Mae i wiksze sklepy, domy towarowe Wygld maych sklepw ulega powolnym przemianom.

Nie ma znaczcych rnic dzielcych sklepy znajdujce si na Forum Trajana (wczesne lata II wieku n.e.) lub Forum w Ostii (poowa II wieku n.e.) od sklepw uwiecznionych przez malarza Ambrogio Lorenzetti na fresku zatytuowanym Dobry styl ycia. W cesarskim Rzymie rzdy sklepw rozcigay si po lewej i prawej stronie wejcia do wielopitrowego budynku; w szczytowym okresie Renesansu to rozwizanie nie tracio nic na aktualnoci przykadem jest Dom Rafaela zaprojektowany przez Bramante. Nawet lada oddzielajca ulic od sklepu jest identyczna jak w cesarskim Rzymie. Wraz z powikszaniem si sklepw, lada dzielia sklep na p w kierunku wzdunym. Sklep marszanda sztuki Gersainta, usytuowany na Pont Notre Dame, by przykadem tego rodzaju sklepu, o czym wiadczy wykwintny szyld sklepowy pdzla Watteau. w sklep mgby odgrywa rol nowoczesnego sklepu. Jednake, rozplanowanie sklepu nie jest przedmiotem zainteresowania historykw sztuki. Natomiast, jest on interesujcy pod wzgldem technologii i stylistyki. Przyjrzyjmy si najpierw oszklonym witrynom sklepowym. A do pnych lat XVII wieku, sklepy byy otwarte na ulic. Wydaje si, e szklenie witryn pojawio si po raz pierwszy w Holandii, w pnych latach np. na XVII na wieku. Przykady Gerrita oszklonych Adriansza Joba witryn mona zaobserwowa w Detroit, oraz obrazie Berckheyde Berckhheyde,

przedstawiajcym Rynek w Haarlemie, przechowywanym w Instytucie Sztuki obrazie Piekarnia pdzla znajdujcym si w Oberlin College. W przypadku Francji, pokrewna data, czyli rok, mniej wicej 1700, zostaa podana przez Michela Galleta w licie. Gallet uwaa, e najlepsze osiemnastowieczne witryny sklepowe w Paryu nale do sklepw na Quai dOrlans oraz na Quai des Carmes (obecnie des Clestins), z ok. 1760 i 1775 odpowiednio. Co si tyczy Londynu, na grawiurze z roku 1736 przedstawiajcej dzielnic Bishopsgate uwieczniono sklepy otwarte na ulicy oraz sklepy z oszklonymi witrynami usytuowane obok siebie. Szklana witryna jest oczywicie poprzecinana gst sieci supkw okiennych,

charakterystycznych dla XVIII wieku. Jednake, we wczesnych latach XIX wieku stopniowo zaczynaj pojawia si wiksze arkusze szka. W Szkicach Boza Dickens zdradza, e ta naga namitno do paskiego szka bya zjawiskiem, ktre pojawio si sze do omiu lat wczeniej. W dziele London Charlesa Knighta, w tomie V, opublikowanym w 1842, mona przeczyta, e w sklepie na Ludgate Hill szko czyo parter i pierwsze pitro, natomiast w sklepie na St Pauls Churchyard mona byo zaobserwowa nieprzerwan mas szka rozcigajc si od sufitu po ziemi, bez widocznych supkw poziomych. Jednake, typowe oszklone witryny w stylu gregoriaskim byy wszechobecne a do 1840 roku. Sawne dzieo Tallisa London Street Views, pochodzce z lat 1838-39, pokazuje sklepy tego rodzaju zajmujce partery budynkw w caym centrum Londynu. Karl Philipp Moritz, ubogi przybysz z Niemiec, opisa w 1782 ulic Strand gdzie sklepy szturchaj si nawzajem. Elewacja sklepw w stylu gregoriaskim skada si zazwyczaj z drzwi umiejscowionych pomidzy dwoma oknami, ktre s niejednokrotnie wypuke na niektrych odcinkach. Do dzisiejszych czasw przetrwao stosunkowo duo elewacji sklepowych w stylu gregoriaskim, za do najbardziej znanych zalicza si sklep Fribourg & Trever na ulicy Haymarket oraz szereg mniejszych obiektw usytuowanych wzdu Woburn Walk (1822). Wiele podobnych elewacji mona nadal odnale w rnych miejscach na terenie regionw. Zadanie zewidencjonowania wszystkich sklepw podjto w pracy The Buildings of England [Budynki Anglii]. Elewacje gregoriaskie zastpi nowy typ elewacji, gdzie poszczeglne elementy s oddzielone od siebie za pomoc kolumn. Ju w 1709 roku, Addison wspomina na amach periodyku Tatler o korynckich kolumnach pewnego sklepu. John Buonarotti Papworth, ktry na przeomie lat 20 i 30-tych XIX wieku zaprojektowa wiele elewacji sklepowych, rwnie hodowa temu stylowi. Efekt zniweczyyby jednak okna w stylu gregoriaskim. Peen sukces zapewnio wprowadzenie do techniki okiennej szka paskiego walcowanego. W swojej doskonaej pracy, panna Eldrige zdradza, e w 1828 roku szyby mierzyy zazwyczaj 4 stopy dugoci, i nigdy nie byy dusze ni 5 stp. Okoo 1840 roku, rozmiary szyb zaczy si powiksza. Dzieo Tallisa z 1847 wspomina o wielkich arkuszach

paskiego szka. Co na szko zostao zniesione w 1845 roku. Do roku 1850, dostpne byy arkusze szklane o rozmiarach 7-8 stp na 3-4 stopy. Sklep Asprey przy ulicy Bond Street w Londynie zachowa do dzisiejszych czasw ukad okienny pochodzcy z ok. 1860 roku. Ukad okienny mieszczcego si na tej samej ulicy sklepu Bensona pochodzi z 1866. Jacob Burckhardt, wywodzcy si ze Szwajcarii wielki znawca renesansu, wspomnia w licie datowanym na 1879 rok, e rzeczone gigantyczne powierzchnie szklane naleay w 1860 roku do rzadkoci. Wielu narzekao, e pod wzgldem wizualnym, szklana witryna sklepowa powodowaa, e widok litych cian grnych piter spoczywajcych wycznie na szkle przyprawia o niepokj. W istocie, grne pitra byy niejednokrotnie podparte zamaskowanymi elaznymi stemplami, a caa konstrukcja miaa za zadanie podkreli integralno szklanej elewacji. Panna Eldridge przytacza przypadek sklepu na ulicy Regent Street, opisanego w pracy z 1827, autorstwa Elmesa, zatytuowanej Metropolitan Improvement oraz pochodzcego z 1845 roku sklepu na Oxford Street. W przypadku Stanw Zjednoczonych, pierwsza elazna witryna sklepu pojawia si w 1835, przy zaoeniu, e doniesienia Davisa s wiarygodne. Jeli chodzi o stylistyk, witryny sklepw paryskich zdobiy inne motywy, jednake podtrzymyway one widoczny w sklepach londyskich trend odrzucania upiksze. Krafft i Ransonnette w latach 1801-1802 wielokrotnie dali wyraz tej tendencji. Najbardziej interesujcy jest zesp Cour Batave na ulicy St. Dennis, zaprojektowany w 1791 roku przez architektw Sobre i Happe, na zamwienie holenderskich spekulantw. Elewacja od strony ulicy skadaa si z 22 wykuszy oraz maej kopuy. Na tyach budynku znajdowao si obszerne podwrze. Witryny sklepw wychodziy zarwno na ulic, jak i na podwrze. Nad sklepami znajdoway si mieszkania. Podczas gdy style empire cieszy si popularnoci we Francji, w Anglii panowa styl neogrecki. Style gotycki i pnogotycki nigdy nie cieszyy si tam uznaniem. L. i J. Taylor wspomnieli w 1792 roku o jednym przykadzie tego stylu, o kilku nastpnych wspomina Whittock w 1840. Zwieczeniem trendu jest fasada siedziby firmy Grover & Baker Sewing Machine Co. w Nowym Jorku, pochodzca z ok. 1850 roku. Jeszcze

