr pod ktem podejmowanych bada jest procesem zoonym i indywidualnym. W zalenoci od kontekstu definiowania potgi zmieniaj si jej skadowe. Wydaje si optymalnym sposobem zdefiniowanie potgi jako iloczynu gwnych atrybutw wymienionych powyej. Jednak problematyczne i uzalenione od szczegowego zdefiniowania jest okrelenie sposobu ich obliczenia. Obliczenie potencjau oraz potgi moe by realizowane z wykorzystaniem podobnych narzdzi badawczych i podobnego modelu. Do poj powizanych nale midzy innymi:8 sia (ang. force) definiowana w relacjach midzynarodowych jako zdolno do faktycznego i skutecznego stosowania potgi; zdolno (moliwo) podmiotw midzynarodowych do zabezpieczania swoich interesw; energia (ang. energy) zdolno do uruchomienia potgi; moc (ang. strenght, might) synonim okrelajcy moliwoci stosowania potgi, wola element psychologiczny okrelajcy zdecydowanie do realizacji dziaa dcych do uzyskania i utrzymania, wpyw (ang. influence) zdolno (moliwo) wywierania nacisku (rwnie przy uyciu rodkw bezporedniego przymusu lub groby ich uycia), do kontroli innych podmiotw midzynarodowych i rezultatw ich zachowa. Okrela rwnie moliwoci i skal sprawowania przez pastwo wadzy nad terytorium lub rodowiskiem, w ktrym funkcjonuje. wadza (ang. authority) uprawnienia decydenta do kreowania polityki (w tym zagranicznej i wojskowej) podmiotu midzynarodowego.
Patrz: J. Winiewski, K. od-Kunia, Mocarstwa wspczesnego wiata - problem przywdztwa wiatowego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2008, s. 19. 72
Wiele z tych poj postrzeganych jest jako wzajemne synonimy innych poj. Geotransindykatory Koncepcje badawcze niektrych teoretykw zakadaj wyeksponowanie, a nawet sprowadzenie modelu analizy do uznania znaczenia tylko jednego z czynnikw potgotwrczych. Podejcie takie znajduje w wielu przypadkach uzasadnienie teoretyczne. Przykadem moe by znaczca przewaga wynikajca ze wzgldu na hierarchi wanoci poszczeglnych czynnikw potgotwrczych i wynikajca std dominacja wybranych wskanikw, wzmocnionych dodatkowo przez wybrany model badawczy oparty np. na zastosowaniu wag lub znaczcej przewagi reprezentowanej wartoci. W rozwaaniach teoretycznych, R. Villate9 zauwaa, e szczegowe badania caociowe nie zawsze s najlepszym modelem bada. Czasami mao istotne fakty, maj znaczcy wpyw na rozwj wydarze. Zatem w wielu analizach celowe jest podjcie szczegowych bada wybranych czynnikw. Czynniki potgotwrcze o istotnym znaczeniu peni funkcj czynnikw flagowych. W przypadku wielu bada moliwe jest zawenie analizy tylko do uwzgldnienia ich wpywu na badany kontekst, bez szkody na jako i efekt finalny bada. Geotransindykatorami mog te by czynniki wane dla badanej sytuacji, ktre powinny by poddanego monitoringowi bowiem peni funkcj probiey rozwoju dynamicznej sytuacji geopolitycznej. Schemat badawczy Proces badawczy okrelenia potencjau/potgi obejmuje nastpujce etapy: okrelenie zaoe badania i wybr metody opracowania oraz zestawienia wynikw; wybr wskanikw i zdefiniowanie macierzy danych; przygotowanie danych; obrbka danych i wykonanie oblicze (analiz); zestawienie i opracowanie wynikw; analiza i ocena wynikw. Wydaje si, e jedn z wszechstronnych i zarazem rozwojowych metod okrelenia potencjau lub potgi jest wielowymiarowa analiza porwnawcza analiza wielozmienna (wielokryterialna) metoda rangowo-wagowa.10 W praktyce sprowadza si ona do zdefiniowania macierzy danych oraz zestawienia danych dla poszczeglnych wskanikw w opracowanej matrycy
R. Villate, Les Conditions geographiques de la guerre, Payot, Paris 1925, s. 326-327; [za:] Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, AON, Warszawa 2007, s. 101. 10 Patrz: Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, AON, Warszawa 2007, s. 106-107, 185-191. 73
Andrzej aszczuk
manulanej lub wpisanej w arkusz kalkulacyjny lub inn platform programow realizujc obliczenia. Naley przy tym pamita o przetworzeniu wszystkich zmiennych w macierzy do formy stymulant (przetworzy destymulanty do postaci stymulant). Dane kadego ze wskanikw wyraonych mianowanymi wartociami bezwzgldnymi naley zamieni na rangi stanowice etap okrelania hierarchii porzdkowej. Ranking sprowadza wszystkie cechy do jednego wymiaru. Okrelone relacje porzdkujce pozwalaj na okrelenie dla kadego obiektu jego rangi w analizowanej grupie (wskanika). Wyrazem tej rangi moe by liczba przyporzdkowana zgodnie z przyjt do opisu funkcj monotoniczn. Istnieje szereg metod realizujcych procedury punktowe (rangowe, rankingowe) lub bonitacyjne. Zamiana informacji o zrnicowaniu obiektw ze skali ilorazowej (lub interwaowej) do skali porzdkowej (lub relacyjnej) moe stanowi przejcie ze skali mocniejszej do sabszej. W zalenoci od wyboru metody rangowania moe dochodzi do straty informacji o zrnicowaniu wielkoci cech (tym wikszej, im zrnicowanie jest silniejsze).11 M. Dutkowski12 skania si do teorii, e zalety metody rankingowej przewyszaj jej wady. Ponadto stwierdza, e "Postpujca "technopolizacja" nie tylko nauki, lecz rwnie mediw i w ogle komunikacji spoecznej, jest czynnikiem sprzyjajcym rozpowszechnianiu si rankingu wrcz jako sposobu interpretacji zrnicowa midzy ludmi, rzeczami i obszarami. Trzeba przy tym zauway, e ranking jest nieuchronn konsekwencj kwantyfikacji nauki i poznania w ogle." Niwelujc gwne bdy metody rangowej w proponowanej metodzie zastosowano metod rangowania opart za zasadzie proporcjonalnoci. Rangi tworzone s poprzez zastosowanie formy ilorazowej, gdzie dzieln s poszczeglne dane badanego wskanika, a dzielnikiem warto maksymalna w tym zbiorze lub rednia arytmetyczna wartoci zbioru. Praktykowane s te bardziej rozbudowane metody rangowania. Dodatkowo w metodzie zastosowano system wag, czyli wspczynnikw rnicujcych wano poszczeglnych wskanikw. Przydzia wag realizowany jest metod eksperck lub w formule bada eksperymentalnych. Kolejnym etapem jest obliczenie wartoci wyraanych jako iloczyny rang i wag. Produktem kocowym opracowania matrycy jest obliczenie ilorazu rnicowego czyli wskanika potencjau/potgi. Jest on liczony jako iloraz sumy wartoci obliczonych dla wszystkich wskanikw badanego podmiotu
Patrz: J. Runge, Metody bada w geografii spoeczno-ekonomicznej elementy metodologii, wybrane narzdzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 2006, s. 191-196. 12 M. Dutkowski, Ranking jako metoda badawcza i diagnostyczna w naukach przestrzennych, [w:] Moliwoci i ograniczenia zastosowa metod badawczych w geografii spoecznoekonomicznej i gospodarce przestrzennej, praca zbior. pod red. H. Rogackiego, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna 2002, s. 117-118. 74
11
przez sum wag. Nastpnie wskanik ten jest porzdkowany na klasy. Te z kolei s przetwarzane do kartodiagramu opartego na mapie konturowej (politycznej) analizowanego obszaru. Zamiast procedury rangowej mona zastosowa jej modyfikacj - procedur bonitacyjn.13 Sprowadza si ona do przyporzdkowywania poszczeglnym wskanikom odpowiednich wielkoci punktowych z przyjtej skali ocen. Nastpnie sumuje si liczb punktw z moliwoci zastosowania wag. Przykad analizy wykonanej t metod zawiera zacznik 1 i 2. Wyzwania badawcze Dynamika rozwoju cywilizacyjnego powoduje narastanie asymetrii pomidzy szybko postpujcymi zmianami stanw rzeczywistoci, a zdolnoci do ich percepcji i dostosowania si do nich. Jakociowe zmiany wymuszaj rewizj wielu zaoe, ktre byy podstaw dotychczasowego wnioskowania. Jednak, w warunkach przyspieszonych zmian zauwaalna jest te inercyjno nauki wyraajca si w odniesieniu do teoretycznej podbudowy opartej na zaoeniach wynikajcych z minionych uwarunkowa. Podbudowa ta czsto, nadal stanowi podstaw wnioskowania wzgldem aktualnych zjawisk i sytuacji co prowadzi do dysonansu poznawczego prowadzonych analiz. Przyczyn tego stanu s midzy innymi bariery kulturowe i zachowawcze, utrudniajce poszukiwanie nowych paradygmatw badawczych, utrudniajce zmiany ugruntowanych podstaw, ktre nauka zbadaa i uoglnia, ale straciy one sw aktualno. E. S. Phelpss, laureat nagrody Nobla z ekonomii w 2006 roku stwierdza: "Ekonomiczne teorie musz by przemylane na nowo. W lad za tym bd musiay nastpi zmiany w myleniu o polityce gospodarczej. (...) teraz w obliczu nietypowego i niezrozumiaego kryzysu jego teoria musi by opracowana na nowo."14 Sytuacja ta dotyczy wielu obszarw aktywnoci czowieka, cho ekonomia zajmuje wrd nich znaczce miejsce. Podobnie K. Schlgel zauwaa: "Na naszych oczach powstaje nowa przestrze, nowy porzdek wiata, jednak nie dysponujemy jeszcze pojciami i jzykiem, ktry pozwoliby nam go zgbi."15 W gospodarce wiatowej, po latach jakociowych zmian, nastpuje przejcie od epoki procesw liniowych (stopniowych i ewolucyjnych) do epoki niecigoci, nieprzewidywalnoci i niepewnoci. Wspczesne zjawiska w relacjach midzynarodowych ulegaj istotnym przeobraeniom, ktre najcz-
Patrz: N. Sypion-Dutkowska, Zagroenia zbiorowe w Polsce w ujciu regionalnym, Uniwersytet Szczeciski. 14 Rozmowa J. akowskiego z E.S. Phelpsem, Niezbdnik inteligenta, Polityka z 18.10.2008 r.; [za:] W. Szymaski, Kryzys globalny pierwsze przyblienie, Difin, Warszawa 2009, s. 136. 15 K. Schlgel, W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce, Poznaska Biblioteka Niemiecka, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2009, s. 11. 75
13
Andrzej aszczuk
ciej nie powinny by opisywane w oparciu o dotychczasowe proste modele odniesione do kilku zaoe. Zarwno zaoenia, jak i generowane wnioski oderwane byyby od zoonej rzeczywistoci. "Zoono i zmienno wspczesnego wiata nie daje si jak dawniej zmieci w model zakadajcy daleko idce uproszczenia. Metoda abstrakcji, a wic upraszczania dla zrozumienia istoty rzeczy, musi coraz czciej by wspierana metod holistyczn, a wiec analiz zjawisk w ich caoksztacie zwizkw i zalenoci. Zrozumienie rzeczywistoci coraz bardziej potrzebuje podejcia interdyscyplinarnego. Obecny kryzys jest najlepszym przykadem wielopoziomowych wspzalenoci w zakresie przyczyn i skutkw."16 Nastpstwa tej diagnozy wpisuj si znaczco w poszukiwania efektywnych narzdzi badawczych rwnie na gruncie geopolityki i nauk pokrewnych. Wielu geopolitykw dostrzegajc potrzeb uniwersalizacji wymiarowania poj okrelajcych stany "potencjaw/potgi" podmiotw relacji geopolitycznych zauwaa rwnoczenie wielk zoono badanej problematyki, a nawet trudno jej zdefiniowania. Wiele z proponowanych definicji sprowadza si do zapisu wzorw ideowych trudnych do praktycznego zastosowania. Niektre z nich budz istotne refleksje co do aktualnoci wzgldem stanu rozwoju cywilizacyjnego i wynikajcej std gradacji wanoci czynnikw skadowych. Zastrzeenia budzi rola wskanikw typu produkcja stali, rozmiary przemysu cikiego, moliwoci mobilizacyjne (bez uwzgldniania typu si zbrojnych np. armia zawodowa) itp. Wynikiem takiego stanu s rozbienoci definiowania stosowanych poj oraz sposb ich wyraania. W praktyce s to ujcia autorskie o charakterze eksperymentalnym odnoszce si do kategorii bardzo oglnych o rozmytym stopniu okrelonoci. Literatura unika prezentacji przykadw rzeczywistych analiz. Istniejce przykady stanowi raczej tabelaryczne zestawienia wybranych wskanikw. Rwnoczenie wiadomo zoonoci rzeczywistych relacji geopolitycznych w naturalny sposb skania do wymogu rozpatrywania duej liczby charakterystyk i opisw wymiarowanych czciowo w postaci rnorodnych wskanikw (nazywanych zmiennymi) o charakterze ilociowym lub jakociowym. Charakterystyki te zmieniaj si pod wpywem rnorodnych czynnikw, w tym take o charakterze losowym. Czynniki te czsto pozostaj we wzajemnych zalenociach i oddziauj na siebie. Poznanie rzeczywistego systemu wymaga poznania wspzalenoci wystpujcych pomidzy zjawiskami skadowymi. Nastpstwem jest poszukiwanie metod i modeli
16
W. Szymaski, Kryzys globalny pierwsze przyblienie, Difin, Warszawa 2009, s. 137.
76
(statystyczno matematycznych) opisujcych te zoone relacje. Jest to obszar badawczy o duym stopniu zoonoci.17 Czy w ogle moliwe jest takie poznanie? oraz zgromadzenie i opisanie wystpujcych relacji? Dyskusji wymaga ponadto sposb definiowania pozycji i rl podmiotw na arenie geopolitycznej. Wnioski Okrelanie wskanikw potencjaw lub potg w analizach podmiotw relacji midzynarodowych jest warunkowane potrzebami bada z zakresu nauk geopolitycznych i pokrewnych. Jednak istotnym utrudnieniem jest brak uporzdkowania stosowanych terminw. Czsto pojcia s traktowane zamiennie jako synonimy. Wydaje si, e istnieje brak logicznego uporzdkowania i zdefiniowania stosowanych terminw. Brak jest te jednolitej metodologii bada. Przedstawiona metoda dynamicznego modelowania wskanikw wymiarujcych podmioty relacji geopolitycznych wkomponowuje si w kierunek rozwojowy metod i narzdzi badawczych adekwatny do wyzwa wspczesnoci. Zalet przedstawionej metody jest holistyczne, wielokryterialne podejcie badawcze. Wymaga ona jednak kontynuacji dalszych bada i porwna z innymi metodami. Podanym jest te zbadanie i okrelenie katalogu wskanikw opisujcych badane zjawiska oraz okrelenie ich hierarchii wanoci (wag). Tym samym zostan okrelone geotransindykatory dla rnych scenariuszy badawczych.
17
Tego typu ujcie problematyki reprezentuje m.in.: E. Nowak, Problem informacji w modelowaniu ekonometrycznym, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990. 77
Andrzej aszczuk
Zacznik 1
rdo: Dane CIA 2008 (opracowanie autorskie z ekspertyzy dla MRR: Odporno ukadu polskiej przestrzeni na zakcenia zewntrzne przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronnoci i bezpieczestwa rekomendacje dla KPZK, Warszawa 2008)
78
Zacznik 2
(opracowanie autorskie z ekspertyzy dla MRR: Odporno ukadu polskiej przestrzeni na zakcenia zewntrzne przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronnoci i bezpieczestwa rekomendacje dla KPZK, Warszawa 2008)
79
JAN WENDT (Uniwersytet Gdaski) MODEL DYFUZJI INNOWACJI I INNE PROBLEMY BADA
W GEOPOLITYCE I GEOSTRATEGII
Celem niniejszej pracy jest prba przedstawienia wybranych metod badawczych mogcych znale zastosowanie w badaniach procesw geopolitycznych i geostrategicznych. Ze wzgldu na szerokie zastosowanie w geografii spoecznej i politycznej modelu dyfuzji innowacji podjto prb przystosowania go do bada geopolitycznych, wybierajc za przykad badania dyfuzji systemu demokratycznego w Europie rodkowej, na przykadzie Polski i Rumunii, wybranych ze wzgldu na zainteresowania badawcze autora.1 Ze wzgldu na interdyscyplinarno bada w geografii politycznej, naukach o polityce, geostrategii i geopolityce konieczny wydaje si waciwy wybr metod badawczych do przedstawienia procesu dyfuzji innowacji, obejmujcej proces dyfuzji demokracji. Poniewa dyfuzja systemw demokratycznych uwarunkowana jest przeszoci historyczn, wspczesn polityk pastwa, trwajcym procesem transformacji a bariery dyfuzji zdeterminowane s uwarunkowaniami geopolitycznymi, geostrategicznymi (w przypadku rozszerzania si paktw militarnych) i geograficznymi, konieczne wydaje si korzystanie z metod poszczeglnych nauk wchodzcych w szerokie spektrum nauk spoecznych. Do podstawowych metod stosowanych w naukach o polityce, ktre maj charakter interdyscyplinarny, nale przede wszystkim analiza, synteza, uoglnienie, indukcja, dedukcja i analogia. Wrd metod teoretycznych do najwaniejszych nale eksperyment mylowy, metoda aksjomatyczna, hipotetyczno-dedukcyjna, przechodzenie od abstrakcji do konkretu oraz bardzo pomocna przy badaniu zagadnie geografii politycznej metoda opisu historycznego. Dla przedstawienia procesu dyfuzji innowacji, w odrnieniu od klasycznych bada geograficznych2, w ktrych maj zastosowanie modele dyfuzji3 wybrano analiz struktury systemu ekonomiczno-spoecznego, ktra obejmuje analiz systemu politycz-
Por. J. Wendt, Diffusion du processus democratique de lÙnion Europeenne a lùrope centrale: comparison de la Pologne et de la Roumanie, [w:] Mosella 2002, tome XXVII, no.34, s. 53-58; J. Wendt, Diffusion of Euroregions in Poland and Romania, w: A. Ilies, J. Wendt (eds.), 2003. Europe between Milleniums. Political Geography Studies, Universitatea din Oradea, p. 207-216. 2 J. oboda, Modele dyfuzji w badaniach geograficznych, [w:] Z. Chojnicki (red.), Metody ilociowe i modele w geografii, Warszawa1977, s. 188-202. 3 Przy badaniu dyfuzji procesu demokracji klasyczne modele, deterministyczne i stochastyczne nie maj zastosowania, gdy nie mamy pewnoci co do przebiegu dyfuzji zgodnie z modelem. Por. J. oboda, 1977, Modele dyfuzji w badaniach geograficznych, w: Z. Chojnicki (red.), 1977, Metody ilociowe i modele w geografii, Warszawa, s. 195.
Jan Wendt
nego wybranych pastw. Przy badaniach dziaa jednostek majcych wpyw na proces dyfuzji pomocna moe by metoda behawioralna. Dla opracowania zrnicowania wybranych elementw systemu demokratycznego w badanych i nalecych do Unii Europejskiej krajach zastosowa mona metod porwnawcz. Przy tej ostatniej kluczowym zagadnieniem jest prawidowy dobr przedmiotw porwnania. Dla uniknicia bdw przy porwnaniu zjawiska jako przedmiot bada wybiera naley czynniki mierzalne, jak wielko inwestycji zagranicznych, liczb i funkcjonowanie euroregionw, czy stopie rozwoju samorzdnoci lub ukad hierarchiczny orodkw miejskich. Osobne zagadnienie metodologicznym przy badaniu zjawiska dyfuzji innowacji i zwizanych z nim barier, z punktu widzenia geografii politycznej, stanowi deterministyczne i stochastyczne modele dyfuzji. Badania dyfuzji innowacji sigajc swoimi korzeniami pierwszych prac F. Ratzla,4 ktry rozwin teori dyfuzji podczas swoich prac archeologicznych i antropologicznych. Byy kontynuowane przez G. Taylora5 w pracach nad badaniem rozprzestrzeniania si ras, R.E. Dickinsona6 podczas bada organizacji systemw miejskich oraz C.O. Sauera7 przy badaniu zmian przemieszczania si upraw. Jednak zdecydowany przeom w teoretycznych opracowaniach dyfuzji stanowiy niewtpliwie prace T. Hgerstranda,8 ktry zaproponowa szereg nowych modeli procesw dyfuzji. Szczegowe opracowanie metod dyfuzji w krajach anglosaskich przedstawione zostao w pracy L.A. Browna9 natomiast w Polsce rozwin je w latach siedemdziesitych J. oboda10 (1974a, 1974b, 1974c, 1977). Na potrzeby badania zjawiska dyfuzji w konieczne jest okrelenie obszaru w jakim badamy zjawisko, zakres czasowy bada, przedmiot podlegajcy dyfuzji, miejsce pochodzenia innowacji, droga przebiegu procesu oraz miejsce przeznaczenia innowacji. W badaniach procesu dyfuzji istotna jest rwnie droga przebiegu zjawiska oraz interakcja pomidzy miejscem pocztkowym i kocowym przechodzenia badanego
F. Ratzel, 1891, Antropogeographie: Die geographische Verbreitung der Menschen, Stuttgart. 5 G. Taylor, Environment, race and nation, Toronto 1937. 6 R.E. Dickinson, The West European city, London 1951. 7 C.O. Sauer, , Agricultural origins and dispersal, American Geographical Society, New York 1952. 8 T. Hgerstrand, The Propagation of Innowation Wawes, Lund Studies in Geogrphy 1966, Series B, 4; T. Hgerstrand, Aspects of the Spatial Structure of Social Communication and the Diffusion of Innovation, Papers of the Regional Science Association, 1952, nr 16. 9 L.A. Brown, , A Bibliography of Spatial Diffusion, Discussion Paper 1965, nr 5. 10 J. oboda, Rozwj telewizji w Polsce, Acta Universitatis Wratislaviensis 1973, nr 191; J. oboda, , Rozwj koncepcji i modeli przestrzennej dyfuzji innowacji, Studia Geograficzne 37, Wrocaw 1983. 82
Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii
zjawiska. J. oboda11 w pracy powiconej modelom dyfuzji wyrni za J.S. Colemanem trzy podstawowe typy w ramach dyfuzji deterministycznej: rdowy, kontaktowy i rdowo-kontaktowy. Model rdowy w przypadku bada dyfuzji demokracji spenia warunek staego oddziaywania rda informacyjnego, jednak ze wzgldu na fakt, i nie wpywa ono jednakowo na kad osob wchodzc w skad populacji, wydaje si celowe pominicie go w dalszych rozwaaniach. Model kontaktowy zakada pocztkowo ostrone przyjcie innowacji, ktre po akceptacji przez osoby opiniotwrcze znajduje kolejnych naladowcw. Ze wzgldu na historyczne uwarunkowania rozwoju demokracji w badanym regionie model kontaktowy wydaje si by odpowiedni w badaniach procesu dyfuzji demokracji. Zgodnie z tym modelem innowacja rozpowszechnia si za porednictwem kontaktw osobistych pomidzy przedstawicielami badanej populacji, a nie wskutek oddziaywania staego rda propagandowego. Metoda kontaktowa zakada, i kady zwolennik nowej idei nawizuje dowoln liczb kontaktw w jednostce czasu czynic to w sposb losowy, nie unikajc kontaktw i nie starajc si specjalnie ich szuka. Odpowiednie rwnania rniczkowe, opisujce obydwa modele podaje J. oboda.12 Jednak w rzeczywistoci prawie nie zdarza si wystpowanie modelu kontaktowego lub rdowego w klasycznej postaci, dlatego najczciej stosowany jest model kontaktowo rdowy. Wynika to ze wzgldu na fakt, i przy rozpowszechnianiu innowacji oddziaywaj rwnoczenie kontakty osobiste i stae rda. Przy modelu kontaktowo rdowym proces dyfuzji przebiega najszybciej w kocowej fazie procesu. Poza modelami deterministycznymi stosowane s take modele stochastyczne, w ktrych wprowadzone jest pojcie tempa zmian wielkoci okrelajcej prawdopodobiestwo, i w badanej populacji znajduje si pewna liczba zwolennikw. Jednak jak twierdzi J. oboda,13 nawet ten prosty proces jest trudny w analizie i zastosowaniu. Dyfuzj moemy podzieli na ekspansywn, w ktrej idee s przekazywane przez jedn osob innej, oraz na relokacyjn, w ktrej nastpuje przeniesienie idei przez osob zmieniaj miejsce pobytu. Dyfuzj moemy take przedstawi jako dyfuzj zaraliw, majc miejsce przy bezporednim kontakcie, w ktrym istotn rol odrywa odlego. Funkcja odlegoci przy rozpowszechnianiu idei demokracji ma charakter skokowy, gdy zachodzi w wyniku interwencji ludzi. W tym przypadku mamy do czynienia z dyfuzj hierarchiczn, w ktrej proces przenoszenia idei zachodzi w pierwszej kolejnoci poprzez jej ekspansj w wikszych miejscowociach a nastpnie przekazywany jest dalej, w d drabiny hierarchicznej.
J. oboda, Modele dyfuzji w badaniach geograficznych, w: Z. Chojnicki (red.), Metody ilociowe i modele w geografii, Warszawa 1977, s. 191. 12 Ibidem, s. 192-194. 13 Ibidem, s. 195. 83
11
Jan Wendt
Tab. 1. Klasyfikacja niektrych typw dyfuzji wg R. Domaskiego

Typ dyfuzji Dyfuzja ekspansywna Dyfuzja relokacyjna Dyfuzja zaraliwa Dyfuzja hierarchiczna
Idee i innowacje na po- Idee, innowacje, struktuziomie lokalnym ry osiedli centralnych
Fale migracji, opuszczo- Napyw studentw do ne pogranicza uczelni, napyw uczniw do szk rdo: R. Domaski, 1978, Geografia ekonomiczna, PWN, Warszawa-Pozna, s. 316.
Poniewa poszczeglne procesy dyfuzji przebiegajce w czasie i przestrzeni nie wykluczaj rwnoczesnego wystpowania innych typw dyfuzji tworzenie jednego modelu dyfuzji procesw przenoszenia instytucji demokratycznych wydaje si nie celowe ze wzgldu na jego kadorazowo jednostkowy charakter wynikajcy z istoty i zrnicowania modeli instytucji demokratycznych. Najprostsz miar wykadnika innowacji jest proporcja osobnikw przyjmujcych nowo w stosunku do badanej populacji. W pierwszym stadium procesu dyfuzji zaczynaj tworzy si centra, w ktrych nastpuje percepcja innowacji i powstaje pomidzy nimi a pozostaymi, odlegymi od nich orodkami wyrany kontrast. Nastpnie w stadium dyfuzji zjawisko rozwija si w penej skali obejmujc coraz wiksze obszary i tworzc na nich nowe centra innowacji. W stadium kondensacji mamy do czynienia z prawie rwnym przebiegiem procesu dyfuzji na caym obszarze. Na ostatnim etapie w stadium nasycenia proces przebiega powoli i moe nastpi wyganicie procesu. Proces rozchodzenia si innowacji ma charakter falowy i nowe idee rozchodz si w krajobrazie w tempie i w czasie zalenym od odlegoci geograficznej od rda innowacji. Idealnym obrazem rozchodzenia si innowacji w jej teoretycznym ujciu byby ruch fal na powierzchni wody po wrzuceniu do niej kamienia. Jednak rodowisko geograficzne, ze wzgldu na swoj rnorodno w znaczcym stopniu wpywa na przebieg rozprzestrzeniania si kadego zjawiska, co wyranie widoczne jest na przykadzie zjawiska migracji czy procesu urbanizacji. Przebieg fal dyfuzji w rzeczywistoci nigdy nie jest taki sam i symetryczny, gdy dyfuzja podlega oddziaywaniu licznych barier lub uatwie w przestrzeni geograficznej, a w przypadku dyfuzji procesw demokratycznych take barier i uatwie spoecznych, politycznych i geopolitycznych. R.S. Yuill podzieli bariery wedug stopnia blokowania przez nie dyfuzji na cztery typy. Pierwszy z nich to bariera superabsorbujca, pochania dyfuzj i niszczy rdo transmisji. Typ drugi to bariera absorbujca, pocha84
nia dyfuzj i nie oddziaujc na rdo innowacji. Typ trzeci to bariera odbijajca, nie pochania dyfuzji lecz pozwala na jej dalsze oddziaywanie. I typ czwarty to bariera odchylajca, ktra nie pochania dyfuzji lecz j kieruje do innego miejsca w pobliu rda transmisji. Poniewa istniej cisy zwizek pomidzy systemami miejskimi i ukadami przestrzennymi,14 dla bada dyfuzji procesw demokratycznych wane jest rwnie uwzgldnienie ukadu hierarchicznego miast, ktre stanowi centra innowacji procesw demokratycznych, z istoty swojej bdce w opozycji do terenw wiejskich. Takie oddziaywanie jest bardzo sabe w krajach wysoko rozwinitych, z duym stopniem urbanizacji, ani z drugiej strony w krajach rozwijajcych si, ze wzgldu na brak duej liczby orodkw miejskich. Jednak w przypadku Rumunii i Polski, z wyranie wykrystalizowan sieci osadnicz, o duym stopniu hierarchizacji uwzgldnienie tego procesu wydaje si celowe. Wydaje si to o tyle istotne w prowadzonych badaniach, i przy wyborze modelu kontaktowego dyfuzji mamy do czynienia z wikszym przyblieniem realiw dyfuzji elementw systemw demokratycznych, tworzcych spoeczestwo obywatelskie. Natomiast rdo odgrnie oddziaywujce na przedstawicieli populacji determinowao by pozorn demokracj, funkcjonujca jedynie w warstwie formalnej, co prowadzioby do tworzenia raczej procesu terytorializacji wadzy ni jej demokratyzacji. Kolejny problem w badaniach dyfuzji stanowi podejcie do bada geopolitycznych i geostrategicznych dla ukazania uwarunkowa przebiegu procesu przechodzenia idei demokracji w krajach regionu. Wprawdzie sama geopolityka i zwizana z ni geostrategia nie dopracoway si wasnego aparatu badawczego, korzystaj jednak z metod badawczych nauk politycznych, historycznych i geograficznych. Dodatkowym problem ujcia geopolitycznego determinant dyfuzji innowacji jest traktowanie geopolityki przez znaczc cz badaczy jedynie jako swoistego narzdzia propagandowego, uywanego w latach trzydziestych do teoretycznej podbudowy ekspansji niemieckiej w Europie. Z takiego bagau ideologicznego geopolityka nie potrafia si wyzwoli rwnie w latach po II wojnie wiatowej. Wydaje si by ironi losu, i po rozpadzie ZSRR, w latach dziewidziesitych nad geografi polityczn, geostrategi i geopolityk zaciyo kolejne fatum, zwizane z wypaczeniami ujcia ortodoksyjno-marksistowskiego w genezie konfliktw politycznych i wojskowych, w wyjanianiu ktrych decydujc rol wedug marksistowskich badaczy, w ujciu materializmu dialektycznego i historycznego odgrywa miaa walka klas i ideologii. Innym problemem metodologicznym zwizanym z badaniami geostrategicznych i geopolitycznych uwarunkowa procesw politycznych, poza ich
14
R. Domaski, Geografia ekonomiczna, PWN, Warszawa-Pozna 1978, s. 319 85
Jan Wendt
interdyscyplinarnoci (por. tab.2), jest ich mylenie, czsto spotykane w literaturze. Jednak pomidzy nimi istniej wyrana rnica, ktr naley wskaza, gdy jednym z celw realizowanych w niniejszej pracy jest prba nakrelenia uwarunkowa geopolitycznych wpywajcych w znacznie wikszym stopniu na procesy percepcji standardw demokratycznych, w odrnieniu od uwarunkowa geostrategicznych, ktre ze swojej natury w wikszym stopniu wpywaj na zewntrzne uwarunkowania funkcjonowania pastwa ni na jego wewntrzn struktur. W momencie, w ktrym zaczynamy rozpatrywa czysto militarne aspekty pooenia geopolitycznego wchodzimy na pole bada geostrategii, jak cz badaczy okrela t ga geopolityki.15 W odrnieniu od geopolityki i klasycznej geografii wojennej geostrategia zajmuje si badaniem uwarunkowa rodowiska geograficznego wasnego kraju i pastw ssiednich z punktu widzenia polityki zagranicznej pastwa w perspektywie prowadzenia dziaa wojennych.16 Jednak pamita naley, i dotychczas wielu badaczy zwaszcza amerykaskich do swobodnie uywa obydwu terminw, geostrategii i geopolityki, czasami stosujc je zamiennie. Std w wielu opracowaniach moemy napotka na schematy pokazujce rozwj geopolityki, ktra po drugiej wojnie wiatowej utosamiana jest z geostrategi.17 Tab. 2. Interdyscyplinarno geopolityki wg jej definicji
Autor/Autorzy Z. Lach, J. Skrzyp C. Jean P. Taylor, C. Flint L. Moczulski J. Wendt M. Glasser Y. Lacoste G.R. Sloan T. Fox Rok wydania 2006 2003 2000 1999 1999 1993 1991 1988 1983 Geografia X X X X X X X X X X X X X Historia X Nauki o polityce X X X X X X X X Ekonomia X Nauki spoeczne X
X X X X
15 16
17
S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 1997, s. 13; por. polemiczna opinia J. Skrzyp, Geostrategiczne pooenie Polski, Warszawa 1998, s. 6. Por. okrelenie geopolityki u R. Siegera, Unterschiede zwischen dem Wachstum der Staaten und dem der Nationen, Zeitschrift fr Geopolitik 1924; i geografii wojennej u R. Umiastowski, Geografia wojenna Rzeczypospolitej Polskiej i ziem ociennych, Warszawa 1924. Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, AON, Warszawa 2007, s. 16-17. Przykadem moe by take praca S. Otoka, Geografia polityczna, Warszawa 1996; i jej kolejne trzy wydania, w ktrej na s. 26 geopolityka przechodzi w geostrategi, z umieszczeniem klasycznych ju prac geopolitycznych S.B. Cohena w badaniach geostrategicznych. 86
Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii Encyclopaedia Britanica 1974 X X
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, AON, Warszawa 2007; Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, PWE, Warszawa 2006; C. Jean, Geopolityka, Ossolineum, Wrocaw 2003; J. Wendt, Geopolityczne aspekty tranzytu w Europie rodkowej, IGiPZ PAN, Warszawa 1999.
Z dyskusji nad pooeniem geograficznym, geostrategicznym i geopolitycznym mona wnioskowa, e pooenie geostrategiczne jest wynikiem zoenia si pooenia geograficznego pastwa lub regionu zajmujcego okrelon przestrze w rodowisku naturalnym ze stosunkami politycznymi panujcymi w okrelonym czasie pomidzy poszczeglnymi pastwami oraz z potencjaem wojskowym pastwa i jego ssiadw. Tak wic z militarnego punktu widzenia miejsce (przestrze) zajmowane w rodowisku geograficznym przez pastwo mona okrela jako mniej lub bardziej korzystne pod wzgldem strategicznym. Dodatkowymi czynnikami wpywajcymi na pooenie geostrategiczne, poza warunkami czysto geograficznymi, s zmienne w czasie: poziom rozwoju gospodarki, polityka zagraniczna oraz liczba i struktura ludnoci, ktre w efekcie kocowym determinuj potencja wojskowy badanego kraju i pastw ssiednich.18 Na warto pooenia geostrategicznego oprcz pooenia fizyczno-geograficznego i sytuacji politycznej w regionie znaczcy wpyw wywiera rwnie usytuowanie w stosunku do szlakw transportowych, odlego od morza, wystpowanie bogactw naturalnych (gwnie surowcw energetycznych i rud metali) i wielkich skupisk ludnoci stanowicych newralgiczne regiony pastwa szczeglnie zagroone przez potencjalny atak przeciwnika. Tak wic z punktu widzenia polityki i gospodarki miejsce (przestrze) zajmowane w rodowisku geograficznym przez pastwo mona okrela jako mniej lub bardziej korzystnie pooone pod wzgldem uwarunkowa geopolitycznych. Wrd kontynuatorw bada geostrategicznych i geopolitycznych w szeroko rozumianym nurcie geografii politycznej dominuj obecnie badacze z krajw Europy Zachodniej oraz USA, ktrzy rozszerzajc badania pastwa w aspekcie przestrzeni stworzyli szereg koncepcji geopolitycznych. Uwzgldniajc przedstawione powyej koncepcje badawcze uzna mona, i przedstawione w nich zagadnienia zawsze zwizane s z przemianami politycznymi zachodzcymi w czasie, co prowadzi do uznania metod dyscyplin nauk spoecznych za najlepiej odpowiadajce prowadzeniu bada w geografii politycznej, geostrategii i geopolityce. Dominujc rol, ze wzgldu na przedmiot nada w tych dwch ostatnich subdyscyplinach geografii politycznej, ze wzgldu na ich specyfik, zajmowa bd analiza zmian w ujciu dynamicznym, zestawianie jednostek politycznych pod wzgldem cechujcych je podobiestw i odmiennoci oraz poszukiwanie wsplnych cech
18
Szerzej por. praca: A. Supan, Leitlinien der allgemeinen politischen Geographie, Leipzig 1922. 87
Jan Wendt
rodowiska geograficznego. Homologii i analogii wrd jednostek politycznych i badanych procesw. Jak podaje G. Taylor ...w szczeglnoci chodzi o stwierdzenie zgodnoci form rodowiska i form politycznych, z unikaniem metody dedukcyjnej i apriorycznej.19 Natomiast celowe wydaje si uycie ekstrapolacji prognostycznej przy przewidywaniu poznanych wczeniej tendencji zachodzcych w badanym procesie zmian. Wydaje si jednak, e w badaniach geografii politycznej, a zwaszcza oskaranej o zawinione, lecz jeszcze czciej nie zawinione grzechy geopolityce najwaniejsz regu jest daleko posunita ostrono w generalizowaniu i wysnuwaniu wnioskw. Gdy, jak napisa ju w 1950 r. w swoim artykule R. Hartshorne ... nie stworzylimy wprawdzie bomby atomowej w geografii politycznej, ale pole jej jest posiane dynamitem.20 Ostrono w wyciganiu wnioskw i analizie materiau faktograficznego wynika z dwoistego charakteru materii bada geostrategii i geopolityki. Z jednej strony analizujemy tward, mierzaln cz faktografii, do ktrej zaliczymy czynniki rodowiska przyrodniczego, walory ekonomiczne i potencja demograficzny. Natomiast z drugiej strony uwzgldni naley czynniki mikkie, niemierzalne, w przypadku geostrategii np. bitno wojska, stopie wytrzymaoci na trudy wojenne ludnoci cywilnej, jako wyszkolenia onierzy, czy patriotyzmu, lub w geopolityce jako terytorium, relacje z ssiadami, trwao i wiarygodno podpisanych umw midzynarodowych i wiele innych cech. Wprawdzie znane jest powiedzenie, i Bg stoi po stronie silniejszych batalionw, jednak od czasw Dawida i Goliata wiemy, i o zwycistwie decyduje nie tylko wielko zaangaowanych w walce si lecz take wiele innych, niestety dla nauk opartych na modelowym wyjanianiu procesw, czynnikw nie poddajcych si kwantyfikacji. Kolejnym problemem przy prbie opisu wspczesnych metod bada w geostrategii i geopolityce, tak jak i w caej geografii, jest okrelenie samej istoty charakteru procesu wyjaniania zachodzcych w nich zjawisk. Przyjmujc za Z. Chojnickim podzia wyjaniania naukowego, a szczeglnie wyjaniania w geografii na dwa stanowiska, eksplanacjonizm nomologiczny i eksplanacjolizm pozanomologiczny21 uzna naley, i geostrategia i geopolityka blisze bd w warstwie analizy i wyjanienia ujciu pozanomologicznemu ni nomologicznemu. Tym bardziej, i o ile w wersji internalistycznej eksplanacjonizm nomologiczny zakada istnienie praw naukowych w geografii, co w wielu przypadkach, jeli chodzi o ich charakter jest kontrowersyjne.22 Natomiast eksplanacjonizm nomologiczny w wersji eksternali-
19 20
Cyt. za J. Barbag, Zarys geografii politycznej, Warszawa 1971, s. 25-26. R. Hartshorne, The Functional Aproach in Political Geography, [w:] Annals of the Association of American Geographers 1950, t. 40, nr 2. 21 Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Pozna 1999, s. 55. 22 Ibidem, s.57. 88
stycznej sprowadza geografi do roli konsumenta praw i teorii naukowych zapoyczonych z innych dziedzin.23 Z powyszych wzgldw eksplanacjonizm pozanomologiczny, zakadajcy wyjanianie bez pomocy praw naukowych. Jak pisze Z. Chojnicki w cytowanej ju pracy, ten rodzaj wyjaniania w wersji relacjonizmu przyjty jest do powszechnie w wyjanianiu geograficznym, natomiast w wersji rozumienia, pojmowanego w sposb zbliony do relacjonizmu pojciowego, w ktrym: zrozumienie jest w przyblieniu zorganizowan wiedz, tj. wiedz o relacjach midzy rnymi faktami i (lub) prawami. Relacje te s rnych rodzajw: dedukcyjne, indukcyjne, analogiczne.24 Tak wic chocia ujcie pozanomologiczne w porwnaniu do nomologicznego ma, w aspekcie metametodologicznym, pod wzgldem kryterium naukowoci dyscypliny mniejsz warto, jednak zakadajc rozwj opisu poznawczego zwizanego z koncepcj systemowego ujmowania rzeczywistoci i teorii wyjaniajcych lepiej odpowiada badaniu procesw i zjawisk geostrategii i geopolityki ni inne stanowiska wyjaniania w geografii. Podobnie jak wybr stanowiska wyjaniania w metodologii bada geostrategii i geopolityki problem stanowi okrelenie podstawowych koncepcji przestrzeni i czasu, ktre stanowi gwny ukad odniesienia dla form i zachodzcych pomidzy nimi relacji w geostrategicznych i geopolitycznych procesach.25 Ze wzgldu na specyfik bada tych dziedzin, obejmujcych z jednej strony rodowisko poddajce si kwantyfikowaniu czynniki przyrodnicze i poza przyrodnicze (ekonomiczne, demograficzne), a z drugiej czynniki nie podlegajce ani mierzeniu, ani modelowaniu, wydaje si i uprawnione jest przyjcie dla wyjaniania na mikro poziomie zjawisk w geostrategii i geopolityce koncepcji newtonowskiego pojmowania przestrzeni i czasu. Natomiast ujcie relacyjne, ze wzgldu na zrnicowanie przestrzeni i czasu jako kategorii fizycznych i spoecznych26 odpowiednie bdzie dla bada tych dziedzin w mezo i makro skali. Wychodzc z przedstawionych zaoe, uzna naley, i w badaniach geostrategicznych i geopolitycznych podstawowymi metodami bd metody interdyscyplinarne z jednej a specyficzne dla nauk przyrodniczych i spoecznych a drugiej strony. Funkcjonujce na pograniczu geografii politycznej, politologii, wojskowoci, socjologii i historii, wyjanianie traktujce w ujciu eksplanacjolizmu pozanomologicznego, a przestrze i czas w ujciu relacyjnym.
Ibidem, s.58. M. Scriven, Explanation, prediction and laws; cyt. za Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Pozna 1999, s. 60. 25 Szczegow analiz pojcia przestrzeni i czasu przedstawi: Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Pozna 1999, s. 251-257. 26 Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Pozna 1999, s. 251.
24
23
89
Jan Wendt
Jednak jak pokazuj liczne prace z omawianych dziedzin, przedstawione powyej postulaty badawcze przy poznawaniu, wyjanianiu i ewentualnym prognozowaniu badanych zjawisk i procesw, nie zawsze stawiane s na pierwszym miejscu przy wyborze odpowiedniej metody przez badacza. Natomiast do najczciej stosowanych nale analiza i synteza, indukcja i dedukcja, wnioskowanie przez analogi i modelowanie. Do metod teoretycznych najczciej stosowana w geopolityce jest zaczerpnita z nauk spoecznych metoda opisu historycznego, uzupeniana metod hipotetyczn, dedukcyjn i indukcyjn. Dotycz one szczegowych bada procesu zmian uwarunkowa geopolitycznych, dla poznania ktrych opis historyczny ma pierwszorzdna warto.27 Z kolei metody hipotetyczna, dedukcyjna i indukcyjna pozwalaj na weryfikacj postawionej tezy przez wpisanie jej w poznany proces dziejowy lub na podstawie zbadanych faktw szczegowych wyjanienie i wykazanie prawdziwoci zaoonej hipotezy. Metoda filologiczna, czsta w badaniach historycznych, pozwala na definiowanie zasigu i wystpowania mniejszoci etnicznych,28 co jest czstym tematem bada geografii politycznej i geopolityki. W geostrategii szeroko rozpowszechnione jest uycie metod statystycznych i powizanych z nimi klasycznych dla geografii ekonomicznej i politycznej metod i modeli matematycznych.29 Niestety zastosowanie metod modelowych i matematycznych, a zwaszcza porwnania mierzalnych elementw badanego zjawiska czsto napotyka na barier, ktr stanowi wybr prawidowej metody matematycznej, co wynika ze specyfiki bada geopolitycznych, obejmujcych w duej mierze czynniki nie poddajce si kwantyfikacji. Z tego powodu w geopolityce i geostrategii najczciej stosowane s metody analizy wartoci przecitnych, dyspersji; koncentracji; modele regresji oraz analiz korelacji. Natomiast w stosunku do swojej wartoci niewielkie znaczenie ma metoda geograficzna, nazywana czsto metoda kartograficzn. Prawdopodobnie jej gwna sabo zwizana jest z negowanym we wspczesnej geografii podejciem deterministycznym, ktre w swojej skrajnej postaci suyo za argumenty propagandy ekspansjonistycznie nastawionych pastw. Jednak ze wzgldu na swoje walory poznawcze stanowi ona moe cenn pomoc w badaniach geopolitycznych przy unikaniu atwych porwna oraz rozpatrywaniu wielu czynnikw w badaniu zjawisk i procesw. Natomiast z oczywistych wzgldw, wynikajcych ze specyfiki bada w geostrategii metoda geograficzna nalee bdzie wraz z metodami matematycznymi i modelo-
Szerzej por: J. Wendt, Geopolityczne aspekty tranzytu w Europie rodkowej, IGiPZ PAN, Warszawa 1999. 28 J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1968, s. 342-344. 29 Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Pozna 1999, s. 175-193. 90
27
wymi do podstawowych metod badawczych tej dyscypliny. Zarwno w ujciu historycznym, jak i na poziomie ujcia wspczesnych procesw. Z duym niebezpieczestwem, wynikajcym z atwoci uoglnie wie si stosowanie metody porwnawczej. Wprawdzie dostrzeganie podobiestw i rnic stanowi podstawowy warunek powodzenia stosowania tej metody, jednak w badaniach geostrategicznych a zwaszcza geopolitycznych metoda ta kryje wiele puapek, zwizanych z du iloci czynnikw wpywajcych na przebieg badanych zjawisk i procesw, co stawia jej stosowanie, bez uwzgldnienia wszystkich uwarunkowa, do ryzykownym. Tym bardziej, i w badaniach geopolitycznych, przy porwnaniu rnorodnych obszarw czy tez jednostek politycznych, pamita stale powinnimy o ich nierwnomiernym rozwoju w procesie historycznym. Tak wic metoda porwnawcza stanowi wane narzdzie, jednak zawsze powinna by stosowana , jak zreszt kada z podanych powyej metod z odpowiedni ostronoci w analizie i przedstawianiu wnioskw. Interesujc, aczkolwiek czsto zawodn w badaniach geopolitycznych jest metoda wnioskowania z milczenia, zaczerpnita z metod bada nauk spoecznych (argumentum ex silentio). Pozwala ona na wnioskowanie dwojakiego rodzaju, gdy brak informacji o zjawisku lub dziaaniu w geopolityce wiadczy moe albo o powszechnym funkcjonowaniu w powszechnej opinii tego zjawiska albo o jego braku. Ten rodzaj wnioskowania jest przydatny przy rozpatrywaniu postanowie aktw prawnych wicych umawiajce si strony, lub pozwala na ocen tych aktw przez zaniechanie dziaania podczas gdy naleaoby tego dziaania w badanym procesie oczekiwa. Reasumujc powysze rozwaania, poza problematyk zastosowania w badaniach geopolitycznych i geostrategicznych modelu dyfuzji innowacji do bada dyfuzji systemu demokratycznego, wrd gwnych problemw badawczych tych dziedzin wiedzy niewtpliwie sytuuje si w pierwszym rzdzie samo okrelenie przedmiotu bada i pl badawczych. Kolejnym, do tej pory nie sprecyzowanym zagadnieniem w badaniach geopolityki i geostrategii jest z jednej strony wybr podejcia metodologicznego, oscylujcy pomidzy podejciem geograficznym, historycznym, ekonomicznym i behawioralnym. Istotny, z punktu widzenia samodzielnoci naukowej tych dziedzin wiedzy jest brak specyficznych dla nich metod badawczych, co stanowi z jednej strony wyran sabo geopolityki i geostrategii rozpatrywanych jako samodzielne dyscypliny badawcze, natomiast z drugiej strony, stawia przed badaczami fascynujce naukowo zadanie zdefiniowania metod badawczych i teoretycznego ujcia istotnych wspczenie zagadnie wiedzy, sigajcych swoimi korzeniami prac F. Ratzla, P.V. de la Blacheà, A.T. Mahana i H. Mackindera.
91
WOJCIECH KAZANECKI (Midzynarodowa Wysza Szkoa Logistyki i Transportu we Wrocawiu)
GEOPOLITYKA KRYTYCZNA SKUTECZNA METODA WYJANIANIA W XXI WIEKU?

