Jan ibakovski STOSUNKI POLSKO-LITEWSKIE OD SPORW I KONFLIKTW DO STRATEGICZNEGO PARTNERSTWA

Uniwersytet Warszawski Wydzia Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Jan ibakovski Stosunki polsko-litewskie od sporw i konfliktw do strategicznego partnerstwa Praca magisterska na kierunku Stosunki Midzynarodowe. Praca wykonana pod kierunkiem doc. dr Marka Tabora, Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Streszczenie Niniejsza praca powiecona jest stosunkom polsko litewskim od okresu drugiej poowy XIX wieku do dzi. Praca ukazuje r ne punkty widzenia na przyczyny zaistnienie sporw polsko litewskich, prbuje przeama stereotypowe pogldy, ktre gwnym winowajc widz Litw. Pokazuje dynamik wspczesnych przemian w stosunkach polsko litewskich, stanowic dowd mo liwoci budowania przyjaznych stosunkw przez dwa ssiednie wolne narody. Sowa kluczowe Stosunki polsko - litewskie, Litwa, Polska, wsppraca midzynarodowa, wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa, gospodarcza, kulturalna. Dziedzina pracy - 14.600 stosunki midzynarodowe Warszawa, wrzesie 2010 SPIS TRECI Wstp....................................................................................................................6 Rozdzia I. Uwarunkowania, przyczyny i pocztek sporw litewsko - polskich w drugiej poowie XIX wieku............................................................14 Rozdzia II. Stan stosunkw polsko litewskich do odrodzenia pastw Polski i Litwy do ultimatum z roku 1938........................................................35 Rozdzia III. Stosunki polsko litewskie w przeddzie II wojny wiatowej............................................................................................................48 Rozdzia IV. Stosunki polsko litewskie w okresie II wojny wiatowej............................................................................................................55

Rozdzia V. Rozdzia I. Sytuacja Polski i Litwy po II wojnie wiatowej - nowy ukad geopolityczny 1945-1990...............................................................64 Rozdzia VI. Nawizanie i rozwj stosunkw politycznych po 1989 roku.....................................................................................................................67 1. Rozpad ZSRR, jego wpyw na podpisanie wsplnej deklaracji, rozwj stosunkw w kolejnych latach........................................................................................................................67 2. Droga do UE i NATO. Stanowisko Polski wobec stara Litwy o czonkostwo w UE i NATO........................................................................................................................................74 3. Wsppraca w ramach RPMB...............................................................................................75 Rozdzia VII. Polsko- litewska wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa....80 1. Wsppraca w sferze politycznej..........................................................................................84 2. Wsppraca w sferze wojskowej...........................................................................................85 3. Bezpieczestwo energetyczne...............................................................................................88 4. Perspektywy wsppracy.......................................................................................................91 Rozdzia VIII. Stosunki gospodarcze- wsppraca gospodarcza PolskaLitwa...................................................................................................................93 1. Podstawy traktatowe wsppracy gospodarczej....................................................................95 2. Wzajemne inwestycje bezporednie (wsppraca inwestycyjno-kapitaowa)......................96 2. 1. Inwestycje polskie na Litwie.............................................................................................97 2. 2. Inwestycje litewskie w Polsce...........................................................................................98 3. Wsppraca transgraniczna- podstawy instytucjonalne oraz dziedziny i formy wsppracy................................................................................................................................99 3.1. Realizacja energetycznego transgranicznego cza midzysystemowego w energetyce...............................................................................................................................101 3.2. Istotny element wsppracy transgranicznej - wspdziaanie w dziedzinie turystyki..................................................................................................................................102 4. Wnioski...............................................................................................................................103 Rozdzia IX. Stosunki kulturalne. Kwestia mniejszoci polskiej na Litwie................................................................................................................105 Zakoczenie......................................................................................................108 2