rzadsze ni styl gotycki byy style egipski i mauretaski. O stylu egipskim wspomina T. King w swojej ksice Shop Fronts z 1830 roku, podczas gdy styl mauretaski zilustrowa Whittock w swoim dziele z 1840 roku. Papworth odnotowuje jeden sklep z motywami w stylu chinoiserie u kupcw herbacianych. Sam obiekt powsta w 1802 roku, jednake ilustracj go przedstawiajc datuje si na rok 1822. Styl elbietaski, jak moglimy zaobserwowa w innych rozdziaach, sta si modny we wczesnych latach epoki wiktoriaskiej. Przykadem wykorzystania stylu do dekoracji witryn sklepowych by sklep Fortnum & Masons bardzo zuboony co zilustrowa Whittock w 1840 roku, oraz jeszcze bardziej zuboony sklep przy Regent Street Quadrant, ktry przedstawiono w Companion to the Almanac z 1841, gdzie styl nazwano renesansowym lub elbietaskim. Builder z 1851 wspomina o sklepie, ktry nazwano eleganckim aczkolwiek dziwnym z tego wzgldu, e zawiera on elbietaskie i gotyckie elementy. Zazbianie si stylu elbietaskiego i Jakuba I w aranacji wntrz odnale mona w sklepie Oakfords Hat Store w Filadelfii, pochodzcego z okresu ok. 1855-60. Francuskim odpowiednikiem angielskiego stylu elbietaskiego jest styl Franciszka I. Normand w swoim dziele Paris moderne (1843) dysponuje przykadami, odlegymi o par lat od sawnego Domu Franciszka I odtworzonego w Paryu. Elementy stylu Franciszka I s oryginalne, ale nie znajduj si one w pierotnym miejscu. Styl woski przedstawiono, w proporcjach porwnywalnych do przykadw stylu wczesnowiktoriaskiego, w dziele Hautecoeura. W dziele Whittocka rokoko lub styl Ludwika XV pojawiaj si dwukrotnie. Nadszed zatem ostatecznie czas na motywy mieszane. Sklep Oslera na Oxford Street, zaprojektowany przez Owena Jonesa mia drobne elementy stylu Ludwika XV na cianach, jednake dach by szkalny, inspirowany redniowiecznymi drewnianymi dachami, ktrych przykadem by S. Zeno z Werony. Sklep powsta w latach 1858-60. Dalsze ledzenie losw pojedynczych sklepw w ostatnich latach XIX wieku oraz na pocztku XX wydaje si by bezcelowe. Wystarczy wspomnie

o dwch sklepach, obydwu przewijajcych wyrane postmodernistyczny charakter, pomimo dzielcego je okresu pidziesiciu lat. Wczeniejszym sklepem jest sklep, ktry jak na styl dwudziestowieczny pojawi si wyjtkowo wczenie chodzi o sklep zaprojektowany przez Adofla Loosa dla Goldman & Salatsch we Wiedniu w 1898. Drugi sklep powsta w latach 194849, a zaprojektowa go Frank Lloyd Wright. Sklep z Upominkami V.C. Morrisa w San Francisco wyrnia si kuriozaln osobliwoci w postaci cakowitego braku witryn sklepowych. Z uwagi na to, e pomys nie mia naladowcw, ostatecznie wydaje si, e ciche wejcie, sprawiajce wraenie gotowego do wessania odwiedzajcego do wewntrz, stanowi najlepsz reklam. Do tej pory zajmowalimy si tylko pojedynczymi sklepami. Teraz musimy spojrze na zagadnienie szerzej. W redniowieczu, przedstawiciele jednego zawodu skupiali si na jednej ulicy. Std wziy si Milk Street (Ulica Mleczna), Bread Street (Ulica Chlebowa) i Cordwainer Street (Ulica Trzewikarzy) oraz Rue de la Lingerie (Ulica Bieliniarska) i Rue de la Ferronnerie (Ulica lusarska). By to przejaw handlu kontrolowanego przez cechy. Dziki zagodzonym przepisom dotyczcym wytwarzania i sprzeday, sklepy rnych rodzajw czsto skupiay si w jednym miejscu. Sklepy miay take tendencj do rozrastania si. U Tallisa mona zaobserwowa jak sklepy obrastay cae ulice Londynu Wewntrznego. Czy istniao bardziej komfortowe i wygodne rozwizanie dla klientw? Tak klient mgby by chroniony od deszczu. Std, na redniowiecznych ulicach Woch, Poudniowej Francji, Insbrucku oraz Berna pojawiy si arkady. Niemniej jednak, bardziej komfortowym i wygodnym rozwizaniem moe by cakowicie zadaszona ulica zarezerwowana dla pieszych. Przykadem takiej ulicy s orientalne bazary. Wielki Bazar w Istambule zajmuje obszar o powierzchni prawie 2 000 000 stp kwadratowych. Podobny obiekt na Zachodzie przy zaoeniu, e ten termin jest do przyjcia znajduje si w Moskwie. Centrum Handlowe GUM, skadajce si z szesnastu obiektw oddzielonych od siebie trzema podunymi ulicami oraz trzema krtszymi przecznicami. GUM wybudowano w miejscu caej dzielnicy straganw w ktrych sprzedawano towary. Zaprojektowany przez Pomeranzeva obiekt wzniesiono w latach 1888- 93. Wszystkie cechy obiektu zapoyczono z