Wprowadzenie Zasadniczym celem niniejszego artykuu jest prezentacja nurtu w myli geopolitycznej okrelanego jako geopolityka krytyczna oraz rozwaenie potencjau zastosowania tego nurtu w wyjanianiu zjawisk politycznych rozgrywajcych si w przestrzeni. Geopolityka krytyczna to pojcie wci relatywnie sabo opisane w polskim pimiennictwie powiconym geopolityce, pomimo prezentacji prac powstajcych w literaturze anglosaskiej opartych na tym wanie podejciu1, fragmencie powiconym jej w monografii Marcina F. Gawryckiego2, przedstawieniu tego podejcia w dydaktyce akademickiej3, uwzgldniania jej w rozwaaniach na temat Imperium Europejskiego4 oraz dyskusji odbywanych w ramach Instytutu Geopolityki5. Pewn miar braku funkcjonowania tego pojcia jest fakt, e nie wystpuje ono w polskiej wersji encyklopedii internetowej Wikipedia (podczas gdy jest takie haso w wersji angielskiej - stan na padziernik 2009 r.). Ponadto, na polskim rynku wydawniczym jest ju dostpny podrcznik do geopolityki napisany w duchu geopolityki krytycznej, co spotyka si z negatywn ocen czci badaczy, nie rozumiejcych przesanek, z ktrych wynika podejcie badawcze tam zaprezentowane6.
W. Kazanecki, (recenzja) Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in Europes Eastern Enlargement, Palgrave Macmillan, New York, Basingstroke 2007, Wrocawski Przegld Midzynarodowy, Numer 1-2/2008, Rok II, Wrocaw 2008. 2 M. F. Gawrycki, Geopolityka w myli i praktyce politycznej Ameryki aciskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. 3 Zob. M. Sobczyski, Tradycyjne i wspczesne kierunki badawcze geografii politycznej. Prezentacja w formacie Power Point dostpna pod adresem: www.geo.uni.lodz.pl/~zgpol/sob/gp_wyklad.ppt (8.10.2009). 4 T. Gabi, Gry imperialne, Arcana, Krakw 2009, s. 283-284. 5 Na stronie internetowej IG mona przeczyta, e W dniu 16 sierpnia 2009 r. na spotkaniu Komisji Bada Myli Geopolitycznej poruszono rnic midzy badaniami i analizami geopolitycznymi w geopolityce klasycznej i tzw. geopolityce krytycznej. oraz 5 sierpnia 2009 r. () odbya si take dyskusja z czonkami warszawskiego klubu IG pt. Geopolityka krytyczna - szansa czy zagroenie dla geopolityki akademickiej?. rdo: http://www.geopolityka.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=3 4&limit=1&limitstart=1 (8.10.2009). 6 Chodzi o pozycj: C. Flint, Wstp do geopolityki, PWN, Warszawa 2008. Opinie na temat tej ksiki: rozmowy autora z badaczami geopolityki, wiosna 2009 r.
Wojciech Kazanecki
Pogbiona wiedza z zakresu geopolityki krytycznej wydaje si by niezbdna dla wczenia si polskich badaczy we wspczesn dyskusj geopolityczn na szczeblu wiatowym, gdy geopolityka krytyczna jest nurtem niezwykle popularnym wrd badaczy anglosaskich, jak rwnie francuskich. Wpisanie hasa critical geopolitics w wyszukiwark wiodcego anglosaskiego wydawnictwa w zakresie periodykw naukowych SAGE Publications skutkuje wyselekcjonowaniem 140 artykuw naukowych, w ktrych wystpuje ten termin, opublikowanych w periodykach naukowych znajdujcych si w bazie danych SAGE. Znaczna ilo artykuw jest publikowana w pimie Progress in Human Geography. Wspomnie rwnie naley, e strona domowa bodaj najbardziej rozpoznanego twrcy w tym nurcie rozwaa geopolitycznych, Gearida Tuathaila stanowi wany punkt odniesienia do poszukiwa w zakresie literatury przedmiotu, zawierajc bogat baz publikacji tego autora dostpn w wersji elektronicznej7. Geopolityka francuska ma do mocn pozycj, jeli chodzi o geopolityk krytyczn gwnie za spraw szkoy Hrodote, a wic grupy badaczy skupionych wok Yvesa Lacoste. Zasadnicza cz ich dorobku zawiera si w uznanym czasopimie Hrodote, w ktrym poruszane s problemy do odlege od zainteresowa klasycznej geopolityki jak: geopolityka turystyki, nowa geopolityka Ameryki aciskiej, geopolityka jzyka francuskiego, problemy w miastach (getta)8. Na rynku wydawniczym mona za to spotka obszern pozycj autorstwa Frdrica Lasserre i Emmanuela Gonona zatytuowan Przestrzenie i wyzwania: metody geopolityki krytycznej9. Rys historyczny geopolityki krytycznej Geopolityka krytyczna (GK) wywodzi si w znacznej mierze z dwch pni. Pierwszym z nich jest geografia, a waciwie nowa geografia rozwijajca si w latach 60. i 70. ubiegego wieku. W wiecie anglosaskim na bazie ruchw walczcych o prawa czowieka, protestw przeciwko wojnie w Wietnamie oraz narastajcego kryzysu spoecznego w USA pojawia si wiadoma swego istnienia radykalna geografia. We Francji wie si ona nierozerwalnie z postaci Yvesa Lacoste, pochodzcego z Algierii marksizujcego geografa, ktry na fali kontestacji koca lat 60. zwieczonych wydarzeniami paryskimi 1968 r. proponuje nowy sposb mylenia o geografii. Jego manifestem staje si opublikowana w 1976 r. pozycja Geografia w
www.toal.net wraz z odnonikami (listopad 2009). Lista tematw dostpna na stronie : http://www.herodote.org/spip.php?page=liste (31.12.2009). Zob. rwnie: W. Kazanecki, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoy Hrodote, Racja Stanu. Studia i materiay, Procznik nr 1 (5) 2009, Wrocaw 2009. 9 Fr. Lasserre, E. Gonon, Espaces et enjeux : mthodes dune gopolitique critique, LHarmattan, Paris 2001. 94
8
Geopolityka krytyczna skuteczna metoda wyjaniania w XXI wieku?
pierwszej kolejnoci suy prowadzeniu wojny10. Podkreli w niej rol uytkow geografii, postawi geografa w subie wojny, niczym doradc ksicia. Stwierdzi tym samym, e geografia nie jest w adnej mierze niewinna, gdy jej celem jest dostarczenie rzdzcym wiedzy i narzdzi (m. in. map) do dominacji nad przestrzeni. Powtrzy to za nim trzydzieci lat pniej Gearid Tuathail stwierdzajc, e Geografia odnosi si do potgi. Mimo e czsto zakada si jej niewinno, geografia wiata nie jest produktem naturalnym, lecz efektem historii walk midzy rywalizujcymi zwierzchnociami o prawo do organizowania, okupowania i administrowania przestrzeni ()11. I dalej: Geografia nie bya czym istniejcym [obiektywnie] na Ziemi, lecz aktywnym opisywaniem Ziemi przez rozszerzajce si, centralizujce pastwo imperialne12. Celem Lacostea stao si uwraliwianie spoeczestwa (zwaszcza pracownikw korporacji, robotnikw grup nie posiadajcych wiadomoci przestrzeni) w zakresie geografii. W tym te celu zaoone zostao pismo Hrodote, ukazujce si od 1976 r. Nawizywao ono do greckiego podrnika Herodota, uwaanego za patrona historii, co wywoao zreszt oburzenie w rodowisku francuskich historykw13. W wiecie anglosaskim geografia polityczna, pomimo wspomnianej wyej bazy spoecznej, do koca lat 70. wci nie potrafia wykreowa odrbnej geopolityki krytycznej. Pomimo czstego uywania terminu geopolityka przez Henry Kissingera i czciowej rehabilitacji tego pojcia, geografowie wci zajmowali si raczej geografi wyborcz, a nie problematyk geopolityczn14. Istotne znaczenie miao zaoenie kwartalnika Political Geography Quaterly, ktre zaczo si ukazywa od stycznia 1982 r. Redaktorem naczelnym by Peter Taylor. W 1992 r. pismo zostao przemianowane na Political Geography i, redagowane przez Johna O'Loughlina, ma obecnie 8 numerw rocznie15. Od tej pory datuje si bujny rozwj pimiennictwa, ktre mona zaliczy do grona geopolityki krytycznej. Gwni autorzy anglosascy, oprcz Gearid Tuathaila to: John Agnew, Simon Dalby,
Y. Lacoste, La gographie, a sert, dabord, faire la guerre, ditions Maspero, Paris 1976. 11 G. Tuathail, Critical Geopolitics. The Politics of Writing Global Space, University of Minneapolis Press, Minneapolis 1996, s. 1. 12 Ibidem, s. 2. 13 Y. Lacoste, Les vingt ans dHrodote, [w:] Hrodote. Vingt ans de gopolitique. Tables et sommaires de 1976 1996, ditions la Dcouverte, Paris, mai 1996. Wicej na temat Lacostea i szkoy Hrodote zob. W. Kazanecki, Geopolityka we Francji 14 G. Tuathail, Critical Geopolitics, s. 58. 15 http://www.elsevier.com/wps/find/journaleditorialboard.cws_home/30465/editorialboard# (31.12.2009). 95
10
Wojciech Kazanecki
Klaus Dodds, Timothy Like, Leslie Hepple, Paul Routledge i James Sideway16, a take John O'Loughlin, Luiza Bialasiewicz, Alan Ingram. Drugim pniem, z ktrego wyrasta geopolityka krytyczna jest dekonstrukcjonizm (poststrukturalizm), w gwnej mierze odnoszcy si do dorobku Jacquesa Derridy i Michela Foucault17. Zwaszcza twrczo tego drugiego wydaje si wywiera znaczcy wpyw na dorobek m. in. Gearida Tuathaila. Zreszt, jest on zaliczany do grona najbardziej wpywowych twrcw z dziedziny nauk o polityce i stosunkw midzynarodowych18. Istotnym problemem pojawiajcym si w przypadku prby klasyfikacji GK jest szerszy problem relacji na linii geografia polityczna geopolityka, funkcjonujcy w zasadzie od pocztku powstania geopolityki. Nie podejmujc tutaj szerzej tego wtku ogranicz si do stwierdzenia, e mona wyrni trzy zasadnicze postawy badawcze: 1. Zakwalifikowanie geopolityki jako czci geografii politycznej. 2. Uznanie odrbnoci geopolityki od geografii politycznej. 3. Potraktowanie tych poj wymienne, jako odnoszcych si do tej samej problematyki. W tym kontekcie GK bywa zaliczana do gwnych teorii nowej geografii politycznej19. Odrodzenie si geografii politycznej po II wojnie wiatowej i poczenie jej z dekonstrukcjonizmem dao w efekcie na gruncie anglosaskim geopolityk krytyczn. Do pierwszych publikacji zgodnych z kanonem rozwaa geopolityki krytycznej zalicza si prace Johna Agnew i Stuarta Corbridgea z 1989 r. oraz Simona Dalbyego z 1991 r., cho ju w 1986 r. Gearid Tuathail pisa ju o naturze i jzyku nowej geopolityki20 w artykule uwaanym za pocztek nowego nurtu, w ktrym wskazywa prace geografw politycznych Johna Taylora (1982) i Johna Agnew (1983)21. W 1989 r. tene autor obroni prac doktorsk zatytuowan Critical geopolitics: the social construction of state and place in the practice of
M. F. Gawrycki, op. cit., s. 43. R. Muir, Political Geography. A New Introduction, Palgrave Macmillan, [London] 1997, s. 226; J. Sharp, Critical Geopolitics, haso [w:] Encyclopedia of Human Geography, 2006. SAGE Publications. http://sage-ereference.com/humangeography/Article_n51.html (15.10.2009). 18 Zob. I. Adams, R. W. Dyson, Fifty Major Political Thinkers, Routledge, London and New York 2003; M. Griffiths, S. S. Roach, M. S. Salomon, Fifty Key Thinkers in International Relations, 2nd edition, Routledge, Oxon and New York, 2009. 19 M. Sobczyski, op. cit., slajd 73; T. Gabi, op. cit., s. 284. 20 R. Muir, op. cit., s. 227. 21 M. F. Gawrycki, op. cit., s. 43. Chodzi o artyku: G. Tuathail, The Language and Nature of the "New" Geopolitics: The Case of US - El Salvador Relations, Political Geography Quarterly 5, 1986, s. 73-85. Artyku jest dostpny pod adresem: http://www.nvc.vt.edu/toalg/Website/CriticalGeopolitics.htm (21.11.2009). 96
17
16
statecraft, stanowic istotny punkt odniesienia przy wyznaczaniu cezury pocztkowej geopolityki krytycznej. Dwadziecia lat pniej geopolityka krytyczna jest uznawana za prominentn cze geografii czowieka, a do jej przedmiotu bada, oprcz tradycyjnych obszarw zainteresowania geopolityki (bezpieczestwo, stosunki midzynarodowe, rywalizacja mocarstw) zalicza si: kultur masow, ycie codzienne, architektur i kwestie urbanistyczne22. Od 1996 r. ukazuje si kwartalnik Geopolitics, w ktrym publikowane s artykuy z dziedziny geopolityki krytycznej23. W roku 2009 nakadem wydawnictwa Ashgate zainaugurowana zostaa seria wydawnicza Geopolityka krytyczna, w ramach ktrej ukazay si do tej pory dwie monografie: Spaces of Security and Insecurity. Geographies of the War on Terror (red. Alan Ingram, Klaus Dodds, 2009) oraz Mapping the End Times. American Evangelical Geopolitics and Apocalyptic Visions (red. Jason Dittmer, Tristan Sturm, 2010)24. Miar uznania dla twrcw GK, a jednoczenie swoistym symbolem zwrotu, jaki dokona si w geografii politycznej i geopolityce niech bdzie fakt, e od stycznia 2010 r. badacz z tej wanie dziedziny (Klaus Dodds z Royal Holloway University of London) stanie na czele The Geographical Journal wydawanego przez Krlewskie Towarzystwo Geograficzne od 1831 r. Tym samym periodyk, w ktrym zamieszczony zosta synny artyku Halforda J. Mackindera Geograficzna o historii w 1904 r.25 jest ju poniekd wczony w obieg bada spod znaku GK. W ramach swoich bada Klaus Dodds podejmuje kwestie takie jak: sposb konstruowania terroru i zagroenia przez Hollywood, ukazywanie wojny z terroryzmem przez karykaturzyst gazety The Guardian Stevea Bella (przykad twrczoci Bella rys. 1.), wizja geopolityki ukazana w serii filmw o Jamesie Bondzie oraz w ksikach Roberta Ludluma z Jasonem Bourne. Ponadto, na trzecim roku
http://www.ashgate.com/default.aspx?page=3440 (30.12.2009). Redaktorami s: David Newman i Simon Dalby, redaktorem wsppracujcym (Associate Editor) jest Gearid Tuathail, a do Midzynarodowej Rady Doradczej (International Advisory Board) nale m. in. Klaus Dodds, Colin Flint, Virginie Mamadouh, James Sidaway. rdo: http://www.informaworld.com/smpp/title~db=all~content=g783199147~tab=editorialboard (31.12.2009). 24 Redaktorami serii s Klaus Dodds i Alan Ingram. Opis: http://www.ashgate.com/default.aspx?page=3440 (31.12.2009). 25 Warto zauway, e po z gr stu latach od wygoszenia najsynniejszego wystpienia Mackindera Geograficzna o historii, w kocu wydano oficjalne polskie tumaczenie tego artykuu (cho tumaczenie tego tekstu przez autora niniejszego artykuu w wersji niepublikowanej byo wykorzystywane wczeniej na zajciach ze studentami). Zob. Halford Mackinder, Geograficzna o historii, opracowanie Robert Potocki, przekad Micha Radoszko, Micha Szymu, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009. 97
23
22
Wojciech Kazanecki
studiw licencjackich z geografii wykada przedmiot Geopolityka i film26. Jest to wic badacz, ktrego zainteresowania nie s ju osadzone w ramach klasycznych rozwaa o wadzy i potdze, rywalizacji mocarstw o dominacj, podziau wiata na regiony geopolityczne itp.
Rys. 1. Steve Ball: Komentarz odnonie debaty na temat wiatowej odpowiedzialnoci karnej (16.06.2006).
rdo: (31.12.2009).
http://www.guardian.co.uk/cartoons/stevebell/archive/0,,1284265,00.html
To jednak tylko wybrane, najbardziej wyrniajce si obszary badawcze wspczesnej geopolityki krytycznej, ktre powinny zosta pokazane przez pryzmat postulatw badawczych GK. Najwaniejsze postulaty badawcze geopolityki krytycznej Jak stwierdza Colin Flint, Geopolityka to sowo, ktre przywouje obrazy. Moe budzi wyobraenia wojny, imperium i dyplomacji: geopolityka to praktyka pastw kontrolujcych i rywalizujcych o terytorium. Istnieje te inne znaczenie i w tym sensie twierdz, e geopolityka tworzy obrazy: geopolityka w teorii, jzyku i praktyce klasyfikuje terytoria i masy ludzkie27. W podrcznikach powiconych geografii politycznej wydziela si trzy podstawowe twierdzenia, ktre organizuj j jako dziedzin wiedzy: 1) Polityka jest powizana z wiedz geograficzn; 2) Geografia ma wpyw na praktyk polityczn; 3) Obie te idee zauway mona po zakwestionowaniu twierdze przyjmowanych za oczywiste28.
26 Wykaz publikacji K. Doddsa, obszary badawcze tego autora oraz prowadzone przedmioty: http://www.gg.rhul.ac.uk/Dodds/index.html (31.12.2009). 27 C. Flint, op. cit., s. 29. 28 M. Blacksell, Geografia polityczna, PWN, Warszawa 2008, s. 135. 98
Oznacza to, e geopolityka krytyczna stawia wyzwanie stanowiskom konwencjonalnym postulujcym bezkrytyczne stosowanie geografii jako siy przyczynowej lub [przynajmniej] wpywowej w polityce midzynarodowej, usiujc obali przyjmowane za pewnik rozumowanie geopolityczne nalegajc, e wadza i wiedza s zawsze nierozczne29. Jednoczenie odrzuca si na gruncie GK zaoenie o obiektywnoci badania geopolitycznego: Podwaone zostaj wielkie geopolityczne absoluty, zdemistyfikowane geograficzne i geopolityczne metafory typu demokracje/autokracje, wolny wiat/komunizm, Wschd/Zachd, Ziemia/Morze, Centrum/Peryferie, talassokracja/tellurokracja, Heartland/Rimland, landpower/seapower, My/Oni30. Jedn z bardziej zwizych definicji GK jest propozycja holenderskiej badaczki Virginii Mamadouth, ktra stwierdzia, e jest to badanie polityk zagranicznych za pomoc analizy dyskursywnej31. W 1986 r. Gearid Tuathail stwierdzi, e geopolityka w jego rozumieniu ma dwojak natur: szczegow i generaln. W tym pierwszym znaczeniu odnosi si ona do jzyka geopolitycznego, stanowicego funkcj rywalizacji wielkich mocarstw blisko powizan z podejciem na zasadzie gry o sumie zerowej obecn w umysach wielu decydentw politycznych32. Amerykaski badacz wskaza jednak na drugi poziom badania geopolitycznego, a wic na konieczno postrzegania tego, w jaki sposb formuowana jest polityka zagraniczna poszczeglnych aktorw, badania jzyka w jakim wyraane s idee polityczne. Co wane, zaznaczy on i w procesie badania geopolitycznego niezbdne jest siganie do obu podej tak, aby unikn za pyncego bd z nadmiernej fetyszyzacji geopolityki lub z ignorowania istotnego wymiaru geograficznego wspczesnych stosunkw midzynarodowych33. Rnic midzy geopolityk klasyczn a geopolityk krytyczn wedug badaczy spod znaku GK wida w klasyfikacji zamieszczonej w Tabeli 1.
J. Sharp, op. cit. T. Gabi, op. cit., s. 284. Zob. rwnie J. Sharp, op. cit. 31 V. D. Mamadouth Geopolitics in the nineties: one flag, many meanings, GeoJournal, Volume 46, Number 4, 1998. Artyku dostpny w wersji on-line pod adresem: http://www.ingentaconnect.com/content/klu/gejo/1998/00000046/00000004/00211764 (20.01.2007), s. 244. 32 G. Tuathail, The Language and Nature , s. 73-74. 33 Ibidem, s. 74.
30
29
99
Wojciech Kazanecki
Tabela 1. Geopolityka krytyczna a inne geopolityki wedug Virginii D. Mamadouh. Geopolityka praktycz- Geopolityka akadena/stosowana micka Pastwa Geopolityka neoklasyczna Geopolityka, geostrategia, geoekonomia poli- Geopolityka wywrotowa Geopolityka wewntrzna i zewntrzna Nie-geopolityka Geografia polityczna
Inni aktorzy tyczni
Geopolityka poststrukturalna geopolityka krytyczna
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: V. D. Mamadouh, Geopolitics in the nineties: one flag, many meanings, GeoJournal, Volume 46, Number 4, 1998, s. 239.
Jak ju wspomniano, na gruncie polskim na geopolityk krytyczn zwrci uwag Tomasz Gabi, ktry w barwny sposb odda natur tego prdu intelektualnego. Stwierdzi on, i Krytyczna geopolityka drze na strzpy przejrzyste, czytelne, logocentryczne mapy o jasnych konturach i prostych dystynkcjach majce by obiektywn wizualizacj przestrzenn wiata, odsania fikcyjno geograficznych blokw z ich rzekomo ponadczasow geopolityczno-cywilizacyjn esencj (Koneczny, Huntington). Idc ladem Derridy, ktry pisa o fotologii, o metaforze wiata i ciemnoci jako metaforze fundamentalnej dla zachodniej filozofii (metafizyki), krytyczna geopolityka wykrywa i dekonstruuje metafizyk geopolityki, zamienia rzekomo obiektywne prawa geostrategii w skomplikowane, uwarunkowane, niejasne przebiegi i sekwencje dziaa i wydarze, w labiryntow sie powiza i zalenoci, eliminuje ideologiczno-geopolityczne propagandowe symplifikacje prokurowane dla celw walki pastw, blokw i imperiw, zamazuje manichejskie widzenie rzeczywistoci, przeksztacajc abstrakcyjny globalny przestrzenny dramat z rozpisanymi na stae rolami i klasycznymi jednociami w improwizowan awangardow sztuk teatraln, a binarne opozycje tak ukochane przez prezydentw, marszakw i generaw w chaotyczn mozaik barw, skomplikowan gr pcieni, szaroci, niejednoznacznych tonacji i nakadajcych si na siebie kolorw.34 Opisujc fenomen GK Marcin F. Gawrycki wyrni w jej ramach: Geopolityk praktyczn zajmuje si dziaalnoci pastwow zwizan z polityk zagraniczn pastwa; bada, jak geografia wpywa na proces decyzyjny w polityce zagranicznej;
34
T. Gabi, op. cit., s. 284.
100
Geopolityk formaln s to koncepcje, modele i strategie wyjaniajce i usprawiedliwiajce dziaania geopolityki praktycznej; przedstawia to, co zwykle si uwaa za mylenie geopolityczne lub tradycj geopolityczn; Geopolityk popularn (ludow) ksztatowan pod wpywem rodkw komunikowania masowego, kina czy powieci, ktre tworz powszechn wiadomo geopolityczn obywateli.35 W pierwszym z wymienionych wyej aspektw warto zauway, e nie rni si on zbytnio od tego, do czego zmierzaa (i nadal zmierza) geopolityka klasyczna. Podobnie rzecz ma si z drugim elementem powyszej klasyfikacji. Element trzeci jednake stanowi istotn cz tego, co rozumiem jako geopolityka krytyczna, gdy niewtpliwie istotn rol w analizie geopolityki krytycznej stanowi analiza dyskursu geopolitycznego w ramach debaty publicznej. To, w jaki sposb uczestnicy tej debaty konstruuj przestrze, jak j postrzegaj przez pryzmat swoich przekona, nie pozostaje bez wpywu na ich analiz wydarze dokonujcych si w tej przestrzeni. Zadaniem GK jest odkrywanie przesania politycznego zawartego w przesaniu geopolitycznym kreowanym przez kluczowych aktorw ycia politycznego, liderw opinii. Ponadto, jzyk nie jest niewinny, zawsze jest metaforyczny, odnosi si do istniejcych koncepcji36. Gearid Tuathail stwierdza wprost, e geografia nie jest tylko i wycznie rzeczownikiem, ale e ma te posta czasownika (geografizowanie geo-graphing, pisanie Ziemi earth-writing37). W trakcie postpujcej ekspansji imperialnej rol geografw byo wyznaczanie granicy, co z kolei tworzyo wiadomo opart na postrzeganiu My Oni, uznawan przez geopolitykw krytycznych za niezwykle istotny element w analizie geopolitycznej38. Element kreowania tosamoci jednostek to jeden z zasadniczych elementw dyskursu okrelanego jako geopolityczny, wietnie wykazany przez autork estosk Merje Kuus w pracy powiconej postrzeganiu Zachodu i Wschodu przez elity estoskie39. Oprcz Carla Schmitta, ktrego myl bazuje na dychotomii Swj Obcy, wskazuje si rwnie na dorobek palestyskiego historyka kultury, Edwarda Saida, ktry wskazywa na konieczno uwzgldniania subiektyw-
M. F. Gawrycki, op. cit., s. 45. J. Sharp, op. cit. 37 Warto zauway, e Tuathail nie uywa pojcia describing opisywanie (aspekt odtwrczy), lecz writing pisanie, tworzenie (aspekt kreatywny). Zob. G. Tuathail, Critical Geopolitics , s. 2. Por. J. Sharp, op. cit. 38 J. Sharp, op. cit. 39 Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in Europes Eastern Enlargement, Palgrave Macmillan, New York, Basingstroke 2007. Szersza analiza w dalszej czci artykuu. 101
36
35
Wojciech Kazanecki
nej perspektywy rnych aktorw ycia midzynarodowego40. Tendencja do ponownego wczenia myli Carla Schmitta w obieg naukowy jest zreszt tendencja dostrzegana w nauce o stosunkach midzynarodowych41. Jest tu widoczne odwoanie do teorii postmodernistycznych, co zostao ju zreszt zasygnalizowane na wstpie niniejszego artykuu. Warto zauway, i jednym w elementw krytycznych w odniesieniu do tradycyjnej geopolityki jest podkrelenie uproszcze w opisywaniu przestrzeni, wyraajce si m. in. w podziale przestrzeni na krajow i midzynarodow oraz w przypisaniu danym jednostkom politycznym okrele definiujcych w sposb jednoznaczny (a wic i uproszczony) przestrze obejmowan przez te jednostki (dla przykadu, Iran jest fundamentalizmem, Stany Zjednoczone s obszarem wolnoci i demokracji)42. W tym momencie warto odnotowa podobiestwo midzy geopolityk krytyczn a konstruktywizmem, rozumianym jako rozbudowane podejcie metodologiczne wywodzce si z socjologii, a stosowane do analizy wszystkich aspektw ycia spoecznego, w tym stan rzeczywistoci midzynarodowej. () Konstruktywizm mieci si w nurcie poststrukturalizmu43. Podobnie jak w geopolityce, rwnie w konstruktywizmie niezwykle istotna jest rola norm spoecznych i rl odgrywanych przez podmioty. Omawiajc to podejcie zauwaa si, e Niemoliwe jest rozpatrywanie podmiotu w oderwaniu od jego otoczenia spoecznego, abstrahujc od tych elementw, ktre konstytuuj dany ukad si i norm spoecznych. () Kady podmiot jest jednoczenie produktem i elementem danej rzeczywistoci spoecznej. Z kad rol czy te funkcj zwizany jest zestaw cech i oczekiwa, ktre j wyznaczaj. Podmiot je penicy nie przychodzi zatem z zewntrz sytuacji spoecznej z uksztatowanymi w peni racjonalnie interesami, lecz jest konstruowany przez ni sam. Obok czynnika racjonalnego dochodzi do gosu aspekt strukturalny. Dlatego te () naley bada formuy dyskursu politycznego, ktry jest jednym ze sposobw ksztatowania tosamoci zaangaowanym w niego aktorw44. Bazujc na powyszych stwierdzeniach, mona wyrni trzy gwne obszary, charakteryzujce zainteresowania geopolityki krytycznej. S to:
M. Blacksell, op. cit., s. 135. Dla przykadu, podczas wiatowej konferencji WISC (Ljubljana, lipiec 2008) idee Schmitta byy omawiane podczas wyodrbnionych paneli: Carl Schmitt and International Relations I: Reflections on Theory of the Partisan oraz Carl Schmitt and International Relations II: Beyond Carl Schmitt? Wicej: program konferencji w posiadaniu autora. Ponadto: http://www.wiscnetwork.org/ ljubljana2008/programme.php (14.10.2009). 42 J. Sharp, op. cit. 43 Pawe Janusz Borkowski, Polityczne teorie integracji midzynarodowej, Difin, Warszawa 2007, s. 176. 44 Ibidem, s. 177-178.
41
40
102
1) Sposb postrzegania przestrzeni nie tylko jako rzeczywisto czysto geofizyczna, ale jako symboliczne wyraenie politycznych aspiracji decydentw politycznych. Wynika std postulat dotarcia do owych symbolicznych znacze; 2) Jzyk, za pomoc ktrego wyraane s owe polityczne aspiracje decydentw politycznych odgrywa niezwykle istotn rol w analizie zwizanej z pkt. 1; 3) Wielowymiarowo aktorw nieograniczona wycznie do pastwa jako aktora dziaajcego w przestrzeni midzynarodowej (rwnie grupy spoeczne, regiony, organizacje midzynarodowe, grupy interesu, miasta itp.). Innym elementem, na ktry wskazuj twrcy z grona geopolityki krytycznej jest to, e obszar geopolityki tradycyjnej jest zdominowany przez biaych mczyzn, ktrzy promuj swoj wizj wiata (Gearid Tuathail, Cynthia Enloe)45. Twrcami tak rozumianej geopolityki byli w przeszoci mowie stanu (statesmen) oraz decydenci wiatowych potg i ich doradcy46. Jako przykad idealnie ilustrujcy jest podawany brytyjski klasyk geopolityki Halford J. Mackinder, ktrego biografi wnikliwie przeanalizowa Gearid Tuathail47. Moliwo zastosowania geopolityki krytycznej do analiz geopoli tycznych: wybrane przykady W 1996 r. Gearid Tuathail przeprowadzi analiz odnoszc si do konfliktu w byej Jugosawii ukazujc sposb, w jaki przedstawiona zostaa Bonia w amerykaskim dyskursie geopolitycznym w latach 1991 199448. Dziki temu w innym wietle mona zobaczy, jak wyglda proces decyzyjny oraz zrozumie dylematy stojce przed amerykaskimi politykami. Tuathail zauwaa, e telewizualizacja i spektakularyzacja konfliktw geopolitycznych prowadzi do traktowania odlegych geograficznie konfliktw jako bliskich, tworzc wirtualn geografi (okrelenie Mackenzie Warka). Poprzez obrazy telewizyjne ukazujce tragedi ludzi dochodzi albo do potwierdzenia map pastwowych ukazujcych zagroenia i wyzwania geopolityczne danego aktora, albo jeli te zagroenia nie s w opinii rzdzcych istotne dla danego aktora geopolitycznego do ich deterytorializacji i utraty wiarygodnoci. Taki proces mia miejsce w przypadku konfliktu w byej Jugosawii. Generalnie, Bonia jest w amerykaskim dyskursie poli-
G. Tuathail, Critical Geopolitics, s. 82 i n. Zob. rwnie J. Sharp, op. cit.,. Gender in a Political and Patriarchal World, [w:] Handbook of Cultural Geography. 2002. SAGE Publications. 15 Oct. 2009. http://sageereference.com/hdbk_culturegeo/Article_n26.html (15.10.2009). 47 G. Tuathail, Critical Geopolitics, s. 75-110. 48 Ibidem, s. 187-223.
46
45
103
Wojciech Kazanecki
tycznym symbolicznym obrazem chaosu pozimnowojennego porzdku wiata, jednym z wielu takich miejsc, gdzie miaa miejsce katastrofa humanitarna, ktra powinna wymusi reakcj wiata zachodniego. Niemniej jednak, w dalszej analizie okazuje si, e pod sowem Bonia w latach 1991 1994 kryy si dwa przeciwstawne obrazy, ktrych wsplnym motywem byo wezwanie Nigdy wicej (Never again). Rys. 2. Bonia midzy holokaustem a bagnem.
rdo: G. Tuathail, Critical Geopolitics, s. 195 (Autor: KAL, Cartoonists and Writers Syndicate).
Pierwszy z nich, istniejcy w umyle dziennikarzy, to dyskurs nawizujcy do tragedii II wojny wiatowej i Holokaustu, do ktrego nie naley nigdy wicej dopuci (Rys. 2, pierwszy obrazek z lewej). Wynika z niego, e Ameryka ma moralny obowizek stan po stronie mordowanych ludzi tym bardziej, e tragedia ta dzieje si w ramach cywilizacji zachodniej, w Europie. Drugi dyskurs to stanowisko prezentowane przez znaczn cz decydentw politycznych, szczeglnie z obozu republikanw i prezydenta Georgea H. Busha, zasiadajcego Biaym Domu do pocztkw 1993 r. (cho jego nastpca prezydent Bill Clinton, jak wynika z analizy amerykaskiego badacza, te podziela ten pogld). Nawizywa on do wojny w Wiet104
namie, w ktr Ameryka zaangaowaa si w imi powstrzymywania komunizmu, a ktra staa si symbolem niepotrzebnego zaangaowania w konflikt, ktry nie by moliwy do wygrania, gdzie USA zabrno w sytuacj bez wyjcia (w bagno Rys. 2, obrazek w rodku), a koszty tej wojny (ekonomiczne, polityczne, ale zwaszcza spoeczne) przez dugi czas stanowiy obcienie dla Waszyngtonu. Std te postulat: Nigdy wicej dla zaangaowania si w tak sytuacj49. W tym dyskursie Bonia bya ukazywana jako miejsce lece co prawda w Europie (z czego wynika postulat, e to wewntrzny problem Europejczykw), ale nie w ramach cywilizacji zachodniej zorientowanej na przyszo, opartej o rzdy prawa itp., podczas gdy konflikt w byej Jugosawii wynika z zapatrzenia w przeszo, w tysicletni histori walk, w zwizku z powyszym odbywa si w przestrzeni tradycyjnego prymitywizmu obecnego w kulturze krwawej wendetty. Bonia bya wic w pewnym sensie nieeuropejska, stanowia wynaturzenie na mapie miujcego pokj kontynentu europejskiego. Std te negatywne reakcje prezydenta Georgea H. Busha na wezwania do zaangaowania USA w ten konflikt dla niego grozio wejcie w wojn partyzanck na wzr Wietnamu a do tego Amerykanie nie chcieli nigdy wicej powtrzy. Std te polityka Waszyngtonu bya okrelana jako dreptanie w miejscu, bez wyranego planu i woli jego wykonania. Sytuacja ulegaa stopniowo zmianie w trakcie prezydentury Billa Clintona, podczas ktrej, na skutek rnych zdarze, w umyle decydentw Bonia bya coraz wyraniej czona z dyskursem holokaustu, ktremu naley za wszelk cen zapobiec. Niemniej jednak, konkludujc swoje rozwaania Gearid Tuathail zauwaa, e brak zdecydowanej reakcji pastw, ktre walczyy podczas II wojny wiatowej z nazistowskimi Niemcami, wynika ze sposobu, w jaki Bonia bya pisana na rzdowych mapach [geopolitycznych]. Dla USA byo to miejsce oznaczone jako bagno, groce powtrzeniem Wietnamu. W ostatecznoci wic, miejsce to ley poza wiatem odpowiedzialnoci polityki zagranicznej USA. Jest ono poza granicami obowizku, poza granic, w ramach ktrej wykonywana jest uwiadomiona, bezwarunkowa odpowiedzialno moralna. Krtko rzecz ujmujc, Bonia nie jest geopolitycznie bliska Stanom Zjednoczonym; jest to kraj w oddali. Takie rzdowe oznaczenie na mapie Boni jest aktem geo-potgi produkujcej spoecznie moraln niewidzialno50. Innym przykadem wykorzystania analizy spod znaku GK jest monografia estoskiej badaczki Merje Kuus, powicona kwestiom bezpieczestwa i tosamoci w procesie rozszerzenia Europy na wschd. Zauwaa ona nacisk
49
Warto zauway, e podobne dylematy wynikajce z rnych dyskursw geopolitycznych istniay i istniej przy dziaaniach podejmowanych przez USA w pniejszym czasie (Kosowo, Afganistan, Irak). 50 G. Tuathail, Critical Geopolitics, s. 220. 105
Wojciech Kazanecki
na zapewnienie specyficznie pojmowanego bezpieczestwa i geopolityki przez decydentw i spoeczestwa krajw Europy rodkowoWschodniej (EW) postrzeganego przez pryzmat uwarunkowa kulturowych. Wanie bezpieczestwo jest centraln kategori w dyskursie elit EW na temat poszerzenia Europy (w sensie instytucjonalnym: Unii Europejskiej i NATO), ktre jest jak najbardziej geopolityczne w sensie zabarwiania praktyki politycznej przez twierdzenia i zaoenia na temat lokalizacji granic i istocie miejsc. Rozszerzenie umieszcza i rozdziela bezpieczestwo i brak bezpieczestwa, Europ i nie-Europ, Nas i Ich [Us and Them]51. Jednake i tu tkwi poniekd wskazwka dla czytelnika geopolityka ta ma wymiar cile zwizany w uyciem specyficznego jzyka kodu geopolitycznego, za pomoc ktrego formuje si bezpieczestwo jako kwesti tosamoci, kultury i wartoci. Wskazujc, e krytyczna geopolityka (gwnie w odniesieniu do jej wersji anglosaskiej) w zasadzie koncentruje si w warstwie empirycznej na opisaniu dyskursu geopolitycznego w centrach siy, deprecjonujc jednoczenie znaczenie regionw peryferyjnych (jak EW), M. Kuus wskazuje na cztery szczegowe kwestie metodologiczne, na ktrych opiera si jej analiza. S one jednoczenie wskazwkami odnonie prowadzenia analizy w ramach GK. Pierwsza z nich dotyczy prawdy. Jak zaznacza estoska badaczka, gwny nacisk w analizach dyskursywnych nie polega na odkrywaniu ukrytych znacze w praktyce politycznej a wic na docieraniu do tego, co pojedynczy decydenci naprawd myl, lub te jakie przekonania panuj wrd spoeczestwa. Celem tych analiz s trwae zaoenia, tematy i metafory ktre zarwno stymuluj, jak i zawaj debat i praktyk polityczn. Druga odnosi si do mowy i jzyka. Zasadniczym obszarem zainteresowania analizy dyskursywnej nie jest specyficzna zawarto tego, co jest mwione czy pisane na temat geopolityki. Opiera si ono raczej na strukturze zasad, ktre sprawiaj, e jedne dziaania polityczne s czytelne i prawomocne, podczas gdy inne s nielogiczne, niemoliwe lub nieprawomocne. Trzecia koncentruje si na przyczynowoci. Dyskursy nie powoduj przyczynowoci w odniesieniu do poszczeglnych reakcji politycznych, lecz raczej wyznaczaj ramy debaty politycznej w taki sposb, e niektre dziaania i decyzje polityczne wydaj si racjonalne i wykonalne, minimalizujc jednoczenie inne opcje polityczne jako nieracjonalne i niewykonalne. Innymi sowy, dyskursy definiuj problemy geopolityczne jako takie i ksztatuj warunki, w ktrych mog zosta dane jedynie moliwe odpowiedzi.
Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in Europes Eastern Enlargement, Palgrave Macmillan, New York, Basingstroke 2007, s. X. 106
51
Wreszcie, ostatnia z nich odnosi si do kwestii zgodnoci [i jej braku]. Dyskursy nie wymuszaj cakowitej zgodnoci lub jednolitej metodologii. Operuj one poprzez sfragmentaryzowane, zmienne i nieustanne praktyki, ktre niemniej jednak tworz pewne regulacje52. Kanalizuj one powstajce niezgodnoci w ramy, ktre nie zamykaj debaty, lecz jednak wyznaczaj argumenty i sposoby analizy. Te cztery wskazwki metodologiczne wyznaczaj ramy, w ktrych Merje Kuus umieszcza rozwaania powicone konstrukcjom w zakresie bezpieczestwa i deniu do integracji ze strukturami zachodnimi. Tym samym, powoujc si czsto (zwaszcza w pierwszym rozdziale swojej publikacji) na dorobek spod znaku geopolityki krytycznej, sprawia, e jej monografia moe by uznana za publikacj spod znaku GK. Podsumowanie Czy wic geopolityka krytyczna jest skuteczn metod wyjaniania w XXI wieku? Jeli przyjmiemy za Fr. Lasserre i E. Gononem, e metody geopolityki krytycznej cz w sobie wielostopniow analiz i komplementarno dyskursw nauk politycznych, ekonomicznych i socjologicznych53, to w pierwszej kolejnoci naleaoby si zastanowi gbiej nad relacj: geopolityka wspczesna geopolityka krytyczna. O ile bowiem stosunkowo atwo mona uchwyci rnic midzy klasycznym dorobkiem geopolityki a GK, o tyle z uwagi na stale poszerzajcy si katalog problemw i narzdzi wspczesnej geopolityki trudniej jest wytyczy granic midzy wspczesn geopolityk krytyczn i nie-krytyczn (w tym wspczesne rozwaania bazujce na ustaleniach klasycznej geopolityki, ktre coraz szerzej uwzgldniaj kwestie kulturowe, cywilizacyjne, zjawisko mediatyzacji, postpu technicznego itp.). Z perspektywy geografii politycznej zwraca si jednak uwag, e najwaniejszym wkadem, jaki krytyczna geopolityka wniosa do geografii byo zwrcenie uwagi na relacje midzy pastwami a innymi bytami politycznymi54. Z drugiej strony, skoncentrowanie si na roli dyskursu w tworzeniu konstrukcji geopolitycznych, umiejscowienie go w pewnym kontekcie polityczno-cywilizacyjno-kulturowym posiada znaczce walory wyjaniajce. Czy jednak GK bdzie w stanie cakowicie zastpi klasyczn geopolityk, nawet po jej adaptacji na grunt wspczesnych wyzwa, zwizanych na przykad ze zjawiskiem cyberterroryzmu, okae si za kilka lat. Pozostaje tylko postawi pytanie: Czy w XXI wieku moe w ogle istnie geopolityka nie-krytyczna? Bo bezkrytyczna ju na pewno nie.
52 53
Ibidem, s. 10.
http://books.google.com/books/harmattan?hl=fr&vid=isbn2-7475-09389&printsec=frontcover (24.11.2009). 54 M. Blacksell, op. cit., s. 135. 107
ZBIGNIEW LACH (Akademia Obrony Narodowej)
ANALIZA GEOPOLITYCZNA POTENCJAU KRYZYSOWEGO AFRYKI