Bibliografia.......................................................................................................110 Wstp Stosunki litewsko - polskie, ktre ksztatoway si przez szereg wiekw z racji ssiedztwa i pniejszej Unii stanowi nie mo liwy do powtrzenia wybitnie swoisty przykad wpyww i uzale nie, pozytywnych skutkw i niepo danych konsekwencji, ktre miay miejsce tylko tu, tylko midzy tymi dwoma narodami i pastwami i tylko w kontekcie historycznych wydarze tego regionu Europy. Co nie znaczy, e na stosunki polsko litewskie nie miay wpywu wydarzenia poza Litw i Polsk, postawy i d enia innych narodw, czy te wpywy, mwic jzykiem wspczesnym, grup interesw wewntrz tych ssiadujcych ze sob pastw. Historyczna zo ono tych stosunkw i ukadw wynikaa niejako z natury rzeczy tego terenu z ca jego innoci i swoistoci, ktre poniekd okrelay sedno stosunkw, postawy narodw i ich przywdcw. O ile Polska ksztatowaa si jako raczej jednolity kulturowo organizm pastwowy, o tyle Wielkie Ksistwo Litewskie i ssiadujce z nim narody ksztatoway si w odmiennych warunkach. ()Wedug tradycyjnej terminologii polskiej by: synem Ziemi Miskiej. Z perspektywy, je eli si ominie wi ce kryteria polskie, bya to jedna z ziem nale cych do wyjtkowego w Europie fenomenu. Le aa bowiem w szczeglnym pasie od Oceanu Lodowatego po Morze Czarne, w ktrym grna, rzdzca warstwa ludnoci nie mwia nigdzie tym samym jzykiem co warstwa ni sza. W Polsce i szlachcic, i chop mwili po polsku; w Rosji i jedni, i drudzy po rosyjsku. Ale w Finlandii szlachta mwia po szwedzku, chopi po fisku; w krajach batyckich szlachta po niemiecku, a chopi po estosku i otewsku; w Wielkim Ks. Litewskim szlachta po polsku, chopi za po litewsku i biaorusku; na Woyniu ukraiskim i Ukrainie a po Krym, grna warstwa mwia po polsku lub rosyjsku, a chopi po ukraisku. Tak byo - w skrconym schemacie - a do roku 1914. Ale ju w drugiej poowie XIX w., gdy stan ten zacz przeszkadza budzcym si nacjonalizmom, wytworzy z miejsca podwjne, a wic bardziej zawikane ni w innych krajach problemy. Gdy antagonizmy narodowe poczy si splata ze spoeczno-socjalnymi. W wielojzycznym byym Wielkim Ksistwie Litewskim nieraz w sposb szczeglnie skomplikowany. Bo je eli doda do tego szachownic wyzna, panowanie administracji rosyjskiej z zewntrz, nie skruszonych tradycji od wewntrz, gospodarczo-handlow dominacj ydw po miastach, towarzysko-kulturalne promieniowanie tak r nych stolic: Wilna, Warszawy i St. Petersburga, i niemieckich uniwersytetw z Dorpatu i Rygi... Przy wszystkich nowinkach z Zachodu i rewolucyjnych ruchach z Rosji, nie mo na si dziwi, i

cao tworzya szczeglny konglomerat dla przecitnego np. mieszczucha Europy zgoa nieprzejrzysty. A nie zawsze atwy w poapaniu si i dla miejscowych1. W powy szych warunkach w okresie, kiedy Litwa i Polska r nie zaczy spostrzega i ocenia rzeczywisto i przyszo, stawiajc przed sob r ne do osignicia, bez wtpienia trudno byo unikn nieporozumie i konfliktw, a tym bardziej trudno by byo oczekiwa od bohaterw wydarze tamtych czasw narodw, spoeczestw, grup i przywdcw, aby oceniali tamt rzeczywisto z pozycji wspczesnych poj i warunkw, kiedy to Litwa i Polska s czonkami kolejnej szerszej unii - Unii Europejskiej. Niemo liwo w ogle uniknicia sporw czy konfliktw, nie znaczy, e wyrozumiao i dalekowzroczno przywdcw czy rzdzcych gremiw nie moga mie znaczcego wpywu na przebieg podziaw, ich ostro oraz formowanie trwaej pamici historycznej, przerastajcej w stereotypowe oceny i postawy, zachowujce aktualno nawet w wspczesnych warunkach. Zreszt niezwykle niska kultura wspczesnych tzw. elit politycznych i niewyrobienie postkomunistycznych spoeczestw oraz pozostaoci i uzale nienia z minionego sowieckiego okresu, daj mo no do dzi na nowo odkurza wzajemne niechci i nieufno oraz gra na uczuciach narodowych, w celu uzyskania taniego poklasku i politycznych dywidendw. ()Historia jest bardzo duga i bardzo zawia. Chodzi o to, e ongi, dawno, byo pastwo nie tyle bogate, co wielkie i, jak na mj gust, pikne, pod nazw Wielkie Ksistwo Litewskie. I oto raptem wszyscy wyrzekli si po nim sukcesji. Podrczniki historii pouczaj nas, e rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodw dokonay Prusy, Rosja i Austria. Co do Ksistwa Litewskiego, to tragizm jego sytuacji polega na tym, e niezale nie od administracyjnego podziau narzuconego z zewntrz przez imperium rosyjskie, dokonywa si rozbir wewntrzny, niejako w drugiej paszczynie, a waciwymi rozbiorcami stali si Polacy, Litwini i Biaorusini. Sukcesor do caoci si nie zgosi. Po prostu nie byo takiego. Ka dy chcia tylko urwa dla siebie kawaek. Gdyby si pogodzili ze sob, jak Prusy, Rosja i Austria, byby mo e spokj. Niestety pogodzi si nie chcieli. Std wynik spr narastajcy w walk otwart o jzyki, o kultur, o tradycj, o interpretacj historii, o religi. Bj prowadzony by te i na pici, na paki po kocioach i cerkwiach witych, na no e, na hooble, na pistolety, a w kocu, podczas ostatniej wojny, na donosy po urzdach Gestapo czy NKWD. Nienawi, wedug wszelkich praw natury, rodzia nienawi. Istnia te punkt szczytowy tych wzajemnych pretensji: terytorium, na ktrym ze

szczegln namitnoci krzy oway si wycignite pici, mianowicie obszar Wilna,

1

Jzef Mackiewicz. Micha K. Pawlikowski. Wiadomoci 1972 nr 34 (1377).