arkad, ale nie moemy jeszcze zaj si arkadami wiata Zachodu bez rzucenia okiem na bazary Zachodu. W rzeczy samej bazar nie oznacza w nomenklaturze nic ponad mod, i w tym rozumieniu by to termin uywany prawie wycznie w Anglii. Dr Geist wymienia pitnacie bazarw w Londynie. Termin bazar wskazywa e sprzedawano wicej ni jeden rodzaj towarw, jednake damska odzie, materiay na suknie, dodatki oraz pasmanteria naleay raczej do podstawowych produktw. W Anglii termin sta si modny w latach trzydziestych XIX wieku. Jako pierwszy pojawi si bazar Soho w pnocnozachodnim rogu placu Soho Square. Powstay w 1816 roku Bazar dziaa, na podobiestwo giedy, na dwch poziomach. Nastpnie pojawi si Queens Bazaar na Oxford Street w latach 1820-25 oraz Pantheon, rwnie na Oxford Street. Pantheon, wzniesiony w 1772 przez Jamesa Wyatta, peni rol miejsca przechadzek i rozrywek, na ksztat zimowego Ranelagh. Nastpnie Pantheon zamieniono na teatr, a w 1834 przeszed w rce Sydneya Smirke, ktry przeksztaci go w bazar. Podobnie Pantechnicon z 1830, usytuowany na Motcombe Street, by znany jako bazar. Sprzedawano tam wiksze towary meble i powozy. Istniej take przykady francuskie. Normand zilustrowa jeden przykad Bazaru zwanego Bazar de lIndustrie, znajdujcego si przy bulwarze Montmartre. Architektem by Lelong, rok powstania to 1830. Tym samym rodzajem obiektu w wikszej skali, ktry jednake nie nazywano bazarem bya galeria Galeries du Commerce et de lIndustrie na Boulevard Bonne Nouvelle. Architektami byli Grisart oraz Froelichier, rok powstania to 1838. W Galeriach, sklepy znajdoway si na wszystkich pitrach. Prawdopodobnie w zwizku z takimi bazarami powinno si interpretowa szkic Schinkela z 1827 zatytuowany Kaufhaus. Sowo Kaufhaus ma rne znaczenia. Obecnie oznacza on dom towarowy, ale Schinkel mia raczej na myli bazar, z wieloma maymi sklepami nalecymi do rnych wacicieli. Kaufhaus Schinkela mia zosta wybudowany na wschodnim kracu Unter den Linden w Berlinie. By to najbardziej oryginalny styl Schinkela. Mia on skada si z trzech segmentw wok znacznego obszaru wychodzcego na ulic. Znajdowa si tam miay dwa pitra sklepowe oraz dwa ppitra przeznaczone na mieszkania. (pokane

okna maskuj istnienie ppiter). Dodatkow inspiracj mogy by arkady, ktre Schinkel widzia w Paryu w 1826 roku. To byy lata rozkwitu arkad Francuzi zwali je passages, Niemcy passagen, a Wosi gallerie. Arkady to zadaszona ulica przeznaczona dla pieszych. Jej pierwowzr znajdowa si w Londynie, w wybudowanym przez Thomasa Greshama budynku Royal Exchange. Znajdoway si tam stragany do wynajcia dla rzemielnikw i handlarzy. Jak ju zaobserwowalimy (strona 199), budynek skada si z czterech segmentw poczonych krugankami. Stragany na parterze wychodziy na ulic, stragany na pitrze skierowane byy na kruganki. Bardziej podobny do budynku przyszych arkad by budynek New Exchange, biegncy na poudnie od ulicy Strand, wybudowany w 1608 roku przez hrabiego Salisbury, za budynek Exeter Exchange z 1676 roku, usytuowany rwnolegle do i na pnoc od Strandu, bieg dalej na zachd. Obydwa budynki znajdoway si na dwch poziomach. Inigo Jones stworzy swj najwczeniejszy projekt New Exchange, ale nie zosta on zaakceptowany. Budynek New Exchange mgby by postrzegany jako przykad arkad. Budynek jest jednym z pierwszych budynkw tego typu, ale jak pokae historia, styl ten wyda najwspanialsze owoce nie w Londynie, a w Paryu. Ta historia zostaa wyczerpujco opisana przez Dr Geista. Prekursorem arkad w Paryu by Palais Royal (patrz strony 67, 76, 78), pocztkowo nalecy do kardynaa Richelieu, pniej do Anny Austriaczki (std nazwa royal krlewski), ksicia (diuka) Orleanu, brata Ludwika XIV oraz Philippe Egalit. Ogrody z tyu budynku byy zawsze oglnodostpne. W latach 1781-86, Philippe Egalit otoczy je kolumnad. Wynajtym przez niego architektem by Louis, ktry, jako to zostanie zapamitane, wybudowa w latach 1786-1790 teatr Thtre Franais, jako cz Palais Royal (strona 78). Zamierzano wybudowa skrzydo poprzeczne pomidzy paacem a ogrodem. Jednake, cz projektu nie zostaa nigdy wzniesiona. Zamiast tego postawiono drewniane stragany w trzech rzdach, ktre przetrway a do 1828 roku. Stragany miay by dodatkowym rdem dochodu dla

Phillipea. Nazywano je Galries de Bois [Drewniana Galeria]. W swojej powieci Stracone Zudzenia Balzac opisa je jako mierdzce, cieszce si z saw miejsce, gdzie swoje interesy ksigarze, sklepy odzieowe oraz prostytutki. W 1829 ostatecznie zastpiono je galeri Galerie dOrlans. Jednake, naley najpierw omwi inne rodzaje galerii. U Dr Geista pojawiaj si plany zadaszonych paryskich arkad pochodzcych z okresu od 1790 do 1860 roku. Byo ich w sumie dwadziecia, wikszo pochodzia z okresu ok. 1830 roku. Najstarszym przykadem by Passage Feydeau, odkryty przez Dr Geista. Wybudowano je w 1790 roku, a wyburzono w 1824. Pooone byy niedaleko teatru Thtre Feydeau z 1791 (patrz strona 83) oraz ulicy Rue des Colonnes z lat 1797-98 z niezwykymi rewolucyjnymi filarami. Nastpny by Passage du Caire biegncy na zachd od Rue St. Denis. Pochodzi on z lat 1798-99. W roku 1800 pojawi si Passage des Panoramas, w bliskiej odlegoci od kompleksu Feydeau. Pasa prowadzi w kierunku pnocnym, do dwch panoram (panorama to angielski wynalazek). Louis Montigny w swoim dziele Le Provincial Paris, opublikowanym w latach 1824-25, zdradza, ktre sklepy przeniosy si pod arkady: kawiarnia, artykuami sklepy z konfiturami, owocami, obuwiem, stolarski rkawiczkami, i zotniczy, papierniczymi, czekolad, warsztaty

delikatesy, sklep z nutami, tytoniem oraz zabawkami. Passage Delorme z 1808 roku prowadzi od ulicy Rue de Rivoli a do Rue St. Honor. Dach skada si po czci z tafli szka (od pocztku?). W 1811 wybudowano Passage Montesquieu na zachd od Palais Royal. W latach 20-tych arkady zaczy si mnoy. Passage de lOpra z lat 182223 skada si z pary rwnolegych arkad. Przykryto je dwuspadowym, szklanym dachem. Nastpnie powstay Pont Neuf (1823), Lafitte (1824), Vivienne (1824), Cerf (1824), Saucde (1825), Choiseul (1825), Colbert (1826) i inne. Jeli chodzi o elementy godne uwagi, Pasa Vivenne posiada poprzeczne uki z wiecami lantiquit [stylizowanymi na antyczne] podtrzymujcymi dwuspadowy szklany dach. Passage Colbert, w kulminacyjnym momencie swojego istnienia, mg pochwali si rotund ze szklan kopu. Zarwno pasae Colbert jak i Choiseul byy pokryte dwuspadowymi szklanymi dachami. Galerie dOrlans bya pierwsz galeri,