Wprowadzenie Potencja kryzysowy pastwa to zasb destrukcyjnych mocy (wynikajcych z warunkw, sytuacji, zjawisk, zdarze, etc.) stanowicych zagroenie bezpieczestwa, ktre mog doprowadzi do sytuacji kryzysowej, konfliktu, a nawet wojny. Potencja ten moe by wyraony w postaci wartoci syntetycznej, jako sumaryczny wynik oceny wskanikw (w przyjtej skali tzw. potencjalnej zapalnoci) reprezentatywnych dla zdefiniowanych zagroe bezpieczestwa pastwa. Zagroenia bezpieczestwa pastwa to natomiast znaczce co do skali i skutkw (przestrzennych, politycznych, ekonomicznych, demograficznych, militarnych itp.), potencjalnie moliwe sytuacje bdce nastpstwem zdarzenia, wydarzenia, klski, kataklizmu, katastrofy lub innych okolicznoci, ktrych zaistnienie moe doprowadzi do sytuacji konfliktowej, kryzysowej lub wojny w pastwie. Kontynentem najbardziej naraonym na powszechne wystpowanie sytuacji konfliktowych, kryzysowych i wojen w wielu pastwach jest Afryka, na co skadaj si okolicznoci rnej natury, od rozpadu systemu kolonialnego i nie uregulowanych wielu zaszoci z tego okresu, po wpyw zmian klimatycznych zwizanych z tzw. ociepleniem klimatui potgowaniem wielu problemw. Na kontynencie afrykaskim, dziesitki narodw tocz nadal spory, prowadz konflikty i wojny, ktrych rdem s czsto, jak wspomniaem, nie rozwizane problemy pastw powstaych w wyniku rozpadu systemu kolonialnego, zastrzeenia budz granice pastw na ldzie i na morzu, przedmiotem sporu s terytoria ldowe i oceaniczno-morskie, zasoby surowcw, walki o wadz wrd licznych mniejszoci etnicznych lub walki o zniesienie dominacji uprzywilejowanych grup etnicznych i religijnych, ubstwo znacznej czci spoeczestwa w wielu pastwach, bdce czsto przyczyn nadmiernego wzrostu ludnoci, zmiany klimatyczne i wiele innych przyczyn, w tym wynikajcych rwnie z uwarunkowa naturalnych (rodowiskowych). Wrd konfliktw trwajcych na kontynencie afrykaskim mona wyrni: 1) terytorialno-graniczne i surowcowe, ktre wynikaj z niemonoci wypracowania kompromisowych podziaw spornych terytoriw (na ten problem nakadaj si denia stron do opanowania obszarw zasobnych w surowce naturalne i bogate zasoby wody, uzyskanie
Zbigniew Lach
dostpu do morza i oceanu, rwnie rozszerzenie swoich wpyww, dostp do eglownej rzeki, szlakw komunikacyjnych itd.); 2) na tle politycznym i militarnym, ktre wynikaj z walki o wadz lub prby jej utrzymania za wszelka cen, w tym przewroty wojskowe wspierajce dziaania polityczne lub majce na celu zmian systemu wadzy, a nawet dojcie do wadzy. Systemy autorytarne w wielu pastwach afrykaskich, wiele wypacze aparatu wadzy i drastyczne rodki przymusu, przy braku poszanowania demokratycznych regu funkcjonowania pastwa doprowadzaj do niezadowolenia spoeczestw i wybuchu konfliktw, czsto prowadz do masowych migracji zewntrznych i wewntrznych, a w konsekwencji do zaamania systemu wadzy i powstania pastw upadych; 3) na tle kulturowym, w tym etnicznym i religijnym wywoane s brakiem rwnouprawnienia politycznego i dominacj uprzywilejowanych grup etnicznych, klanw; nie akceptowaniem zasad wspycia spoecznoci odmiennych kulturowo, w tym religijnych, brakiem akceptacji innych grup wyznaniowych, ni uznane religie; 4) na tle ekonomicznym, ktre wywoane s gbokim ubstwem duych czci spoeczestwa wielu pastw afrykaskich (70 % najbiedniejszych pastw wiata znajduje si w Afryce); pojawiaj si przy tym race dysproporcje na tle uprzywilejowanej pozycji grup wadzy korzystajcych z dochodw z wydobycia i handlu surowcami, szczeglnie energetycznymi, wystpuje przy tym nierwnomierna redystrybucja tych dochodw wrd spoeczestwa; 5) na tle warunkw i kataklizmw naturalnych, w tym zmian klimatycznych, ktrych skutkiem s susze, pustynnienie i degradacja wielu obszarw, brak ywnoci i wody co potguje choroby endemiczne i wywouje epidemie, doprowadzajc do licznych zgonw, nie kontrolowanych ucieczek i migracji, a w konsekwencji kryzysw humanitarnych. Kontynent afrykaski w ostatnich latach nabra ponadto znaczenia strategicznego dla potg wiatowych, gwnie jednak Chin, Stanw Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Przedmiotem dziaania tych potg jest zapewnienie dugoterminowego i bezpiecznego dostpu do surowcw naturalnych, gwnie energetycznych: ropy naftowej i gazu ziemnego oraz rudy uranu, a ponadto innych surowcw metalicznych: mied, kobalt, ruda elaza, chrom, nikiel i mangan. Poszukiwane s take diamenty, zoto i platyna. Wszystkie z tych surowcw wystpuj na kontynencie afrykaskim. Dla Stanw Zjednoczonych Afryka nabraa znaczenia strategicznego co najmniej z dwch powodw. Jednym z nich jest dostp do wspomnianych surowcw strategicznych, gwnie ropy naftowej, chromu, platyny i manga-
110
Analiza geopolityczna potencjau kryzysowego Afryki
nu. Przewiduje si bowiem, e do 2015 roku Stany Zjednoczone bd pokrywa z Afryki 25 40 % potrzeb ropy naftowej1. Drugim powodem zainteresowania Stanw Zjednoczonych Afryk jest sytuacja w Azji Centralnej i na Bliskim Wschodzie. Dziaania Chin, Rosji i Iranu w tym regionie sprawiaj, e Amerykanie czuj si tam coraz bardziej niepewnie. W tej sytuacji amerykaskie plany przewiduj zastpienie do 2025 roku 75% importu ropy z Bliskiego Wschodu dostawami z innych rde i kierunkw, w tym rwnie z Afryki. O duym zainteresowaniu Stanw Zjednoczonych kontynentem afrykaskim wiadczy fakt utworzenia dowdztwa AFRICOM, ktre powoano 17 grudnia 2008 r. Chodzi bowiem rwnie o zapewnienie bezpieczestwa rejonw wydobycia ropy (Zatoka Gwinejska - delta Nigru, Nigeria, Angola) oraz szlakw komunikacyjnych, zwaszcza morskich2. Ponadto AFRICOM jako narzdzie koordynacji i intensyfikacji dziaa pomocowych USA w Afryce, moe suy przeciwstawieniu si wyranej w ostatnich latach gospodarczej i politycznej ekspansji Chin w regionie3. Wanym z perspektywy USA argumentem na rzecz utworzenia AFRICOM jest ch lepszej koordynacji dziaa antyterrorystycznych, gdy ich zdaniem caa Afryka jest podatna na rozwj terroryzmu islamskiego. Kolejnym pastwem, ktrego wsppraca z pastwami kontynentu afrykaskiego nabraa wielkiego rozmachu, s Chiny, ktre wedug prognoz maj by ju w 2010 roku najwikszym partnerem w zakresie wymiany handlowej. Najwikszym partnerem handlowym ChRL na kontynencie afrykaskim jest Angola, ktra dostarczya w 2006 r. do Chin blisko 20 mln t ropy naftowej. Kolejnymi pastwami wrd eksporterw ropy naftowej na kontynencie afrykaskim s: Demokratyczna Republika Konga, Gwinea Rwnikowa, Nigeria, Gabon, Sudan oraz Czad. W tym ostatnim pastwie tylko w ostatnim roku inwestycje chiskie w rop i gaz wyniosy a 5 mld dolarw. Przykadem rosncej wsppracy moe by te zainicjowane przez Pekin w 2000 roku Forum Wsppracy Chisko-Afrykaskiej (FOCAC). Chiny posiadaj sta reprezentacje w afrykaskich organizacjach regionalnych COMESA, SADC i ECOWAS. Chiska polityka wobec Afryki oparta jest na szeciu fundamentalnych zasadach4: nieinterwencja w sprawy wewntrzne, suwerenno krajw afrykaskich w rozwizywaniu problemw, wzajemne zaufanie i wsppraca, zwikszenie pomocy ekonomicznej bez stawiania warunkw politycznych, zwrcenie midzynarodowej uwagi na sytuacj w Afryce oraz promocja utworzenia przyjaznego rodowiska midzynarodo-
National security and the threat of Climate Change M. Madej, Utworzenie AFRICOM implikacje dla bezpieczestwa midzynarodowego i NATO, Biuletyn nr 41 PISM, Warszawa 2007 3 Tame, s. 1812 4 A. Rzdkowska, Chiny w Afryce, Rurocigi 2008, nr 1-2 (52), s. 30
2
111
Zbigniew Lach
wego dla afrykaskiego rozwoju. Wielokrotne podkrelanie zasady nieinterwencji w sprawy wewntrzne, respektowania suwerennoci politycznej oraz prymaty pastwa w wyborze drogi wasnego rozwoju, czyni z Chin bardzo atrakcyjnego partnera dla pastw afrykaskich. Tym niemniej czsto pojawiaj si zarzuty realizowania przez Chiny partykularnych interesw za pomoc dyplomacji i tzw. soft power. Oczywistym jest zainteresowanie Unii Europejskiej kontynentem afrykaskim, chociaby z racji wpyww z okresu kolonialnego, bliskoci tego kontynentu z Europ i przenoszenia si wielu problemw na grunt pastw unii, szczeglnie pooonych w poudniowej czci Europy. Na kontynencie afrykaskim toczyy si i aktualnie trwaj liczne konflikty i wojny, wrd ktrych wyrnia si: 1) wojny midzy pastwami afrykaskimi; 2) wojny domowe (wewntrzne); 3) wojny/konflikty postkolonialne; 4) wojny niepodlegociowe narodw afrykaskich; 5) konflikty secesjonistyczne/separatystyczne; 6) due wybuchy (epizodyczne) przemocy w pastwach (zamieszki, masakry itd.). Trendy wystpowania konfliktw zbrojnych na kontynencie afrykaskim w latach 1946-2006 wskazuj, e zmalaa liczba konfliktw miedzy pastwami (midzynarodowych), natomiast liczba zbrojnych konfliktw wewntrznych utrzymywaa si w 2006 roku na wysokim poziomie, nieco zrnicowanym midzy subregionami kontynentu - od 5 w subregionie Afryki Poudniowej do 16 w Afryce Wschodniej. W cigu ostatniego dziesiciolecia przez Afryk przesza fala demokratyzacji i stabilizacji wewntrznej, cho w niektrych najgroniejszych punktach zapalnych wci trwaj wojny domowe. Najgroniejszymi punktami zapalnymi5 pozostaj Burundi, Demokratyczna Republika Konga, Wybrzee Koci Soniowej, Liberia, Sudan, Somalia, Zimbabwe oraz poudniowo-wschodnia Nigeria. Najwiksze problemy Afryki w dziedzinie bezpieczestwa to nieprzerwanie trwajce i wybuchajce konflikty wewntrzne i midzynarodowe, nielegalny handel rwnie narkotykami, a take ich tranzyt oraz uprawa (szczeglnie konopi indyjskich), spory terytorialne i graniczne, buntownicze rebelie i przewroty, gwatowny ekstremizm, etniczne animozje, piractwo6 u wybrzey Somalii (w Zatoce Adeskiej) i napady oraz kradzie ropy naftowej w delcie Nigru (Zatoce Gwinejskiej), nielegalna migracja, ponadto korupcja i ubstwo, endemiczne choroby i pandemie, a take kataklizmy naturalne. W Afryce Wschodniej i Pnocnej nastpuje wzrost aktywnoci organizacji terrorystycznych, takich jak: Al-Qaeda, al Shabaab oraz Al-Qaeda in the Lands of the Islamie Maghreb (AQIM). Negatywnym nastpstwem licznych konfliktw na tym kontynencie s olbrzymie fale migracyjne. W 2007 roku poowa migrantw wewntrznych (IDPs) caego wiata pochodzia z
5 6
rdo: http://pl.wikipedia.org/wiki/Afryka Okupy zapacone w cigu dziewiciu miesicy 2008 r. osigny kwot przewyszajc 30 mln $. 112
Afryki i wynosia 12,7 mln mieszkacw w okoo 20 pastwach tego kontynentu. Szczeglnie due natenie konfliktw militarnych oraz rnych innych form przemocy w okresie od stycznia 2007 do padziernika 2008 r. wystpowao w Afryce Wschodniej (Somalia, Sudan, Etiopia, Kenia, Dem. Republika Konga, Burundi i Ruanda) i Afryce Zachodniej (Nigeria, Niger, Mali, Czad, Republika rodkowoafrykaska, Gwinea i Senegal). W ostatnich latach na bazie upadku pastwowoci Somalii i niestabilnoci innych pastw, rozprzestrzenio si na obszarze Zatoki Adeskiej i w pasie przybrzenym Oceanu Indyjskiego, wzdu wybrzey Somalii i Kenii oraz w rejonie Zat. Gwinejskiej wzdu wybrzey Kamerunu i Nigerii, szczeglnie w dolinie Nigru - piractwo, ktrego celem jest uzyskanie najczciej wielomilionowego okupu za przejte statki i inne jednostki pywajce na tych obszarach. Jak wida ju z tego krtkiego przedstawienia, Afryka jawi si na mapie wspczesnego wiata jako region wyjtkowo niestabilny. Waciwie zdecydowana wikszo pooonych tam pastw w przecigu krtkiego czasu, jaki upyn od uzyskania niepodlegoci, zostaa dotknita negatywnymi zjawiskami o charakterze konfliktogennym. Biorc pod uwag ich istot i charakter, mona wymieni, co najmniej kilka konfliktw w wymiarze regionalnym. Konflikty midzypastwowe w wikszoci przypadkw byy konsekwencj istnienia odziedziczonych po epoce kolonialnej sporw terytorialnych i granicznych, bdcych skutkiem arbitralnego ustalenia granic, ktre nie pokrywaj si z granicami rozmieszczenia mniejszoci etnicznych, co zreszt przy tak duej rnorodnoci grup etnicznych, szczepw i klanw byoby niecelowe, a nawet niemoliwe. Std wystpujce spory terytorialnograniczne: Libia-Czad, Etiopia-Erytrea, Tanzania-Uganda i wiele innych. Przy caej rnorodnoci wszystkich konfliktw akurat tego typu konflikty stanowiy mniejszo. Dominoway bowiem w Afryce konflikty o charakterze wewntrznym, ktre jednak w wikszoci bardzo szybko ulegay umidzynarodowieniu, z racji chociaby pojawienia si wielkich fal uchodcw przenikajcych do ssiednich pastw, a wic ich konsekwencje wykraczay poza granice pastw pierwotnie dotknitych sytuacj konfliktow. Wrd konfliktw wewntrznych mona wyrni dwa zasadnicze typy. Pierwszy z nich to konflikty o wadz, w ramach ktrych strony rywalizuj o kontrol systemu politycznego i gospodarczego danego pastwa (zwycizca przejmuje ster rzdw pastwa). W tej grupie pastw mona wymieni te w ktrych trway lub trwaj, m.in. wojny domowe: Angola, Liberia, Sierra Leone, Ruanda, Burundi czy te Uganda. Drugi rodzaj stanowi konflikty o charakterze secesjonistycznym, w ktrych strona rebeliancka stawia sobie za cel stworzenie wasnego pastwa z czci terytorium pastwa ju istniejcego. Takim konfliktem byy: wojna biafraska w Nigerii, konflikty na tle separatyzmw w Erytrei, Sudanie, Dem. Republice Konga, czy te Somalii. Nierozstrzygnitym do dzisiaj konfliktem pozostaje konflikt na Saharze Za113
Zbigniew Lach
chodniej, ktrej terytorium zaanektowane przez Maroko nie posiada uregulowanego statusu. Kraje afrykaskie znalazy si na licie pastw upadych, opublikowanej w 2008 r. przez amerykaski Fund for Peace i magazyn Foreign Affairs. Wrd 35 pastw, w ktrych jak uznano nastpi peny rozkad pastwowoci, pierwsze cztery miejsca zajmuj pastwa afrykaskie: Somalia, Sudan, Zimbabwe i Czad, a w dalszej kolejnoci: Demokratyczna Republika Konga (6.), Wybrzee Koci Soniowej (8.), Republika rodkowoafrykaska (10.), Gwinea (11.), Etiopia (16.), Uganda (17.), Nigeria (19.), Niger (22.), Burundi (24.), Kenia (26.), Kongo (27.), Malawi (29.), Sierra Leone (31.), Gwinea Bissau (32.) i Kamerun (33.). W powyszym kontekcie nie ulega wtpliwoci, e kontynent afrykaski wymaga szczeglnego zainteresowania, z tego te wzgldu podlega szerokim badaniom prowadzonym przez rne orodki. Wieloaspektowe badania na gruncie geopolitycznym realizowane s rwnie w Akademii Obrony Narodowej przez Katedr Strategii i Geostrategii. Std zrodzia si myl aby podzieli si z szerszym krgiem osb zainteresowanych problematyk geopolityczn, zarwno wynikami bada jak i stosowanymi metodami badawczymi. Gwnym celem artykuu bdzie wic przedstawienie zarwno metody jak i wynikw bada tzw. potencjau kryzysowego pastw kontynentu afrykaskiego. Przy tym godzi si wspomnie, e z uwagi na ograniczone ramy niniejszej publikacji nie bdzie moliwym szczegowe przedstawienie procesu bada oraz caociowych wynikw analizy potencjau kryzysowego. Std autor poleca osobom zainteresowanym t problematyk, w celu szczegowych rozwaa, pozycje wymienione w treci artykuu, ktre szerzej wyjaniaj poruszone kwestie i prezentuj caociowo wyniki bada. 1. Kategorie zagroe bezpieczestwa pastwa i dobr wskani kw do oceny potencjau kryzysowego W celu okrelenia potencjau kryzysowego zagroe bezpieczestwa pastwa istotnym jest przede wszystkim: wybr kategorii zagroe bezpieczestwa, a w ich ramach dobr wskanikw na podstawie ktrych dokonana bdzie ocena. Nastpnie zebranie danych i informacji oraz weryfikacja ich przydatnoci, po czym ich interpretacja i ocena z punktu widzenia potencjalnej zapalnoci, czyli moliwoci zaistnienia i skutkw sytuacji kryzysowej. Wskaniki oraz dane i informacje, na podstawie ktrych dokonuje si oceny, powinny by reprezentatywne i naleycie odzwierciedla potencjalne zagroenia bezpieczestwa. Dotyczy to zarwno identyfikowanych (dobranych do wykonania analizy) kategorii zagroe (np.: polityczne, spoeczne, kulturowe, ekonomiczne, naturalne, ekologiczne, militarne itd.), jak i reprezentatywnoci tych wskanikw w poszczeglnych kategoriach przyjtych zagroe. Istotna dla oceny jest oglna zasada, e wikszo szans determi114
nuje stany integracji i koncentracji, a wikszo zagroe stany dezintegracji i dekoncentracji. Wan kwesti dla tzw. reprezentatywnoci jest wic, jak wspomniano wyej, okrelenie zmiennych diagnostycznych (wskanikw). W wielowymiarowej analizie porwnawczej (analizie wielozmiennej), zmienne diagnostyczne (wskaniki) stanowice przedmiot oceny, powinny spenia nastpujce kryteria: ujmowa najbardziej istotne waciwoci analizowanych zjawisk (w tym wypadku zagroe bezpieczestwa), winny by prosto, jasno i cile zdefiniowane, by bezporednio mierzalne, odznacza si wysok zmiennoci przestrzenn, nie powinny by wzajemnie wysoko skorelowane. Cz z powyszych warunkw uwzgldnia si w trakcie konstruowania (doboru) wskanikw w miar rozbudowy listy zmiennych diagnostycznych, jak i okrelania kryteriw ich oceny. Kolejn istotn kwesti lec u podstaw wielowymiarowej analizy porwnawczej jest konieczno rozwinicia zbioru zmiennych diagnostycznych (wartoci wskanikw) w trzech podzbiorach: stymulant, destymulant i nominat. Dla stymulant podane s wysokie wartoci cech (z punktu widzenia zagroe kryzysowych - wysokiego ryzyka), a dla destymulant niskie (tzn. takie ktre nie tworz zagroe kryzysowych - niskiego ryzyka). W przypadku nominat podane s normalne - rednie poziomy zmiennych. W praktyce stosowanie nominat jest do trudne, bowiem to ustalenia wartoci poziomu normalnego danej zmiennej jest najbardziej kopotliwe. Okrelenie zmiennych odbywa si zwykle na przesankach negatywnych. Z uwagi na brak odpowiedniej teorii w tym wzgldzie koniecznym byo wielokrotne posugiwanie si ocen eksperck (metod eksperck), rwnie w sytuacjach kiedy mona byo wykorzysta kryteria formalne dane statystyczne. Statystyczne metody ustalania stymulant, destymulant i nominat polegaj na analizie struktury macierzy korelacji midzy zmiennymi diagnostycznymi. Oczywistym jednak jest, e w tak zoonych analizach dotyczcych wielu kwestii rnorodnej natury, a nawet caoksztatu bezpieczestwa pastw, okrelanie potencjau kryzysowego, szczeglnie przy ocenie poziomu bezpieczestwa na tle warunkw spoecznych i kulturowych oraz politycznych, trudno byoby zachowa cise reguy matematycznej poprawnoci, gdy mogyby one wypaczy ostateczne wyniki i doprowadzi do bdnej oceny potencjalnej zapalnoci. Std wan kwesti jest wic okrelenie, ktre wartoci zbioru danych stanowi stymulant, a ktre destymulant, oczywicie z punktu widzenia oceny potencjalnej zapalnoci i potencjau kryzysowego. Istot oceny jest uzmysowienie sobie, e ocena powysza dotyczy potencjau negatywnego - zapalnoci std, im dane zjawisko ma wikszy wpyw na wystpienia sytuacji kryzysowej, tym wysza jego ocena
115
Zbigniew Lach
nominalna w przyjtej skali potencjalnej zapalnoci. Szczegowe zasady oceny kadego ze wskanikw pod tym ktem, przedstawione s w pracy pt. Potencja zagroe kryzysowych pastw i regionw wiata, opracowanej w Akademii Obrony Narodowej pod kierownictwem autora referatu. Na podstawie dotychczasowych bada nad bezpieczestwem pastwa, trudno uzyska jednolity podzia na kategorie reprezentujce wszystkie rodzaje moliwych zagroe kryzysowych, prowadzce rwnie do konfliktw i wojen, a wic w szerokim tego sowa znaczeniu. Wynika to ze zrnicowanego spojrzenia na bezpieczestwo i klasyfikacj zagroe przez rnych badaczy. Przy tym istotniejsze jest to, i faktycznie z uwagi na skomplikowane zwizki przyczynowo-skutkowe jednolity podzia na kategorie zagroe, akceptowany przez wszystkich, jest niemoliwy do przedstawienia. Nie jest to jednak, a tak bardzo wane, gdy istotniejszym zagadnieniem byo sporzdzenie listy wskanikw (miernikw), ktre bd reprezentatywne dla wikszoci zagroe, konfliktw i zjawisk kryzysowych, wedug ktrych bdzie mona dokonywa w miar jednoznacznej oceny stopnia potencjalnej zapalnoci. Na podstawie wielu rozwaa przedstawionych m.in. w pracy pt. Ocena zagroe bezpieczestwa pastwa zasady teoretyczne, wyd. AON 2008, przyjem nastpujc klasyfikacj czynnikw kryzysowych, pogrupowanych w odpowiednie kategorie: 1) polityczne; 2) rodowiskowe (naturalne); 3) spoeczno-kulturowe; 4) ekonomiczne oraz 5) militarne. Pierwsza kategoria czynnikw odzwierciedla problematyk zagroe, ktre klasyfikuje si jako polityczne, czyli dotyczy kryzysw, konfliktw i wojen rodzcych si i wystpujcych na gruncie czynnikw (zagroe) politycznych. Wskaniki przyjte do oceny tej grupy zagroe powinny mie wymiar (skal) istotny z punktu widzenia bezpieczestwa pastwa i powinny odzwierciedla potencjalne rda wystpienia kryzysw, konfliktw i wojen na tle politycznym. Druga kategoria to czynniki rodowiskowe (naturalne), a wic problemy i zagroenia wynikajce ze zjawisk i czynnikw przyrodniczych, ktre wystpuj w wielu pastwach w formie kataklizmw naturalnych (klsk ywioowych) lub u podoa ktrych le czynniki fizyczno-geograficzne lub przyrodnicze. W szczeglnoci s to wic te zagroenia, ktre dotycz rodowiska naturalnego i stwarzaj istotne problemy oraz destabilizuj sytuacj w pastwie oraz mog doprowadzi na tym tle do sytuacji kryzysowej. S tu wic brane pod uwag sytuacje i zdarzenia wynikajce z wystpowania rnorodnych zjawisk naturalnych, ktrych zaistnienie, szczeglnie w formie najbardziej drastycznej, jako kataklizmy i klski ywioowe, moe przyczyni si do destabilizacji sytuacji w pastwie, czy wystpienia sytuacji kryzysowej. Do trzeciej kategorii czynnikw zagroe, dla ktrej dobrane zostay wskaniki oceniane w ramach analizy potencjau kryzysowego, zaliczyem czynniki spoeczno-kulturowe. W kategorii tej dobrane wskaniki, dotycz
116
zagroe zwizanych ze: struktur ludnoci, konfliktami spoecznymi, mniejszociami, migracjami i uchodcami oraz azylantami, konfliktami na tle religijnym i wyznaniowym, terroryzmem, zdrowotnoci, przestpczoci zorganizowan, niedorozwojem spoecznym i innymi moliwymi problemami spoecznymi, czy szerzej kulturowymi, ktre s czsto zarzewiem sporw, kryzysw, konfliktw i wojen. Czwarta kategoria obejmuje czynniki ekonomiczne, ktre dotycz potencjalnych zagroe rodzcych si na bazie nieodpowiedniej sytuacji ekonomicznej pastwa. Szczeglnie istotne s tu problemy dotyczce: niskiego poziomu rozwoju ekonomicznego i jego spadku, niewaciwej struktury ekonomicznej, problemw energetyki (bezpieczestwa energetycznego), niewaciwej struktury finansw, sabej gospodarki rolnej (bezpieczestwa ywnociowego), problemw ekologicznych, niewaciwych relacji w handlu i wymianie midzynarodowej, zagroe antropogenicznych (katastrof technologicznych i technicznych) oraz innych. Niektrzy badacze problemy ekologiczne wyodrbniaj wrd kategorii zagroe bezpieczestwa pastwa, jednak w moich rozwaaniach przyjem za zasadne umieszczenie tej problematyki w grupie czynnikw ekonomicznych, a po czci w rodowiskowych (naturalnych). Pita kategoria obejmuje czynniki militarne, ktre dotycz potencjalnego wpywu zagroe militarnych lub zagroe rodzcych si na tym gruncie, na moliwo wystpienie kryzysw, konfliktw i wojen. W kategorii tej rozpatrywane bd kwestie zagroe wynikajcych z posiadania nadmiernego potencjau militarnego lub zbyt niskiego, zbyt duych wydatkw budetowych na zbrojenia, posiadanie i proliferacja broni masowego raenia, niskiego poziomu lub braku cywilnej kontroli nad armi, nie uzasadnionej i zbytniej aktywnoci militarnej, poziomu wyszkolenia si zbrojnych oraz ich poziomu technologicznego i struktury uzbrojenia. Niektre z przedstawionych zagadnie wkraczaj na pole informacji niejawnych lub trudno dostpnych, std nie zawsze problematyka ta jest rozpatrywana, a czasem pomija si w wielu rozwaaniach ca t grup zagroe. W odniesieniu do pastw kontynentu afrykaskiego dokonana zostaa ocena zagroe militarnych i okrelony zosta potencja kryzysowy na podstawie wskanikw reprezentatywnych dla tej kategorii zagroe bezpieczestwa. Kolejn istotn kwesti w procesie analizy wielozmiennej by dobr wskanikw w poszczeglnych kategoriach (grupach) zagroe bezpieczestwa, wymienionych wyej, tak aby one jak najbardziej odpowiaday kryteriom teoretycznym. Wskaniki te posuyy do okrelenia potencjau kryzysowego poprzez ocen potencjalnej zapalnoci w przyjtej skali, std doboru ich dokonano rwnie z punktu widzenia reprezentatywnoci dla zagroe, rozpatrywanych w przedstawionych grupach (kategoriach). Problematyce doboru wskanikw oraz rdom danych i informacji, naleaoby powici wicej uwagi, jednak z powodu ograniczonych ram artykuu
117
Zbigniew Lach
nie jest to moliwe, std odsyam zainteresowanych do prac badawczych wykonanych na poruszony temat w Akademii Obrony Narodowej. W artykule natomiast skupiem si na wycinkowym zaprezentowaniu metody i kocowych wynikw analizy potencjau kryzysowego pastw kontynentu afrykaskiego. Do okrelenia potencjau kryzysowego, na podstawie poziomu zapalnoci, w poszczeglnych kategoriach (grupach) zagroe bezpieczestwa, zostay przyjte nastpujce wskaniki w pierwszej kategorii - wskaniki potencjau zagroe politycznych: 1.1. Pooenie geopolityczne, 1.2. System wadzy, 1.3. Spory graniczne / terytorialne, 1.4. Eksklawy / enklawy, 1.5. Separatyzm, 1.6. Nacjonalizm / ekstremizm, 1.7. Stosunki z ssiednimi krajami; w drugiej kategorii wskaniki potencjau zagroe rodowiskowych (naturalnych): 2.1. Zagroenia hydrometeorologiczne, 2.2. Zagroenia geologiczne, 2.3. Zagroenia endemiczne, 2.4. Podstawy do samowystarczalnoci ywnociowej, 2.5. Zasoby wody, 2.6. Zasoby surowcw strategicznych; w trzeciej kategorii wskaniki potencjau zagroe spoecznokulturowych: 3.1. Konflikty spoeczny, 3.2. Struktura wieku ludnoci, 3.3. Przyrost naturalny, 3.4. Koncentracja ludnoci, 3.5. Migracje ludnoci i uchodcy, 3.6. Mniejszoci narodowe / grupy etniczne / plemiona / klany, 3.7. Zdrowotno / epidemie / pandemie, 3.8. Zrnicowanie religijne, 3.9. Fundamentalizm religijny, 3.10. Terroryzm, 3.11. Przestpczo zorganizowana i korupcja, 3.12. Wskanik rozwoju spoecznego - HDI; w czwartej kategorii wskaniki potencjau zagroe ekonomicznych: 4.1. PKB na mieszkaca, 4.2. Poziom inflacji, 4.3. Dug zewntrzny, 4.4. Skala ubstwa, 4.5. Bezrobocie, 4.6. Tempo wzrostu produkcji, 4.7. Bezpieczestwa energetyczne, 4.8. Bezpieczestwa ywnociowe, 4.9. Narkotyki (uprawa / handel), 4.10. Problemy ekologiczne, 4.11. Struktura handlu, 4.12. Zagroenia technologiczne ryzyko katastrof; w pitej kategorii wskaniki potencjau zagroe militarnych: 5.1. Potencja militarny, 5.2. Posiadanie i proliferacja BMR, 5.3. Wydatki militarne na mieszkaca, 5.4. Aktywno militarna, 5.5.Procentowy udzia wydatkw militarnych w PKB, 5.6. Cywilna kontrola armii, 5.7. Ryzyko intensywnoci konfliktw. 2. Kryteria oceny wskanikw potencjau kryzysowego oraz ocena syntetyczna Po zdefiniowaniu wskanikw potencjau kryzysowego w poszczeglnych kategoriach zagroe bezpieczestwa, nastpi kolejny etap analizy wielozmiennej, w ktrym zostay okrelone zasady oceny przyjtych wskanikw oraz sposb okrelania syntetycznej wartoci potencjau kryzysowego
118
(na podstawie potencjalnej zapalnoci). Potencjalna zapalno okrelana bya indywidualnie dla kadego wskanika, poprzez przyporzdkowanie (wystawienie) oceny w przyjtej skali od 4 do 0. Na podstawie danych (informacji), okrelonych z materiaw rdowych, a dotyczcych badanego wskanika i przyjtych przedziaw wartoci (klas) dla tzw. stymulant, destymulant i nominat, wystawione zostay odpowiednie oceny: 4, 3, 2, 1 lub 0. Czynnoci te wykonano w przygotowanych matrycach potencjau kryzysowego (przykad w zaczniku 1) dla kadego pastwa na kontynencie afrykaskim. Przy dokonywaniu oceny wskanikw kierowano si kryteriami, ktre przedstawiono niej w formie opisowej. Przyporzdkowane (wystawione) oceny dla poszczeglnych wskanikw, wedug przyjtej skali punktowej od 4 do 0, powinny odpowiada nastpujcym kryteriom: bardzo duy potencja kryzysowy (bardzo wysoka zapalno) ocena 4, co oznacza, e: trwa sytuacja kryzysowa wynikajca z zaistnienia okrelonego zagroenia lub wystpuje due natenie i znaczna skala przestrzenna negatywnych sytuacji, zdarze, kataklizmw, klsk, katastrof, a take istnieje wysokie prawdopodobiestwo ich zaistnienia w najbliszym czasie w skali, ktra moe zagraa podstawom istnienia pastwa, skutkowa rozkadem pastwowoci i jego upadkiem (pozbawienie suwerennoci, zniszczenie podstaw bytu ekonomicznego, znaczne straty ludzkie i materialne), a nawet ta negatywna sytuacja moe rozprzestrzeni si na inne pastwa regionu; duy potencja kryzysowy (wysoka zapalno) ocena 3, co oznacza, e: trwa sytuacja kryzysowa wynikajca z okrelonego czynnika, jednak w mniejszej skali przestrzennej (objta jest ni jednak znaczna cz terytorium kraju i dua cz ludnoci pastwa) lub wystpuje znaczne natenie i dua skala przestrzenna negatywnych sytuacji, zdarze, kataklizmw, klsk, katastrof, a take istnieje znaczne prawdopodobiestwo ich zaistnienia w najbliszym czasie w skali, ktra moe zagraa podstawom egzystencji czci pastwa, skutkowa rozkadem ekonomicznym i upadkiem systemu pastwowego na czci terytorium (znaczne straty ludzkie i materialne, znaczne uszczuplenie podstaw bytu ekonomicznego, brak kontroli nad czci terytorium), a nawet ta negatywna sytuacja moe rozprzestrzeni si na cae pastwo; redni potencja kryzysowy (rednia zapalno) ocena 2, co oznacza, e nie wystpuje sytuacja kryzysowa wynikajca z okrelonego czynnika zagroe, jednak istnieje due prawdopodobiestwo negatywnego rozwoju sytuacji, wystpienia nagych zjawisk, zdarze, kataklizmw, klsk ywioowych czy katastrof, co moe skutkowa znacznym uszczupleniem potencjau ekonomicznego (straty i zniszczenia materialnych podstaw funkcjonowania gospo119
Zbigniew Lach
darki, straty ludzkie, brak kontroli nad czci terytorium pastwa) oraz inne negatywne skutki na czci terytorium pastwa; niski potencja kryzysowy (niska zapalno) ocena 1, co oznacza, e zauwaalne s symptomy pogorszenia si sytuacji w stosunku do stanu normalnego, w ktrym nie wystpuj zakcenia rozwoju spoeczno-ekonomicznego, nie wystpuj symptomy sytuacji kryzysowej i nastpuje w miar niezakcony rozwj. Wystpujce negatywne zjawiska i rozwj sytuacji, w tym i potencjalne kataklizmy, klski ywioowe, katastrofy nie destabilizuj sytuacji w pastwie oraz pastwo radzi sobie z wystpujcymi problemami i ich skutkami oraz jest w stanie w miar sprawnie je likwidowa. Istniej potrzeba monitorowania sytuacji; brak symptomw wystpienia zagroenia ocena 0, brak lub bardzo niskie moliwoci rozwoju sytuacji kryzysowej. Sytuacja na poziomie normalnym, w ktrym nie wystpuj zakcenia rozwoju spoeczno-ekonomicznego, nie wystpuj symptomy sytuacji kryzysowej i nastpuje niezakcony rozwj. Wystpujce negatywne zjawiska i rozwj sytuacji, w tym i potencjalne kataklizmy, klski ywioowe, katastrofy nie destabilizuj sytuacji w pastwie oraz jest ono w stanie radzi sobie z wystpujcymi problemami oraz sprawnie je likwidowa. Po dokonaniu oceny poszczeglnych wskanikw w przyjtej skali zapalnoci w opracowanych matrycach (przykad w zaczniku 1), przystpiono do okrelenia oglnej wartoci potencjau kryzysowego dla poszczeglnych kategorii (grup) zagroe (politycznych, rodowiskowych, spoeczno-kulturowych, ekonomicznych i militarnych). Nastpnie dokonano obliczenia syntetycznej wartoci potencja kryzysowego dla kadego pastwa na podstawie wszystkich wskanikw zagroe. Syntetyczn warto potencjau kryzysowego dla kadego pastwa okrelono jako redni waon, ktr obliczano w nastpujcy sposb: dla kadej kategorii czynnikw okrela si warto ogln potencjau wyraon liczb cakowit, przyjmujc dla caej kategorii czynnikw tak warto, przy ktrej oglna liczba wskanikw na poziomie najwyszym osiga co najmniej jedn trzeci ich oglnej iloci w danej kategorii, np.: w kategorii czwartej (wskaniki ekonomiczne) ocenianych jest 12 wskanikw, std 1/3 tej liczby to 4 wskaniki. Analizujemy oceny wskanikw w tej kategorii, od wartoci najwyszej tzn. od oceny 4 (bardzo wysoka zapalno), jeeli bd cztery wskaniki (1/3 ich oglnej iloci) na tym poziomie, to ocena rednia dla caej grupy wynosi bdzie 4 (bardzo wysoki potencja kryzysowy). Jeeli nie bdzie czterech ocen na najwyszym poziomie to schodzimy jedn ocen niej i dodatkowo sprawdzamy ile jest ocen 3 (wysoki potencja zapalnoci). Jeeli cznie wskanikw ocenionych na 4 i 3 bdzie ju cztery, to ocena
120
oglna dla tej grupy wyniesie 3 (wysoki potencja kryzysowy). Dla lepszego zobrazowania przyjmijmy dla przykadu, e otrzymano nastpujce oceny dla poszczeglnych wskanikw: 4.1. 0; 4.2. 2; 4.3. 3; 4.4. 1; 4.5. 3; 4.6. 4; 4.7. 3; 4.8. 2; 4.9. 2; 4.10 1; 4.11. 3; 4.12. 2. Z uwagi na to, i oglnie w przykadowej kategorii jest 12 wskanikw (od 4.1. do 4.12.), to co najmniej 4 z nich (1/3 liczby 12) musz mie okrelon warto lub wiksz, w naszym przykadzie mamy: 4 jeden wskanik, 3 cztery wskaniki, a wic w tej sytuacji mamy ju powyej 1/3 oglnej liczby wskanikw, ktra zostaa osignita na poziomie 3 (w przykadzie mamy cznie pi wskanikw na poziomie 4 i 3). Wystawiamy wic dla tej kategorii zagroe warto 3, okrelajc - wysoki potencja kryzysowy. Analogicznie okrelamy kolejne oglne wartoci potencjau kryzysowego dla pozostaych kategorii (grup) zagroe. Z kolei przechodzimy do okrelenia wartoci syntetycznej potencjau kryzysowego. W tym celu dla przykadu zamy, e w poszczeglnych kategoriach otrzymalimy nastpujce oglne wartoci: dla pierwszej 4 (przy siedmiu wskanikach), dla drugiej kategorii 3 (przy szeciu wskanikach), dla trzeciej kategorii 4 (przy dwunastu wskanikach), dla czwartej kategorii 3 (rwnie przy dwunastu wskanikach) i dla pitej kategorii 2 (przy siedmiu wskanikach). Z uwagi na rn liczb wskanikw, dla poszczeglnych kategorii przyjmujemy wagi, ktre bd rwne ich liczbie w danej kategorii. W naszym przykadzie dla pierwszej grupy waga 7 (gdy jest siedem wskanikw), dla drugiej 6, dla trzeciej 12, dla czwartej 12 oraz dla pitej 7. Nastpnie obliczamy redni waon (warto syntetyczn potencjau) ze wzoru: W1x K1+W2xK2+W3xK3+W4xK4+W5x K5 SP = K1+K2+K3+K4+K5 gdzie: Wi oglna ocena potencjau kryzysowego dla danej kategorii zagroe; Ki liczba wskanikw w danej kategorii (waga); W naszym przykadzie: 7x4+6x3+12x4+12x3+7x2 144 Sp = = = 3,27 7+6+12+12+7 44 Syntetyczna warto potencjau kryzysowego dla hipotetycznego pastwa w przedstawionym przykadzie wynosiaby wic 3,27. W przedstawiony sposb dokonano obliczenia syntetycznych wartoci potencjau kryzysowego dla wszystkich pastw na kontynencie afrykaskim, a otrzymane wyniki prezentowane s niej w formie graficznej na rys.6 oraz w zaczniku 2.
121
Zbigniew Lach
3. Wskaniki potencjau kryzysowego pastw kontynentu afry kaskiego i zasady ich oceny Okrelenie potencjau kryzysowego pastw na kontynencie afrykaskim przeprowadzone zostao na podstawie oceny piciu grup (kategorii) wskanikw adekwatnych do okrelonych (przyjtych) zagroe. Wskaniki zostay tak dobrane, eby ich identyfikacja bya w miar jednoznaczna i aby umoliwiay w sposb obiektywny okreli ich stan (wartoci) na podstawie ktrych dokonana zostaa ocena poziomu zapalnoci. To z kolei umoliwio okrelenie oglnych wartoci potencjau kryzysowego, w poszczeglnych grupach (kategoriach) zagroe bezpieczestwa, jak rwnie syntetycznych wartoci potencjau kryzysowego dla kadego pastwa kontynentu. Przyjte zostay nastpujce grupy wskanikw potencjau zagroe bezpieczestwa, czy moe lepiej naleaoby powiedzie potencjau niebezpieczestwa, czyli potencjau kryzysowego: zagroenia polityczne; zagroenia rodowiskowe (naturalne); zagroenia spoeczno-kulturowe; zagroenia ekonomiczne; zagroenia militarne. W kadej z wymienionych grup zagroe przyjto reprezentatywne wskaniki, ktre wypracowane zostay w ramach pracy badawczej nt. Ocena zagroe bezpieczestwa pastwa zasady teoretyczne, wyd. AON 2008, syg. S/7351. Dane i informacje oraz wartoci poszczeglnych wskanikw okrelane byy na podstawie wielu baz danych do ktrych udao si dotrze i ktre podlegay w miar moliwoci weryfikacji poprzez ich porwnanie z rnych rde. Zagroenia polityczne i wskaniki ich identyfikacji oraz zasady oceny Wskaniki zagroe politycznych powinny by reprezentatywne dla potencjalnego zaistnienia sytuacji konfliktowej i kryzysowej (rwnie wojennej) w pastwach7 kontynentu, ktrej tem s problemy polityczne. Wskaniki te powinny wic wyraa zagroenia o naturze politycznej. Dla rozpatrywania potencjau zagroe politycznych w pastwach kontynentu afrykaskiego przyjto nastpujce wskaniki (zacznik 1): 1.1. pooenie geopolityczne; 1.2. system wadzy (Democratic governance); 1.3. spory graniczne / teryto-
Pastwo jest polityczn organizacj spoeczestwa, wyposaon w suwerenn wadz, jest te organizacj terytorialn i przymusow. Pastwo jest organizacj polityczn, gdy koncentruje swoj aktywno wok zarzdzania. Patrz: Spoeczestwo i polityka podstawy nauk politycznych, red. K. Wojtaszek, W. Jakubowski, Oficyna Wydawnicza ASPRA JR, Warszawa 2003, s.196. 122
rialne; 1.4. eksklawy/enklawy; 1.5. separatyzm; 1.6. nacjonalizm/ekstremizm; 1.7. stosunki z ssiednimi pastwami. W tym miejscu naley podkreli, e ta grupa wskanikw jest do trudna do oceny z uwagi na konieczn znajomo sytuacji politycznej pastwa, co jest wypadkow wielu problemw o charakterze interdyscyplinarnym. Wymagana jest tu ponadto konieczno pozyskania wielu informacji opisowych o charakterze trudno wymiernym. W wyniku dokonanej analizy wielozmiennej i okrelenia poziomu zapalnoci na podstawie wskanikw dla pastw kontynentu afrykaskiego, otrzymano wyniki oceny potencjau kryzysowego (na gruncie zagroe politycznych), ktre w formie graficznej s przedstawione na rys. 1. Jednym ze wskanikw w tej grupie jest system wadzy (ang. forms of government, government type Democratic Governance). We wspczesnych pastwach, rwnie na kontynencie afrykaskim, wyksztaciy si rne modele sprawowania wadzy. Systemy wadzy i sposoby jej sprawowania mog stymulowa lub wrcz by bezporedni przyczyn wystpujcych kryzysw i konfliktw. Ze wzgldu na charakter wadzy pastwo moe by republik, monarchi, moe by pastwem demokratycznym bd totalitarnym, scentralizowanym lub zdecentralizowanym. W ujciu ustrojowym, istniej pastwa unitarne oraz w rnym stopniu federalne (federacja lub konfederacja dobrowolne zrzeszenie niezalenych pastw).
123
Zbigniew Lach
Legenda:
bardzo wysoki wysoki redni niski bardzo niski nie klasyfikowane
rdo: opracowanie wasne Rys.1. Potencja kryzysowy pastw Afryki na gruncie zagroe politycznych
Ocena systemy wadzy z punktu widzenia okrelenia potencjau kryzysowego (potencjalnej zapalnoci) jest zapewne nie w peni wymierna i trudno byoby tu zastosowa jednoznaczn warto wskanika, na podstawie ktrej mona by dokona oceny. Jedn z moliwoci wykonania oceny jest wykorzystanie wskanika tzw. poziomu demokratycznego kierowania pastwem (ang. Democratic governance), ktrego wartoci s okrelone liczbowo w przedziale 0-10, jako tzw. indeks poziom ryzyka wynikajcego z systemu wadzy, pozwalajcego oceni ryzyko zagroe politycznych dla konkretnego pastwa (zacznik 1). W pastwach niedemokratycznych wadz obdarza si jedn grup (tzw. nomenklatur, oligarchi, wadza moe te podtrzymywa segregacj rasow, jak np. do niedawna apartheid w RPA). Oczywistym jest, e tego typu systemy wadzy powoduj, e potencja zapalnoci jest w tych pastwach na wysokim poziomie i prdzej czy pniej dochodzi do sytuacji kryzysowej i konfliktw na tle sprawowania wadzy. Istotny jest te styl sprawowania
124
wadzy, przy tym najoglniej rozrnia si trzy jego typy: autokratyczny, demokratyczny i liberalny. Przykadem pierwszego typu jest autorytaryzm system rzdw bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywdcy, a czsto take wsparty na armii. System ten czsto, pomimo pozorw stabilnoci opierajcej si na sile i aparacie przymusu, prdzej czy pniej z reguy ulega rozpadowi, najczciej w momencie odsunicia dotychczasowego przywdcy od wadzy, na skutek przewrotu w pastwie lub z powodu mierci przywdcy. Naley wic ocenia taki system sprawowania wadzy, jako wyjtkowo zapalny. Autorytarny system rzdw czsto zachowuje pewne cechy i instytucje demokracji jak na przykad wybory, ktre jednak - podobnie jak w totalitaryzmie - nie maj wikszego znaczenia prawnego i politycznego. Obecnie do rzdw autorytarnych zalicza si szereg dyktatur w Afryce. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej dla totalitaryzmu cisej kontroli pastwa nad wszystkimi aspektami ycia spoecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli. Std systemem o najwikszej zapalnoci jest totalitaryzm, ktrego istota polega na, jak wspomniano, penej kontroli pastwa nad obywatelem. Ocena zapalnoci wskanika poziom demokratycznego kierowania pastwem (ang. Democratic governance) zacznik 1, powinna by okrelana, wedug nastpujcych zasad: jeeli warto wskanika jest w przedziale 0-2,5 to ocena zapalnoci 4 (bardzo wysoka zapalno); warto wskanika 2,5-5,0 to ocena zapalnoci 3 (wysoka zapalno); warto wskanika 5,0-7,5 to ocena zapalnoci 2 (rednia zapalno); warto wskanika 7,5-10,0 to ocena zapalnoci 1 (niska zapalno) oraz 0 (brak symptomw). Oceny powysze mog by modyfikowane o jeden poziom na podstawie informacji opisowych dotyczcych systemu sprawowania wadzy. rdem informacji s tu dane dotyczce wartoci wskanika poziom demokratycznego kierowania pastwem (ang. Democratic governance) charakteryzujce system demokratyzacji wadzy w pastwie oraz dodatkowe informacje opisowe charakteryzujce partie polityczne i przywdcw (ang. political parties and leaders), patrz ang. The Word Factbook, znajdujce si na nastpujcych stronach internetowych: http://forummaps.maplecroft.com/loadmap?template=min https://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/geos/xx.html#Govt oraz wskaniki polityki bezpieczestwa pastw (ang. Country Indicators for Foreign Policy): http://www.carlton.ca/cifp/rank.htm. Zagroenia rodowiskowe (naturalne) i wskaniki ich identyfikacji oraz zasady oceny Wskaniki rodowiskowe (naturalne) powinny by reprezentatywne dla oceny potencjalnego zaistnienia sytuacji konfliktowej i kryzysowej w pastwach kontynentu, ktrej przyczyn s kataklizmy naturalne (klski ywio125
Zbigniew Lach
owe) - spowodowane najoglniej rzecz biorc przez siy przyrody (natury). Wskaniki te powinny wic dotyczy zagroe wynikajcych z moliwoci (ryzyka) wystpowania ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, a wic naturalnych na ktre czowiek i rodowisko s bardziej lub mniej naraone w poszczeglnych pastwach. Do oceny potencjau kryzysowego w grupie czynnikw (zagroe) rodowiskowych (naturalnych) przyjto nastpujce wskaniki: 2.1. zagroenia hydrometeorologiczne (wskanik HNDI); 2.2. zagroenia geologiczne (wskanik GNDI); 2.3. zagroenia endemiczne; 2.4. podstawy do samowystarczalnoci ywnociowej; 2.5. zasoby wody (wskanik WSI); 2.6. zasoby surowcw strategicznych. Kataklizmy naturalne (klski ywioowe, katastrofy ekologiczne), to czste zdarzenia na kontynencie afrykaskim, a wynikaj one ze zjawisk i procesw naturalnych na Ziemi. S przyczyn ogromnych zniszcze, strat materialnych oraz mierci milionw ludzi, a wic w skali wikszej ni straty i zniszczenia poniesione w wielu wojnach. Zalicza si do nich: trzsienia ziemi; wybuchy wulkanw; poary; powodzie i zalania terenu; tsunami, huragany, tornada, cyklony i trby powietrzne; sztormy; ekstremalne temperatury, skutkiem ktrych wystpuj: w lecie upay i czsto dugotrwae susze; ulewne deszcze; burze i poary wielkoprzestrzenne lasw, sawanny, czy stepu; osuwiska i lawiny; choroby endemiczne, epidemie i pandemie; oraz inne zjawiska i sytuacje spowodowane niedostatkiem wody, plagami owadw i niszczeniem upraw itd. Skutkiem kataklizmw naturalnych s straty ludzkie bezporednie (mier osb, czasem wielu tysicy ludzi) ale rwnie ofiarami klsk ywioowych s osoby w rnym wieku i o rnym stanie zdrowia, ktrych mier klski ywioowe przypieszyy, tj. ofiary szokw, zawaw, epidemii, godu, wyczerpania itp. Niekorzystne zdarzenia naturalne s monitorowane przez wiele globalnych systemw teledetekcyjnych, tworzone s rwnie bazy danych w ktrych gromadzone s informacje na temat incydentw, katastrof czy kataklizmw. Gromadzone dane dotycz najczciej liczby osb zabitych i poszkodowanych (rannych), kwoty oszacowanych strat materialnych w infrastrukturze, istoty i przebiegu samego zdarzenia oraz wiele innych. Czasem dane te s analizowane i prezentowane w rnych formach graficznych lub podawane s wartoci liczbowe. Przykadem moe by rwnie wspczynnik zagroe naturalnych NDI 8(ang. Natural Disasters Index). Naley przy tym mie na uwadze, e w wikszoci przypadkw, kataklizmy naturalne s przyczyn wielu powizanych ze sob katastrof, to znaczy, e jedna katastrofa moe towarzyszy innej. Na przykad, erupcja wulkanu moe spowo-
http://forummaps.maplecroft.com/loadmap?template=min.
126
dowa trzsienie ziemi o znacznej sile lub te tsunami, ktre z kolei mog wywoa ogie, powd lub osuwanie terenu, to z kolei zburzenie obiektw (budynkw i budowli) i inne skutki. W wyniku kataklizmw naturalnych ponoszone s na wiecie coraz wiksze straty materialne oceniane na setki miliardw dolarw. Kolejna grupa zagroe rodowiskowych to zagroenia endemiczne, ktre wynikaj ze specyfiki warunkw naturalnych (przede wszystkim zwizanych z klimatem), jakie panuj w rnych miejscach wiata, skutkiem tego wyksztaciy si i wystpuj tam specyficzne formy fauny i flory, mogce przenosi w rnej formie czynniki zagroe endemicznych (mucha tse-tse, komary, kleszcze, pasoyty np. ameba, mikroby bakterie, wirusy, grzyby, ktrych skutkiem mog by choroby endemiczne i epidemie cholera, gorczka krwotoczna - Ebola, malaria, ta febra, lepota rzeczna, taczka itd.). W wyniku dokonanej analizy potencjau kryzysowego, powodowanego przez czynniki rodowiskowe (naturalne) dla pastw kontynentu afrykaskiego otrzymano wartoci oglne, prezentowane zbiorczo w postaci graficznej na rys. 2. W tej kategorii zagroe jednym ze wskanikw (zacznik 1) s zagroenia hydrometeorologiczne (ang. hydrometeorological disasters), ktre doprowadzaj do zdarze wynikajcych z rozwoju sytuacji hydrologicznometeorologicznej w duej skali przestrzennej, powodujcych straty ekonomiczne i poza ekonomiczne w tym utrat zdrowia, ycia, przepadek mienia ludnoci czy szkody w ekosystemach i infrastrukturze. Skutkiem kataklizmw tego typu s zabici i ranni - osoby poszkodowane) oraz znaczne straty materialne. Przy ocenie potencjau zapalnoci na tle tego typu zagroe, naley bra pod uwag ryzyko okrelone na podstawie czstoci wystpowania zdarze, skali strat ludzkich i materialnych, rozlego przestrzenn kataklizmw i in. Szczeglne znaczenie z racji najwikszych (najtragiczniejszych) skutkw wrd kataklizmw hydrometeorologicznych maj powodzie i gwatowne sztormy poczone z huraganowymi wiatrami.
127
Zbigniew Lach
Legenda:
rdo: opracowanie wasne Rys. 2. Potencja kryzysowy pastw Afryki na gruncie zagroe rodowiskowych (naturalnych)
Kataklizmy hydrometeorologiczne dotycz zjawisk meteorologicznych i hydrologicznych, ktre czsto s ze sob powizane, s nimi: opady nawalne, burze z wyadowaniami atmosferycznymi, opady i zlodzenie, ekstremalne temperatury, dugotrwae susze, sztormy, huragany (tornada, cyklony, trby powietrzne) itd. Dane o zaistniaych kataklizmach hydrometeorologicznych s gromadzone w wielu rnych bazach informacyjnych prowadzonych w zasigu lokalnym (narodowym), regionalnym lub globalnym. Zdarzenia te s rwnie monitorowane przez wiele systemw teledetekcyjnych o zasigu globalnym. Poziom zapalnoci mona okrela na podstawie wartoci wskanika zagroe hydrometeorologicznych (ang. Hydro-meteorological Natural Disasters Index - HNDI) zacznik 1. Powinien by on okrelany wedug nastpujcych zasad: jeeli warto wskanika HNDI jest w przedziale 0-2,5 to ocena zapalnoci 4 (bardzo wysoka zapalno); warto wskanika 2,55,0 to ocena zapalnoci 3 (wysoka zapalno); warto wskanika 5,07,5 to ocena zapalnoci 2 (rednia zapalno); warto wskanika 7,510,0 to ocena zapalnoci 1 (niska zapalno) lub 0 brak symptomw.
128
Oceny powysze mog by modyfikowane o jeden stopie na podstawie informacji opisowych dotyczcych zagroe hydrometeorologicznych. rdem danych i informacji s tu oglnodostpne bazy danych czsto wystpujce w postaci numerycznej (serwisy oficjalnych struktur naukowobadawczych i rnych organizacji pastwowych i pozarzdowych). Informacje te wystpuj w formie danych liczbowych zestawianych w przyjtych systemach baz, czsto w arkuszach kalkulacyjnych (Excel, Access i innych). Zawieraj one dane o zdarzeniach, zbierane wedug przyjtej metodologii i z wyszczeglnieniem takich informacji jak: miejsce i data zdarzenia, liczby osb, ktre zginy lub zostay ranne w wyniku katastrofy czy kataklizmu, straty materialne poniesione w wyniku zdarzenia i inne. Ponadto jak wspomniano przedstawiane s liczne materiay graficzne, ktre obrazuj wiksze zdarzenia naturalne w pastwach wiata, wedug przyjtych kategorii lub w postaci syntetycznej. rdem informacji o zdarzeniach hydrometeorologicznych moe wic by globalna baza danych9, dotyczca kataklizmw naturalnych i technologicznych. Zestawione s tam zdarzenia o podou naturalnym, ktre miay miejsce we wszystkich pastwach wiata w okrelonym okresie czasu. Dane prezentowane s w formie tabelarycznej, a take graficznej na podkadzie mapy wiata. Kolejnym rdem informacji dla oceny potencjau zapalnoci s okrelone wartoci odpowiednich wskanikw prezentowane rwnie w Internecie, np. wspomniany wskanik HNDI. Po dostosowaniu do przyjtej metodologii oceny potencjau zapalnoci mog by one niemal wprost wykorzystane. W odniesieniu do kataklizmw hydrometeorologicznych moe to by wskanik HNDI10 wskanik naturalnych zagroe hydrometeorologicznych (ang. Hydro-meteorological Natural Disasters Index - HNDI). Innym rdem informacji moe by baza danych o kataklizmach, katastrofach i nagych zdarzeniach (ang.) Emergency Events Database - http://www.emdat.be/. Zagroenia spoeczno-kulturowe i wskaniki ich identyfikacji oraz za sady oceny Zagroenia spoeczne i kulturowe stanowi istotn grup zagroe, ktre mog doprowadzi do konfliktw, sytuacji kryzysowej, a nawet wojny. rdem tych zagroe s problemy demograficzne, etniczne, religijne i wyznaniowe, rozwarstwienie spoeczne, niekontrolowane migracje ludnoci i wiele innych. Dla okrelenia potencjau kryzysowego na tym tle, przyjto nastpujce wskaniki, ktre podlegay ocenie poziomu zapalnoci: 3.1. konflikty spoeczne (ICSI); 3.2. struktura wieku ludnoci; 3.3. wzrost liczby ludnoci; 3.4. koncentracja ludnoci; 3.5. migracje ludnoci i uchodcy; 3.6. mniejszo-
10
http://www.emdat.be/Database/terms.html http://forummaps.maplecroft.com/loadmap?template=min 129
Zbigniew Lach
ci narodowe / grupy etniczne / plemiona / klany; 3.7. zdrowotno (HSI) / epidemie / pandemie (HIV/AIDS Index); 3.8. zrnicowanie religijne; 3.9. fundamentalizm religijny; 3.10. terroryzm (TRI); 3.11. przestpczo zorganizowana i korupcja (CPI); 3.12. HDI wskanik rozwoju spoecznego. Po dokonaniu oceny poziomu zapalnoci kryzysowej (niestabilnoci) poszczeglnych wskanikw dla wszystkich pastw kontynentu afrykaskiego, okrelono na tej podstawie oglny potencja kryzysowy, wynikajcy z zagroe spoeczno-kulturowych. Na podstawie dokonanej oglnej oceny na podstawie wskanikw (rys.3), wida e obszarem o najwikszym potencjale kryzysowym w kontekcie zagroe spoeczno-kulturowych jest Afryka Subsaharyjska, szczeglnie pastwa Afryki Zachodniej i Wschodniej. W wyniku dokonanej analizy potencjau kryzysowego, powodowanego przez czynniki spoeczno-kulturowe w pastwach kontynentu afrykaskiego otrzymano wyniki oglne prezentowane zbiorczo w postaci graficznej na rys. 3. Dla przyblienia zasad oceny potencjalnej zapalnoci zaprezentowana jest przykadowa ocena jednego wybranego z tej grupy wskanika terroryzmu (ang. terrorism). Termin terroryzm (aciski terror strach, trwoga, przeraenie) okrelany jest jako stosowanie gwatu dla osignicia celw politycznych lub ekonomicznych w stosunkach midzynarodowych. Spord wielu definicji terroryzmu na uwag zasuguje amerykaska, zgodnie z ktr terroryzm to bezprawne uycie lub groba uycia przemocy przez grup osb, pojedyncze osoby albo rodowiska w celach politycznych lub spoecznych. Zmierza on do zastraszenia lub zmuszenia wadz, grup ludzi lub pojedynczych osb do zmiany polityki lub postpowania11.
11
J. Szafraski, Wspdziaanie jednostek obrony terytorialnej i policji w walce z terroryzmem, Wyd. Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie, Szczytno 2004, s. 22. 130
Legenbardzo wysoki wysoki redni niski bardzo niski nie klasyfikowane
rdo: opracowanie wasne Rys. 3. Potencja kryzysowy pastw Afryki na gruncie zagroe spoeczno-kulturowych
Terroryzm moe mie rne podoa. Z punktu widzenia zagroenia pastwa moemy mie do czynienia z terroryzmem politycznym, ktrego celem jest dokonanie zmian w systemie politycznym lub terroryzmem separatystycznym, wynikajcym z nie respektowania praw narodw do samoistnienia lub te z terroryzmem wspartym na podstawach religijnych. Pod wzgldem przestrzennym zasig terroryzmu moe by ograniczony do jednego pastwa lub mie charakter midzynarodowy. W toku oceny zjawiska terroryzmu, naley oczywicie uwzgldni rwnie liczb aktw terrorystycznych, ktre wystpiy w ostatnim czasie w pastwach kontynentu. Poziom zapalnoci mona okrela na podstawie wartoci wskanika zagroe terrorystycznych (ang. Terrorism Risk Index TRI) zacznik 1. Powinien on by oceniany, wedug nastpujcych zasad: jeeli warto wskanika TRI jest w przedziale 0-2,5 to ocena zapalnoci 4 (bardzo wysoka zapalno); warto wskanika 2,5-5,0 to ocena zapalnoci 3 (wysoka zapalno); warto wskanika 5,0-7,5 to ocena zapalnoci 2 (rednia zapalno); warto wskanika 7,5-10,0 to ocena zapalnoci 1 (niska zapalno) lub 0 brak symptomw. Oceny powysze mog
131
Zbigniew Lach
by modyfikowane o jeden stopie na podstawie informacji opisowych dotyczcych zagroe terrorystycznych przedstawianych w innych materiaach. Najbardziej zagroone z punktu widzenia terrorystycznego, s takie pastwa jak: Algieria i Somalia - bardzo wysoka zapalno, z kolei na poziomie wysokiej zapalnoci s nastpujce pastwa: Sudan, Czad, Etiopia, Kenia, Uganda, Burundi, Dem. Rep. Konga, Niger, Nigeria, Mali, Mauretania, Senegal i Wybrzee Koci Soniowej. rdami informacji na temat terroryzmu s publikowane bardzo obszernie dane i informacje, zamieszczane rwnie w Internecie i zaliczy do nich mona: Mapa zagroenia terroryzmem ang. Global map of terrorism risk Terrorism Risk Index (TRI) http://forummaps.maplecroft.com/loadmap?template=min; Informacje dotyczce terroryzmu - ang. Center for Defense Information Terrorism http://www.cdi.org/program/index.cfm?programid=39; Globalna baza danych o terrorymie (ang.) Global Terrorism Database - http://209.232.239.37/gtd2/Default.aspx; Trendy konfliktw w wiecie (ang.) Global Conflict Trend http://members.aol.com/cspmgm/conflict.htm; Znaczce incydenty terrorystyczne na wiecie i daty zdarze http://www.terrorisminfo.mipt.org/incidentcalendar.asp. Zagroenia ekonomiczne i wskaniki ich identyfikacji oraz zasady oceny Czynniki ekonomiczne, podobnie jak polityczne i spoeczno-kulturowe, maj istotny zwizek z zagroeniami bezpieczestwa. Rni si jednak od czynnikw politycznych i spoeczno-kulturowych tym, e w znacznej czci s mierzalne i mog by wyraane poprzez rnego rodzaju wskaniki liczbowe. Czynniki ekonomiczne mona wyrazi przyblionymi a czasem dokadnymi liczbami i porwnywa do rednich krajowych, regionalnych czy wiatowych. Przykadem jest produkt krajowy brutto (PKB), ktry jest przyblion miar bogactwa danego pastwa, a nie miar stopnia rozwoju gospodarczego. Jednak przy wykorzystaniu wskanika PKB/mieszkaca mona wyliczy zrnicowanie nie tylko midzy krajami, lecz take w ramach wewntrznych struktur pastwa. Nie bez znaczenia dla powstawania potencjalnych zagroe jest niewaciwa struktura gospodarki oraz niedorozwj takich dziedzin jak: energetyka, przemys, rolnictwo, handel, a take handel narkotykami i uzbrojeniem. Istotnym czynnikiem potencjalnych zagroe jest wysoka inflacja. Doprowadza ona do upadku wiele przedsibiorstw, powstania obszarw biedy a tym samym niezadowolenia spoecznego. Wymienione wyej czynniki potencjalnych zagroe w rny sposb oddziauj na bezpieczestwo pastwa. Jedne oddziauj na dan grup spoeczn i powoduj jej niezadowolenie, inne za mog by impulsem do wyraenia niezadowolenia, ktre w zalenoci od innych czynnikw konflikto132
gennych, moe przybra rn form, i to nie tylko w skali lokalnej i regionalnej, lecz take krajowej i midzynarodowej. Uwzgldniajc wic czynniki ekonomiczne widzie je trzeba w kontekcie warunkw politycznych i spoecznych, gdy istnieje midzy nimi cisy zwizek. Rozpatrujc czynniki ekonomiczne zwraca naley wic uwag na poziom ycia ludnoci, gdy destabilizacja czsto wynika z ubstwa i niedoywienia spoeczestwa. Gd moe by wykorzystany jako skuteczna bro, o czym wiadczy fakt pokrywania si terenw dotknitych klsk godu z regionami konfliktw. Gd zawsze osabia pastwo poprzez: podwaanie zaufania do rzdu; odpyw dewiz przeznaczonych na import ywnoci; uzalenienie polityczne od dostawcw, pastw trzecich lub prywatnych sieci sprzeday; migracje ludnoci, w tym emigracje przez granice kraju. Przyczyny godu bywaj rne spowodowane przez warunki naturalne (dugotrwae susze), jak i wywoane sztucznie poprzez celowe dziaania. Mog rwnie by skutkiem zbyt duej zalenoci rolnictwa danego pastwa od kapitau zagranicznego. Grupa czynnikw ekonomicznych pozwala na dokonanie analizy i oceny stanu badanych pastw, w aspekcie uwarunkowa gospodarczoekonomicznych. Ocena taka daje moliwo identyfikacji potencjalnych zagroe mogcych prowadzi do zaistnienia sytuacji kryzysowej lub bdcych jednym z czynnikw wspomagajcych rozwj takiej sytuacji. W wyniku przeprowadzonych analiz przyjto do oceny potencjau zagroe ekonomicznych pastw kontynentu afrykaskiego nastpujce wskaniki (zacznik 1): 4.1. PKB na mieszkaca; 4.2. poziom inflacji; 4.3 dug zewntrzny (ang. Debt-external); 4.4. skala ubstwa; 4.5. bezrobocie; 4.6. tempo wzrostu produkcji; 4.7. bezpieczestwa energetycznego (ESI); 4.8. bezpieczestwo ywnociowe (FSI); 4.9. narkotyki (uprawa / handel); 4.10. problemy ekologiczne; 4.11. struktura handlu; 4.12. zagroenia technologiczne ryzyko katastrof.
133
Zbigniew Lach
Legenda:
rdo: opracowanie wasne Rys.4. Potencja kryzysowy pastw Afryki na gruncie zagroe ekonomicznych
Po dokonaniu oceny poziomu zapalnoci kryzysowej (niestabilnoci) wskanikw dla poszczeglnych pastw kontynentu afrykaskiego, okrelono na tej podstawie oglny potencja kryzysowy wynikajcy z zagroe ekonomicznych, a otrzymane wyniki dla poszczeglnych pastw prezentowane s na rys.4. Ocen poziomu zapalnoci na podstawie wskanikw okrelajcych zagroenia ekonomiczne przedstawi dalej na przykadzie jednego z zastosowanych wskanikw - skala ubstwa (ang. Poverty rates and. Human Development Index -HDI). Wskanik ubstwa spoecznego HPI (ang. Human Poverty Index) miernik powoany przez ONZ, opisujcy pastwa w zakresie spoecznego rozwoju intelektualno-ekonomicznego. Wyrnia si HPI-1 i HPI-2, ktre stosuje si zalenie od oglnego poziomu rozwoju badanego pastwa lub spoecznoci. Powszechnie uwaa si go za bardziej miarodajny ni Wskanik Rozwoju Spoecznego - Human Development Index (HDI), czy nawet PKB bowiem w przypadku HPI brane s pod uwag nie tylko zarobki w odniesieniu do struktury demograficznej, ale porwnanie ze stopniem ubstwa i poziomem rozwoju intelektualnego: analfabetyzmem czy dugoterminowym brakiem zatrudnienia. Kolejnym wskanikiem do wykorzystania
134
moe by publikowana Populacja poniej granicy ubstwa w pastwie, ang. Population below poverty line by country. Poziom zapalnoci by okrelany gwnie na podstawie wartoci wskanika przedstawiajcego wielko populacji danego kraju poniej granicy ubstwa. Oceny zostay okrelone, wedug nastpujcych zasad: jeeli warto wskanika wynosi powyej 50,1% populacji, to ocena zapalnoci 4 (bardzo wysoka zapalno); warto wskanika 25,1%-50,0% populacji, to ocena zapalnoci 3 (wysoka zapalno); warto wskanika 10,1%-25,0% populacji, to ocena zapalnoci 2 (rednia zapalno); warto wskanika 5,1%-10,0% populacji, to ocena zapalnoci 1 (niska zapalno); warto wskanika poniej 5% populacji, to ocena zapalnoci 0 (bardzo niska zapalno, brak symptomw). Oceny powysze mogy by modyfikowane o jeden stopie na podstawie innych wskanikw dotyczcych problematyki ubstwa. rdami danych i informacji dla oceny tego wskanika mog by na stpujce zasoby: CIA: The World Factbook (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html); http://pl.wikipedia.org/wiki/Wska%C5%BAnik_Ub%C3%B3stwa_ Ludzkiego; Populacja poniej granicy ubstwa w pastwie, ang. Population below poverty line (most recent) by country; http://www.nationmaster.com/graph/eco_pop_bel_pov_lineconomy-population-below-poverty-line. Zagroenia militarne i wskaniki ich identyfikacji oraz zasady oceny Cakowite wyeliminowanie zagroe w relacjach pomidzy pastwami nie wydaje si moliwe. Jest to przede wszystkim efektem subiektywnego charakteru oceny zarwno samego zagroenia, jak i moliwoci obronnych poszczeglnych pastw. Ocena poziomu zapalnoci na gruncie zagroe militarnych jest do kopotliwa i trudno znale tu w peni obiektywne miary (wskaniki), a problem ten dodatkowo komplikuje brak jawnoci poczyna wielu pastw i niejawno danych na tematy militarne. Tym niemniej, przyjem do oceny t grup zagroe bezpieczestwa, gdy czsto zagroenia militarne wpywaj bezporednio na moliwo wystpienia sytuacji kryzysowej i konfliktowej, a nawet prowadziy do wojny, szczeglnie na kontynencie afrykaskim. Dokonano oceny poziomu zapalnoci wskanikw zagroenia militarnego, aczkolwiek w pierwszym odruchu wydaje si to paradoksalne. Gdy wanie siy zbrojne kadego pastwa s po to, aby przeciwdziaa zagroeniom militarnym i podnosi poziom jego bezpieczestwa. Jednak nadmierne zbrojenia i wydatki na ten cel, szczeglnie w porwnaniu do wielkoci budetu pastwa, wpywaj na wzrost potencjau zagroenia kryzysowego w danym pastwie i regionie. Wyposaanie si zbrojnych,
135
Zbigniew Lach
gwnie w rodki walki suce natarciu, a nie obronie, rwnie maj wpyw na podwyszenie poziomu zapalnoci. Brak demokratycznej, cywilnej kontroli nad armi to kolejne przyczyny zagroe militarnych bezpieczestwa. Przyjto nastpujce wskaniki oceny potencjau kryzysowego na podstawie zagroe militarnych w pastwach kontynentu afrykaskiego: 5.1.potencja militarny; 5.2.posiadanie i proliferacja BMR; 5.3. wydatki militarne na mieszkaca; 5.4. aktywno militarna; 5.5. procentowy udzia wydatkw militarnych w PKB wskanik MEI; 5.6. cywilna kontrola armii oraz 5.7. ryzyko intensywnoci konfliktw (ang. Intensity of risk). Na podstawie oceny zapalnoci poszczeglnych wskanikw odniesionych do pastw kontynentu afrykaskiego dokonano okrelenia oglnego potencjau kryzysowego tych pastw wynikajcego z zagroe militarnych. Otrzymane wyniki prezentowane s na rys. 5. Oglnie mona stwierdzi, e wikszo pastw Afryki Pnocnej, Wschodniej i rodkowej posiada bardzo duy potencja kryzysowy wynikajcy z zagroe militarnych. Std te wynika znaczna intensywno konfliktw, ich dugotrwao oraz liczne straty ludzkie i materialne. Spora grupa pastw posiada nadmierny potencja militarny do potrzeb wynikajcych z wielkoci tych pastw i faktycznych zagroe ich bezpieczestwa.
136
Legenbardzo wysoki wysoki redni niski bardzo niski nie klasyfikowane
rdo: opracowanie wasne Rys. 5. Potencja kryzysowy pastw Afryki na gruncie zagroe militarnych
Jednym ze wskanikw oceny potencjau kryzysowego w tej kategorii zagroe jest wielko wydatkw militarnych na mieszkaca w danym pastwie. Wydatki militarne s istotnym wskanikiem poziomu zapalnoci, szczeglnie w przeliczeniu na mieszkaca, gdy daj do czytelny obraz zagroe w danym pastwie. Dane o wielkoci wydatkw publikowane s w wielu rdach, najczciej s to jednak oglne kwoty nominalne odniesione do poszczeglnych lat, co wskazuje na trendy w tym zakresie. W celu otrzymania wartoci przyjtego wskanika, naley oglny poziom wydatkw podzieli przez liczb mieszkacw w danym pastwie. Dopiero tak przeliczone wydatki militarne (na mieszkaca), daj pogld na to czy dane pastwo utrzymuje je na poziomie nadmiernym, stwarzajc tym samym zagroenie kryzysowe z powodu zbytniego obcienia budetu i spoeczestwa danego pastwa. Nadmierne wydatki militarne, s wic istotnym wskanikiem wzrostu zagroe bezpieczestwa i niestety poziom ich w wie137
Zbigniew Lach
lu regionach i pastwach ma tendencj wzrostow. Przykadem powyszego jest rwnie najbiedniejszy kontynent wiata jakim jest Afryka. Poziom zapalnoci mona okrela na podstawie obliczonej wartoci wskanika, a wic kwoty rocznych wydatkw militarnych przypadajc na mieszkaca danego pastwa. By on okrelany wedug nastpujcych zasad: jeeli warto wskanika wynosi powyej 400$, to ocena zapalnoci 4 (bardzo wysoka zapalno); warto wskanika 201-400$, to ocena zapalnoci 3 (wysoka zapalno); warto wskanika 51-200$, to ocena zapalnoci 2 (rednia zapalno); warto wskanika 10-50$ to ocena zapalnoci 1 (niska zapalno); poniej 10$, to bardzo niska zapalno (brak symptomw). Oceny powysze mog by modyfikowane o jeden stopie na podstawie informacji opisowych dotyczcych wydatkw militarnych. Naley rwnie wzi pod uwag fakt, e zbyt niski poziom wydatkw moe by rwnie przyczyn wzrostu zapalnoci z nastpujcych powodw, m.in.: saba armia, niedoinwestowana i le wyposaona nie bdzie naleycie spenia swoje roli, poza tym moe by sama niezadowolona z takiego stanu, co stwarza rwnie zagroenie kryzysowe. rdem danych dotyczcych poziomu wydatkw militarnych mog by dane publikowane w wydawnictwach SIPRI (ang. Stockholm International Peace Research Institute) np. bazy danych dostpne przez Internet (ang. The SIPRI Military Expenditure Database12). Kolejnym rdem danych jest rocznik CIA (ang. The 2008 Word Factbook) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html. W roczniku tym podane s procentowe wielkoci udziau wydatkw militarnych w PKB w pastwach wiata oraz wartoci PKB i liczby mieszkacw, co pozwala obliczy wielko wydatkw militarnych na mieszkaca w kadym pastwie. 4. Syntetyczna warto potencjau kryzysowego pastw kontynentu afrykaskiego i weryfikacja wynikw Po okreleniu oglnych wartoci potencjau kryzysowego odniesionych do poszczeglnych kategorii zagroe, co przedstawiono wyej, mona przej do obliczenia dla kadego pastwa syntetycznych wartoci potencjau kryzysowego. Otrzymane wyniki prezentowane s w formie graficznej (rys. 6 i zacznik 2). Obliczenia wartoci syntetycznych (odniesionych do caociowego ujcia potencjau kryzysowego), dokonane zostay na podstawie wzorw przedstawionych w rozdziale 2 niniejszego opracowania.
12
Patrz: http://milexdata.sipri.org/result.php4.
138