niegdy stolica caoci. Objaw zrozumiay. Kto parceluje majtek, chciaby zawsze wykroi sobie resztwk wanie z dworem. W ten sposb na mapach biaoruskich Wilno znalazo si na zachodnim kracu roszcze, na litewskich na wschodnim, a na polskich na pnocnym kracu. Wina strony polskiej jest tu mo e z ci aru gatunkowego najwiksza. Abstrahuj ju od aktw formalnych, jak te zapade na sejmach w dniu 3 maja 1791 w Warszawie i 20 lutego 1922 w Wilnie, a likwidujce istnienie Wielkiego Ksistwa Litewskiego. W dobie porozbiorowej strona polska bya pierwotnie i praktycznie jedyn stron, ktra moga podj myl o odrodzeniu suwerennego Ksistwa i jego pastwowo-kulturalno-gospodarczej niezale noci. Gdy sukcesorzy po spucizn caoci ziem Wielkiego Ksistwa mogli si byli przez du szy czas znale wycznie w szeregach jego faktycznych wacicieli, to znaczy szlachty, pniej inteligencji. Tymczasem ci ewentualni sukcesorzy zostali bez reszty spolonizowani nie tylko kulturalnie, ale przede wszystkim politycznie. W ten sposb w dobie rodzcych si (wcale nie: odradzajcych si!) ciasnych nacjonalizmw biaoruskiego i litewskiego, prawni sukcesorzy nie tylko nie przeciwstawili tym separatystyczno-rozbiorczym programom (w stosunku do wasnego pastwa, czyli Wielkiego Ksistwa) wasnego programu szerokiej wsplnoty pastwowo-kulturalnej, ale wrcz przeciwnie: wystpili z programem trzeciego nacjonalizmu - polskiego. Wzgldnie polskiego patriotyzmu pastwowego. W rezultacie znaleli si we wasnym kraju w sytuacji drastycznej, rzecznikw innego pastwa, a std do potraktowania ich jako obcych agentw przez absolutnie przytaczajc wikszo mieszkacw, by ju tylko krok jeden. Powie Nadberezycy Czarnyszewicza mo e su y za charakterystyczn ilustracj wczesnego ukadu si. Je eli usuniemy z niej ezk patriotyczn i wyran tendencj autora, staniemy w obliczu maej garstki ludzi, zagubionej w masie olbrzymiego kraju o innej mowie i innej religii. I ta garsteczka chce narzuci swj jzyk, swoj religi, swoj administracj, swoj dominacj pod ka dym wzgldem i swoje pastwo. (Czarnyszewicz odbrzowiony mgby pod pewnym wzgldem su y za lektur antypolskiej propagandy biaoruskiej.) Istnieje jeszcze wina, e si tak wyra , porednia, mimowolna, strony polskiej. Oto bowiem rodzce si nacjonalizmy dawnych wsplnikw Rzeczypospolitej, ukraiski, litewski, biaoruski, wzr do swego odrodzenia narodowego zapo yczyy lepo zarwno z programu, jak metod i hase polskiego nacjonalizmu drugiej poowy XIX wieku. Przy tym, jak to si czsto zdarza, upodobali sobie jego aspekty najbardziej skrajne i paterny najbardziej szowinistyczne. Do pewnego stopnia mieli wic suszno endecy zarzucajc federalistom 5