ktr pokryto szklanym sklepieniem tunelowym. Powstao ono w latach 1828-30, a rozwizanie byo rozwizaniem przeomowym. Londyn mia mniej arkad, za to dwa przykady godne najwyszej uwagi Royal Opera Arcade wzniesione w latach 1816-18 przez Nasha i Reptona na tyach budynku dawnej opery na Haymarket, pokryte sklepionym dachem, ze szklanymi kopuami nad kadym przsem oraz Burlington Arcade, wybudowane w latach 1818-19 wedug projektu Samuela Ware, ktry nazwa je ***. Znajdoway si tam 72 sklepy, midzy innymi (w 1828 roku) pracownie modystek, poczosznikw, rkawicznikw, szewcw, fryzjerw, kapelusznikw, sprzedawcw tytoniu, jubilerw, zotnika, optyka, sprzedawcy win oraz ksigarza. Arkady posiaday szklany dwuspadowy dach pokrywajcy poprzeczne uki, co powtrzono sze lat pniej w Passage Vivienne. Podczas gdy Royal Opera Arcade oraz Burlington Arcade przetrway, trzeci z najwspanialszych przykadw arkad Lowther Arcade, zosta rozebrany w 1902 roku. Naleay one do tak zwanego projektu West Strand Improvements [ulepszenia zachodniej czci Strandu] i zostay wzniesione w latach 1829-31 przez H.E. Kendall. Dugie na jedenacie przse, z poprzecznymi ukami oraz szklanymi kopuami. Innymi wczeniejszymi arkadami zasugujcymi na uwag byy arkady w Bordeaux (1831-34, dobrze zachowane), Bristolu (1824-25, zaprojektowane przez Fostera), Glasgow (1827, autorstwa Bairda), Mediolanie (Galleria De Cristoforis, 1831-32, autorstwa Piazzala, niezachowane), Newcastle (183132, autorstwa Dobsona, haniebnie wyburzone w ostatnim czasie), Filadelfii (1825-27, autorstwa Havilanda, w stylu greckim) oraz Providence, Rhode Island (1827-29, autorstwa Russella Warrena, dwie kondygnacje galerii). Okoo 1850, skala budowli nabiera rozpdu. Symbolem nowego rozmachu jest Great Victorian Way, zapprojektowana w 1855 przez Paxtona, na potrzeby Londynu i nigdy nie wzniesiona. W tym samym roku William Moseley zaproponowa podobny projekt zwany Crystal Way. Ich plany byy czci materiau przedoonego Komitetowi Selekcyjnemu w dziale Rozwoju Miejskiego. Obydwaj architekci zaproponowali ptl dla pocigw, przypominajc przedsiwzicie zrealizowane przez London Underground zaledwie dziesi lat pniej. Plan Mosleya pojawi si miesic wczeniej ni

plany Paxtona. Moseley zaproponowa dwupoziomowe arkady, poziom niszy dla pocigw, poziom wyszy, z dwuspadowym szklanym dachem umiejscowionym na poprzecznych ukach, przeznaczony dla pieszych. Na wyszym poziomie arkad miay znale si sklepy wzdu caej dugoci obiektu. Dugo Crystal Way miaa wynosi okoo dwch mil. Victorian Way Paxtona miaa mie dugo dziesiciu mil. Arkady miay wznosi si na wysoko 108 stp, i mia je pokrywa szklany dach. Dugo arkad bya identyczna jak dugo oryginalnego transeptu w Crystal Palace. Arkady przeznaczono na uytek powozw oraz pieszych. Po obydwu stronach cigny si sklepy. Dostawy (wagonami) byy zabronione pomidzy 9 a 21. Kolej, wraz z osobnymi torami dla linii lokalnych i ekspresowych miaa znajdowa si w osobnych tunelach. Podr pocigiem ekspresowym z Bank do Regent Circus trwaa 5-6 minut, i 8 minut z Bank do koca linii na stacji Belgravia. Podczas gdy Victorian Way oraz Crystal Way pozostay tylko w sferze projektw, to najwiksze arkady jakie kiedykolwiek zaprojektowano Galleria Vittorio Emanuele II w Mediolanie stay si rzeczywistoci. Bya to zasuga ducha przedsibiorczoci panujcego w rozkwitajcym Mediolanie oraz angielskich funduszy. Galleria bdca dla wikszoci turystw t galeri ttni yciem po dzi dzie rwnie mocno jak sto lat temu, gdy j wybudowano. Zaprojektowa j Giuseppe Mengoni, a wzniesiono j w latach 1865-67. Naley pamita, e prace rozpoczto ledwie sze lat po wyzwoleniu Mediolanu i cztery lata po koronacji Victora Emanuela. Budynek powsta na planie krzya, jego skrzyda wskazujce pnoc i poudnie s dusze ni skrzyda usytuowane w kierunkach zachodnim i wschodnim. Poudniowe skrzydo, zwieczone ukiem triumfalnym z 1877, wiedzie na Piazza Del Duomo. Wysokie na 96 stp skrzyda spotykaj si w omiokcie, mierzcym 37 stp oraz 3 cale wysokoci oraz 128 stp rednicy. Skrzyda pokrywaj szklane sklepienia tunelowe, za ich skrzyowanie kryje si pod szklan kopu. Styl budowli mona nazwa wariacj na temat klasztoru Certosa di Pavia oraz podobnych budynkw w stylu wczesnego Cinquecento charakterystycznego dla Lombardii. W lad za Galeri bezzwocznie pojawiy si Kaiser-galerie w Berlinie, wzniesiona w latach 1871-73 (istotne jest, e

obiekt nazwano Galerie a nie Passage), oraz Galleria Umberti I w Neapolu wybudowana w latach 1887-91. Jednake, w tym momencie wielka moda zdawaa si ju przemija, pomimo tego, e najwspanialsze arkady w Ameryce w Cleveland w stanie Ohio, wybudowano dopiero w latach 1888-90. Arkady w Cleveland nale do innego rodzaju arkad. Pokryte s one dwuspadowym szklanym dachem oraz czterema kondygnacjami z elaznymi galeriami, na ktre wiod imponujce schody w osi rodkowej. rdo inspiracji z ktrego czerpali John Eisenmann oraz George H. Smith nie znajdowao si ani w Londynie, ani w Paryu. Wydaje si, e architekci czerpali inspiracj z Barton Arcade (1871) w Manchesterze, opatrzonych trzema elaznymi galeriami, z Lancaster Arcade (ok. 1873), znajdujcej si w pobliu Barton Arcade, opatrzonych dwiema elaznymi galeriami, oraz prawdopodobnie z Sailors Home (lata 1846-48) w Liverpoolu, gdzie znajdowao si 5 elaznych galerii. Na swj sposb, Arkady Cleveland byy takim samym punktem kulminacyjnym jak mediolaska Galleria. Powrmy teraz do gwnego zagadnienia niniejszego rozdziau maych i wikszych sklepw. Naley pamita, e jakkolwiek majestatyczne i oszaamiajce s arkady, w ich skad wchodz pojedyncze mae sklepy sprzedajce swoje wasne, specjalne towary. Faza przejcia pomidzy maym sklepem a duym, to sklep sprzedajcy ca mnogo towarw, jednake towary te s bardziej wyspecjalizowane ni w prawdziwych domach towarowych. Aby przeledzi histori ich powstania, musimy uda si do Francji z okresu Rewolucji i jej magasins de nouveauts. Byy to due sklepy sprzedajce tkaniny oraz takie dodatki jak pasmanteri, bielizn, obuwie, a niedugo pniej, gotowe suknie. Sklepy te pojawiy si we Francji, gdy Rewolucja Francuska doprowadzia do uwolnienia handlu z jednym tylko wyjtkiem sklepem bankiera Kromma, ktry otrzyma przywilej handlowy z rk krla Ludwika XV. Pozostae sklepy pochodz z koca XVIII wieku, a do lat 30-tych XIX wieku. Jarry w swojej ksice Les Magasins de nouveauts wspomina o sklepie Le Petit Dunquerque na Quai Conti, o ktrym L. S. Mercier napisa, w dziele Tableau de Paris (tj. w latach