Tunezja
Maroko & Sahara Zach. 3,32 Algieria 3,05
2,16
Libia 3,05
Erytrea 4,00
Mauretania 3,86 Senegal 3,55
Mali 3,39
Niger 3,84 Nigeria 3,84
Egipt Dibuti 3,00

2,84
Burkina Faso 3,07
Czad 3,73
Wybrzee Koci Soniowej Togo 3,39
Republika Kamerun rodkowoafrykaska 3,86 2,68
Legenda:
Gwinea 3,70
3,27
4,00 najwyszy
3,21 3,99 bardzo wysoki 2,41 3,20 wysoki 1,61 2,40 redni 0,81 1,60 niski
Gabon Dem. Rep. Konga 2,59 Kongo 3,86 3,27 Ghana Tanzania 2,52 2,95
Sudan 4,00
Komory 3,14
Etiopia 4,00
Somalia 4,00
Gwinea Rwnikowa 2,43
0,00 0,80 bardzo niski nie klasyfikowane Suazi 3,30
Ruanda 4,00 Burundi Madagaskar 3,86
Kenia 3,68
3,43
Angola Lesotho 3,18 3,00
Zambia 3,07
Malawi 2,80 Mozambik 3,36

Mauritius 2,57
Zimbabwe rdo: opracowanie wasne 3,43 Rys. 6. Potencja kryzysowy pastw kontynentu afrykaskiego, okrelony na podstawie Namibia Botswana analizy wielozmiennej - prezentacja graficzna 2,32 2,73
Prezentowanie wynikw analizy zagroe (czynnikw sprzyjajcych wybuchowi kryzysu/konfliktu/wojny), zawartych w matrycach potencjau kryzyRep. Pd. Afryki 2,27 sowego (przykad w zaczniku 1), w formie graficznej wymaga przyjcia okrelonej skali barw, stosownie do przyjtej skali punktowej (cyfrowej). W odniesieniu do dokonanej analizy potencjau kryzysowego pastw kontynentu afrykaskiego, przyjto nastpujce przedziay klasowe dla prezentacji graficznej i odpowiadajce im kolory: 4,00 najwyszy potencja kryzysowy pastwa oznaczone kolorem ciemnoszarym; 3,21 3,99 - bardzo wysoki potencja kryzysowy kolor bordowy; 2,41 3,20 wysoki potencja kryzysowy kolor czerwony; 1,61 2,40 redni potencja kryzysowy kolor pomaraczowy; 0,81 1,60 niski potencja kryzysowy kolor ty;
139
Zbigniew Lach
0,00 0,80 bardzo niski potencja kryzysowy, brak symptomw wystpienia sytuacji kryzysowej w pastwie kolor zielony.
Jak wida na rys. 6 i w zaczniku 2, potencja kryzysowy pastw na kontynencie afrykaskim jest znaczny, z reguy wysoki lub bardzo wysoki. Potwierdza to zaoon tez, e kontynent ten stanowi due wyzwanie dla spoecznoci midzynarodowej, w tym rwnie dla NATO i Unii Europejskiej, a zainteresowanie wieloma pastwami jest ju obecnie due i wynika z wielu zagroe tam wystpujcych (pastwa upade, ogromne migracje ludnoci, ludobjstwo, autorytarne rzdy, przewroty pastwowe, ubstwo, choroby i epidemie, piractwo, mafie i gangi). Std ju obecnie prowadzone s w tych pastwach liczne misji i operacje o rnym charakterze, najczciej pokojowe i humanitarne, ale rwnie bojowe z powodu toczcych si tam permanentnie wojen, konfliktw, kryzysw i sporw midzy pastwami i na skutek sytuacji wewntrznej. Konsekwencje powyszego dotykaj rwnie pastwa euroatlantyckie, gdy olbrzymie masy uchodcw ju dzisiaj powoduj ogromn destabilizacj sytuacji, szczeglnie w pastwach regionu rdziemnomorskiego. Weryfikacji wynikw analizy wielozmiennej potencjau kryzysowego dokonano poprzez porwnanie otrzymanych wartoci z wynikami analiz prowadzonych w wiecie przez rne orodki a dotyczcych podobnej problematyki. Spord wielu moliwoci w tym wzgldzie na uwag zasuguje analiza tzw. niewydolnoci (niestabilnoci) pastw - (ang. The Failed States Index), ktrej wyniki prezentowane s na stronie www.ForeignPolicy.com. Wyniki powyszej analizy s prezentowane w Internecie na przykad na stronie: http://www.takebackpakistan.com/wpcontent/uploads/2008/11/failed_states.gif i okresowo uaktualniane. Do pastw najbardziej niestabilnych w 2008 roku zaliczono: Somali (114,2 pkt/4,00), Sudan (113,0 pkt/4,00), Zimbabwe (112,5 pkt/3,43), Czad (110,9 pkt/3,73), Irak (110,6 pkt), Demokratyczn Republik Konga (106,7 pkt/3,86), Afganistan (105,4 pkt), Wybrzee Koci Soniowej (104,6 pkt/3,39), Pakistan (103,8 pkt), Republik rodkowoafrykask (103,7 pkt/3,86), Gwine (101,8 pkt/3,70), Bangladesz (100,3 pkt), Birm (100,3 pkt), Haiti (99,3 pkt), Kore Pnocn (97,7 pkt), Etiopi (96,1 pkt/4,00), Ugand (96,1 pkt/3,86), Liban (95,7), Nigeria (95,7 pkt/3,84), Sri Lanka (95,6 pkt). W odniesieniu do pastw kontynentu afrykaskiego w liczniku prezentowanych wyej wartoci przedstawiono wyniki analizy niestabilnoci (niewydolnoci) pastw wiata, a w mianowniku wyniki analizy potencjau kryzysowego, okrelone metod omawianej analizy wielozmiennej. Jak wida z przytoczonych danych wyniki potencjau kryzysowego we wszystkich prezentowanych pastwach kontynentu afrykaskiego (rys. 6 i zacznik 2), s w przedziale 3,21 - 4,00 (bardzo wysoki i najwyszy potencja kryzysowy), a wic s w peni zbiene z wartociami, otrzymanymi w odnie140
sieniu do wymienionych pastw przez badaczy okrelajcych analiz niestabilnoci (niewydolnoci) pastw, ktre prezentowane s na wspomnianych stronach internetowych. Na podstawie przeprowadzonego porwnania potencjau kryzysowego w odniesieniu do prezentowanej grupy pastw otrzymano du zgodno wynikw, co potwierdza prawidowo przyjtych zaoe wypracowanej metody badawczej, wedug ktrej dokonano analizy wielozmiennej potencjau kryzysowego. Dziki temu udao si potwierdzi suszno zaoe, co do moliwoci zastosowania prezentowanej metody do szerszych bada odniesionych do innych pastw i regionw kryzysowych we wspczesnym wiecie. Zakoczenie Wedug danych Instytutu w Heidelbergu badajcego midzynarodowe konflikty w roku 2007 zanotowano na wiecie sze, a w 2008 dziewi wojen oraz 26 w 2007 i 30 w 2008 r. powanych kryzysw. cznie stanowi to wic 31 w 2007 i 39 w 2008 r. konfliktw o duej intensywnoci przebiegu i takiej skali przemocy. Ponadto zarejestrowano okoo 100 konfliktw ze sporadycznym uyciem przemocy. Wiele z nich zarwno o duej intensywnoci jak i mniejszej intensywnoci dotyczyo pastw kontynentu afrykaskiego, szczeglnie Afryki Subsaharyjskiej. Ponadto na caym wiecie w 2007 r. zarejestrowano 42 trwajce konflikty i 72 utajone (zamroone). Wida wic jak duy potencja konfliktowy drzemie w pastwach wiata, w tym szczeglnie dotyczy to kontynentu afrykaskiego, gdzie czsto gwatowno konfliktw podsycana jest dodatkowo przez dziaania nieregularne, manipulacje zoonoci historii, nienawici etniczn i religijn. Wybranie wic przez autora - kontynentu afrykaskiego - jako swoistego pola testowego - dla dokonania szczegowych bada potencjau kryzysowego, na podstawie wypracowanych oglnych zaoe i zaproponowanej metody analizy wielozmiennej, wydaje si w peni zasadne. Potwierdzaj to wyniki kocowe badania potencjau kryzysowego pastw kontynentu afrykaskiego, przedstawione w niniejszym artykule.
141
Zbigniew Lach
Zacznik 1 MATRYCA POTENCJAU KRYZYSOWEGO (przykad)

Stan na: luty 2009 r.
Czynniki sprzyjajce wybuchowi kryzysu / konfliktu
Region: AFRYKA Czynniki (wskaniki) napi:

Poziom zapalnoci: 4: b. wysoki; 3: wysoki; 2: redni; 1: niski; 0: Pastwo:
ETIOPIA
1. Polityczne 1.1. Pooenie geopolityczne 1.2. System wadzy (Democratic governance) 3
4 Na styku cywilizacji islamskiej i afrykaskiej; pastwo rdldowe; partner USA w wojnie z terroryzmem Wysokie ryzyko warto wskanika wynosi 2,55,0; pastwo upade; konflikt; republika federacyjna z autonomicznymi region.; Premier Etiopii od 1995 r. Meles Zenawi byy lider partyzantki popierany przez USA Roszczenia Somalii o prowincj Ogaden; Erytreii o region Badme i Bure; konflikt o dostp do morza i granic z Erytre (Tsorona-Zalambessa) Nie posiada Oddzielenie si Erytrei i odsuniecie Etiopii od M. Czerwonego Rywalizujce klany w Ogaden w Etiopii i regionie Oromo poudniowej Somalii; Ze z Somali - najazd na pd. Somali w 2007 r., separatystyczna prowincja Somalii - Somaliland udostpnia port Berbera Etiopii; Konflikt o granice z Erytre; operacja w Sudanie (Darfur) 4 Bardzo wysokie ryzyko Wskanik (HNDI) wynosi 0-2,5 Niskie ryzyko Wskanik Geological Natutal Disasters Index (GNDI) wynosi 7,5-10,0 Wysokie ryzyko - Wskanik Malaria Index (MI) wynosi 2,5-5,0; schistosomiasis 11 % grunty orne, 20 % uytki zielone; 138 ha gruntw ornych na 1 tys. mieszkacw; indeks opadw 1 050 mm Bardzo wysokie ryzyko Wskanik Water Security Index (WSI) wynosi 0-2,5; brak wody Platyna, zoto, mied, , rudy manganu i elaza, ropa naftowa, gaz ziemny, wgiel brunatny, potas, tantal, 4
1.3. Spory graniczne / te- 4 rytorialne 1.4. Eksklawy / enklawy 1.5. Separatyzm 1.6. Nacjonalizm 3 /ekstremizm 1.7. Stosunki z ssiedni- 4 mi pastwami 1 2
2. rodowiskowe (naturalne) 2.1. Zagroenia hydrome- 4 teor. (HNDI) 2.2. Zagroenia geolo1 giczne (GNDI) 2.3. Zagroenia ende3 miczne 2.4. Podstawy do samo3 wystarczalnoci ywnociowej 2.5. Zasoby wody 4 (WSI) 2.6. Zasoby surowcw 2 strategicznych 3. Spoeczno-kulturowe
142

ETIOPIA
3.1. Konflikty spoeczne 4 (ICSI)
3.2. Struktura wieku lud- 4 noci 3.3. Wzrost liczby ludno- 4 ci 3.4. Koncentracja ludno2 ci 3.5. Migracje ludnoci i 3 uchodcy
Bardzo wysokie ryzyko Wskanik Impact of Conflict on Society Index (ICSI) wynosi 0-2,5; Konflikt midzy Oromo i Somalijczykami od 2007 r. w prowincji Ogaden 0-14 lat 46,0%; 65 lat i powyej 2,7% 3,21 % rocznie Dua w stolicy - Addis Abeba okoo 5 milionw mieszkacw 96,7 tys. uchodcw; z Sudanu 67,0 tys., 16,6 tys. z Somalii, 13,1 tys. z Eretri; 200 tys. wysiedlecy wewntrzni (IDPs) z powodu konfliktw granicznych z Somali i Erytre Oromo 40%, Amhara 25%, Tigre 7%, Somali 6%, Sidama 9%, Gurage 2%, Wolaita 4%, Afar 4%, inne grupy etniczne 3%. Bardzo wysokie ryzyko - Wskanik Health and Safety Index (HSI) wynosi 0-2,5; wysokie ryzyko: malaria; HIV/AIDS Index (HAI) bardzo wysokie ryzyko; biegunki bakteryjne, tyfus brzuszny, zapalenia opon mzgowych Chrzecijanie obrzdku koptyjskiego 40%, Muzumanie (sunnici) 45-50%, Protestanci 5%, Islam sunnicki Wysokie ryzyko Wskanik Terrorism Risk Index (TRI) wynosi 2,5-5,0 Bardzo wysoka warto wskanik Corruption Perception Index (CPI) wynosi 2,4 Wskanik Human wynosi 0,389 Development Index (HDI)
3.6. Mniejszoci narodo- 4 we / grupy etniczne / plemiona / klany 3.7. Zdrowotno (HSI) 4 /epidemie/pandemie (HIV/AIDS Index) 3.8. Zrnicowanie reli- 4 gijne 3.9. Fundamentalizm re3 ligijny 3.10. Terroryzm (TRI) 3 3.11. Przestpczo zor- 4 ganizowana i korupcja (CPI) 3.12. HDI Wskanik 4 rozwoju spoecznego 4. Ekonomiczne 4.1. PKB na mieszkaca
4.2. Poziom inflacji 4 4.3. Dug zewntrzny Debt-external 4.4. Skala ubstwa 3
4 800 $/mieszkaca; naley do najbiedniejszych krajw wiata 41 % rocznie 3,158 mld $; 12,3 % PKB Poziom ubstwa 33 % 143
Zbigniew Lach

ETIOPIA
4.5. Bezrobocie 3 4.6. Tempo wzrostu produkcji 4.7. Bezpieczestwo energetyczne - (ESI) 4.8. Bezpieczestwo 4 ywnociowe - (FSI) 4.9. Narkotyki (uprawa / 3 handel) 4.10. Problemy ekologiczne
1 1
4.11. Struktura handlu
Due, trudne do oszacowania Realne tempo wzrostu PKB (GDP - real growth rate) wynosi 8,5 % Niskie ryzyko Wskanik Energy Security Index (ESI) wynosi 7,5-10,0 Bardzo wysokie ryzyko - Food Security Index (FSI) wynosi 0,0-2,5; 46% niedoywionych, klski godu Cz populacji 15-64 zaywa marihuan 2,6%; tranzyt heroiny z pd.-zach. i pd Azji do Europy oraz kokainy do pd. Afryki i opium W Etiopii, znikaj wysychajc jeziora takie, jak: Haramaya, Awasa, Abiyata czy Ziway; nadmierny wzrost pogowia zwierzt hodowlanych skutkiem czego: deforestacja, pustynnienie, erozja gleby oraz braki wody Import przewysza eksport 4,3 razy; bilans ujemny (Current account balance) - 868 mln $; eksport: kawa, zoto, produkty skrzane, nasiona oleiste Katastrofy komunikacyjne i budowlane, przemys chemiczny i przetwrczy
4.12. Zagroenia technologiczne ryzyko katastrof 5. Militarne 5.1. Potencja militarny
4 4 Etiopskie Narodowe Siy Obrony (ENDF): wojska ldowe i siy powietrzne to okoo 200 tys. onierzy (0,241% ludnoci), jedne z najliczniejszych wojsk w Afryce; w latach1998-2000 podczas wojny o granice z Erytre, ENDF zmobilizoway si do okoo 352 tys. onierzy; przejcie od armii partyzanckiej do profesjonalnej 0 Nie posiada 2 Rocznie tylko 24 $/mieszkaca; ale 5,6% GDP
5.2. Posiadanie i proliferacja BMR 5.3. Wydatki militarne na mieszkaca
144

ETIOPIA
5.4. Aktywno militarna
5.5. % udzia wyd. mili- 4 tarnych w PKB (MEI) 5.6. Cywilna kontrola armii 5.7. Ryzyko intensywno- 4 ci konfliktw 1
Do grudnia 2008 r. okoo 3,0-4,0 tys.- operacja w Somalii; armia rozgromia mahometaskich ekstremistw; oddziay blisko somalijskiej granicy, aby interweniowa, jeeli ekstremici znw zagro Etiopii. Do koca stycznia 2009 r., etiopska armia w peni wycofaa si z Somalii; od stycznia 2009 r. kontyngent w skadzie 2,5 tys. onierzy i pi migowcw rozmieszczany w Darfurze (Sudan); kontyngent pokojowy w Liberii Bardzo wysokie ryzyko Wskanik Military Expenditure Index wynosi 0-8,00 Minister Obrony SIRAJ Felisa - cywilny Bardzo wysokie ryzyko (Intensity of risk) wynosi 02,5
OCENA OGLNA
4,00
145
Zbigniew Lach
Zacznik 2
146
KAMIL GOA (Uniwersytet lski)
POJCIE MOCARSTWOWOCI. MOCARSTWOWO