r nego autoramentu: Zwalczacie program endecji polskiej, a nie dostrzegacie jeszcze gorszych endekw wrd Litwinw i Biaorusinw! Tak, i w Litwie, i na Biaorusi wyrodzili si szowinici czasem wielokrotnie przerastajcy swoich mistrzw2 Jak wynika z literatury tematu zrozumienia caej zo onoci mo na raczej dostrzec wrd literatw, publicystw i historykw zwizanych z Litw, uznajcych siebie poniekd za obywateli WKL, mimo jego nieistnienia. Szczeglnie wyranie ponad narodowymi nacjonalizmami znalaza si grupa osb, zaliczanych do krajowcw, a ktra faktycznie nie miaa wikszego wpywu na bieg wydarze i spoeczn ocen zjawisk w okresie najwikszych napi w stosunkach litewsko polskich. Tym bardziej, e raczej jednonarodowa polska nie budzia ona zaufania w rodowisku litewskim, ktre uwa ao za pierwszoplanowe zadanie jak najdalej posunite pomniejszenie wpyww polskich na Litwie. ()Warstwy dziejotwrcze tworzyy si tutaj z elementw o wiele bardziej r norodnych, ni ich odpowiedniki w Polsce etnicznej. Na Litwie Historycznej wlewaa si do nich krew nie tylko r nych szczepw sowiaskich, zaprawionych krwi niemieck, jak to miao miejsce w Polsce. Szlachcic i mieszczanin Litwy Historycznej rzadko by gente Polonus. Znacznie czciej gente Lithuanus, Rutenus, Tartarus, Germanus, w dalszych pokoleniach sta si amalgamatem wszystkich tych nie tylko sowiaskich elementw plemiennych. Od II poowy XVII wieku wsplnym jzykiem i kultur penoprawnych warstw politycznego narodu litewskiego by jzyk i kultura polska, o wybitnie swoistym i odrbnym typie. Dziady Mickiewicza s osnute na folklorze biaoruskim, a Konrad Wallenrod i Gra yna - na podaniach i folklorze litewskim. Kraszewski czerpa tematy swoich powieci z fantazji litewskich Teodora Narbutta a Sowacki i Asnyk z historii najdawniejszej Litwy. Dla uwiadomionych obywateli byo jasne, e rozszczepienie tego obszaru na narodowe czstki pocignie za sob walki wewntrzne o rozgraniczenie terytorialne i osabi odporno na zewntrz. Wchonicie Biaorusi, Litwy i Ukrainy przybli y Rosj do etnicznego obszaru polskiego i zwikszy napr si rusyfikacyjnych. Nienasycona zachanno wielkiego ssiada zaci y bezporednio nad wielk bram pomidzy Grodnem a Brzeciem i dalej wzdu Bugu ku Sanowi i Beskidom. Std zachowanie niezawisego od Rosji obszaru Litwy Historycznej i
2

Jzef Mackiewicz. O pewnej, ostatniej prbie i o zastrzelonym Bubnickim. Kultura 1954 nr 11 (85).

Ukrainy byo w myleniu politycznym krajowcw pancerzem ochronnym dla wsplnych si litewsko-biaorusko-ukraiskopolskich przeciwstawiajcych si zaborczemu pochodowi Rosji na zachd. Trudno byo jednak stworzy syntez dziejow, jako punkt wyjcia dla wsppracy na przyszo, je eli dla polskich warstw dotd przodujcych, przeszo rysowaa si w jasnych barwach i w cigym pochodzie naprzd, podczas, kiedy dla strony litewskiej i biaoruskiej bya ona ustawicznym przypomnieniem utraty tych warstw na rzecz polskoci i zejciem reszty masy narodowej na ni sze stopnie drabiny spoecznej. Dla zamknicia tych rozwartych no yc trzeba byo znacznych ustpstw z obu stron. Ze strony polskiej - rezygnacji z priorytetu politycznego i kulturalnego na tym obszarze, a ze strony litewskiej i biaoruskiej - uznania rwnorzdnoci elementu polskiego, powstaego w wielowiekowym procesie historycznym. Ani jedno ani drugie nie byo mo liwe. Wszystkie nacjonalizmy zajmoway postaw wzajemnie antagonistyczn3 ()Wielkie Ksistwo Litewskie, formalnie zlikwidowane uchwa Konstytucji 3-go Maja 1791, w caoci wczone do imperium rosyjskiego w r. 1795 pod nazw SiewieroZapadnowo Kraja, faktycznie zakoczyo sw egzystencj geograficzn dopiero w roku 1914 /cilej, z chwil przecicia go okopami linii Hindenburga, jesieni r. 1915/. Od tego czasu nie wrcio do dawnej caoci, na ktr skaday si w podziale administracyjnym gubernie: wileska, kowieska, grodzieska, miska, witebska i mohylowska. Zostao rozdarte na litewsk, polsk i biaorusk czci, pniej bolszewick. To wielonarodowe Ksistwo nie pozostawio tek historiografii wasnej. Powstay po nim i o nim, historie: narodowo-polska, narodowo-litewska, narodowo-biaoruska, narodowo-rosyjska. Albowiem W. Ks. Litewskie nie pozostawio sukcesorw, a wycznie skconych ze sob pretendentw do sukcesji. I to przewa nie nie do caoci, a poszczeglnych jego czci4 Wina polskiej strony, walczcej o wyzwolenie i pozbycie si rosyjskiej i niemieckiej dominacji polegaa przede wszystkim na tym, e nie dostrzega analogicznego d enia ze strony ze strony Litwinw pozbycia si odpowiednio polskiej i rosyjskiej dominacji. Dzi atwo w wieku XXI z perspektywy historycznej widzie niespjnoci czy bdy wpywajce na stan stosunkw w wieku XIX. Dlatego na pewno warto powtrzy, i dziao si to w
Kazimierz Okulicz. Brzask, dzie i zmierzch na ziemiach Litwy Historycznej. Pamitnik Wileski. Polska Fundacja Kulturalna. Londyn 1972.
4 3