1781-88), e tincelle de tous ces bijoux frivoles que lopulence paie [et] que la fatuit convoite [skrzy si t frywoln biuteri za ktr bogactwo moe zapaci i ktr bezmylno poda]. Jarry wspomina take o Pygmalion na Rue St. Denis, ufundowanym w 1793 roku. Do 1817 roku, saw cieszyy si sklepy La fille mal-garde, Le Diable boteux, Au Masque de fer, oraz Les Deux Magots. Matka Anatola France robia zakupy w Deux Magots. Te nazwy zapoyczono i nikt nie wie dlaczego z popularnych sztuk teatralnych. W 1829 powsta Trois Quartiers; Petit St. Thomas na rue du Bac (gdzie pracowa Boucicaut twrca Bon March), opisany przez Anatola France, istnia ju w 1830 roku; Grand Cond by dobrze znany w 1833 roku. Strona reklamowa, donoszca o otwarciu sklepu Belle Jardinire w 1824, w sposb nie pozostawiajcy wtpliwoci wspomina take o prix fixes (staych cenach). Balzakowski Cezar Birotteau spotyka swoj przysz on na wyspie w. Ludwika w sklepie Petit Matelot, gdzie dziewczyna pracuje jako sprzedawczyni w dziale bielizny. Cezar kupuje od razu sze koszul, a sam Balzak rwnie wspomina o prix fixes, a reklamy okrela mianem handlowych pokus (sductions commerciales). Powie Historia wielkoci i upadku Cezara Birotteau zostaa opublikowana w 1837 roku, ale opisane spotkanie dwojga ludzi miao miejsce okoo 1800 roku. Jak si przekonamy, stae ceny stan si jedn z kluczowych cech handlu przyszoci. We wczesnych latach 40-tych XIX wieku rozpocz swoj dziaalno sklep Ville de Paris, ktrego personel rozrs si do 150 osb. Opisy Belle Jardinire oraz Ville de St Denis autorstwa Jarryego, pokazuj, e rozmiarem sklepy przypominay domy towarowe. rodek stulecia naley do Grand Colbert posiada on wysokie okna z tafli paskiego szka oraz podest na parterze. Bdzie to standardowy motyw dla domw towarowych. Innym motywem bdzie przeszklony dach nad holem gwnym. Hautecoeur donosi, e dach nad Ville de Paris wypada skromnie, za ten nad Villes de France znacznie odwaniej (1847). Podobne zmiany nastpoway w Anglii, poczwszy od 1830 roku. Kendall Milne w Manchesterze rozpocz dziaalno w 1831 roku zwano

go Bazar. Towary opatrzono czytelnymi etykietkami z cenami. Identycznie postpowano od 1841 w domu towarowym Bainbridges (Newcastle), zaoonym w 1830. To samo czyniono rwnie w londyskim Pantechnicon na Motcombie Street, oraz troch pniej w Hayam w Liverpoolu (gdzie terminowa David Lewis). Istniaa take moliwo wymiany towarw, linie towarw po taszych cenach oraz wysyanie wzornikw. Przynajmniej dwa paryskie zakady, ktre nie zaliczay si do magasins de nouveauts, wydaj si by interesujce pod wzgldem architektonicznym. Jak ju mielimy okazj zauway (strona 262), Normand w swoim dziele Paris moderne przedstawi Bazaar de lIndustrie z 1830 oraz Galeries du Commerce et de lIndustrie z 1838 roku, - oba obiekty w duej mierze przypominaj domy towarowe. Przypomina go take nowojorski paac E.V. Haughwout & Co., wykonany z eliwa, znajdujcy si u zbiegu ulic Broadway oraz Broome. Wybudowany w 1857 roku, obiekt stoi po dzi dzie. Zaprojektowa go J.P. Gaynor, a wykona Daniel Badger (patrz powyej, strona 216). W jego wntrzu znajduje si pokany, przeszklony szyb bdcy czsto spotykanym elementem dziewitnastowiecznych domw towarowych oraz najwczeniejsz wind pasaersk, zamontowan przez Elisha Otis. W Haughwout, podobnie jak u Tiffanyego i Aspreya, sprzedawano eleganckie przedmioty dla domu, takie jak porcelana, wyroby szklane oraz rzeby, niektre importowane, niektre wykonane w warsztatach na grnych pitrach sklepu, gdzie znajdoway si take powierzchnie magazynowe. Zajmijmy si teraz prawdziwymi domami towarowymi. Znana jest data powstania; a zdefiniowanie domu towarowego nie sprawa kopotw. Dom towarowy to sklep, ktry skada si z wielu dziaw sprzedajcych wedug powiedzenia przypisanego Williamowi Whiteley wszystko, od pinezki po sonia. Pierwszym domem towarowym by Bon March, zaoony przez Aristide Boucicaut w 1852 roku. Aristide urodzi si w 1810 roku, a zmar w 1877. Jak ju wiemy, by on sprzedawc w Petit St Thomas, magasin de nouveauts [sklep tekstylny] na ulicy Rue du Bac. Pierwowzorem Bon March by pochodzcy z 1820 roku sklep sprzedajcy mercerie [wyroby

pasmanteryjne], usytuowany na tej samej ulicy, kilkaset jardw dalej w kierunku poudniowym. Boucicaut wszed w spk z innym sprzedawc, gdy nadszed czas powikszania sklepu oraz, w istocie rzeczy, opracowania idei domu towarowego. Dziao si to w 1852 roku. Od 1863 Aristide prowadzi interesy samodzielnie. W 1869, Aristide zleci M. A. Laplanche zaprojektowanie specjalnego grand magasin [domu towarowego], co artysta zrobi z wielkim rozmachem. Do tamtej pory istniay inne domy towarowe wybudowane do specjalnych celw (z ktrych pewne istniej po dzi dzie), ale historia Bon March powinna zosta opowiedziana do koca. Punktem kulminacyjnym nowego budynku bya klatka schodowa o zaokrglonych ksztatach. Okna byy due, ale nie przesadnie due; nie wykorzystano take elaza. Budynek znajdowa si na roku ulic Rue de Svres i Rue Velpeau. Prawie natychmiast rozpocza si rozbudowa budynku. Louis-Charles Boileau (syn Louis- Auguste, architekta kocioa St. Eugne, gdzie w wystroju odwanie zastosowano elazne konstrukcje) rozbudowa sklep w 1873 oraz 1876. Inynierem by najpierw Moisant, a pniej Eiffel. Ostatecznie, Bon March zaj cay kwarta ulic otoczony przez Rue de Svres, Rue de Babylone, Rue du Bac oraz Rue Velpeau. W swojej Encyclopdie darchitecture, Boileau zamieci notatk o budynku, po raz pierwszy w 1876, i nastpnie w 1880 roku. Boileau chwali concert lumineux [wietlny koncert] szka i elaza, podkrela fakt, e budynek jest une immense cage mtallique [ogromn metalow klatk], oraz, e kamienne filary s trangers lensemble i cakowicie samonone. Wychwala Labrouste (si grand) [niesychanie wielki] oraz Entretiens Viollet-le-Duca, a take, mimochodem, Lebasa (grand artiste) [wielki artysta]. Sklep odnis wielki sukces. Sprzeda wyniosa prawie p miliona frankw w 1852 roku, 5 milionw w 1860, 21 milionw w 1869 roku, 67 milionw w 1877 i 150 milionw w 1893 roku. rdem sukcesu Bon March byy zasady przestrzegane przez Boucicaut odnoszce si do staych cen, umieszczonych w widocznych miejscach, pozwolenia wymiany towarw oraz maych zyskw zapewniajcych sprawn rotacj towarw.