W STOSUNKACH MIDZYNARODOWYCH Gwn rol w stosunkach midzynarodowych odgrywaj pastwa. Pastwa pojawiy si najwczeniej ze wszystkich wtrnych uczestnikw i niejako umoliwiy innym podmiotom uksztatowanie si i dziaanie1. W kocowym okresie zimnej wojny oraz przede wszystkim w okresie pozimnowojennym coraz wiksze znaczenie zaczy odgrywa organizmy nie bdce pastwami, takie jak organizacje midzynarodowe, ponadnarodowe, organizacje pozarzdowe, korporacje midzynarodowe i wiele innych tworw2. Zdawao si nawet, e w przewidywalnej przyszoci wszystkie te organizmy niepastwowe zdominuj stosunki midzynarodowe, a przynajmniej zrwnowa rol pastw. Wydaje si jednak, e trwajcy wanie kryzys finansowo ekonomiczny nieco weryfikuje t wizj. Pojawiaj si gosy, e naley powrci do interwencjonizmu pastwowego w gospodarce, a przynajmniej dy do ponownego zwikszenia wpywu pastw na t dziedzin ycia. Nagle okazuje si, e nie wszystkie pastwa czonkowskie organizacji midzy- i ponadnarodowych s gotowe finansowa czonkw, ktrzy znosz kryzys gorzej od nich. Jak ratuje si wielki koncern midzynarodowy AIG? Prosi o pomoc finansow rzd Stanw Zjednoczonych. Oczywicie symptomy takiego stanu rzeczy widoczne byy wczeniej, rwnie w sferze politycznej. Jako przykady mona wymieni tu interwencj amerykask w Iraku w 2003 r., dokonan bez zgody Rady Bezpieczestwa ONZ, czy te swego rodzaju brak zgody co do przyszoci Unii Europejskiej czsto wydaje si, e interesy partykularne pastw czonkowskich bior gr nad interesami Wsplnoty. Wszystkie te obserwacje nie znamionuj by moe rewolucji w stosunkach midzynarodowych, ale ka zastanowi si nad ich przyszoci,
Do grupy pierwotnych uczestnikw stosunkw midzynarodowych naley nard. J. Kukuka, Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych, Warszawa 2003, s. 99, 104. Wicej o pastwach jako uczestnikach stosunkw midzynarodowych: J. Kukuka, ibidem, s. 104 110; Wspczesne stosunki midzynarodowe, Red. T. o Nowak, Wrocaw 1997, s. 41 43; T. o Nowak, Stosunki Midzynarodowe. Teorie systemy uczestnicy, Wrocaw 2000, s. 166 185; E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2007, s. 40 51; J. Czaputowicz, Teorie stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2008, s. 29 30. 2 Pierwsze organizacje midzynarodowe pojawiy si w XVIII w., ale znaczna intensyfikacja ich powstawania i dziaania miaa miejsce po II wojnie wiatowej. E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, op. cit. S.73 106; T. o Nowak, Stosunki midzynarodowe, s. 231 242; Wspczesne stosunki, s. 43 - 45
Kamil Goa
ksztatem i rol pastwa, a szczeglnie rol pastw najpotniejszych czyli mocarstw. W niniejszym artykule autor chciaby skupi si na mocarstwowoci, analizujc j jako pojcie, element siatki pojciowej zwizanej z rol i si pastwa w stosunkach midzynarodowych oraz ewolucj tego pojcia w historii. Konieczne bdzie, oczywicie, skupienie si na wybranych aspektach problemu, ze wzgldu na ograniczon objto niniejszego tekstu. Mocarstwa w stosunkach midzynarodowych. Jak ju napisano, prominentn rol w stosunkach midzynarodowych odgrywaj pastwa. Jzef Kukuka zauwaa, e z upywem czasu kade pastwo wyraa tendencj do wywierania wpywu na procesy regulacyjne stosunkw midzynarodowych przez sw polityk zagraniczn3. Dla kadego pastwa jest to jednak wpyw o rnej sile, mimo e pastwa s rwne pod wzgldem formalnym. Powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, e pastwa rni si pod wzgldem wielkoci, potencjau i siy. Rwnie Henry Kissinger zauwaa, e jest rzecz naturaln, e w kadym okresie historycznym pojawiaj si pastwa dysponujce wol i moliwociami wpywania, w sposb znaczcy, na cao ukadu midzynarodowego4. Podmiotami, ktre dysponuj najwiksz potg oraz moliwociami najwikszego wpywu na ich otoczenie s wanie mocarstwa. Sowo mocarstwo pierwszy raz pojawio si w dokumentach traktatu wiedeskiego z 1815 r.5 Nie oznacza to jednak, e mocarstwa nie istniay wczeniej. Wydaje si, e zasadnym jest stwierdzenie, i pastwa dysponujce znaczc potg, wpywajce na organizmy o mniejszej sile pojawiy si wraz z powstaniem pierwszych organizmw pastwowych. Oczywicie w tamtym okresie stosunki midzynarodowe oraz poziom relacji nie byy tak rozwinite jak dzisiaj, jednake pewne mechanizmy, charakterystyczne dla pastw najsilniejszych byy obecne ju wtedy. Jako przykady mona poda staroytny Egipt konkurujcy z pastwami Azji Mniejszej, tworzenie si im-
J. Kukuka, Teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2000, s. 217 J. Kukuka, Zaspokajanie potrzeb i rozwizywanie konfliktw w stosunkach midzynarodowych, [w:] Stosunki midzynarodowe. Geneza struktura dynamika, red. E. Haliak, R. Kuniar, Warszawa 2001, s. 252; J. Winiewski, K. od Kunia, Mocarstwa wspczesnego wiata. Problem przywdztwa wiatowego, Pozna 2008, s. 11; D. Kondrakiewicz, Rozdzia 3. Pastwo, [w:] Midzynarodowe stosunki polityczne, red. M. Pietra, Lublin 2006, s. 82; J. Brya, Strefy wpyww w stosunkach midzynarodowych. Aspekty teoretyczne i praktyczne na przykadzie supermocarstw, Pozna 2002, s. 37; H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, s. 17 5 A. Bgda Brzeziska, Ewolucyjny charakter mocarstwowoci pastw w latach 1815 1989. Mocarstwowo a pojcia wspzalene, [w:] Stosunki Midzynarodowe nr 19, Warszawa 1998, s. 85 148
4
Pojcie mocarstwowoci. Mocarstwowo w stosunkach midzynarodowych
perium perskiego oraz imperiw Chin i Indii6. Pastwa, w tamtym okresie, zdobyway wysz pozycj w hierarchii midzynarodowej przede wszystkim w wyniku prowadzenia zwyciskich wojen. W rezultacie istot staroytnych potg byo podbijanie sabszych ssiadw, zdobywanie ogromnych terytoriw i podporzdkowanie odmiennych grup etnicznych7. Nieco inaczej miaa si sytuacja w staroytnej Grecji. Wyksztacio si tam zjawisko wykazujce symptomy rwnowagi si midzy dominujcymi mocarstwami. Chodzi tu oczywicie o rywalizacj Aten ze Spart. Oba pastwa zawieray sojusze, rozbudowyway swoj potg militarn i ekonomiczn. Ich konkurencja o dominujc rol w wiecie greckim doprowadzia do wojen peloponeskich i w rezultacie do przegranej Aten i osabienia caej Grecji. Wydarzenie jest o tyle interesujce, e pokazuje pewne mechanizmy rywalizacji mocarstw, ich decydujcy wpyw na system midzynarodowy oraz kontrol i organizacj procesw interakcji midzy skadnikami tego systemu. Ciekawy jest rwnie fakt, e wspomniana rywalizacja jest jednym z istotnych punktw badawczych dla teoretykw konfliktw i stosunkw midzynarodowych8. W dalszej kolejnoci wymieni mona imperium Aleksandra i jego szczeglny wpyw na rozprzestrzenienie si kultury hellenistycznej w wczesnym wiecie, rywalizacj Rzymu i Kartaginy i wyniesienie tego pierwszego na pozycj mocarstwa wiatowego oraz sawn maksym dziel i rzd okrelajc w jakim stopniu sposb zarzdzania systemem midzynarodowym przez Imperium Rzymskie. Tradycje Imperium Rzymskiego byy kontynuowane najpierw przez Cesarstwo Zachodniorzymskie i Bizancjum, potem w sposb symboliczny w pastwie Karola Wielkiego, Ottona I i Fryderyka Rudobrodego. Generalnie okres wczesnego redniowiecza uznawany jest za tzw. luk mocarstwow w Europie, gdy adne z pastw nie mogo aspirowa do pozycji porwnywalnej z wczeniejszymi i pniejszymi potgami. Na obszarach pozaeuropejskich do mocarstw mona zaliczy pastwo Mahometa, pastwo Mongow, imperium tureckie, nadal trwajce cesarstwo chiskie oraz pastwa Inkw i Aztekw9. Era wielkich odkry geograficznych nadaa due znaczenie pooeniu przyszych mocarstw. Siln pozycj zdobyway pastwa pooone nad
J. Stefanowicz, Stary nowy wiat. Cigo i zmiana w stosunkach midzynarodowych, Warszawa 1978, s. 32 33 7 I. Wyciechowska, Ewolucja mocarstwowoci w stosunkach midzynarodowych, [w:] Nowe role mocarstw, red. B. Mrozek, S. Biele, Warszawa 1996, s. 9 - 10 8 Wydarzenia w Grecji w V w. p.n.e. s rwnie istotnym punktem w rozwaaniach realistw oraz czsto przywoywan analogi dla rywalizacji USA i ZSRR. A. Gaganek, Zmiana w globalnym systemie midzynarodowym. Supercykle i wojna hegemoniczna, Pozna 1992, s. 13; J. S. Nye jr., Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 36 42; J. Czaputowicz, Teorie stosunkw, s. 59 - 63 9 J. Stefanowicz, op. cit., s. 32 33, I. Wyciechowska, op. cit., s. 9 - 10 149
Kamil Goa
Atlantykiem: Portugalia, Hiszpania, Anglia i Francja10. Jednak, jak pisze Paul Kennedy, na pocztku XVI wieku nie byo wcale oczywiste, e Europa bdzie regionem, ktry wybije si ponad pozostae. Istniejce wczenie imperia orientalne cierpiay na chorob nadmiernej centralizacji oraz braku konkurencji w najbliszym otoczeniu. W rezultacie rozdrobnione pastwa europejskie zmuszone do cigej rywalizacji gospodarczej, militarnej i technologicznej uruchomiy proces wzrostu efektywnoci gospodarczo militarnej pozwalajcy wyprzedzi imperia z innych zaktkw Ziemi11. Okres od pocztku XVI do koca XVIII wieku obfitowa w wojny midzy mocarstwami, ktre pragny zdoby lub umocni zajmowan ju wysok pozycj wrd innych pastw. Hiszpania i Niderlandy spady do roli mocarstw drugiej kategorii, jednoczenie wyaniay si wielkie mocarstwa, dominujce pod wzgldem militarnym i dyplomatycznym: Francja, Wielka Brytania, Rosja, Austria i Prusy. 12 Wanie te pastwa wystpiy na kongresie wiedeskim jako wielkie mocarstwa roszczce sobie prawo do decydowania o losie pastw sabszych, do swego rodzaju urzdzania spoecznoci midzynarodowej. Wsppraca mocarstw opieraa si na zasadzie rwnowagi si. Pastwa te nie chciay, aby powtrzy si scenariusz wojen napoleoskich, obawiay si destabilizacji i koniecznoci prowadzenia dalszych wyczerpujcych wojen. W celu zarzdzania systemem midzynarodowym utworzono wite Przymierze, gremium mocarstw, ktre miay zgodnie decydowa o losach wiata. Wydaje si jednak, e organizacja ta powstaa przedwczenie, mocarstwa miay pewne cele wsplne, ale istniao rwnie wiele kwestii spornych, ktre w ostatecznym rozrachunku doprowadziy do upadku idei tego oglnoeuropejskiego areopagu. Po wojnie krymskiej nie byo ju mowy o witym Przymierzu, zaczto mwi o koncercie mocarstw13. Epoka imperializmu kolonialnego przyniosa gorczkowe zabiegi mocarstw do poszerzania swoich posiadoci kolonialnych na obszarze Afryki, Azji i na Oceanie Spokojnym. Wraz z rozwojem imperializmu pojawio si zjawisko ideologizacji i propagandy, majce na celu uzasadnienie koniecznoci podbijania nowych terenw i zniewalania ludnoci miejscowej. W tym
10 11
J. Stefanowicz, op. cit., s. 24 P. Kennedy, Mocarstwa wiata. Narodziny rozkwit upadek, Warszawa 1994, 1995, s. 8 12 P. Kennedy, op. cit., s. 8 - 9 13 Skad tej pentarchii nie by stay, Francja doczya pniej, a po pewnym czasie wycofaa si Wielka Brytania. J. Danielski, Ewolucja stanowiska wielkich mocarstw w stosunkach midzynarodowych, [w:] Prace Naukowe Uniwersytetu lskiego w Katowicach. Prace z Nauk Spoecznych nr 8, red. J. Przewocki, Katowice 1979, s. 47 50; A. Bgda Brzeziska, Ewolucyjny charakter mocarstwowoci s. 85 - 87 150
okresie pojawiy si rwnie istotne dla analizy mocarstwowoci pojcia: strefa dziaania, strefa interesw, strefa wpyww i strefa buforowa14. Rywalizacja imperialna miaa swoj kulminacj w postaci I wojny wiatowej. Wynik wojny potwierdzi, postpujc od pocztkw XX wieku, zmian w konstelacji mocarstw. Austro Wgry rozpady si, Niemcy zostay pokonane, Rosja pogrya si w chaosie wojny domowej, Francja i Anglia zostay osabione, ale utrzymay status mocarstw. Do grupy najsilniejszych pastw weszy Wochy oraz dwa mocarstwa pozaeuropejskie: USA i Japonia. Czonkostwo w radzie Ligi Narodw oraz system mandatowy potwierdzay status mocarstwowy pastw najsilniejszych a szczeglnie Wielkiej Brytanii i Francji. Interesujcy jest jednak fakt, e system, ktry mia regulowa dziaania w obrbie spoecznoci midzynarodowej oraz gwarantowa bezpieczestwo i pokj na wiecie nie zawiera dwch mocarstw, ktre z czasem wysuny si na szczyt piramidy bdcej modelem struktury spoecznoci midzynarodowej: Stanw Zjednoczony oraz ZSRR. W przededniu II wojny wiatowej mona wic sklasyfikowa mocarstwa w nastpujcych grupach: Mocarstwowo formalna: Wielka Brytania, Francja Mocarstwowo faktyczna: USA, ZSRR Mocarstwa totalitarne, aspirujce do rewizji wersalskiego porzdku midzynarodowego oraz do podwyszenia swojej rangi mocarstwowej: Niemcy, Wochy, Japonia. W wyniku II wojny wiatowej wiat wielobiegunowy stal si dwubiegunowym.15 Mocarstwami globalnymi, lub supermocarstwami stay si USA i ZSRR. Pozostae, tradycyjne mocarstwa musiay zadowoli si statusem mocarstw sektorowych lub mocarstwowoci formaln w postaci staego czonkostwa w Radzie Bezpieczestwa ONZ. Pojawienie si broni nuklearnej w masowej skali paradoksalnie ograniczyo moliwo prowadzenia otwartych dziaa zbrojnych midzy wrogimi blokami. Strategia odstraszania zmusia mocarstwa do rywalizacji przede wszystkim na polach ideologicznym i gospodarczym. Nastpia dekolonizacja wiata, co doprowadzio do dalszego osabienia potencjau mocarstw kolonialnych oraz do powstania nowych stref wpyww i interesw, o ktre mogy walczy dwa mocarstwa dominujce. System socjalistyczny okaza si jednak nieefektywny gospodarczo w dugim okresie i na placu boju pozostay Stany Zjednoczone jako jedyne supermocarstwo16.
P. Kennedy, op. cit., s. 9 10; A. Bgda Brzeziska, op. cit., s. 87 - 90 A. Bgda Brzeziska, op. cit., s. 90 93; J. Danielski, op. cit., s. 51 54; P. Kennedy, op. cit., s. 10 11; J. Stefanowicz, op. cit., s. 33 16 A. Bgda Brzeziska, op. cit., s. 93 96; J. Danielski, op. cit., s. 55 60; P. Kennedy, op. cit., s. 11 -12 151
15
14
Kamil Goa
Oczywicie nie jest tak, e USA nie maj adnych konkurentw czy rywali. Co prawda adne pastwo nie moe rwna si z tym najsilniejszym mocarstwem, ale prbuj one chocia kontestowa jednobiegunowy charakter obecnego adu politycznego. Wrd znaczcych pastw mona wymieni: Chiny posiadajce bro nuklearn, rozwijajc si szybko gospodark i olbrzymie zasoby ludnociowe; Uni Europejsk, uznawan za wany orodek siy, przede wszystkim o charakterze gospodarczym, ale rwnie za alternatyw kulturaln w stosunku do modelu proponowanego przez USA; Rosj, ktra zostaa zepchnita do roli mocarstwa drugorzdnego, czy regionalnego, ale ktra staje si wanym graczem na rynku surowcowym, stara si odbudowywa swoje wpywy i dysponuje arsenaem nuklearnym przewyszajcym wszystkie inne poza amerykaskim; Japoni o znaczcym potencjale gospodarczym i technologicznym. W przyszoci by moe rwnie o znacznych ambicjach politycznych; Do potencjalnych, znaczcych orodkw siy zalicza si rwnie Indie i Brazyli. Widzimy wic, e w kadej epoce pojawiay si pastwa aspirujce do odgrywania znaczcej roli na arenie midzynarodowej, czy to samodzielnie, czy w towarzystwie innych mocarstw. Wydaje si, e suszny pogld, i mocarstwa s konieczne w funkcjonowaniu kadego porzdku midzynarodowego. Peni funkcj podsystemu sterujcego w globalnym systemie midzynarodowym17. Pojcia mocarstwowoci i potgi Naley zastanowi si co rozumiemy pod pojciem mocarstwo, mocarstwowo. Jak ju wspomniano pojcie mocarstwo pojawio si w dokumentach kongresu wiedeskiego. W 1833 r. Leopold Ranke opublikowa esej Wielkie mocarstwa, w ktrym definiuje mocarstwo jako pastwo ktre samo moe podoa wojnie przeciwko kilku innym pastwom, nawet gdyby wrogowie poczyli swe siy. Wida tu nacisk na znaczenie potgi militarnej pastwa i jego zdolnoci do obrony18. Janusz Stefanowicz podaje, e mocarstwa to pastwa, ktre potg, a zatem zasigiem i si wpyww przewyszaj w sposb raczej oczywisty inne pastwa. Twierdzi rwnie, e o posiadaniu statusu mocarstwa decyduje odpowiednio wysoka potga militarna i gospodarcza oraz wola uczestnictwa
17
J. Winiewski, K. od Kunia, Mocarstwa wspczesnego wiata, s. 28; J. Brya, Strefy wpyww , s. 40 - 41 18 J. Brya, op. cit., s. 38 39; A. Bgda Brzeziska, op. cit., s. 86 152
w stosunkach midzynarodowych w roli mocarstwa.19 Jan Danielski wskazuje, e mocarstwem jest pastwo, ktre ma i realizuje swe interesy na caej kuli ziemskiej20. Dariusz Kondrakiewicz jako popularn definicj mocarstwa podaje, e mocarstwo jest to pastwo posiadajce si bd potg przejawiajc si w moliwoci skutecznego oddziaywania na zachowanie innych uczestnikw midzynarodowych, a w razie ich oporu pozwalajc na stosowanie wobec nich wszelkich dostpnych rodkw z uyciem siy wcznie.21 W opinii Stanisawa Bielenia o pozycji mocarstwowej decyduje w duej mierze sia pastwa, rozumiana jako faktyczna i potencjalna zdolno do wykorzystania wszelkich aktyww i pasyww dla osignicia celw i zaspokojenia potrzeb w rodowisku midzynarodowym. Zdolno ta jest wypadkow konkretnych zasobw materialnych, spoecznych i kulturowych. Si pastwa mona mierzy tylko w stosunku do siy innych pastw22. Agata Wodkowska podaje, e do grona wielkich mocarstw zaliczy mona pastwa odznaczajce si si przewyszajc moliwoci innych krajw. Mocarstwa dc do zabezpieczenia swoich interesw i realizacji obranych celw staj si decydentami przesdzajcymi o istnieniu innych pastw oraz o losach wojny i pokoju23. Wedug Andrzeja Gaganka mocarstwa dominujce w midzynarodowej hierarchii siy organizuj i kontroluj procesy istotnych interakcji midzy gwnymi elementami systemu24. Cech wspln wymienionych definicji jest fakt posiadania przez dane pastwo potgi, ktrej wielko wyrnia je wrd innych pastw. Umoliwia ona wpywanie za pomoc dostpnych rodkw na zachowanie innych uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Aby pastwo stao si mocarstwem potrzebna jest rwnie wola do prowadzenia dziaa bdcych przejawem mocarstwowoci, zgodnie z zasad, e mocarstwowo zawsze przejawia si w dziaaniu pastwa, nie za w jego stanie25. Przy wyjanianiu pojcia mocarstwowoci zasadna wydaje si rwnie analiza pojcia potgi czy siy, ktre jak wida s skadnikiem niemal kadej definicji mocarstwa. Naley na wstpie zaznaczy, e w rodowisku naukowym nie ma zgody co do okrelenia siy pastwa, podawane s rne kryteria jej wyrniania, pojawia si problem czy jest ona mierzalna, czy te nie.
M. Dobroczyski, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, Warszawa 1984, s. 97 - 98 J. Danielski, op. cit., s. 110 21 D. Kondrakiewicz, Rozdzia 3. Pastwo, s. 83 22 S. Biele, Cigo i zmiana rl midzynarodowych Rosji, [w:] Nowe role mocarstw, red. B. Mrozek, S. Biele, Warszawa 1996, s. 45 23 A. Wodkowska, Mocarstwowo w polityce zagranicznej pastw, [w:] Wstp do teorii polityki zagranicznej pastwa, red. R. Ziba, Toru 2004, s. 163 24 A. Gaganek, op. cit., s. 13 25 M. Dobroczyski, J. Stefanowicz, op. cit., s. 98
20
19
153
Kamil Goa
Potga jest pojciem wieloznacznym i wielopaszczyznowym, pochodzi z jzyka angielskiego i nie zawsze oczywiste jest jego tumaczenie. Obok terminu potga w nauce o stosunkach midzynarodowych wystpuj rwnie: sia, energia, moc, wpyw, wadza.26 Wymienione pojcia rnicuje si albo utosamia. Amerykaski autor A. Burke stwierdza Nard moe posugiwa si sw potg (power), zanim zastosuje sw sil (force). Sia jest tylko jedn z moliwoci zastosowania potgi. () Potg mona scharakteryzowa jako zdolno do zmuszenia innych, by postpowali zgodnie z yczeniami okrelonego pastwa27. N. Spykman stwierdza, e walka o potg staje si gwnym celem polityki pastw, poniewa ostatecznie jedynie za pomoc potgi mona zrealizowa cele polityki wewntrznej i zagranicznej. Ponadto ten amerykaski geopolityk stwierdza, e wspomniana walka moe by prowadzona wszelkimi dostpnymi rodkami, cznie z wojn28. R. Strausz Hupe i S. F. Possany wskazuj, e potga jest rwnie stymulujcym czynnikiem wpywajcym na zachowanie pastw, jak zysk w ekonomii. Sia wedug nich jest rodkiem, przy pomocy ktrego realizuje si przyjte postanowienia. kraje, ktre nie s w stanie zgodnie z t zasad urzeczywistni swych celw w sferze polityki zagranicznej, staczaj si ku katastrofie.29 Hans Morgenthau uznaje potg za gwny czynnik sprawczy polityki, poniewa walka o potg jest uniwersalna pod wzgldem czasu i przestrzeni. Definiuje on potg jako wadz czowieka nad mylami i dziaaniami innych ludzi30. G. Schwarzenberger stwierdza, e potga jest zdolnoci narzucania wasnej woli innym za pomoc skutecznych sankcji, ktre mona zastosowa w przypadku ujawnienia prby nieakceptowania takiego stosunku. J. G. Stoesinger definiuje si jako zdolno narodu do wykorzystania w stosunkach midzynarodowych swych trwaych bd tymczasowych rde w taki sposb, by mc wpywa na zachowanie innych pastw.() przez si mona rozumie ca skal rnych naciskw na zachowanie i dziaanie pastw, poczynajc od stosowania grb werbalnych, a do groby uycia broni nuklearnej31. Joseph S. Nye jr. podaje, e potga to zdolno do osigania wasnych celw lub realizacji de. cilej rzecz biorc, jest to umiejtno wpywania na innych w celu osignicia podanych rezultatw. Autor uzupeniajc te definicj wprowadza dodatkowo pojcie konwersji potgi; ktra okre-
J. Czaputowicz, Teorie stosunkw midzynarodowych, s. 36; J. Winiewski, K. od Kunia, op. cit., s. 19 27 R. Vukadinovi, Midzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1980, s. 244 28 Ibidem, s. 244 29 Ibidem, s. 244 - 245 30 Ibidem, s. 245 31 Ibidem, s. 245 - 246 154
26
la zdolno do przetworzenia potencjalnej siy, mierzonej posiadanymi zasobami, w rzeczywist moliwo skutecznego oddziaywania, okrelan przez zmian zachowa innych pastw32. Sumujc elementy wystpujce we wspomnianych definicjach mona poda pewien zbir sposobw rozumienia potgi. Potga w stosunkach midzynarodowych jest rozumiana jako panowanie, wadza, wpyw na innych, zdolno do dziaania w celu osignicia zamierzonego skutku, fizyczna sia, skuteczno moralna oraz polityczna kontrola i wpywy, zdolno do dziaania, na ktr skadaj si czynniki materialne, psychologiczne i inne33. Zasadnym wydaje si stwierdzenie, e wspomniane rnicowanie poj potgi i pokrewnych wie si z faktem, e poszczeglni badacze kad nacisk na rne elementy przedstawionego wsplnego zbioru. Koncentrujc si na rnych aspektach tego samego, zoonego zjawiska mona podj prb przyporzdkowania elementw do poszczeglnych terminw funkcjonujcych w nauce o stosunkach midzynarodowych. Sia: zdolno do faktycznego i skutecznego stosowania potgi, zabezpieczanie interesw w systemie midzynarodowym Wpyw: zdolno/moliwo wywierania nacisku, zdolno do kontroli innych pastw i rezultatw ich zachowa Energia: zdolno do uruchomienia potgi, moliwo stosowania potgi Wadza: uprawnienia decydenta, kierujcego polityk zagraniczn i wojskow pastwa. Lubomir W. Zyblikiewicz wprowadza pojcie wadza midzynarodowa, ktr rozumie, oglnie rzecz biorc, jako wpyw na innych aktorw stosunkw midzynarodowych z wszystkimi tego uwarunkowaniami i konsekwencjami34. Janusz Winiewski i Katarzyna od Kunia zauwaaj, e pojciami kluczowymi w wyjanianiu kategorii potgi i pokrewnych s zdolno, moliwo i wola35. Wyranie wida, e zawarto poszczeglnych terminw jest cile powizana z zawartoci terminw pokrewnych, elementy pewnych poj wystpuj w innych. Jest to kolejny dowd, i kategoria potgi jest bardzo zoona i wielopoziomowa. Wydaje si wic, e najwaciwszym sposobem definiowania potgi jest ograniczenie si do pewnych, oglnych i wsplnych dla kategorii pokrewnych wyrae i elementw charakteryzujcych istot problemu badawczego. Mona wic przyj, e potga jest zdolnoci do wolicjonalnego dziaania w systemie midzynarodowym, za
32 33
J. S. Nye jr., Konflikty midzynarodowe, s. 98 - 99 J. Winiewski, K. od Kunia, op. cit., s. 19 34 E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw, s. 141 - 147 35 J. Winiewski, K. od Kunia, op. cit., s. 19 155
Kamil Goa
pomoc moliwych do uzyskania rodkw, zmierzajcego do realizacji przyjtych celw. Warto w tym miejscu zastanowi si nad czynnikami czy elementami potgi, lub jak je niektrzy okrelaj elementami potgotwrczymi. Mona te nazwa je kryteriami wyrniania mocarstw, gdy jak stwierdzilimy mocarstwami s pastwa najpotniejsze lub wyrniajce si wysokim poziomem potgi. Ciekaw propozycj definicji, jednoczenie wskazujc na czynniki potgi, przedstawi S. Cline. Jego propozycja ma posta wzoru: P = (C + E + M) x (S + W) Gdzie: P = sia, C = masa krytyczna, okrelona przez wielko populacji i terytorium, E = potencja gospodarczy, M = potencja militarny, S = cele strategiczne, W = wola narodowa do realizacji strategii pastwowej. Problemem jest tutaj jednak fakt, e pierwsze trzy kategorie s wymierne, a dwie ostatnie niewymierne, wic wynik tego rwnania zaleaby w duej mierze od czynnikw subiektywnych.36 Badacze problemu przedstawiaj bardzo rne klasyfikacje zawierajce czynniki wpywajce na potg, a wic rwnie na pozycj mocarstwow pastwa a w ostatecznym rozrachunku na jego polityk zagraniczn. G. Modelski twierdzi, e o mocarstwowej pozycji pastwa decyduje jego potga morska. Z drugiej strony Mearsheimer wskazuje na decydujc rol potgi wojsk ldowych, gdy tylko one mog skutecznie broni wasne terytorium oraz zaj terytorium przeciwnika. Z kolei Douhet wskazuje na dominujc rol lotnictwa37. W tych klasyfikacjach wida skupienie si na jednym czynniku, ktrym jest sia militarna, dodatkowo u Mearsheimera wane okazuje si terytorium, ktre ma by bronione lub zdobywane przez armi ldow. Paul Kennedy za czynniki determinujce mocarstwow pozycj pastwa uwaa si militarn, poziom rozwoju technologicznego oraz potencja gospodarczy38. A. F. K. Organski wskazuje nastpujce elementy potgotwrcze: zasoby geograficzne, bogactwa naturalne, czynniki demograficzne, czynniki rozwoju ekonomicznego, czynniki polityczne, identyfikacja i lojalno obywateli wobec pastwa. S. L. Spiegel wyrnia: materialne skadniki siy, siy wojskowe, siy motywacyjne pastwa oraz ich rozmiary, osignicia pastwa39. W ujciu Friedricha Ratzela oraz Karla Haushofera gwnymi czynnikami wpywajcymi na pozycj pastwa s: pooenie, ksztat i wielko terytorium, klimat, ludno, bogactwa naturalne, wydajno przemysu oraz or-
E. Haliak, Struktura ukadu si midzynarodowych a aktywno zewntrzna pastw, [w:] Pastwo we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, red. E. Haliak, I. Popiuk Rysiska, Warszawa 1995, s. 87; J. Czaputowicz, op. cit., s. 36 - 37 37 J. Winiewski, K. od Kunia, op. cit., s. 20; J. Czaputowicz, op. cit., s. 37 38 P. Kennedy, op. cit., s. 7 8, 13 - 16 39 J. Winiewski, K. od Kunia, op. cit., s. 20 - 21 156
36
ganizacja polityczna i spoeczna pastwa. Alfred de Grazia i Thomas H. Stevenson wymieniaj: ludno, rozlego terytorialna, zasoby naturalne, technologia, jedno narodowa, gotowo militarna oraz dyplomacja. Joseph Frankel, Norman Hill, Frederick Hartmann, Ernest Haas i Allen Whiting podchodz do problemu skadnikw potgi bardzo podobnie i wymieniaj: ludno, element geograficzny, ekonomiczny, psychologiczno spoeczny, midzynarodow pozycj strategiczn pastwa oraz jego organizacj administracyjno wojskow. Swoistym podsumowaniem owych pogldw jest lista komponentw zawarta w The International Relations Dictionary, pod hasem Elements of national power: 1. wielko, pooenie, klimat oraz topografia terytorium pastwowego; 2. bogactwa naturalne, rda energii oraz zdolno do produkcji artykuw ywnociowych; 3. ludno (jej wielko, skupienie, wiek, skad pod wzgldem pci oraz dochd na gow); 4. wielko i wydajno przemysu; 5. zasig i efektywno systemu transportowego i rodkw komunikacyjnych; 6. system edukacyjny, moliwoci badawcze oraz wielko i jako kadry naukowej i technicznej; 7. wielko, uzbrojenie i morale si zbrojnych; 8. natura i sia systemu politycznego, gospodarczego i spoecznego pastwa; 9. jako dyplomatw i dyplomacji; 10. charakter i morale narodu40. Jacek Ziemowit Pietra przedstawia charakterystyk czynnikw wpywajcych na polityk zagraniczn pastwa. W pierwszej kolejnoci kategoryzuje je w cztery grupy: obiektywne, subiektywne, wewntrzne, zewntrzne. Nastpnie przedstawia list grup czynnikw, ktre zawieraj si we wspomnianych 4 kategoriach: wyznaczniki materialno spoeczne, aksjologiczne, demograficzne, geopolityczne, subiektywne, strukturalne, funkcjonalne, podmiotowo strukturalne, podmiotowo funkcjonalne, potencjau politycznego41. Joseph S. Nye jr. wskazuje na kontekstowo skadnikw potgi. Zauwaa, e w rnych sytuacjach i w rnych okresach historycznych wystpoway odmienne czynniki determinujce potg. Dzieli on rwnie potg na tzw. hard power i soft power, czyli sia twarda i mikka. Do grupy twardych skadnikw siy zalicza potg militarn, potencja gospodarczy
40 41
J. Danielski, Pojcie mocarstwowoci, s. 100 -101 J. Z. Pietra, Polityka zagraniczna pastwa, [w:] Wspczesne stosunki midzynarodowe, red. T. o Nowak, Wrocaw 1997, s. 54 - 60 157
Kamil Goa
i surowcowy, pooenie geopolityczne itd., czyli w pewnym sensie klasyczne skadniki potgi. Do elementw potgi mikkiej zalicza przede wszystkim oddziaywanie kulturalne, eksponowanie popularnych w wiecie wartoci oraz prowadzenie polityki zagranicznej uwzgldniajcej preferencje innych pastw. Zauwaa on, e obie grupy s wspzalene, ale mog wystpowa oddzielnie, a ich skuteczno, bd zasig oddziaywania zaley m.in. od okresu historycznego i miejsca, w ktrym s stosowane42.
Tabela 1. Gwne mocarstwa i najwaniejsze skadniki potgi Okres Wiek XVI Wiek XVII Wiek XVIII Wiek XIX Wiek XX Wiek XXI Gwne mocarstwo Hiszpania Holandia Francja Najwaniejsze skadniki potgi Zoto w sztabach, handel kolonialny, armie zacine, wizi dynastyczne Handel, rynki kapitaowe, marynarka
Ludno, rolnictwo, administracja publiczna, armia, kultura (mikka sia) Wielka Przemys, spjno polityczna, rodki finansowe i Brytania kredyty, marynarka, liberalne normy (mikka sia) Wielko gospodarki, przewodzenie w nauce i techStany Zjed- nice, pooenie geograficzne, siy zbrojne i ukady noczone sojusznicze, uniwersalistyczna kultura i liberalne reimy midzynarodowe (mikka sia) Przewodzenie w rozwoju technologii, wielko zaStany Zjedsobw wojskowych i ekonomicznych, centrum trannoczone snarodowej komunikacji (mikka sia)
rdo: J. S. Nye jr., Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 102 Interesujc klasyfikacj przedstawi Jan Danielski, ktry wskaza, e potga, lub jak to okrela sia fizyczna pastwa jest konieczna do mocarstwowoci, ale sama tej mocarstwowoci nie konstytuuje. Potrzebne s jeszcze dwa czynniki: organizacyjno - spoeczny i dyplomacja. Natomiast do skadnikw potgi zalicza: terytorium pastwowe i jego cechy, element populacyjny, poziom rozwoju gospodarczego, poziom technologiczny, przygotowanie militarne43.
42 43
J. S. Nye jr., op. cit., s. 99 - 103 J. Danielski, op. cit., s. 101 106, 110
158
Agata Wodkowska proponuje nastpujce kryteria wyrniania mocarstw: populacyjno demograficzne, terytorialne (geopolityczne), poziom rozwoju ekonomiczno technologicznego pastwa, kryterium militarne Poniewa pewne elementy powtarzaj si w wymienionych klasyfikacjach, warto przyjrze si im bliej i przeanalizowa jaki wpyw maj na potg pastwa44. Sia militarna bya bodaj pierwszym czynnikiem w historii wpywajcym na pozycj danego pastwa na arenie midzynarodowej. Szczeglnie istotne byo przygotowanie militarne w okresach kiedy normy midzynarodowe jak i sami uczestnicy stosunkw midzynarodowych dopuszczali do stosowania wojny jako rodka potwierdzenia swojej pozycji midzynarodowej. Mimo, e obecnie wojna przestaa by dopuszczalnym rodkiem prowadzenia polityki, a uycie si zbrojnych moe wiza si z duym ryzykiem politycznym, to posiadanie znacznych si zbrojnych nadal moe suy do wywierania wpywu poprzez zastraszanie, lub proponowanie zbrojnej protekcji. Sytuacj zmienio rwnie pojawienie si broni nuklearnej, ktra z jednej strony staa si czynnikiem koniecznym (cho nie wystarczajcym) do uzyskania pozycji mocarstwowej, a z drugiej ograniczya moliwo prowadzenia dziaa zbrojnych, ktre mogyby spotka si z odwetem nuklearnym. Ryzyko o charakterze politycznym zostao zastpione przez ryzyko unicestwienia zarwno agresora jak i obrocy, a w skrajnym przypadku caej, lub wikszoci populacji ludzi na Ziemi. Naley jednak nadmieni, e obecnie bro nuklearna staa si rodkiem wielce nieporcznym w zapewnianiu bezpieczestwa czy te odstraszania wroga. Powodem jest fakt pojawienia si zagroe asymetrycznych, ktre nie maj charakteru pastwowego czy choby terytorialnego. Sia militarna, mimo rosncego znaczenia czynnikw pozamilitarnych, nadal pozostaje jednym z gwnych wyznacznikw potgi pastwa. cile zwizany z si militarn, ale oddziaujcy rwnie na innych paszczyznach jest poziom rozwoju gospodarczego pastwa. Zwizek poziomu gospodarki i siy militarnej jest oczywisty, od produkcji wyposaenia dla si zbrojnych po finansowanie ich funkcjonowania zarwno w okresie pokoju, jak i wojny. Pastwa o rozbudowanej, wielogaziowej gospodarce byy wstanie prowadzi wojn przez duszy okres czasu, z wiksza iloci przeciwnikw. Mogy te pozwoli sobie na utrzymywanie stosunkowo licznej armii rwnie w czasie pokoju, co zapewniao wysoki poziom obronnoci oraz moliwo odstraszania potencjalnego przeciwnika, czy wrcz przeciwnie, skonienie go grob do podanego zachowania. Wraz z upywem czasu potga ekonomiczna staa si skuteczna do wywierania wpywu nawet bez komponentu militarnego. Rozwijanie stosunkw gospodarczych i handlu powodowao, e pastwo silniejsze pod tym wzgldem zyskiwao wpywy w
44
A. Wodkowska, op. cit., s. 164 - 165 159
Kamil Goa
pastwach sabszych, ktre rwnie miay szans zyska na wymianie handlowej. Zauwamy, e w pocztkowym okresie kolonizacji gwnym motywem rozszerzania swoich wpyww byo powikszanie bogactwa poprzez wyzysk kolonii. Pniej doszed rwnie element strategiczno militarny i zabezpieczenie kluczowych drg morskich i ldowych. Obecnie komponent gospodarczy potgi sta si jeszcze istotniejszy, wraz z relatywnym spadkiem znaczenia czynnika militarnego. Mona doda, e posiadanie odpowiedniego potencjau gospodarczego zapewnia pastwu swego rodzaju elastyczno w dziaaniach na arenie midzynarodowej. Czynnikiem, ktry znowu zwizany jest blisko z poprzednimi jest poziom rozwoju technologicznego pastwa. Ten czynnik bardziej ni inne obrazuje konieczno analizy pozycji pastwa w stosunku do innych pastw. Pastwa od wiekw staray si przecign inne w rozwoju technologicznym. Z jednej strony zapewniao im to przewag militarn, z drugiej pozytywnie wpywao na wymian handlow, gdzie pastwo bardziej zaawansowane mogo eksportowa dobra, ktre nie mogy by produkowane gdzie indziej, lub byy produkowane z mniejsza efektywnoci. Wyszy poziom rozwoju zwiksza rwnie poziom ycia obywateli danego pastwa, a w rezultacie okazuje si bardzo istotnym elementem wspomnianej ju mikkiej siy. Kolejnym elementem, o ktrym warto wspomnie szerzej jest pooenie geograficzne, geopolityczne czyli oglnie rzecz biorc terytorium pastwa. Czynnik ten mona rozwaa w kilku aspektach. Uksztatowanie terenu i stopie dostpnoci terytorium dla przybyszy z zewntrz mia due znaczenie jeszcze do pocztkw XX wieku. Pastwa, ktrym granice udao si oprze o naturalne przeszkody miay znacznie wikszy komfort w dziedzinie obronnoci w stosunku do pastw, ktre takich udogodnie nie miay. Pooenie mogo te wpywa na kierunki i moliwoci ekspansji pastwa. Wielka Brytania, jako kraj wyspiarski zawsze utrzymywaa znaczn potg morsk i bya w stanie kolonizowa i chroni regiony znacznie oddalone od metropolii. Rosja znajdujca si na obrzeach cywilizowanego wiata moga prowadzi ekspansj na wschd nie napotykajc powaniejszych barier. Kwestia uksztatowania terenu i jego aspektu militarnego malaa wraz z rozwojem technologicznym pastw i unowoczenianiem rodkw transportu. Rozmiary terytorium mona rozpatrywa przede wszystkim w aspekcie obronnym i ekonomicznym. Due terytorium zwiksza szans dostpu do surowcw mineralnych, a szczeglnie surowcw energetycznych. Dobrym przykadem jest tu Rosja, ktra dysponuje du iloci wszelkich surowcw strategicznych. Znaczenie militarne duego terytorium nie jest jednoznaczne. Im wiksze terytorium i dusze granice, tym trudniejsza moe by obrona pastwa. Z drugiej strony due terytorium umoliwia swobodniejsz dyslokacj orodkw przemysowych z miejsc zagroonych bezporednim atakiem. Bardzo istotny jest rwnie aspekt geopolityczny. Wane jest z jakimi