J.M. Ostatnie dni Wielkiego Ksistwa. "Kultura" /Pary / nr 4/ 150 z 1960 r.

innych warunkach, w okresie powstawania wspczesnych pastw stricte narodowych. Nie powinno wic dziwi, i gos w temacie. () Niski poziom uwiadomienia politycznego obywateli nigdzie i nigdy nie wyszed pastwu na dobre. Nawet eby to byli obywatele innej narodowoci ni wikszo pastwowa. Stawka na ich niewiadomo jest bdem, bo jest ryzykiem, jak ka da stawka na niewiadom. Wanie polska polityka narodowociowa popeniaa ten bd w odniesieniu do niektrych mniejszoci. Jeszcze przed powstaniem Polski, pewne koa polityczne zaprzeczay Litwinom prawa do samodzielnej myli politycznej. Nie zdoay im przeszkodzi w budowie wasnego pastwa, a zdziaay tyle tylko, e od pocztku urobiy psychik tego pastwa w niechtnym nastawieniu do Polski5 Marian Zdziechowski, uwa any za ycia za czowieka sumienie Narodu, wizj szerszej perspektywy stosunkw, bez dominacji i ze zrozumieniem zainteresowa strony drugiej mo na odnale w mniejszoci zabierajcych

wspczesnego Piotra Skarg, najwikszego Europejczyka spord wszystkich polskich kresowcw, bdcy w swoim czasie pretendentem na urzd prezydenta RP, profesor, rektor USB w Wilnie, a ktrego niemo liwe jest posdzi o nieuczciw stronniczo, rwnie dostrzega nierealno polskiej polityki wobec Litwy i odmienny pogld strony litewskiej na przysze stosunki. Zaznacza przy tym sposb mylenia i ocen zapatrywa polsko kulturowych Litwinw, mylowa koncepcja ktrych rwnie nie miaa szans realizacji, bowiem znajdowaa si akurat porodku polskiego i litewskiego nacjonalizmw. Zr nicowany narodowociowo kraj nasz stanowi cz Litwy historycznej - i nas ludzi mego pokolenia - wychowywano jako Litwinw, oczywicie w tym znaczeniu, w jakim by Litwinem Mickiewicz, gdy woa: Litwo, ojczyzno moja. W dziecistwie uczono mnie, wraz z histori Polski, tak e historii Litwy; dziki temu za bohaterw narodowych uwa aem nie tylko tych, co Polsk budowali, ale i tego, ktry Litw od Polski oderwa zamierza Wielkiego Ksicia Witolda. Kt jednak wtedy nad t niekonsekwencj si zastanawia. I gdyby mnie dzi zapytano, kim w gbi serca si czuj, powiedziabym, e czuj si obywatelem Wielkiego Ksistwa Litewskiego, nierozerwalnie uni zczonego z Polsk. Gdy widz powiewajcy tu z Gry Zamkowej sztandar z orem, a bez pogoni, odczuwam to jako krzywd sobie wyrzdzon.

Jzef Mackiewicz. Wyjani spraw tutejszych. Gazeta Codzienna 1940 nr 22 (28 stycznia).

Takim jest tylko gos serca. Ka dy bowiem z nas wie i rozumie, e koncepcja pastwa litewskiego w unii z Polsk jest dzi nierealna. Czyli chcie czego podobnego to zgadza si z gry na osabienie nasze6.