Po mierci Boucicaut, interesy przeja wdowa. Obydwoje byli wyjtkowo szczodrymi ludmi. Sklep zosta praktycznie przerobiony na potrzeby pracownikw. Wprowadzono ubezpieczenia dla pracownikw oraz fundusz emerytalny, i oprcz wsparcia finansowego dla personelu, Madame Boucicaut ofiarowaa 150,000 frankw Instytutowi Pateura oraz wybudowaa szpital na 570 ek Hpital Boucicaut. Dwa lata po stworzeniu Bon March, w latach 1854-55, Grand Magasin du Louvre przedsiwzicie dwch rzutkich przedsibiorcw Chaucharda oraz Hriota otwar swoje podwoje, przejmujc kilka sklepw znajdujcych si na obrzeu Htel du Louvre (patrz strona 188). Stopniowo, sklep wchania hotel. W 1867, dwa kolejne budynki zamieniono na sklepy. Jak ju widzielimy, Belle Jardinire - magasin de nouveauts, zostaa odbudowana obok mostu Pont Neuf, po tym jak jej wczeniejsza siedziba zostaa skonfiskowana w 1866 na rzecz budowy Htel-Dieu. Architektem by Blondel. Rozmieszczenie okien byo identyczne z rozmieszczeniem uwaanym w dzisiejszych czasach za standard parter i ppitro to jedna konstrukcja, podobnie jak pierwsze i drugie pitro. Innym budynkiem sklepowym by powstay w 1867 Magasins Runis na Placu Republiki, zaprojektowany przez Davioud, architekta Paacu Trocadro. Parter budynku mia pokane okna, za okna pierwszego i drugiego pitra byy ze sob powizane. Nastpny powstaje dom towarowy Printemps, ktrego twrc by Jules Jaluzot. Gdy poar spustoszy wntrza sklepu, w 1882 rozpoczto budow nowego obiektu, przy Carrefour du Havre. Autorem projektu by Sdille. Szkielet wykonano z elaza, omurowanie z kamienia, przetykane typowymi przeszklonymi obszarami o duych rozmiarach, podzielonymi na mniejsze czci za pomoc elaznych supkw okiennych oraz rzucajcymi si w oczy elaznymi dwigarami. Na samym kocu pojawi si dom towarowy Samaritaine, ktrego twrca Ernest Cognac zacz swj pocztkowo niepozorny interes w 1867 roku. Rozwj sklepu by oszaamiajcy, wyniki sprzedaowe wynosiy 830,000 frankw w 1874, 2 miliony w 1877, 6 milionw w 1882, 25 milionw w 1890, *** w 1931. Najsynniejszym sklepem w stylu Art Nouveau by pochodzcy z 1905 sklep, nalecy do przyjaciela Emila Zoli Frantza Jourdaina, jednake obecna

fasada gwna zostaa zaprojektowana przez Sauvage w 1927. Wntrze wykonano, co oczywista, z elaza. Cognac i jego ona byli dobroczycami, tak jak pastwo Boucicaut. wiadczy o tym Muzeum Cognac-Jay. Jeli kto chciaby dowiedzie si jak reakcj wywoyway sklepy takie jak Bon March i Printemps, powinien przeczyta par stron z powieci Zoli Wszystko dla Pa opublikowanej w 1883 roku: Wysokie drzwi... wykonane cae ze szka, okolone zawiymi, kapicymi zotem ornamentami, sigay wysokoci ppitra. Dwie alegoryczne postaci... ukazujc nagie piersi, rozwijay szyld goszcy Wszystko dla Pa... . Nowe skrzydo, opisane w miar jak akcja nabiera tempa, wygldao nastpujco: Architektem by mody czowiek rozmiowany w nowoczesnej sztuce budowlanej. Jedynie w suterenach i do budowy naronych filarw uy kamienia za reszta budynku zostaa wykonana z elaza szkielet za wznis z elaza. Wyjtkiem byy sklepienia sufitw, ktre wybudowano z cegie (patrz strona 276). Bya to katedra nowoczesnego handlu, zbudowana solidnie i zarazem lekko. Wewntrz znajdoway si windy wybite aksamitem, ale gwna trasa na grne pitra wioda elaznymi, podwjnie skrcanymi schodami, o miao zatoczonych ukach. Mosty biegy wysoko w gr nad prni, a elazna konstrukcja zostaa porwnana do koronki. Podsumowanie jest nastpujce wznosi dla kobiety wityni, otacza j dymem kadzide, w ktre spowijali j wierni mu subiekci. Tematem powieci Zoli jest oczywicie duy sklep doprowadzajcy do ruiny mae sklepiki. Temat ten jest rwnie aktualny dzi, jak i sto lat temu, z tym tylko wyjtkiem, e mae sklepy s dzi wchanianie nie tylko przez domy towarowe, ale take, jak bdzie mona zaobserwowa, przez sklepy sieciowe oraz supermarkety. Na chwil musimy skoncentrowa nasz uwag na domach towarowych spoza Francji. W przypadku domw towarowych w Stanach Zjednoczonych, zebrano dane faktograficzne, jednake nie pojawia si rwnie interesujca historia, jak historia z Parya. Pierwszym domem towarowym w Nowym Jorku by A.T. Stewart & Co. Stewart, podobnie jak jego europejscy odpowiednicy, zaczyna w brany tekstylnej. By rok 1823.