160
pastwami dany podmiot graniczy, ilu ma ssiadw, z ktrymi jest w stanie nawiza dobre stosunki, gdzie moe szuka potencjalnych stref wpyww, czy musi skupi si na rozwijaniu potgi ldowej, morskiej czy obu. Mona zauway, e sama rozlego terytorialna nie decyduje o potdze, ale moe by wanym czynnikiem umoliwiajcym jej osignicie. Ostatnim kryterium o ktrym autor zdecydowa si wspomnie jest czynnik populacyjno demograficzny. Jest to czynnik o tyle ciekawy, e pozytywnie wpywa na potg pastwa jedynie wtedy, gdy harmonijnie wspistnieje z wysokim poziomem rozwoju ekonomicznego i technologicznego. W okresach gdy potga wojskowa opieraa si na sile ywej by to rwnie czynnik o znacznym znaczeniu militarnym. Wysoki poziom wyksztacenia ludnoci stwarza wiksz szans do rozwoju technologicznego. Odpowiedni wiek populacji moe pozytywnie wpywa na efektywno i wielko gospodarki. Waciwa liczba i gsto zaludnienia stwarza moliwoci efektywniejszej eksploatacji posiadanego terytorium. Wanym aspektem tego kryterium jest jego wpyw negatywny. Jeeli w danym pastwie wystpuje przeludnienie, mieszkacy s sabo wyksztaceni oraz wystpuj inne negatywne zjawiska spoeczno gospodarcze to mog tam wystpi konflikty spoeczne oraz inne zjawiska naraajce pastwo na straty, a przynajmniej hamujce jego rozwj. W rezultacie wydaje si, e jest to czynnik najbardziej delikatny, ktrego zmiany mog wpywa na pozycj pastwa w sposb pozytywny lub negatywny45.
Typologia mocarstw i pojcia pokrewne W momencie pojawienia si pojcia mocarstwo nie potrzebne byo inne okrelenie pastw najpotniejszych. Wiadomo byo, o ktre pastwa chodzi, zwaszcza, e wczesne stosunki midzynarodowe charakteryzoway si daleko posunit europocentrycznoci46. Jednak wraz z rozwojem i ewolucj stosunkw midzynarodowych oraz wzrostem liczby pastw aspirujcych do pozycji mocarstwa, konieczne stao si wypracowanie poj, ktre pozwalayby na okrelenie jak najwikszej iloci przypadkw, a zarazem porzdkowayby hierarchi midzynarodow47.
Wicej o kryteriach potgi, mocarstwowoci, polityki zagranicznej pastwa zob.: A. Wodkowska, Mocarstwowo w polityce zagranicznej pastw; J. Danielski, Pojcie mocarstwowoci w stosunkach midzynarodowych; P. Kennedy, Mocarstwa wiata. Narodziny rozkwit upadek; J. Stefanowicz, Stary nowy wiat. Cigo i zmiana w stosunkach midzynarodowych; Wspczesne stosunki midzynarodowe, red. T. o Nowak; J. S. Nye jr., Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii; J. Winiewski, K. od Kunia, Mocarstwa wspczesnego wiata. Problem przywdztwa wiatowego; J. Czaputowicz, Teorie stosunkw midzynarodowych. 46 M. Dobroczyski, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, s. 98 47 I. Wyciechowska, Ewolucja mocarstwowoci, s. 13 - 14 161
45
Kamil Goa
Biorc pod uwag kryterium zasigu wpywu pastw na otoczenie midzynarodowe, na szczycie hierarchii znajduje si mocarstwo uniwersalne, zwane take wiatowym, globalnym lub supermocarstwem. Pojcie pojawio si po zakoczeniu II wojny wiatowej, ze wzgldu na ogromny potencja, przede wszystkim militarny, dwch mocarstw dominujcych: USA i ZSRR. Pastwa te stworzyy wok siebie bloki polityczno militarne, pozyskay zarwno sojusznikw, jak i pastwa satelickie i zalene. Mimo, e nie prowadziy bezporednich dziaa zbrojnych przeciwko sobie, to rywalizoway pod wzgldem gospodarczym, ideologicznym i politycznym. Status supermocarstwa wie si z posiadaniem przez dane pastwo interesw na caym wiecie i moliwoci ich obrony. Pastwo takie powinno by zdolne do dziaa midzynarodowych we wszystkich dziedzinach i zakresach w skali globalnej. Obecnie jedynie Stany Zjednoczone speniaj warunki do wyrnienia ich jako mocarstwo globalne. Nastpnie mwi si o mocarstwach regionalnych. Jest to grupa pastw, ktre w swoim otoczeniu wyrniaj si pod wzgldem poziomu potgi i d do przywdztwa lub hegemonii w danym regionie geopolitycznym. Kategoria ta moga uksztatowa si w peni dopiero po upadku adu dwubiegunowego. W okresie zimnej wojny rwnie istniay pastwa o znacznym potencjale gospodarczym, militarnym i politycznym, ktre dyy do podwyszenia swojego statusu, ale pozostaway jednak na osi rywalizacji blokowej, co w jakim sensie ograniczao ich moliwoci do prowadzenia polityki mocarstwowej. Kategoria mocarstw regionalnych jest interesujca rwnie ze wzgldu na fakt, e mona w niej szuka pastw, ktre mog i chc aspirowa do roli supermocarstwa. Oglnie rzecz biorc do mocarstw regionalnych zaliczy mona: Chiny, Japoni, Indie, Brazyli, Wielk Brytani, Francj. W nauce o stosunkach midzynarodowych w tym miejscu podaje si rwnie kategori mocarstw subregionalnych lub lokalnych, jednak zdaniem autora nie wydaje si to zabiegiem waciwym, szczeglnie jeli wzi pod uwag przejrzysto hierarchii midzynarodowej. Wyrnianie takich mocarstw kci si rwnie z zaoeniem, e mocarstwem jest pastwo o wyrniajcym si potencjale, lub jak niektrzy podaj, o potencjale wybijajcym si ponad przecitno. Wydaje si, e pastwa aspirujce do mocarstwowoci subregionalnej mona po prostu okreli jako pastwa rednie, posiadajce wol i potencja do ubiegania si o podwyszenie swojego statusu midzynarodowego. Analizujc dziaalno pastw pod ktem rodzaju, czy sektora stosunkw midzynarodowych, w ktrym ta aktywno wystpuje mona wyrni kategori mocarstw sektorowych lub selektywnych. Mona wic wyrni mocarstwa militarne, polityczne, ekonomiczne i kulturalne. Najwiksz si oddziaywania w kadym z tych sektorw maj oczywicie Stany Zjednoczone, co jest wymogiem ich statusu jako mocarstwa globalnego, ale mona wskaza pastwa, ktre rwnie wyrniaj si w poszczeglnych kategoriach.
162
Do mocarstw militarnych zaliczy mona Federacj Rosyjsk, ktra odziedziczya zapasy broni nuklearnej po ZSRR. Duym potencjaem militarnym dysponuj rwnie Chiny. W ramach omawianej kategorii wyrni mona rwnie swego rodzaju podkategori: mocarstwa nuklearne, czyli pastwa dysponujce broni jdrow. Do tej grupy zaliczy mona wspomniane ju USA, FR, Chiny oraz Wielk Brytani, Francj, Indie, Pakistan i Izrael. Mocarstwo gospodarcze jest to pastwo wyrniajce si poziomem zaawansowania i wielkoci swojej gospodarki oraz wpywem jaki wywiera na midzynarodowy system ekonomiczny. Do kategorii mocarstw gospodarczych zaliczy mona Japoni i Niemcy. W ostatnim okresie do miana takiego chciayby aspirowa rwnie Chiny. Tutaj rwnie mona wyrni podkategori, chodzi o popularne obecnie mocarstwo surowcowe. Jest to pastwo, ktre dziki dostpowi do strategicznych zasobw energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny), odpowiedniej infrastrukturze sucej do ich przesyu oraz braku alternatywy w ich dostarczaniu (przynajmniej w danym regionie) jest skonne i zdolne wykorzystywa swoje atuty do wpywania na odbiorcw wspomnianych surowcw. Wpyw ten czsto moe mie wrcz znamiona uzalenienia odbiorcy od dostawcy, a w wielu przypadkach zapewnia dominacj mocarstwu surowcowemu (energetycznemu). Do wskazanego opisu najbardziej pasuje Federacja Rosyjska, ale podkategori mona odnie rwnie do pastw OPEC. Do grona mocarstw kulturalnych zaliczy mona przede wszystkim bye pastwa kolonialne, czyli Wielk Brytani i Francj, ktre mimo procesw dekolonizacyjnych zachoway wpywy w swoich dawnych posiadociach. Chodzi tu przede wszystkim o znaczne rozpowszechnienie jzyka angielskiego i francuskiego w wiecie. Dziki temu dobra kultury wytwarzane w tych pastwach mog oddziaywa w wikszym stopniu na bye kolonie. Istotne s tu rwnie powizania ekonomiczne z by metropoli oraz ksztacenie si elit byych kolonii na uczelniach starego kontynentu48. Pojciem spotykanym w nauce i praktyce stosunkw midzynarodowych, ktre w pewnym stopniu wie si z tematem artykuu jest mocarstwo opiekucze. Jest to termin uywany przede wszystkim w prawie midzynarodowym publicznym do okrelenia neutralnego pastwa, ktre na prob pastw wojujcych, podejmuje si opieki nad interesami danego pastwa na obszarze pastwa nieprzyjacielskiego. Konwencje genewskie z roku 1949 zobowizuj mocarstwa opiekucze do ochrony interesw jecw, osb internowanych oraz do oglnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich.49 Wida wic, e termin mocarstwo opiekucze nie wie si z adnymi atrybutami mocarstwowoci we waciwym znaczeniu. Naley jednak
48
A. Wodkowska, op. cit., s. 165 166; M. Dobroczyski, J. Stefanowicz, op. cit., s. 98 113; E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, op. cit., s. 52 - 57 49 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2004, s. 404 163
Kamil Goa
zauway, e pastwo, ktre staje si mocarstwem opiekuczym cieszy si zwykle pewnym prestiem i zaufaniem ze strony walczcych stron. Pojciami, ktrymi warto si zainteresowa s rwnie mocarstwowo faktyczna oraz mocarstwowo formalna. Mocarstwowo formalna odnosi si do pastw, ktrym status mocarstwa przyznaa spoeczno midzynarodowa. Wydarzenie takie miao miejsce dwukrotnie w historii. Po I wojnie wiatowej status mocarstwa uzyskay pastwa zasiadajce jako stali czonkowie w Radzie Ligi Narodw. W ten sposb wyrniono: Wielk Brytani, Francj, Wochy i Japoni, przejciowo Niemcy i ZSRR. Podobna sytuacja zaistniaa po II wojnie wiatowej, kiedy to na podstawie art. 23 i 27 Karty Narodw Zjednoczonych uprzywilejowan pozycj przyznano piciu mocarstwom: USA, ZSRR, Chinom, Wielkiej Brytanii i Francji. Interesujcy jest fakt, e mocarstwowo formalna nie musi harmonizowa z mocarstwowoci faktyczn. Dobrym przykadem s tu Stany Zjednoczone, ktre po I wojnie wiatowej nie weszy w skad Ligi Narodw, czyli mocarstwo faktyczne nie uzyskao statusu mocarstwa formalnego. Odwrotna sytuacja ma miejsce w Radzie Bezpieczestwa ONZ gdzie Wielka Brytania, Francja, Rosja i Chiny maj rwn rang z USA mimo przytaczajcej przewagi faktycznej tych ostatnich50. Pastwa najpotniejsze o aspiracjach dotyczcych wpywania na ssiadw istniay od zarania dziejw. Nazw mocarstwa uzyskay do pno, ale nie umniejsza to ich wpywu na ksztatowanie si i dziaanie systemu midzynarodowego. Wraz z rozwojem stosunkw midzynarodowych oraz nauki o nich, konieczne stao si zbadanie zjawiska jakim s mocarstwa. Konieczne byo stworzenie siatki pojciowej opisujcej ich status, dziaania, charakter czy wreszcie istot mocarstwowoci. Nie byo to zadanie atwe, pojcie i rola mocarstw ewoluoway wraz ze zmianami w stosunkach midzynarodowych. Zmieniay si czynniki mocarstwowoci, ich znaczenie dla pozycji pastw oraz zadania i odpowiedzialno mocarstw wobec spoecznoci midzynarodowej. Stosunki midzynarodowe staj si coraz intensywniejsze, wielopoziomowe, zwiksza si wspzaleno i liczba pastw aspirujcych do podniesienia swojego statusu. Jest to z jednej strony wyzwanie dla nauki o stosunkach midzynarodowych, ale z drugiej wspaniae pole badawcze dla naukowcw zajmujcych si t problematyk.
50
A. Wodkowska, op. cit., s. 167 168; J. Danielski, Ewolucja stanowiska wielkich mocarstw, s. 51 - 57 164
PAWE GRSKI KATARZYNA PIETRZYK JANUSZ PACZEK (Akademia Obrony Narodowej)
PRYMAT GEOPOLITYKI CZY GEOEKONOMIKI W PASTWACH NATO NA POCZTKU XXI WIEKU PRBA
ODPOWIEDZI NA PODSTAWIE WNIOSKOWANIA STATYSTYCZNEGO Wstp Celem tego artykuu jest dokonanie analizy i oceny wystpujcych przewartociowa w stosunkach transatlantyckich w aspekcie porwna siy (mocy) gospodarczej i siy (mocy) militarnej za okres kilku minionych lat XXI wieku przy wykorzystaniu pewnych miar statystycznych. Std te naley si skupi na przynajmniej czterech zagadnieniach. Po pierwsze potrzeba przedstawi ewolucj zwizkw wystpujcych midzy geopolityk, a geoekonomi z punktu widzenia teorii. Pozwoli to dalej przej do bada empirycznych. W drugim zagadnieniu wykaza si gospodarcz pastw sojuszu NATO na arenie midzynarodowej oraz w samym ugrupowaniu. Analiza dotyczy bdzie informacji o PKB i wartoci eksportu. Dalej stara si bdziemy scharakteryzowa si militarn tych pastw posugujc si w tym celu stosownymi informacjami o wydatkach wojskowych. Wreszcie po czwarte zbada statystyczn korelacj siy zwizku midzy rozwojem spoeczno-gospodarczym analizowanych pastw (ich si ekonomiczn), a posiadanym potencjaem militarnym (si wojskow). Chodzi wic o stwierdzenie zwizku przyczynowo-skutkowego wystpujcego midzy gospodark, a poziomem obronnoci w sojuszu NATO na pocztku XXI wieku. Tym samym zmierza bdziemy do uzyskania odpowiedzi na pytanie: czy daje si odczu w stosunkach transatlantyckich wyrane odejcie od postrzegania pierwotnego elementu siy militarnej na rzecz siy gospodarczej. Mwic wprost - poszukujemy zmian w paradygmacie wspczesnego sojuszu transatlantyckiego. Oczywicie czynione dociekania maj charakter statystyczny. Niemniej jednak wyniki s na tyle interesujce, e naley je przedstawi i stosownie skomentowa. 1. Geopolityka czy geoekonomika zarys teorii problemu Od pocztku lat dziewidziesitych XX stulecia w literaturze przedmiotu toczy si gorcy spr intelektualny o prymat geopolityki czy geoekonomiki w stosunkach midzynarodowych. Z dyskusji tej mona wnioskowa, e w miar upywu czasu zyskuje coraz mocniej pogld - nie tylko wrd grona ekonomistw - e wspczesna walka zbrojna midzy pastwami
Pawe Grski, Katarzyna Pietrzyk, Janusz Paczek
uprzemysowionymi odchodzi powoli w przeszo. Wystpuje bowiem odejcie od tradycyjnego pojmowania bezpieczestwa, ktre zakadao, e gwnymi rodkami jego zapewnienia w stosunkach midzynarodowych pozostaj sia wojskowa i oddziaywania polityczno-dyplomatyczne1. Natomiast wraz z globalizacj i rozwojem spoeczestwa informacyjnego towarzyszy tym stosunkom konflikt interesw na gruncie gospodarki. Kade bowiem pastwo stara si by konkurencyjnym wobec innych podmiotw ycia politycznego. Cay czas ledzi zmiany zachodzce w gospodarkach innych pastw, porwnuje wskaniki makroekonomiczne, aby prowadzi wasn polityk rozwojow by uzyska zwikszenie wasnego bogactwa i dobrobytu swoich obywateli. Std swoj polityk prbuje tworzy warunki dla maksymalizacji korzyci osiganych ze wsppracy midzynarodowej i przykadowo wpywa na przyciganie kapitau zagranicznego, obnianie podatkw, dba o nisk inflacj, jak rwnie uatwia procedury przy zakadaniu firm. Chodzi wic o stay i szeroki dopyw gotwki do budetu pastwa. Ale ten dopyw gotwki ma i przede wszystkim nie na zbrojenia, a na popraw ycia obywateli. Std te twierdzimy, e wspczenie duch handlu i wsppracy gruje nad duchem militaryzmu. Pamita trzeba, e wojna zawsze burzy i niszczy dorobek pastwa i spoeczestwa, a handel zawsze zmierza do wsppracy i bogacenia si. Naruszenie przez jakiekolwiek pastwo takiej wsppracy wizaoby si z ryzykiem utraty korzyci wszystkich jej uczestnikw. Czyli taka wspzaleno gospodarcza wpywa pozytywnie na bezpieczestwo w regionie. Pastwa demokratyczne t prawd odkryy i od duszego czasu stosuj t maksym oraz staraj si poszerza jej wpyw w wiecie. Na podstawie biecych analiz sytuacji polityczno-gospodarczych i praktyki dziaania podmiotw pastwowych, jednoznacznie mona stwierdzi, e obecnie jak nigdy dotd w historii, czynniki ekonomiczne decyduj o sile oddziaywania pastwa. Daje si bowiem w sposb wyrany odczu wystpowanie korelacji midzy czynnikami politycznymi, wojskowymi czy spoecznymi, a czynnikami ekonomicznymi. Aspekt ekonomiczny wynikajcy z rosncej wspzalenoci pastw oraz globalizacji, sta si jednym z dominujcych determinant wspczesnego bezpieczestwa pastwa. Liczne przykady historyczne z dziejw wiata dowodz istnienia wspzalenoci przyczynowo-skutkowych midzy potencjaem gospodarczym, a si militarn pastwa. Od wiekw rdem wielu konfliktw zbrojnych byy i s nadal kryzysy ekonomiczne2, za zasoby ekonomiczne ograniczyy ich zarwno skal, zasig czy te intensywno. Baczna obserwacja wspczesnej
T. Jemioo, Gwne tendencje we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, [w:] Bezpieczestwo polityczne i wojskowe, pod red. A. Ciupiskiego i K. Malaka, AON, Warszawa 2004, s. 14. 2 Patrz: W. Morawski, Kronika kryzysw gospodarczych, TRIO, Warszawa 2003. 168
Prymat geopolityki czy geoekonomiki w pastwach NATO...
cywilizacji pozwala skonstatowa, e powstanie pastw demokratycznych, internacjonalizacja gospodarowania, globalizacja, oddziaywanie na stosunki midzynarodowe podmiotw prywatnych, wzrost znaczenia handlu zagranicznego, postp naukowo-techniczny przesuny sfer rywalizacji pastw ze sfery militarnej na sfer ekonomiczn. Dodatkowo ekonomizacj zagroe wywoay rwnie: wzrost niestabilnoci systemu finansowego, kryzysy polityczno-spoeczne, wzrastajce zaduenie midzynarodowe, wzrost przestpczoci zorganizowanej, lokalny gd ludnoci afrykaskiej i azjatyckiej oraz pogbiajce si rnice midzy pastwami na wiecie. Std wyranie wynika, e na skadowe wspczenie pojmowanego bezpieczestwa pastwa wpywaj obok aspektw wojskowych i politycznych czynniki gospodarcze i technologiczne, a take ekologiczne, demograficzne czy spoeczne3. Mona uoglni, e sia wojskowa pozostawaa przed laty dwu biegunowa, podczas gdy sia ekonomiczna staa si wspczenie wielobiegunowa. Oznacza to, e sia wojskowa utracia dzi centralne miejsce w ustalaniu hierarchii mocy pastw. Geoekonomia zastpia w duej mierze geostrategi, jako instrument geopolityki. Konkurencja i rywalizacja midzy pastwami uprzemysowionymi ma obecnie charakter ekonomiczny, a nie wojskowy. Miejscem rywalizacji sta si globalny rynek zbytu towarw i usug, a take inwestycji. Wzrost konkurencyjnoci suy moe take osiganiu hegemonii szczeglnie w przypadku duych, silnych gospodarczo pastw chccych podporzdkowa swojej polityce kraje sabiej rozwinite oraz o mniejszym potencjale gospodarczym. Dodatkowo trzeba zauway, e w przeszoci mylenie o pastwie znaczyo mylenie o wojnie, dzisiaj oznacza mylenie przede wszystkim o jego zdolnociach geoekonomicznych4. Siy zbrojne - ten specyficzny instrument polityki pastwa - nie bd ju u progu XXI w. decydowa o jego bezpieczestwie5. W stosunkach midzynarodowych mwi si, e nastpuje okres przewartociowa6. Zmierzamy ku szerszej i dynamiczniejszej konkurencji ekonomicznej. Znamienne jest, e rozwj ekonomiczny nie jest gr o sumie zerowej, w ktrej wygranym jednych nieuchronnie towarzysz przegrane innych. Jest to gra, w ktrej wygra moe kady. Dla dziaalnoci gospodarczej nie ma granic, liczy si przede wszystkim zysk korzy ekonomiczna, co wyzwala rywalizacj, poszukiwanie nowych konsumentw, poszerzanie rynku zbytu. Natomiast pierwiastek militarny ma sta jedynie na stray tego
J. Staczyk, Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, PAN, Warszawa 2001, s. 26. C. Jean, Geopolityka, Ossolineum, Wrocaw, Warszawa, Krakw, 2003, s. 24-25. 5 A. Dawidczyk, Nowe wyzwania, zagroenia i szanse dla bezpieczestwa Polski u progu XXI wieku, AON, Warszawa 2001, s. 5. 6 J. Czaja, Ksztatowanie si nowego porzdku midzynarodowego, [w:] Bezpieczestwo zewntrzne RP, praca zbiorowa pod red. naukow T. Jemioy i K. Malaka, AON, Warszawa 2002, s. 60. 169
4
porzdku. Dlatego wspczesne siy zbrojne musz (w pewnym uproszczeniu): chroni, pomaga i ratowa i by armi w peni profesjonaln7. Ale warunkiem sine quo non dla bezpieczestwa jest stabilne rodowisko ekonomiczne i polityczne w ramach stosunkw midzynarodowych i odwrotnie dla siy ekonomicznej potrzebna jest wystarczalna sia militarna8 wsparta wspdziaaniem na arenie midzynarodowej. Bowiem bez silnych instytucji i woli politycznej i zalecanej polityki gospodarczej nie mona zaadoptowa czy te skutecznie wdroy koncepcji ekonomicznych9. Podsumowujc mona stwierdzi, e wraz z kocem wiata bipolarnego, sia zbrojna zmarginalizowaa swoje znaczenie w stosunkach midzynarodowych midzy pastwami Pnocy. To ju dzi pastwa uprzemysowione nie mog odwoywa si do siy zbrojnej, jako ostatecznego elementu w polityce pastwa. Jest to tylko moliwe przy uyciu instrumentw ekonomicznych. O randze pastw i moliwociach dziaania na arenie midzynarodowej decyduje przede wszystkim ich potga gospodarcza. Std ostatecznym celem dla geoekonomiki jest zdobycie i ochrona wasnej pozycji w gospodarce wiatowej. Przeciwnikiem s tu wszystkie pastwa bd podmioty gospodarcze, ktrych kosztem dy si do uzyskania korzyci ekonomicznych. Mona rzec, e jeli jedno pastwo podejmuje dziaania agresywne na polu ekonomicznym to i inne pastwa zmuszone s robi to samo. Wspczenie w dobie globalizacji wida, e coraz czciej ten proces nastpuje wrd pastw transatlantyckich. Przy czym do gosu coraz czciej w stosunkach midzynarodowych dochodzi przedsibiorstwo transnarodowe, ktre staje si liczcym podmiotem10. Dlatego wydaje si nam, e istnieje potrzeba ju dzi przygotowywa si i doskonali organy i mechanizmy zarzdzania kryzysami i konfliktami geoekonomicznymi. To jest wspczesne pole walki rozwinitych pastw. Jestemy przekonani, e zaprezentowane dociekania na gruncie teorii pozwalaj na uchwycenie gwnej myli tego zagadnienia. Tym samym stanowi to moe dobr podstaw dla bada empirycznych w tym zakresie, biorc pod uwag pastwa Sojuszu NATO.
2. Sia ekonomiczna Majc na uwadze scharakteryzowanie dynamiki nominalnego narastania siy ekonomicznej pastw Sojuszu NATO i ukazania wystpujcej w tym
B. Balcerowicz, Siy zbrojne w pastwie i w stosunkach midzynarodowych, Scholar, Warszawa 2006, s. 7. 8 Patrz: Wystarczalno ekonomiczna, pod red. P. Sienkiewicza, Bellona, Warszawa 1996. 9 Patrz: F. Fukuyama, Ameryka na rozdrou. Demokracja, wadza i dziedzictwo neokonserwatyzmu, REBIS, Pozna 2006, s. 113. 10 Patrz: Rocznik Strategiczny 2005/2006, SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 42. 170
zakresie rywalizacji midzynarodowej naley stwierdzi, e zagadnienie to naley do zoonych problemw natury metodologicznej i merytorycznej. Ten pierwszy aspekt wynika choby z posugiwania si rnorodnymi terminami, jak choby sia, potga, moc11. Rwnie ma tu znaczenie przyjcie do analizy okrelonych wskanikw, jak i wykorzystanie rnorodnych danych statystycznych w duszych przedziaach czasu. Natomiast w drugim przypadku trudno sprawia dotarcie choby do kompleksowych informacji, ktre bd obejmowa wszystkie pastwa NATO w okresie kilku lat. Z takimi zastrzeeniami przystpujemy do prezentacji wynikw swoich docieka naukowych w tym temacie. Podstawow miar w porwnaniach rozwoju spoeczno-gospodarczego pastw w skali midzynarodowej jest Produkt Krajowy Brutto (PKB). Obrazuje on kocowy rezultat dziaalnoci wszystkich podmiotw gospodarki narodowej. Nie jest to idealna miara, gdy nie ujmuje ona np. struktury jego tworzenia. Tak samo jest ona wyceniana dla przykadowo produkcji alkoholu, broni jak rwnie chleba. Naley take zwrci uwag, e szybki jego przyrost wie si czsto z powstaniem olbrzymich szkd ekologicznych, ktre nie s odliczane od oglnego rachunku. Mimo tego jest uznanym uniwersalnym wskanikiem rozwoju spoeczno-gospodarczego czy te poziomu ycia. Spjrzmy, jaki jest poziom tego wskanika dla pastw Sojuszu NATO w 2007 r. (patrz tabela 1). Nawet pobiena analiza zawartych informacji wskazuje, e mamy do czynienia z duym rozstpem statystycznym PKB pastw nalecych do Sojuszu NATO (od 21 do a 13741 mld USD przy wielkociach absolutnych). Wynika to z oczywistych i wszelakich uwarunkowa dziaania tych pastw. W pewnym uproszczeniu spord wszystkich tych pastw mona byoby wydzieli przynajmniej sze grup siy ekonomicznej. W pierwszych czterech grupach na pewno znalazyby si wszystkie pastwa, ktre nale od duszego przedziau czasu do struktur analizowanego paktu (cznie z Polsk). Najsabsze pastwa zostan wwczas sklasyfikowane w dwch ostatnich grupach (od 138,4 mld USD w d) i znalazo si tam a osiem pastw. Ale taka klasyfikacja nie jest obiektywna, gdy nie ujmuje liczby mieszkacw. Std trzeba sign po wskaniki wzgldne. Przeliczajc PKB na 1 obywatela ukad siy gospodarczej nieco si zmienia. Proporcje wwczas si spaszczaj, ale take niektre pastwa zmieniaj wyranie swoje miejsce w szyku. Przykadowo Turcja trafia do najsabszej grupy ze wzgldu na duy potencja ludnociowy (73,8 mln obywateli) i sab konkurencyjno gospo-
Patrz: M. Suek, Pastwa batyckie w wietle syntetycznych miar potgi, [w:] Morze w cywilizacji, kulturze i stosunkach midzynarodowych, red. E. Haliak, W. Lizak, L. ukaszuk, E. liwka, Spcogaf, Warszawa Pienino 2006, s. 268. 171
11
darki12, a USA trac wyranie prymat pierwszestwa (302,6 mln obywateli) na rzecz Luksemburga (tylko 467 tys. obywateli).
Tabela 1. Warto PKB pastw nalecych do Sojuszu NATO w 2007 r., w cenach bie-
2007 Wyszczeglnienie USA CAN BEL BUL CZE DAN EST FRA GER GRE HUN ISL ITA LAT LIT LUX NID NOR POL POR RUM SLO SLV ESP TUR GBR
cych * kalkulacyjny przelicznik ukazujcy, ile jednostek waluty narodowej okrelonego kraju potrzeba do zakupienia tej samej iloci dbr i usug, ktr mona naby za 1 USD . zupeny brak informacji lub brak informacji wiarygodnych rdo: May Rocznik Statystyczny Polski 2009, GUS, Warszawa 2009, s. 592-593.
PKB, w mld USD 13741,6 1429,7 458,4 39,6 174,0 310,1 21,3 2589,8 3316,1 312,3 138,4 . 2101,6 27,2 38,8 49,7 776,1 388,5 425,1 223,3 161,3 75,0 45,9 1437,9 657,1 2803,4
PKB na 1 mieszkaca PKB na 1 mieszkawg parytetu siy naca, w USD bywczej* 45489 45489 43356 38500 43155 35382 5178 11311 16852 24027 56788 35961 15932 20584 40738 32686 40311 34391 27902 28423 13766 18754 . . 35430 30381 11930 17488 11308 17733 103442 79793 47391 39225 82549 53477 11154 15854 21045 22815 7523 11401 13903 20079 22936 27227 32044 31586 8891 12993 46121 35669
Patrz: J. W. Bossak, W. Biekowski, Midzynarodowa zdolno konkurencyjna kraju i przedsibiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, SGH, Warszawa 2004, s. 34. 172
12
Przyjmujc natomiast informacje dotyczce PKB przypadajcego na 1 mieszkaca, ale wg parytetu siy nabywczej, wwczas rozwj gospodarczy poszczeglnych pastw Sojuszu NATO jest jeszcze bardziej wyrwnany. Przy takim ukadzie Bugaria, Rumunia, Litwa, otwa i Czechy wyranie pn si do gry. wiadczy to o relatywnie tanich cenach towarw i usug w tych pastwach w stosunku do wysoko rozwinitych pastw zachodnich. Uoglniajc t analiz mona stwierdzi, e do czowki pastw w Sojuszu NATO pod wzgldem realnej siy ekonomicznej mona zaliczy w kolejnoci: Luksemburg, Norwegi, USA, Holandi, Kanad, Dani, Wielk Brytani, Belgi, Niemcy, Francj, Hiszpani i Wochy. Tu poziom ycia obywateli jest najwyszy. Gospodarka jest najmocniej rozwinita i jest motorem postpu ludzkoci. Trzeba doda take, e s to pastwa o starej demokracji, gdzie kult pracy jak rwnie prywatnej wasnoci rodkw produkcji jest od dawna zakorzeniony, a postp techniczny dominujcy13. Natomiast na drugim biegunie rozwoju gospodarczego znajduje si: Bugaria, Rumunia i Turcja. Pastwa te s najmocniej zacofane w rozwoju spord czonkw Sojuszu NATO. Potrzeba kilkudziesiciu lat, aby pastwa te osigny redni poziom rozwoju wrd pastw NATO. Ale w Sojuszu Pnocnoatlantyckim liczy si nie sia ekonomiczna, a ch podporzdkowania si rygorom wsplnego bezpieczestwa. Oznacza to sprostanie okrelonym standardom politycznym, w tym pokojowego rozwizywania konfliktw regionalnych, szacunku dla procedur demokratycznych, systemu rzdw prawa oraz demokratycznej kontroli nad siami zbrojnymi14. Kade poszerzenie tego bloku to zapewnienie stabilizacji bezpieczestwa w regionie, a to jest najwaniejsza przesanka sojuszu. W przedstawionej analizie abstrahuje si od struktury tworzenia tego dochodu. We wszystkich tych pastwach gwnym motorem tego produktu s usugi (bankowe, ubezpieczeniowe, informatyczne, telekomunikacyjne, transportowe, turystyczne itp.), na drugim miejscu jest przemys. Pniej dopiero wystpuj rnice midzy miejscem okrelonych sektorw: rolnictwa, budownictwa i handlu. Wanie rozwj tych poszczeglnych sektorw w kadym kraju jest specyficzny. Std te rzdy poszczeglnych krajw prowadz swoj wasn polityk gospodarcz wspierajc rozwj tych sektorw w oparciu o okrelone uwarunkowania. Ale w dzisiejszej dobie globalizacji, gdzie wszyscy mog prawie wszystko produkowa, istnieje tylko granica popytu. Z racji tego, e rynek jest otwarty, towary i usugi mog si bez ogranicze przemieszcza, std te po nasyceniu wasnego rynku poszukuje si sprzeday nadwyek za granic. Przy produkcji masowej czerpie si z tego tytuu okrelone korzyci. Dlatego podmioty gospodarcze pr do eks13 14
J. Sachs, Koniec z ndz. Zadanie dla naszego pokolenia, PWN, Warszawa 2006, s. 45. www.nato.int. 173
portu. Zarobione pienidze inwestuj w dalsz produkcj i modernizacj, std ceny towarw masowych mog relatywnie spada. Staj si coraz bardziej przystpne dla obywatela, a nasza psychologiczna ch posiadania wszystkiego nakrca spiral poday. Std wynika waga konkurencyjnoci gospodarki, ktra jest podstaw tworzenia efektywnej polityki wspierajcej procesy wzrostu gospodarczego i zwikszenia dobrobytu spoecznego. Opisany mechanizm ukazuje wag i si handlu zagranicznego w kontaktach midzynarodowych. Spjrzmy wic, jak wygldaa warto eksportu pastw nalecych do Sojuszu NATO w 2007 r. (tabela 2). Podobnie jak w poprzedniej analizie wystpuj w ramach pastw Sojuszu NATO olbrzymie dysproporcje w nominalnych wartociach eksportu towarw i usug, ktre ksztatuj si od 8 do 1329 mld USD. Prym w tym zakresie wiod Niemcy. W ich eksporcie dominuj: maszyny i urzdzenia, sprzt elektryczny i elektrotechniczny, sprzt transportowy i wyroby przemysu chemicznego. Pokany udzia w tym eksporcie stanowi wyroby wysokiej techniki. Pastwo to jest zaliczane do krajw wiodcych w tym zakresie. Natomiast USA znalazy si na drugim miejscu w handlu zagranicznym wrd pastw NATO. Od lat lansowana jest w tym kraju polityka ekonomiczna zmierzajca do zapewnienia swobody handlu, inwestycji i dostpu do dbr surowcowych. Jest ono czoowym producentem i eksporterem db przemysowych wysoko przetworzonych. Na trzecim miejscu, lecz znacznie odbiegajca od pozostaych pastw, znalaza si Francja. Wynika to z posiadania m.in. swoich szerokich wpyww gospodarczych w wiecie i stabilnoci politycznej. Natomiast na przeciwlegym biegunie znajduj si dwa pastwa nadbatyckie przyjte do NATO w maju 2004 r. (otwa i Estonia). Wynika to z oczywistych wzgldw natury geograficzno-przestrzennej. Ale ten stan wyranie si zmienia, jeli przyj wskaniki wzgldne. W tym przypadku ostatnimi pastwami s Turcja, Rumunia, Grecja oraz Bugaria. W ich eksporcie wad jest brak jednoznacznej specjalizacji na midzynarodowym rynku. Natomiast prymat w tym przypadku wiod trzy pastwa Benelux oraz Norwegia. Jest to wynikiem masowych przeadunkw towarw w portach morskich i lotniczych. Ma tu take swj wpyw miejsce ulokowania kilku gied wiatowych dla okrelonych towarw. Biorc jednak pod uwag zdolnoci innowacyjne w produkcj to do krajw o najsabszej pozycji zaliczy trzeba: Estoni, Hiszpani, Polsk i Sowacj15.
15
M. A. Weresa, M. Gomuka, Ocena innowacyjnoci Polski na tle nowych krajw Unii Europejskiej, [w:] Polska. Raport o konkurencyjnoci 2006, pod red. M. A. Weresy, SGH, Warszawa 2006, s. 180.
174
Tabela 2. Warto eksportu pastw nalecych do Sojuszu NATO w 2007 r., w cenach biecych
. zupeny brak informacji lub brak informacji wiarygodnych rdo: May Rocznik Statystyczny Polski 2009, GUS, Warszawa 2009, s. 583-584.
Zaprezentowane informacje pozwalaj sprecyzowa wniosek, e wszystkie pastwa NATO kad duy nacisk na rozwj gospodarczy swoich krajw. Ale tylko cz z tych pastw moe pochwali si si ekonomiczn przejawiajc si choby na paszczynie technologicznej, eksportu czy w jakoci ycia. Wanie w tych paszczyznach dokonuje si pokojowa rywalizacja pastw nalecych do Sojuszu NATO.
Wyszczeglnienie USA CAN BEL BUG CZE DAN EST FRA GER GRE HUN ISL ITA LAT LIT LUX NID NOR POL POR RUM SLO SLV ESP TUR GBR Eksport, w mld USD 1163,0 416,4 432,3 18,6 122,8 102,9 11,0 542,1 1329,1 23,5 93,4 . 499,9 7,9 17,2 16,1 476,8 138,0 138,8 50,2 40,0 57,8 26,6 246,8 106,9 436,0 2007 Eksport na 1 mieszkaca, w USD 3803 12667 41342 2432 12052 18902 8204 8794 16090 2106 9310 . 8491 3466 5063 34473 29040 29369 3641 4729 1868 10717 13263 5573 1427 7174
3. Sia militarna Starajc si zbada si militarn pastw (jako form siy fizycznej w stosunkach midzynarodowych) nalecych do sojuszu NATO, mona tego dokona w rnych przekrojach. Na przykad wzgldem: potencjau ludnociowego, powierzchni kraju, wartoci PKB, liczebnoci si zbrojnych, iloci zwizkw taktycznych, samolotw, czogw czy wreszcie wartoci wydatkw wojskowych. Wszystkie te miary charakteryzuj okrelon cech i wiadcz o wzgldnym zaszeregowaniu czonkw NATO. Naley wic
175
spojrze na choby wybrane wskaniki ekonomiczno-finansowe (jako na najbardziej wymierne przy porwnaniach midzynarodowych), aby wyrobi sobie zdanie na temat ich siy. Oczywicie naley pamita o stronie jakociowej czynionych analiz. Sojusz Pnocnoatlantycki jest niekwestionowan potg militarn w wiecie od zakoczenia zimnej wojny. Inne organizacje militarne, czy te pastwa nie mog konkurowa z tym ugrupowaniem. Ogem pastwa NATO w 2007 r. wyday na swoje potrzeby obronne 822 703 mln USD. Kwota ta stanowi 68% wszystkich wydatkw wiata wyasygnowanych na ten cel. Tendencja ta w miar upywu czasu jest zachowywana (w 2000 r. wnosia 69%). Oczywicie w ramach tego ugrupowania prym utrzymuj Stany Zjednoczone. W 2007 r. wyday one na ten cel a 546 786 mln USD czyli ok. 45% wszystkich wydatkw wojskowych wiata, a w 2000 r. byo to 39% (wg cen staych). Oznacza to, e USA jednostronnie cigaj si w tym zakresie z samym sob, przeznaczajc na ten cel z roku na rok coraz wiksze sumy. Mona rzec, lansuj one strategi, ktrej motywem przewodnim jest niedopuszczenie, by jakiekolwiek pastwo mogo osign pozycj rwnorzdnego gracza. Ale ten wysoki poziom zbroje w tym pastwie jest cay czas wspierany przez lobby przemysowo-technologiczne, ktre yje z zamwie dla armii. Mona chyba powiedzie, e zyski czerpane z tego tytuu s waniejsze od kalkulacji zagroenia - obrona. Tym samym biznes jeszcze raz wskazuje, e jest gr w stosunku do racjonalnoci poczyna w zakresie kontroli zbroje. Badajc czne kwoty przeznaczane na wydatki wojskowe w poszczeglnych pastwach NATO, naley zwrci uwag na do due rnice w finansowaniu tych potrzeb. Wynika to przede wszystkim z przesanek: politycznych, wojskowych, gospodarczych, technicznych i geograficznych. Ale mimo wsplnej przynalenoci do Sojuszu rni si one w sposb zasadniczy. Przyjmujc jednolit metodologi zaszeregowania poszczeglnych pozycji do wydatkw na ten cel oraz kurs walutowy mona okreli odpowiedni porzdek pastw (patrz tabela 3). Dla ukazania tendencji badanego zjawiska informacje zostay podane w duszym przedziale czasu (lata 20002007) i obejmuj pastwa NATO z wyczeniem Islandii oraz nowo przyjtych pastw w 2009 r., czyli Albanii i Chorwacji. Tabela 3. Wydatki wojskowe pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2007, w cenach staych z 2007, w mln USD
Wyszczeglnienie 2000 342 USA 172 CAN 11 412 BEL BUL 176 4 783 559 2001 344 932 11 709 4 573 619 2002 387 303 11 771 4 434 624 2003 440 813 11 984 4 482 637 2005 503 480451 353 12 441 12 986 4 389 622 4 229 641 2004 2006 511 187 13 588 4 197 663 2007 546 786 15 155 4 398 631