Dlatego bez wtpienia maj racj ci, ktrzy uwa aj, e na wspczesne litewsko polskie stosunki ma znaczcy wpyw kontekst historycznych stosunkw. Dzi dla nowych pokole mo e mniejsze znaczenie ma okres od Unii do pocztku XX wieku. Na pewno natomiast realny wpyw na mentalno spoeczestwa litewskiego maj wydarzenia XX wieku, a szczeglnie w latach 1918 1939. I na tym okresie s przede wszystkim wzorowane sterotypowe postawy narodowe, do tamtego okresu przede wszystkim dla przykadu dzi nawizuj liderzy Akcji Wyborczej Polakw na Litwie, nie bdce w stanie zaproponowa dla polskiego rodowiska na Litwie pozytywnego programu i dlatego wykorzystujcy wzory nacjonalistycznych postaw z tamtego dawno minionego okresu, a ktry dla starszego pokolenia, bdcego w okresie midzywojennym obywatelami Polski, jawi si po dziesicioleciach, wzmocniony nie zawsze prawdziw na cele polityczne propagand, jako okres wietnoci. Co ciekawe, e brak znajomoci historii i odejcie w niepami szczegw tamtych czasw, pozwala powoywa si nawet na faktycznie nie istniejce zjawiska i wydarzenia, rzekomo dajce prawo do pewnych praw, zachowa i postaw. () W kwestii polskoci i Polakw na Litwie wyczuwa si przede wszystkim ci enie historii. Litwini nie ukrywaj, i niechtnie chcieliby poznawa ten etap wsplnej historii od unii lubelskiej poczynajc a do roku 1918, kiedy Litwa zatracia cay swj heroizm, nie otrzymujc nale ytego adunku kulturalnego, ktry mgby zaprzepaszczony adunek zastpi W litewskiej publikacji, przetumaczonej na jzyk polski, przewa a motyw: co boli Litwinw we wsplnej historii.() Niedocenianie nadal po unii lubelskiej niezale nego pastwa litewskiego, jego odrbnoci duchowej itd.; nazywanie Rzeczypospolitej Obojga Narodw-Polsk, nie docenianie zasug Litwinw w podboju ruskich ziem, nie podkrelanie, i to ruskie i zachodnie tradycje miay rwnorzdne z polskim wpywy, zwaszcza w zakresie litewskiej z ducha i jzyka reformacji, pyncej z pruskiego Krlewca; nie przyznanie, e fenomen polski to taki sam jak niemiecki w krajach Europy rodkowej w procesie przyswajania aciskiej

Marian Zdziechowski. Widmo przyszoci. W-wa 1999.

cywilizacji, a tak e, e zbyt du a ilo Sowian i zapnienie Litwy spowodoway polonizacj jej narodu politycznego. Por. wypowiedzi D. Kuolysa, J. Kiaupieni, E. Gudaviiusa, G. Berezneviiusa, V Trumpy i innych [w:] Pozostawione historii, Litwini o Polsce i Polakach, pod red. K Korzeniewskiej i V Sirataviiusa, przekad K Korzeniowskiej, Krakw 19997.

Rozdzia I. Uwarunkowania, przyczyny i pocztek sporw litewsko polskich w drugiej poowie XIX wieku. Pocztek r nego niekonfliktowego zapatrywania si na bieg wydarze i ocen zjawisk historycznych mo na dostrzec ju w procesie zawierania Unii lubelskiej midzy WKL i Koron, w trakcie uchwalania Konstytucji 3 Maja itp. Natomiast w konsekwencji trzeciego nieudanego Powstania Styczniowego odmienne jego oceny i wnioski na przyszo, pocigny za sob gbsze podziay, przyspieszane przez pocztkujcy litewski ruch narodowy. Niestety koroniarze od pocztku nie docenili tego nowego zjawiska, co pogbiao podziay z jednej strony, a z drugiej strony - pozwalao stronom trzecim rosyjskiej (pniej sowieckiej) i niemieckiej przez dugie dziesiciolecia a do drugiej wojny wiatowej ten konflikt wykorzystywa do celw wasnych. () Tzw. kwestia wileska nabrzmiewaa przez kilka dziesitkw lat. Narodziny jej cile si wi z litewskim odrodzeniem narodowym u schyku XIX wieku, datujcym si od okresu wydawania Auszry (Jutrzenki), pierwszego pisma litewskiego (1883-1886). Ju w latach I wojny wiatowej sprawa ta wybucha z niespotykan dotychczas si, aby swoje apogeum osign w cigu pierwszych kilku lat po zakoczeniu tej wojny. Polacy i Litwini uczynili j najsynniejsz koci niezgody w Europie wschodniej, wprowadzajc j na aren midzynarodow, do gabinetw europejskich m w stanu i przywdcw Ententy. Jeli ze strony litewskiej byo to zamierzenie celowe i ze wszech miar po dane, po stronie polskiej

Przeszo, teraniejszo, przyszo Polakw na Wschodzie. Materiay konferencji naukowej wiatowej Rady Bada nad Poloni. Gorzw Wlkp., 2001. Maria B. Topolska. Polacy na Litwie i Biaorusi w kontekcie wielowiekowych tradycji wyznaniowych i narodowych.