W 1848, Stewart mg postawi dla siebie marmurowy paac. W roku 1859, Stewart przenis swj dom towarowy na pnoc, i zaj cay kwarta ulic otoczony ulicami Broadway, Fourth Avenue, oraz East 9th Street i East 10th Street. Nowy budynek, zaprojekotwany przez Johna Kellum, mia jeden z najbardziej ambitnych frontonw wykonanych z elaza w Nowym Jorku. Budynek przetrwa do 1956 jako cz skadowa budynku Wanamakera (patrz poniej). Stewarta, z kolei, wspominano ju w kontekcie eliwa (strona 216). Lata 1870-1910 to spektakularny rozwj domw towarowych. John Wanamaker rozpocz karier w Filadelfii, w 1861, otwierajc jeden may sklep. Po 10 latach, jego sklep mg si pochwali fasad o dugoci 180 stp, wychodzc na ulic 6th Street. Nastpny budynek wzniesiono w latach 1875-76, a kolejny na przeomie 1902-1910 roku. W 1896 Wanameker zakupi dom towarowy Stewarta w Nowym Yorku, a w 1903 wybudowa pitnastopitrowy budynek w ssiedztwie. Innymi najsawniejszymi domami towarowymi na Wschodnim Wybrzeu byy nowojorskie Macys oraz Bloomingdales. Ten pierwszy zacz skromnie w 1858, ten drugi w 1872. aden z nich nie przedstawia szczeglnej wartoci architektonicznej. W Chicago, pierwszymi domami towarowymi byy Potter Palmer oraz Marshall Field, ktre najpierw ze sob wspzawodniczyy, aby pniej zewrze szyki. W 1865, nazwa firmy brzmiaa Field, Palmer & Leiter, za w 1868 roku - Field, Leiter & Co. w 1881 Leite odszed. Wiksz cz dziaalnoci firmy stanowia sprzeda hurtowa, i w tym celu wielki Richardson wznis w latach 1885-87 najbardziej monumentalne ze swoich dzie. Spadkobierc Richardsona na polu architektury by Louis Sullivan, ktrego ostatnie wielkie dzieo dom towarowy Schlesinger & Mayer, przemianowany pxniej na Carson, Pirie, Scott, byo tak dobrze owietlone jak ktrykolwiek ze wspczesnych niemieckich przykadw (patrz poniej), z dumnie uwypuklon stalow konstrukcj. Jego budowa trwaa od 18991904, a on sam jest apoteoz Szkoy Chicagowskiej (strona 220). Stalowy szkielet jest na wyszych pitrach oboony terakotowymi pytkami, ale na dwch niszych pitrach szkielet zosta cile pokryty bogatymi eliwnymi

ornamentami, pierzaste licie.

zaprojektowanymi

przez

Sullivana

przypominajcymi

W Wielkiej Brytanii wystarczy si cofn nie dalej jako do roku 1900. Londyski dom towarowy Harrods rozpocz dziaalno w 1849 jako sklep spoywczy. Obecny budynek pochodzi z lat 1901-1905, jego autorami s Stevens & Hunt. Wybudowano go w stylu francuskiego renesansu, z rozlicznymi elementami z polerowanej terakoty. Whiteleys rozpoczyna skromnie, od sprzeday artykuw tekstylnych (1863). Obecny budynek, wraz z szeregiem gigantycznych grnych kolumn jest dzieem Belchera i Joassa z lat 1908-1912. Take w 1908, Gordon Selfridge zainicjowa budow swojej wizytwki z kolumnami na Oxford Street. Selfridge by modszym partnerem w firmie Marshall Fields, i wynaj Daniela Burnhama z Chicago jako konsultanta ds. architektury. Rezultat by niesamowicie majestatyczny. Jeli chodzi o tereny poza Londynem, na par linijek uwagi zasuguje Lewis z regionu Midlands. David Lewis otworzy niewielki sklepik w Liverpoolu w 1858 roku. Pocztkowo sprzedawano tam gwnie odzie msk. Wikszy sklep w Liverpoolu pochodzi z lat 1912-1918; otwarto take wiksze sklepy w Manchester w 1877 roku (nowy budynek 1912-1918), Birmingham w 1885 (nowy budynek 1926-1927) oraz Leeds (1929-32). Pod wzgldem architektonicznym bardziej interesujce s Niemcy. Wystarczy zwrci uwag na cztery lub pi budynkw. Pierwszym z nich powinien by Wertheim na ulicy Leipziger Strasse w Berlinie, wybudowany w latach 1896-1904 przez Messela. Ostatecznie, fasada miaa 985 stp dugoci. Najstarsz czci s granitowe kolumny przetykane szkem; jednake duo wiksze znaczenie przypisuje si kocowemu pawilonowi wychodzcemu na plac Lepiziger Platz, z gsto umiejscowionymi, gigantycznymi supkami okiennym. Cztery przsa na dwa; kade przso skadajce si z trzech + trzech okien. Gsto umiejscowione supki okienne zostay zapoyczone przez Olbricha od Leonharda Tietza z Dusseldorfu w 1907-09. Hermann Tietz wybudowa take dwa wiksze sklepy o kluczowym znaczeniu: pierwszy z nich w Monachium, wedug projektu Hellmanna i Littmanna (1904-05), bardziej postmodernistyczny na zewntrz, o wystroju wntrz ze zbrojonego betonu oraz z oszaamiajcym holem

gwnym. Drugi sklep znajdowa si przy Leipiziger Strasse w Berlinie najstraszy ze wszystkich i zarazem najbardziej odwany wrcz tak odwany, e znalaz zaledwie pojedynczych imitatorw. Budynek zaprojektowali Sehring oraz Lachmann, sam za projekt powsta w 1898. Pitnacie lat pniej, Alfred Wiener w Werkbund-Jahrbuch na rok 1913, napisa e kad podpor i kady filar usunito z fasady, umieszczajce je wewntrz budynku. Na elewacj zoyy si tylko gigantyczne poacie szka, o dugoci 26 metrw (85 stp) oraz wysokoci 17,05 metrw (56 stp). Bya to zatem ciana kurtynowa w najczystszej postaci. Podobne ciany zamontowano w Jelmoli w Zurychu (Stadler i Usteri, 1899), Old England Store w Brukseli (1899-1902) zaprojektowany przez Saintenoya oraz LInnovation, take w Brukseli (1900-1901) zaprojektowany przez Horta. Za w Niemczech, Erich Mendelsohn, ekspresjonista z przekonania, zapoyczy od Sullivana wzorzec sklepu w Chicago i nada mu charakteru ekspresjonistycznego, np. w Sklepie Schocken w Stuttgarcie z 1926 roku. Nastpnym etapem rozwoju sigajcym dalej ni dom towarowy by sklep sieciowy. Thomas Lipton otwar sklep spoywczy w Glasgow w 1872 roku. W 1898 roku sklepw byo ju 245. Sie Marks & Spencer zacza skromnie w 1884, za w 1960 liczya sobie 240 sklepw. Cakiem niedawno Mark & Spencer staa si sieci midzynarodow. Cakowicie midzynarodow sieci jest Woolworths, ktra bazowaa na zasadzie oferowania niedrogich towarw. W 1879 roku, F. W. Woolworth otwar sklep w Lancaster, w stanie Pensylwania, w ktrym aden artyku nie kosztowa wicej ni 5 centw. W tym samym roku otwarto nastpny sklep w Utica, w stanie Nowy Jork. Sklepy zaczy wkrtce powstawa jeden po drugim. Podjto prb dywersyfikacji asortymentu ceny na artykuach wynosiy 5 lub 25 centw jednak przedsiwzicie zakoczyo si fiaskiem. Od roku 1890, punktem odniesienia stay si ceny 5 i 10 centw, co okazao si by rozsdnym posuniciem. W 1899 roku sie liczya 12 sklepw, za w 1909 238. Wadze sieci Woolworths mogy sobie zatem pozwoli na wybudowanie najwyszego drapacza chmur. The Woolworth Builiding (patrz strona 222) zaprojektowa Cass Gilbert w stylu gotyckim, ktry w sugestywny sposb okaza si nie najtrafniejszym rozwizaniem. Budynek wzniesiono w latach