CZE DAN EST FRA GER GRE HUN ITA LAT LIT LUX NID NOR POL POR RUM SLO SLV ESP TUR GBR 2 082 3 555 126 50 205 41 147 8 701 1 507 34 102 91,6 242* 194 9 116 4 358 4 913 3 479 1 614 676 336 11 074 15 885 47 778 2 003 3 776 147 50 036 40 474 8 508 1 662 33 543 115 242* 243 9 352 4 385 5 270 3 617 1 693 761 412 11 216 14 562 48 786 2 140 3 730 175 51 064 40 604 8 350 1 621 34 459 188 264 256 9 344 5 269 5 345 3 719 1 684 771 457 11 485 13 752 20 963 2 325 3 619 202 52 615 40 044 7 097* 1 742 34 739 217 305 267 9 479 5 066 5 628 3 636 1 737 818 476 11 375 12 286 57 140 2 231 3 640 213 54 059 38 816 7 765* 1 612 34 853 234 319 272* 9 549 5 194 5 947 3 811* 1 868 760 505 11 741 10 973 60 018 2 439 3 468 229 52 917 38 060 8 480* 1 596 33 531 272 308 296* 9 568 4 887 6 262 3 630* 1 976 823 514 11 826 10 301 60 003 2 253 3 792 251 53 199 37 133 8 824* 1 340 32 445 342 338 319* 10 015 4 826 6 506 3 660* 2 036 835 589 13 825 11 080 59 595 2 144 3 666 329 53 579 36 929 9 346* 1 255 33 086 390 372 319* 9 853 4 920 6 973 3 343* 2 303 925 602 14 628 11 066 59 705
*dane szacunkowe, rdo: SIPRI Yearbook 2008, Oxford University Press, London 2008, s. 221, 223, 224.
Analizujc informacje zestawione w tej tabeli, mona zaobserwowa kilka grup pastw, ktre posiadaj zblion warto swoich wydatkw wojskowych. Do pierwszej zaliczy trzeba USA. Warto badanych wydatkw dla tego pastwa jest prawie 2 razy wysza dla 2007 r., (a bya 1,3 dla 2000 r.) w stosunku do wszystkich pastw NATO w Europie (za wyjtkiem Islandii, Albanii i Chorwacji). To przyspieszenie nastpio wyranie po 11 wrzenia 2001 r. Wydatki te rosy o wiele szybciej ni wskanik inflacji. Dobitnie to wiadczy o sile militarnej wobec pozostaych pastw i ucieczki w zbrojenia USA do przodu w stosunku do pozostaych sojusznikw. Dodatkowo trzeba wspomnie o 1,5 mln armii, ktra jest w peni profesjonalna od 1973 r. Mona stwierdzi, e wystpuje tu nadmiar siy w stosunku do wiatowego otoczenia. Do drugiej grupy pastw zaliczy trzeba: Wielk Brytani (160 tys. onierzy), Francj (353 tys. onierzy), Niemcy (244 tys. onierzy)
177
i Wochy (293 tys. onierzy). Chocia rozpito ich wydatkw jest dua (od 59 do 33 mld USD dla 2007 r.), ale to one s mocarstwami militarnymi w Europie. Warto zwrci uwag, e w przypadku dwch pierwszych pastw dynamika zmian (w gr) w badanych latach bya wyrana. Wynikao to z zaangaowania si ich w proces stabilizacji sytuacji w Iraku jak rwnie w walk z terroryzmem w Afganistanie. Natomiast w przypadku Niemiec wydatki powoli spadaj, wraz ze stanami osobowymi si zbrojnych (w latach 2002-2003 liczba onierzy wynosia 280 tys.) - czyli ich sia militarna sabnie. Jest to nastpstwem przyjcia nieco innej polityki zagranicznej i bezpieczestwa. Trzeba tu wspomnie, e z grupy tej jedynie Niemcy posiadaj jeszcze armi z poboru. Trzecia grupa pastw wydaje po ok. 15-9 mld USD na potrzeby militarne. Taki przedzia analizowanych wydatkw dotyczy: Kanady, Hiszpanii, Turcji, Holandii i Grecji. Jedynie pierwsze z nich oyo na swoj obronno w sposb wyrany (coraz wicej), co byo odzwierciedleniem m.in. duego zaangaowania w misje pokojowe ONZ. Natomiast pastwa europejskie zachowyway si w sposb wahliwy. Wszystko to za spraw wojny w Iraku i prowadzonych zamachw terrorystycznych na ich terytoriach. W konsekwencji rzdy tych pastw musiay odpowiednio reagowa na te zachowania, co miao swj wyraz m.in. w wydatkach wojskowych. Kolejn liczn grup pastw z analizowanego punktu widzenia jest grupa czwarta. Tu znalazy si pastwa, ktre o na badany cel od 7-3 mld USD. S to: Polska, Norwegia, Belgia, Dania i Portugalia. Warto tu wspomnie, e przy podobnym budecie wojskowym tych pastw, wystpuje zasadnicza rnica w stosunku do liczebnoci si zbrojnych. Polska bowiem posiada ok. 122 tys., natomiast Portugalia prawie trzy razy mniej (43 tys.), a liczba onierzy w pozostaych trzech pastwach wynosi ok. 88 tys. W ten sposb wida rnic w finansowaniu potrzeb si zbrojnych. Trzy pastwa mona zaliczy do pitej grupy. Ich wydatki oscyluj wok 2,3-1 mld USD. Mowa tu Czechach, Wgrzech i Rumunii. Zaznaczy trzeba, e armie tych dwch pierwszych s ju w peni profesjonalne, ale zmalay w kolejnoci do 24 tys. i 25 tys. onierzy. Natomiast patrzc na wydatki Rumunii wida tu du i korzystn dynamik zmian. Najsabsz grup wrd pastw NATO, z analizowanego punktu widzenia, jest szsta. S tu pastwa o niewielkim potencjale militarnym, gdy ich wydatki wojskowe s nisze od 1 mld USD. Grupa pastw jest liczna, bo w jej skad wchodzi a siedem krajw, do ktrych nale: Sowacja, Bugaria, Sowenia, otwa, Litwa, Estonia, Luksemburg. W krajach tych suy od 1 tys. przez kilkanacie tys. do 41 tys. onierzy16. Przy czym przepa technologiczna wyposaenia onierzy jest tu olbrzymia - przyrwnujc Luksemburg z dowolnym innym pastwem z tej
Liczba onierzy armii czynnej, dane za rok 2009, w: The Military Balance 2009, IISS, UK 2009, s. 447. 178
16
grupy. Przy czym warto zwrci uwag, e pastwa przyjte do NATO w maju 2004 r., maj wysok dynamik przyrostw wydatkw wojskowych, co dobrze wry na przyszo ich postpowi w kompatybilnoci z sojuszem atlantyckim. Konkludujc t analiz twierdzimy, e w polityce: USA, Wielkiej Brytanii i Francji przywizuje si du uwag do siy militarnej, ktra jest z pewnoci dominujc w stosunkach midzynarodowych. Ale ta analiza bazowaa na wskanikach bezwzgldnych, wydaje si za wskazane w dalszej czci skupienie uwagi na wskanikach wzgldnych. W tym celu posuymy si informacjami zestawionymi w tabeli 4., ktre ujmuj udziay wydatkw wojskowych badanych pastw w PKB. Jest to dobry wskanik do porwna midzynarodowych, gdy ujmuje w sposb syntetyczny zdolnoci obronno-ekonomiczne pastwa. Analizujc w sposb caociowy zaprezentowane informacje mona stwierdzi, e w miar upywu czasu poziom wydatkw ponoszonych przez sojusznikw NATO w Europie jest coraz mniejszy. Nie pomagaj w tym zakresie przekonania sekretarza NATO o potrzebie dotrzymywania kroku i zwikszenia wydatkw w Sojuszu. Tylko nieliczne kraje zachowuj trend wzrostowy. Nale do nich: Estonia, Luksemburg, otwa, Sowenia, Sowacja, Hiszpania i Wielka Brytania. Niemniej od lat jest grupa pastw w Sojuszu NATO, ktra wyranie odstaje od redniego udziau w PKB (1,7% dla 2006 r. w Europie). S to: Belgia, Dania, Estonia, Niemcy, Wgry, Luksemburg, Litwa, Norwegia, Holandia, Sowenia i Hiszpania. Jeli pominie si pastwa przyjte do Sojuszu w 2004 r., to okazuje si, e s to stare i bogate pastwa NATO. Mona stwierdzi, e w tych pastwach problematyka bezpieczestwa zewntrznego zesza na dalszy plan w dobie poszerzenia NATO na wschd i korzystania z dywidendy pokoju. Czyli wystpuje tu wyrana orientacja na geoekonomik, a nie na geopolityk. Warto przy tym zwrci uwag, e istnieje nadal maa grupa pastw, ktra twardo obstaje przy utrzymywaniu swojej siy militarnej. Wida to dobitnie po wysokim poziomie wydatkw wojskowych w PKB. Oczywicie s to USA i Wielka Brytania. Ale od lat ten wymiar wystpuje take w stosunku do Turcji (2,9%), Grecji (3,8%) i Bugarii (2,3%). Jednoczenie naley zwrci uwag, i pastwa te znacznie przewyszaj redni udzia wydatkw wojskowych w NATO, ktry w 2006 roku wynosi 1,8%. Mona to tumaczy zatargiem Turcji i Grecji o Cypr, a take w przypadku tego pierwszego wewntrznym konfliktem kurdyjskim. Dodatkowo Grecja jest skonfliktowana z Albani, jak rwnie z Macedoni. Trzeba jeszcze doda, e w lecie 2004 r. pastwo to organizowao Letnie Igrzyska Olimpijskie, przez co ich wydatki wzrosy. Tabela 4. Udzia wydatkw wojskowych w PKB pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2006, w cenach biecych, w %
Wyszczeglnienie USA 2000 3,1 2001 3,1 2002 3,4 2003 3,8 2004 4,0 2005 4,0 2006 4,0 179