10

by to niewtpliwie wynik karygodnego bdu politycznego, wynikajce z niespjnoci polskiej polityki zagranicznej u zarania II Rzeczypospolitej. Bd ten spowodowa wiele komplikacji w polityce zarwno zagranicznej, jak i wewntrznej Odrodzonej Polski. Niewtpliwie nastpstwem tego to bdu by sztuczny, niezdolny do samodzielnego i niezale nego istnienia twr nazwany Litw rodkow. Ale jednoczenie twr ten okaza si ostatni i - na szczcie - udan, zakoczon penym powodzeniem, prb ratowania dla Ojczyzny, dla Rzeczypospolitej, polskiej substancji narodowej i kultury na Kresach (). Na bazie ruchu literackiego i spoeczno-kulturalnego wyksztacia si i gwatownie rozwina litewska myl polityczna. Za granic, w Prusach powstao kilka pism propagujcych litewski ruch narodowy. Pierwszym i najwa niejszym byo powstae w 1883 roku pismo pod znamiennym tytuem Ausza, czyli Jutrzenka, organ tzw. Mionikw Litwy z Janem Basanowiczem na czele. Mimo e pismo to nie potrafio wypracowa konkretnego i spjnego programu dziaania, od momentu powstania Auszry litewski ruch narodowy sta si faktem.() Dla Polakw czy Litwinw poczuwajcych si do zwizkw z polskoci modolitewski separatyzm kulturowy by zaskoczeniem i przejawem wewntrznej dywersji w momencie wyt onej walki z nieporwnanie pot niejszym zagro eniem polskoci przez Rosj. /... / Sytuacj utrudniay nieporozumienia zwizane z wieloznacznoci pojcia Litwin, ktre w jednym przypadku znaczyo przynale no regionaln, a w drugim za - narodow i trudnoci znalezienia obiektywnych kryteriw litewskoci jako kategorii narodowej. Strona litewska, nie uznajc kryterium pochodzenia zastanego zasigu jzyka litewskiego, chciaa przyjmowa kryterium pochodzenia z ziem historycznych dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego - nawet wbrew subiektywnemu poczuciu narodowemu zainteresowanych. W efekcie dziaalnoci narodowego ruchu litewskiego naprzeciwko siebie stany dwie, wrogie sobie Litwy. Zmuszone byy one egzystowa na jednym i tym samym obszarze, oddalajc si od siebie wzajemnie pod wzgldem kulturalnym i politycznym. Jedn z nich reprezentowaa moda inteligencja litewska, d ca - pod opiek rosyjsk - do starcia z kraju cech kultury polskiej i zastpienia jej przez wasn, rdzennie litewsk, drug za stanowi element polski silnie wronity w grunt miejscowy tradycjami i pochodzeniem, spoecznie przewa nie powizany z warstw ziemiask, szlacheck i miejsk, mocno stojcy na gruncie kultury polskiej i traktujcy Litw jako kraj bdcy czci szerszej ojczyzny - Polski. Midzy Litwinami w pojciu terytorialnym a Litwinami etnograficznymi nastpi rozbrat ulegajcy systematycznemu pogbieniu. 11

Spoeczestwo polskie na Litwie nie byo wolne od bdw popenianych w stosunku do narodowego ruchu litewskiego. Kardynalnym bdem w jego postawie byo niezrozumienie istoty ruchu modolitewskiego. Wikszo spoeczestwa litewskiego nazywaa go litwomaskim i odmawiaa Litwinom prawa do odrbnego bytu narodowego. Cz spoecznoci polskiej widziaa w tym ruchu litewskim wycznie intryg rosyjsk, za cz ywia wobec niego nawet szczery sentyment, ale w yciu praktycznym nie wypracowano przemylanej i konsekwentnej postawy politycznej. Jednoczenie rozbudzenie nacjonalizmu litewskiego zmusio tak e spoeczestwo polskie do skrystalizowania pojmowania swojej polskoci i okrelenia wasnego miejsca w zmienionej rzeczywistoci. Fanatyczny i nietolerancyjny nacjonalizm litewski, zaprzeczajcy nawet samemu istnieniu Polakw na Litwie przyczyni si, naturalnie w kontrakcji, do takiego samego rozwoju nacjonalizmu w spoeczestwie polskim8. Powy sza opinia pocztku i przyczynach litewsko polskich antagonizmw jest przewa ajc wrd historykw i publicystw polskich. Chocia nie powszechna. Powy ej wymieniony Jzef Mackiewicz uwa a, e rodzce si nacjonalizmy dawnych wsplnikw Rzeczypospolitej, ukraiski, litewski, biaoruski, wzr do swego odrodzenia narodowego zapo yczyy lepo zarwno z programu, jak metod i hase polskiego nacjonalizmu drugiej poowy XIX wieku. Natomiast zdaniem Zenona Krajewskiego - to Litwini rozbudzili nacjonalizm polski, bowiem, w jego opinii, fanatyczny i nietolerancyjny nacjonalizm litewski, zaprzeczajcy nawet samemu istnieniu Polakw na Litwie przyczyni si, naturalnie w kontrakcji, do takiego samego rozwoju nacjonalizmu w spoeczestwie polskim Warto te zwrci uwag na stwierdzenie autora, i strona litewska, nie uznajc kryterium pochodzenia zastanego zasigu jzyka litewskiego, chciaa przyjmowa kryterium pochodzenia z ziem historycznych dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego - nawet wbrew subiektywnemu poczuciu narodowemu zainteresowanych czuli chciaa uwa a za Litwinw wszystkich mieszkacw znacznie okrojonego WKL. Chyba trudno byo by wymaga od strony litewskiej innej postawy, bowiem tak byo przez wieki od chwili zawarcia Unii Lubelskiej kto mieszka na terenie Korony zawsze by Polakiem, natomiast kto mieszka na terytorium WKL zawsze by Litwinem. Bya to postawa zwizana z obywatelstwem, czyli jak najbardziej postpowa. Inna rzecz, e ka da strona moga dowolnie na u ytek wasny ocenia, interpretowa i definiowa te same zjawiska i fakty.
8