1912-13. W 1919 roku miecio si tam 1081 sklepw. W roku 1909 rozpocza si ekspansja sieci na Wielk Brytani Liverpool sta si jej przyczkiem tak i po dwudziesty latach sie Woolworth liczya 766 sklepw na terenie Wielkiej Brytanii. W Niemczech, gdzie ekspansja sieci dotara w 1936, rok 1941 zakoczy si wynikiem 82 sklepw. Sugestywnym odpowiednikiem sklepw sieciowych byy sieci hotelowe, istniejce najpierw w Ameryce, i rozprzestrzeniajce si pniej na Europ (strona 187). Z najnowszych wynalazkw w dziedzinie sprzeday, naley koniecznie wspomnie o dzielnicy handlowej, supermarkecie oraz podmiejskie oddziay wikszych sklepw. Za powstanie wszystkich trzech zjawisk odpowiada pojawienie si samochodu osobowego. Dzielnica handlowa to obszar pokryty sklepami, do ktrego dostp, za pomoc frontowych drzwi, maj wycznie piesi. Moe to by grupa ulic lub pasay, mog to by take pozbawione zadaszenia arkady. Pierwszym przykadem takich arkad by Lijnbaan w Rotterdamie, w 1951-53. Autorami projektu byli van der Broek i Bakema. The Yorkdale Shopping Plaza na przedmieciach Toronto jest typowym przykadem duego sklepu usytuowanego na obrzeach miasta lub na terenie wiejskim. Uruchomiony w 1964 roku, obiekt zajmuje powierzchni 72 akrw, i skada si z czterech duych oraz okoo 120 mniejszych sklepw. Jest tam take parking dla 6736 pojazdw. Jeli chodzi o podmiejskie oddziay domw towarowych we wschodniej czci USA, sie Arnold Constable posiadaa cztery sklepy do 1956, za Bloomingdale do 1959 mia take cztery sklepy. Zostaje nam supermarket. sklepu, Supermarket to rodzaj wikszego, do samoobsugowego pocztkowo przeznaczonego wycznie

sprzeday artykuw spoywczych, pniej zajmujcego si take sprzeda innych towarw o odpowiednich gabarytach. Supermarkety mona znale w miastach, ale rwnie w miejscach zajmowanych przez podmiejskie oddziay domw towarowych lub peryferyjnych centrw handlowych. Wedug tradycji, pierwszym supermarketem by King Kullen w Nowym Jorku, ktry powsta w 1930 roku. Big Bear, take w Nowym Jorku, zosta uruchomiony w 1932 roku. Uwaa si, e samoobsug wymylono w Los Angeles okoo 1930 roku. M.F. Rogerro w Architettura Pratica Carbonary

(1962) twierdzi, e 40% Amerykanw robi zakupy w 10 000 supermarketw; w przypadku artykuw mroonych, wskanik ten wynosi 54.7 . 16.1. Antoine Watteau, Szyld salonu sztuki Gersainta, ok. 1720 (Berlin Dahlem, Staatliche Museen) 16.2. Ambrogio Lorenzetti, fragment **8 16.3. Rzym, Dom Rafaela, 1514, zaprojektowany przez Bramante 16.4. G. A. Berckheyde, fragment Widoku na Groote Kerk w Haarlem, 1695, przedstawiajcy sklepy (Instytut Sztuki w Detroit) 16.5. Job Berckheyde, Piekarnia, ok. 1680 (Oberlin College, Ohio, Allen Memorial Art Museum) 16.6. Londyn, widok na Bishopgate w 1736 16.7 Londyn, Woburn Walk, 1822 16.8. J. B. Papworth, rysunek wejcia do sklepu na Piccadilly, Londyn (London, RIBA Drawings Collection) 16.9 Londyn, Aspreys, Old Bond Street, ok.1860 16.10. Londyn, witryna sklepowa (Whittock, On the Construction and Decoration of the Shop Fronts of London, 1840) 16.11. Pary, Cour Batave, 1791, autorstwa Sobre i Happe 16.12. Pary, Cour Batave, 1791, autorstwa Sobre i Happe 16.13. Nowy Jork, Grover & Baker, ok. 1850 16.14. Filadelfia, Oakfords Hat Store (Sklep Kapeluszniczy Oakford), ok. 1855-60 16.15. Owen Jones, projekt sklepu Messrs Osler w Londynie, 1858 16.16. Wiede, Goldman & Salatsch, 1898, autorstwa Adolfa Loosa 16.17. San Francisco, Kalifornia, V. C. Morriss Gift Shop [Sklep z upominkami] (obecnie Helga Howie Boutique), 1948-49, autorstwa Franka Lloyda Wrighta 16.18. K. F. Schinkel, projekt Kaufhaus, 1827 (Berlin, Galeria Narodowa) 16.19. Pary, Galeries du Commerce et de lIndustrie, 1838, autorstwa Grisarta i Froelichera: przekrj wzduny 16.20. Londyn, Panteon zamieniony na bazar, 1834, autorstwa Sydneya Smirke

16.21. Moskwa, GUM, 1888-93, autorstwa A. N. Pomeranzeva 16.22. Pary, Galerie dOrlans, 1828-30 16.23. William Moseley, projekt Crystal Way, 1855 16.24. 25. Mediolan, Galleria Vittorio Emanuele II, 1865-67, autorstwa Giuseppe Mengoni: wntrze (powyej), kopua (prawa strona, powyej) 16.26. Cleveland, Ohio, Cleveland Arcade, 1888-90, autorstwa John Eisenmanna oraz G. H. Smitha 16.27. 28. Pary, Bon March, 1869-72, autorstwa M. A. Laplanche: portal na rue de Svres, gwna klatka schodowa, plan parteru 16.29 Pary, Bon March, przekrj przez klatk schodow, 1876, autorstwa L C Boileau 16.30 31. Pary, Printemps, 1882-83, autorstwa Paula Sdillea: przekrj i fasada 16.32. Pary, Belle Jardinire, 1867, autorstwa Blondela 16.33. Londyn, Selfridges, budowa rozpoczta w 1908 roku, autorstwa R. Frank Atkinson przy pomocy D. H. Burnham (konsultant) 16.34. Chicago, Carson, Pirie, Scott (dawniej Schlesmger & Mayer), 18991904, autorstwa Louisa H. Sullivana 16.35. Berlin, Wertheim, 1896-1904, autorstwa Alfreda Messela: widok z Leipziger Platz 16.36. Dsseldorf, Leonhard Tietz, 1907-09, autorstwa J. M. Olbricha 16.37. Berlin, Herman Tietz, 1898, autorstwa Sehringa i Lachmanna 16.38. Bruksela, Innovation, 1900-1901, autorstwa Victora Horty 16.39 Zurych, Jelmoli, 1899, autorstwa Stadler i Usteri 16.40 Stuttgart, Schocken, 1926, autorstwa Ericha Mendelsohna 16.41. Rotterdam, Lijnbaan, 1951-53, autorstwa van der Broeka i Bakemy 16.42. Yorkdale Shopping Plaza, w pobliu Toronto, otwarcie - 1964