Wyszczeglnienie CAN BEL BUL CZE DAN EST FRA GER GRE HUN ITA LAT LIT LUX NID NOR POL POR RUM SLO SLV ESP TUR 2000 1,1 1,4 2,5 2,0 1,5 1,4 2,5 1,5 4,8 1,7 2,0 0,9 1,4* 0,6 1,6 1,7 1,9 2,0 2,5 1,7 1,2 1,2 5,0 2,4 2001 1,2 1,3 2,7 1,9 1,6 1,5 2,5 1,5 4,5 1,8 2,0 1,0 1,3* 0,8 1,5 1,7 2,0 2,0 2,5 1,9 1,4 1,2 5,0 2,4 2002 1,2 1,2 2,7 2,0 1,5 1,7 2,5 1,5 4,2 1,6 2,0 1,6 1,4 0,8 1,5 2,1 2,0 2,0 2,3 1,8 1,5 1,2 4,4 2,4 2003 1,1 1,3 2,6 2,1 1,5 1,7 2,6 1,4 3,4 1,7 2,0 1,7 1,4 0,8 1,6 2,0 2,0 2,0 2,1 1,9 1,5 1,1 3,8 2,7 2004 1,1 1,2 2,4 1,9 1,5 1,7 2,6 1,4 3,6 1,5 2,0 1,7 1,4 0,8* 1,5 1,6 2,0 2,1* 2,0 1,7 1,5 1,1 3,1 2,7 2005 1,1 1,1 2,4 2,0 1,3 1,6 2,5 1,4 3,8 1,4 1,9 1,7 1,2 0,8* 1,5 1,6 2,1 2,0* 2,0 1,7 1,5 1,0 2,8 2,7 2006 1,2 1,1 2,3 1,7 1,4 1,6 2,4 1,3 3,8 1,2 1,8 1,8 1,2 0,8* 1,5 1,5 2,0 1,9* 1,8 1,7 1,6 1,2 2,9
2,6 GBR *dane szacunkowe rdo: SIPRI Yearbook 2008, Oxford University Press, London 2008, s. 228, 230, 231.
Uoglniajc t analiz mona wnioskowa, e sia militarna liczy si i jest na pierwszym miejscu wrd lansowanej polityki, obok wczeniej wymienionych trzech pastw, take dla Turcji i Grecji. Dla celw porwnawczych, jak rwnie ucilajcych t diagnoz, naley zestawi podstawow struktur wydatkw wojskowych pastw NATO. Zostanie to dokonane tylko na dwch gwnych kategoriach: wydatkw osobowych i zakupie sprztu. Oddaj one podstawow prawidowo tej struktury i wskazuj na okrelony trend (patrz tabela 5.). Tabela 5. Podzia wydatkw wojskowych pastw nalecych do Sojuszu NATO na wydatki osobowe i zakup sprztu w latach 2006-2007, w cenach staych z 2007, w %
Wyszczeglnienie 2006 A 33,5 USA 180 B 25,0 2007 A 28,8 B 25,0

Wyszczeglnienie 2006 2007 47,3 12,0 43,1 CAN 75,2 5,9 74,0 BEL 49,1 15,6 54,5 BUG 46,6 14,3 48,4 CZE 48,7 15,4 51,7 DAN 23,1 12,9 22,5 EST 56,4 23,1 55,8 FRA 57,0 15,0 56,6 GER 58,7 11,8 58,5 GRE 55,5 9,6 52,5 HUN 81,8 7,1 79,5 ITA 33,6 10,5 30,2 LAT 54,7 16,9 54,8 LIT 58,9 6,6 59,8 LUX 47,7 16,3 47,9 NID 45,3 19,3 42,3 NOR 48,0 16,2 49,3 POL 63,3 7,4 64,0 POR 59,8 24,0 64,3 RUM 49,1 14,6 48,8 SLO 62,1 12,6 60,9 SLV 53,4 21,6 53,7 ESP 48,5 34,5 49,1 TUR 38,6 20,2 37,0 GBR A wydatki osobowe B zakup sprztu i wyposaenia rdo: opracowanie wasne na podstawie SIPRI Yearbook 2008, Oxford London 2008, s. 221, 223, 224, 236, 237, 238, 239.
17,6 6,5 20,4 14,5 13,8 15,1 22,3 15,3 12,8 13,2 10,8 11,4 19,2 26,1 18,7 24,0 22,7 10,2 19,8 17,4 7,2 22,5 34,2 21,7
University Press,
W zasadzie wydatki osobowe stanowi dominujc pozycj wrd wikszoci pastw NATO. rednia w sojuszu wynosia w tym przypadku 51%, liczc dla lat 2006-2007. Najwicej tym zakresie oyli (od lat) Belgowie i Wosi. W miar stabiln pozycj stanowi one w budecie wojskowym w przypadku: Portugalii, Sowenii, Grecji, Niemiec, Francji, Wgier i Hiszpanii. Warto zwrci rwnie uwag na pastwa batyckie, takie jak Litw, otw czy Estoni. W przypadku tego pierwszego, wydatki osobowe wyranie odbiegaj na korzy od redniej (54,7%). Wynika to midzy innymi ze stosunkowo niskich kosztw utrzymania stanw osobowych. Majc na uwadze wzmacnianie swojego potencjau militarnego trzeba oceni drugi poziom z analizowanych wskanikw. W tym zakresie mona wyodrbni grup pastw, ktre od lat utrzymuj znaczcy udzia swych wydatkw na zakup nowoczesnych systemw uzbrojenia. Przede wszystkim nale do nich: Turcja, USA, Wielka Brytania, Norwegia, Francja, a take od pewnego czasu Hiszpania (kiedy przesza w 2002 r. na pen profesjonalizacj swoich si zbrojnych), a take Polska. W tym zakresie pastwa te wydaj przynajmniej o kilka punktw procentowych wicej ni rednia dla
181
sojuszu NATO (15-17% dla lat 2006-2007). Warto zwrci tu uwag na Luksemburg, ktrego wydatki na ten cel wzrosy prawie czterokrotnie. rodki te przeznacza si na zakup nie tylko miecza, ale take a moe przede wszystkim tarczy. Chodzi tu o powszechn komputeryzacj techniki wojskowej. Natomiast na drugim biegunie, gdzie zaledwie oy si (ju od dawna) po kilka procent na ten cel, znajduj si: Belgia, Wochy, Portugalia oraz Sowenia. Mona rzec, e znaczna cz pastw NATO odstaje od postpu technicznego i technologicznego, ktry dokonuje si na gruncie wspczesnego pola walki. Uoglniajc pastwa sojuszu NATO s bardzo zrnicowane pod wzgldem posiadanej siy militarnej. Zrnicowanie to ma oczywicie okrelone nastpstwa w zasigu i charakterze ich interesw jak rwnie wpyww. Ksztatuje to take zakres i formy ich wsppracy midzynarodowej. Z przedstawionej analizy wynika jednoznacznie, e jedynie: USA, Wieka Brytania, Francja i Turcja maj nominalnie wysokie wydatki wojskowe, ich udzia w PKB jest widoczny i przeznaczaj na odnowienie swojego uzbrojenia pokane kwoty. Oprcz tego stany osobowe ich si zbrojnych s wysokie. Dlatego twierdzimy, e s pastwami w sojuszu NATO, w ktrych wystpuje nadmiar siy militarnej, a odpowiednie rzdy dbaj o ich kondycj. Tym samym wikszo pastw korzysta z tej sytuacji i nie ma ochoty wicej oy na swoje i wsplne bezpieczestwo w Europie utrzymujc jedynie minimaln zdolno do interoperacyjnoci17. Ale jednoczenie ta sia militarna jest naraona na sabo. Wynika to z moliwoci do atwego nie pokonania strony silniejszej, lecz zmuszenia jej do uznania swych pewnych racji czy te zadania mu dotkliwych, a take bolesnych prestiowo ciosw. Jest to wyzwanie, ktremu musi sprosta wspczesny sojusz transatlantycki, aby zachowa swoj gotowo do nowych wyzwa. 4. Geoekonomika czy geopolityka analiza siy korelacji zjawiska W celu aproksymacji badania wspzalenoci (korelacji) midzy rozwojem spoeczno-gospodarczym (ich si ekonomiczn) a posiadanym potencjaem militarnym (si wojskow) pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2006 wykorzystano wspczynnik korelacji liniowej Pearsona18, ktry wyraa si wzorem:
R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Scholar, Warszawa 2005, s. 292. Por.: M. Sobczyk, Statystyka. Podstawy teoretyczne, przykady - zadania, UMCS, Lublin 1998, s. 222. 182
18
17
rx y =
(x x )(y y )
n i =1
(x x ) (y y )
n 2 i =1
gdzie: rxy - symbol wspczynnika korelacji liniowej Pearsona, x wartoci empiryczne jednej zmiennej, y wartoci empiryczne drugiej zmiennej,
x y - wartoci rednie zmiennych.

Jest to bezwymiarowy wskanik, ktrego warto mieci si w zakresie od -1,0 do 1,0 wcznie, i odzwierciedla stopie liniowej zalenoci pomidzy dwoma zbiorami danych (zwizkiem liniowym nazywamy tak zaleno, w ktrej jednostkowym przyrostom jednej zmiennej, towarzyszy rednio biorc stay przyrost drugiej zmiennej). Wspczynnik Pearsona opisuje zatem zarwno kierunek jak i si zalenoci dwch badanych cech. Przy czym, jeeli warto wspczynnika wynosi: a) powyej 0,9 zaleno jest bardzo silna, b) 0,7-0,9 zaleno jest znaczca, c) 0,4-0,7 zaleno jest umiarkowana, d) 0,2-0,4 zaleno liniowa jest wyrana, lecz niska, e) mniej ni 0,2 to praktycznie nie ma zwizku liniowego miedzy badanymi cechami. Dodatni znak wspczynnika wiadczy o zalenoci wprost proporcjonalnej (dodatniej), ujemny o zalenoci odwrotnie proporcjonalnej (ujemnej). Wynik wspczynnika rwny zero oznacza stochastyczn niezaleno badanych zmiennych19. Kad jednostk badanej zbiorowoci (pastwo Sojuszu) scharakteryzowano jednoczenie za pomoc dwch liczb (x, y), gdzie x to wartoci PKB pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2006 w cenach staych, w mld USD, a y to wartoci wydatkw wojskowych pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2006, w cenach staych, w mld USD. Wartoci PKB w cenach staych, w mld USD zawarto w tabeli 6, natomiast warto wydatkw wojskowych pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2007, w cenach staych, w mld USD w tabeli 3. Wyniki bada (wspczynnik korelacji liniowej Pearsona) przedstawiono w tabeli 7.
19
M. Krzysztofiak, A. Luszniewicz, Statystyka, PWE, Warszawa 1979, s. 190. 183
Tabela 6. Warto PKB pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2006 w cenach staych, w mld USD
Wyszczeglnienie USA CAN BEL BUL CZE DAN EST FRA GER GRE HUN ITA LAT LIT LUX NID NOR POL POR RUM SLO SLV ESP TUR GBR 2000 11037,8 1 037,5 341,6 22,4 104,1 237,0 9,0 2 008,2 2 743,1 181,3 88,6 1 705,1 10,2 17,3* 32,3 569,8 256,4 258,6 174,0 64,6 39,8 28,0 922,8 317,7 1 990,8 2001 2002 2003 2004 2005 12583,8 1 180,5 384,5 26,7 122,0 266,8 14,3 2 116,7 2 718,6 223,2* 114,0 1 764,8 16,0 25,7 37,0* 637,9 305,4 298,2 181,5* 98,8 48,4 34,3 1 182,6 367,9 2 222,3
2006 12779,7 1132,3 381,5 28,8 132,5 270,9 15,7 2216,6 2856,4 232,2* 111,7 1802,5 19,0 28,2 39,9* 667,7 321,7 325,3 192,6* 113,1 49,1 36,8 1152,1 382,1 2292,1
11126,8 11391,3 11600,3 12011,3 9 75,8 351,8 22,9 105,4 236,0 9,8 2 001,4 2 698,3 189,1 92,3 1 677,2 11,5 18,6* 30,4 623,5 257,9 263,5 180,9 67,7 40,1 29,4 934,7 291,2 2 032,8 9 80,9 369,5 23,1 107,0 248,7 10,3 2 042,6 2 706,9 198,8 101,3 1 723,0 11,8 18,9 32,0 622,9 250,9 267,3 186,0 73,2 42,8 30,5 957,1 312,5 873,5 1 089,5 344,8 24,5 110,7 241,3 11,9 2 023,7 2 860,3 208,7* 102,5 1 737,0 12,8 21,8 33,4* 592,4 253,3 281,4 181,8* 82,7 43,1 31,7 1 034,1 323,3 2 116,3 1 131,0 365,8 25,9 117,4 242,7 12,5 2 079,2 2 772,6 215,7* 107,5 1 742,7 13,8 22,8 34,0* 636,6 324,6 297,4 181,5* 93,4 44,7 33,7 1 067,4 354,0 2 222,9
184
Prymat geopolityki czy geoekonomiki w pastwach NATO... *dane szacunkowe rdo: opracowanie wasne na podstawie: SIPRI Yearbook 2008, Oxford University Press, London 2008, s. 221, 223, 224, 228, 230, 231.
Tabela 7. Wspczynnik korelacji pomidzy zbiorem wartoci PKB a zbiorem wydatkw wojskowych pastw nalecych do Sojuszu NATO w latach 2000-2006, w cenach staych z 2007 r.
Wspczynnik korelacji 0,9584 USA 0,7824 CAN -0,9065 BEL 0,7662 BUL 0,6323 CZE -0,0346 DAN 0,9702 EST 0,6647 FRA -0,4394 GER -0,9928 GRE -0,2376 HUN -0,4484 ITA 0,9523 LAT 0,9194 LIT 0,8069 LUX 0,8517 NID 0,2566 NOR 0,9685 POL 0,4996 POR 0,9767 RUM 0,7826 SLO 0,9713 SLV 0,6901 ESP -0,8302 TUR 0,9821 GBR rdo: obliczenia wasne przy wykorzystaniu wzoru na wspczynnik korelacji liniowej Pearsona. Wyszczeglnienie
Analizujc otrzymany w wyniku oblicze wspczynnik korelacji liniowej Pearsona, mona zaszeregowa analizowane pastwa do piciu grup. Do pierwszej grupy nale pastwa: Stany Zjednoczone, Estonia, otwa, Litwa, Polska, Rumunia, Sowenia i Wielka Brytania. Dla tej grupy pastw wspczynnik korelacji jest bardzo wysoki (ponad 0,9) i wiadczy on o bardzo sil185
nej zalenoci wprost proporcjonalnej (dodatniej) midzy wartoci PKB (si ekonomiczn), a wartoci wydatkw wojskowych (si militarn). Najwikszy wspczynnik korelacji w wyniku bada uzyskano dla Wielkiej Brytanii, co ewidentnie wskazuje, e jej rozwj spoeczno-gospodarczy pociga za sob jednoczesny bardzo silny wzrost wydatkw na sfer obronnoci. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla tej grupy pastw zobrazowana zostaa na wykresie 1. Wykres 1. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla pierwszej grupy pastw
rdo: opracowanie wasne.
Do drugiej grupy zaliczy trzeba: Kanad, Bugari, Luksemburg, Holandi oraz Sowacj. Jest to grupa pastw, w ktrych rozwj spoecznogospodarczy znaczco wpywa na zwikszenie wydatkw wojskowych (potencjau militarnego). Wspczynnik korelacji Pearsona midzy zbiorem wartoci PKB, a zbiorem wartoci wydatkw wojskowych dla tej grupy pastw mieci si w przedziale 0,7 do 0,9 przy czym najwikszy jest on dla Holandii. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla powyszej grupy zobrazowana zostaa na wykresie 2. Wykres 2. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla drugiej grupy pastw rdo: opracowanie wasne. Trzeci grup pastw stanowi te ktre cechuje wprost proporcjonalna umiarkowana zaleno midzy rozwojem spoeczno-gospodarczym (ich si ekonomiczn), a posiadanym potencjaem militarnym (si wojskow). Wspczynnik korelacji midzy zbiorem wartoci PKB, a zbiorem wartoci wydatkw wojskowych mieci si w przedziale 0,4 do 0,7. Oznacza to, e w
186
tych krajach wraz z jednostkowym przyrostem ich PKB w sposb stay, ale umiarkowany wzrastaj wydatki wojskowe. Najwikszym wspczynnikiem korelacji liniowej dla tej grupy cechuje si Hiszpania (0,6901). Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla powyszej grupy zobrazowano na wykresie 3. Wykres 3. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla trzeciej grupy pastw
Kolejn, czwart grup stanowi pastwa charakteryzujce si wyran, lecz nisk zalenoci liniow (0,2 do 0,4) oraz zaszeregowane tu zostay kraje, ktre maj ujemny wspczynnik korelacji, ale nie mniejszy ni 0,4. S to: Norwegia, Dania oraz Wgry. Z analizowanego punktu widzenia w tych pastwach rozwj spoeczno-gospodarczy powoduje zmniejszenie wydatkw wojskowych w badanych latach. Przy czym zaleno ta jest wyra-
187
na, lecz umiarkowana dla Norwegii i niska (ujemna) dla Danii oraz Wgier. Prawidowo t zobrazowano na wykresie 4. Wykres 4. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla czwartej grupy pastw
Do ostatniej, pitej grupy zaszeregowano pastwa, ktrych wskanik korelacji jest ujemny i niszy ni -0,4. Oznacza to, i w takich krajach jak: Niemcy, Wochy, Turcja, Belgia oraz Grecja zwizek miedzy badanymi cechami, a wic rozwojem spoeczno-gospodarczym (si ekonomiczn), a posiadanym potencjaem militarnym (si wojskow) jest odwrotnie proporcjonalny. Wykres 5 ilustruje wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla powyszej grupy. Wykres 5. Wielko wspczynnika korelacji liniowej Pearsona dla pitej grupy pastw
188
Podsumowujc uwaamy, e udao nam si zrealizowa przyjte zaoenia w tym artykule. Daje si okreli odchodzenie w europejskich pastwach NATO od prymatu siy wojskowej na rzecz siy ekonomicznej. Std jeszcze raz potwierdzia si teza, e gdy przekraczaj granice towary i idee, nie przekraczaj ich armie. Bowiem podzia korzyci wynikajcych z handlu i wsppracy gospodarczej jest wyszy ni podwaenie tego zaufania jako czynnika pokojowego wspistnienia narodw. Ponadto przeprowadzone badania upowaniaj nas do wygenerowania nastpujcych wnioskw: 1. W Sojuszu NATO mamy do czynienia z do duym zrnicowaniem zwizku siy midzy gospodark a sfer militarn. Zdecydowanie: Wielka Brytania, Rumunia, Sowenia, Estonia, Polska, USA, Litwa oraz otwa w badanym okresie (2000-2006) posiadaj dodatni korelacj badanych cech na poziomie bardzo silnym. Zarwno gospodarka jak i obronno rozwija si w jednakowym tempie. Std wnioskujemy, e pastwa te dotrzymuj kroku i nie s ciarem w Sojuszu NATO, a wrcz przeciwnie liderem poczenia zwizkw gospodarczych z militarnymi. 2. Zdecydowanie dodatni korelacj midzy rozwojem spoecznogospodarczym (ich si ekonomiczn), a posiadanym potencjaem militarnym (si militarn) posiadaj takie pastwa jak.: Bugaria, Kanada, Sowacja, Luksemburg oraz Holandia. wiadczy to o sile militarnej tych pastw, ale w przypadku Holandii, nakady na obronno wykazuj tendencj spadkow. 3. Istnieje take grupa pastw, w ktrej daje si zauway odwrotnie proporcjonaln zaleno badanych cech biorc pod uwag analizowane lata (2000-2006). Do grupy tej nale: Niemcy, Wochy, Turcja, Belgia i Grecja. Twierdzimy zatem, e ich rozwj spoecznogospodarczy jest silniejszy ni postp w stosunku do siy militarnej. Mona byoby przypuszcza, e pastwa te mogyby przeznacza wysze kwoty na wydatki zwizane z obronnoci, ale jak wynika ze wspczynnika korelacji liniowej Pearsona zaleno ta jest odwrotna. Bogate i stosunkowo bogate pastwa w tym okresie przedkaday si ekonomiczn nad swoj potg militarn. Std korzystay z siy militarnej innych pastw. Twierdzimy tym samym, e Turcja nie jest mocarstwem militarnym, jak mona by sugerowa z bada nad wydatkami wojskowymi. 4. Na tle badanych pastw Polska plasuje si w grupie, w ktrej zaleno pomidzy rozwojem spoeczno-gospodarczym, a si militarn jest znaczca (wspczynnik korelacji liniowej Pearsona wynis
189
0,9685). Oceni to mona, jako bardzo dobry symptom pozytywnego powizania tych dwch elementw. Jestemy przekonani, e tendencja ta jest waciwa i powinna by zachowana w dalszej perspektywie. Nasze finansowanie sfery obronnoci jest adekwatne do posiadanej i wspmiernej siy ekonomicznej pastwa. Uwaamy, e istnieje potrzeba dalszych bada nad wystpowaniem zalenoci siy ekonomicznej i siy militarnej w Sojuszu NATO. Zmieniaj si cay czas uwarunkowania, std te naley ledzi badane zjawisko. Twierdzimy, e w sposb istotny zmieniaj si determinanty w stosunkach transatlantyckich. W Europie przewanie dominuje sia gospodarki nad si militarn.
190

Geopolityka Elementy Teorii

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geopolityka Elementy Teorii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GEOPOLITYKA

ELEMENTY TEORII, WYBRANE METODY

Recenzenci: Dr hab. Leszek Moczulski Prof. dr hab. Julian Skrzyp

Projekt okadki: Kamil Banaszewski

Redakcja techniczna: Kamil Banaszewski, Leszek Sykulski

Instytut Geopolityki, Czstochowa 2010

Zbigniew Lach, Jan Wendt

JAROSAW MACAA (Uniwersytet Zielonogrski)

CZYM JEST GEOPOLITYKA? SPORY WOK JEJ DEFINICJI

Czym jest geopolityka? Spr wok jej definicji

Czym jest geopolityka? Spr wok jej definicji

Czym jest geopolityka? Spr wok jej definicji

Czym jest geopolityka? Spr wok jej definicji

Czym jest geopolityka? Spr wok jej definicji

LESZEK SYKULSKI (Instytut Geopolityki)

WYBRANE PROBLEMY WSPCZESNEJ ONTOLOGII

Wybrane problemy wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki

Wybrane problemy wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki

Wybrane problemy wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki

Wybrane problemy wspczesnej ontologii i epistemologii geopolityki

GRZEGORZ TOKARZ (Uniwersytet Wrocawski)

rdo: E. Wilson, Konsiliencja. Jedno wiedzy, Pozna 2002, s. 18.

E. Wilson, Konsiliencja. Jedno wiedzy, Pozna 2002, s. 16-18. Ibidem, s. 290-291.

Filozoficzno-przyrodnicze determinanty geopolityki

rdo: Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii, Warszawa 1989, s. 545.

Filozoficzno-przyrodnicze determinanty geopolityki

Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii, Warszawa 1989, s. 542-545. 35

Filozoficzno-przyrodnicze determinanty geopolityki

JAKUB POTULSKI (Uniwersytet Gdaski)

GEOPOLITYKA JAKO KRYTYKA SPOECZNA

Geopolityka jako krytyka spoeczna

Geopolityka jako krytyka spoeczna

Geopolityka jako krytyka spoeczna

Geopolityka jako krytyka spoeczna

PIOTR PIEKOWSKI (Uniwersytet Wrocawski)

SPOECZNA PERCEPCJA BEZPIECZESTWA

Spoeczna percepcja bezpieczestwa jako czynnik geopolityczny

Ibidem, s. 389. Ibidem, s. 76. 51

Spoeczna percepcja bezpieczestwa jako czynnik geopolityczny

Spoeczna percepcja bezpieczestwa jako czynnik geopolityczny

MIROSAW SUEK (Uniwersytet Warszawski)

Zhu Majie, Role of Soft Power in International Relations (www.siis.org.cn), s. 1.

ANDRZEJ ASZCZUK (Akademia Obrony Narodowej)

ANALIZA GEOPOLITYCZNA POTGI PASTW

Analiza geopolityczna potgi pastw

Analiza geopolityczna potgi pastw

Analiza geopolityczna potgi pastw

W. Szymaski, Kryzys globalny pierwsze przyblienie, Difin, Warszawa 2009, s. 137.

Analiza geopolityczna potgi pastw

Analiza geopolityczna potgi pastw

Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii

Tab. 1. Klasyfikacja niektrych typw dyfuzji wg R. Domaskiego

Idee i innowacje na po- Idee, innowacje, struktuziomie lokalnym ry osiedli centralnych

Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii

R. Domaski, Geografia ekonomiczna, PWN, Warszawa-Pozna 1978, s. 319 85

Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii

Model dyfuzji innowacji i inne problemy bada w geopolityce i geostrategii

WOJCIECH KAZANECKI (Midzynarodowa Wysza Szkoa Logistyki i Transportu we Wrocawiu)

GEOPOLITYKA KRYTYCZNA SKUTECZNA METODA WYJANIANIA W XXI WIEKU?

Geopolityka krytyczna skuteczna metoda wyjaniania w XXI wieku?

Geopolityka krytyczna skuteczna metoda wyjaniania w XXI wieku?

Geopolityka krytyczna skuteczna metoda wyjaniania w XXI wieku?

Inni aktorzy tyczni