Zenon Krajewski. Geneza i dzieje wewntrzne Litwy rodkowej (1920 1922). Lublin 1996.

12

Zreszt opinia Zenona Krajewskiego nie jest odosobniona. Na tak a nie inn wspczesn ocen stosunkw polsko litewskich z okresu budzenia si wrd Litwinw poczucia odrbnoci narodowej i do zakoczenia drugiej wojny wiatowej miaa znaczcy wpyw opinia historyka Piotra ossowskiego, wytrawnego znawcy tematyki litewskiej, ktrego prace naday kierunek polskiej historiografii w temacie stosunkw polsko litewskich. Dlatego warto przytoczy szerszy fragment jego opinii. () Rzadko si zdarza, eby stosunki pomidzy dwoma ssiednimi narodami byy tak zo one i pogmatwane, najpierw bliskie i przyjazne, a potem tak nieprzejednanie wrogie, jak midzy Polakami i Litwinami. Polakw i Litwinw czyy w przeszoci tysice wizi politycznych, kulturalnych, gospodarczych, niezliczone kontakty midzyludzkie. Wiele zdawao si przemawia za tym, e Polsk i Litw poczy dobre ssiedztwo, a mo e nawet, jak marzyo wielu Polakw, bli sza wsppraca, wizy federacji. Historia chciaa jednak inaczej i nie byo to chyba rzecz przypadku. Poprzednie bliskie zwizki unijne, a potem wsplna, solidarna walka w okresie zaborw - przerodziy si najpierw w wyobcowanie, by z czasem przeksztaci si w otwart wrogo. Litwini musieli si wyrwa z krgu wpyww polskich, by doj do wasnej to samoci. W przeciwnym razie grozia im zagada narodowa, asymilacja. Metod odgradzania staa si niech i obco, ktre pniej, na wiele dziesicioleci, przeksztaciy si w prawdziwy mur wrogoci. Za tym murem Litwini gorczkowo budowali wasn to samo narodow, tworzyli zrby swojej kultury, a potem i pastwowoci. le jednak si stao, i nieprzyja midzy dwoma narodami przybieraa okresami ostry charakter. Zaszkodzio to i Polakom, i Litwinom. Wiele spraw, wiele kwestii, mimo nieuchronnych trend historii i prawa ka dego narodu do odrbnego, wasnego bytu, mo na byo rozwiza ku oboplnej korzyci, w sposb mniej ostry, mniej konfliktowy. Tak by si stao, gdyby miejsce zalepionej zaciekoci, widzenie tylko swoich praw, swoich racji - zastpio bardziej spokojne i obiektywne postpowanie. Nie kierowanie si odruchami emocji, lecz podjcie prby spojrzenia na rodzce si konflikty z wikszego dystansu. Nie zaostrzanie sporw, lecz szukanie rozwiza, cho mo e trudnych, ale mogcych zadowoli obie strony. Nie zamierzam w tym miejscu twierdzi, i racj miaa zawsze strona polska, e nie popenia tak e bdw, ktre przyczyniy si zaostrzenia sytuacji. Generalnie jednak biorc, 13

wydaje si, i mi wszystko Polacy wykazali wicej umiaru, czciej odwoywali si do racji nadrzdnych, kierowali w sporach terytorialnych kryterium zasadniczym, jakim jest wola samej ludnoci. Mody nacjonalizm litewski - mo e wanie dlatego, rozwiza. Stare spory, zdawa by si mogo, e ju dawno wygase, odrodzi si dzi z now si. Przesanie pynce z przeszoci uczy nas, istniejcych podziww i r nic nie mo na zamazywa, lecz trzeba przezwyci a (). Prawie do koca XIX w. nic nie wskazywao na to, e midzy Polakami i Litwinami zrodzi si mo e antagonizm. Zreszt samo okrelenie Litwina zupenie inaczej byo wwczas pojmowane. Litwinem, w tym tradycyjnym mickiewiczowskim pojciu, by mieszkaniec ziem Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w swej sferze inteligenckiej cakowicie spolonizowany. Majcy wiele sentymentu dla swego kraju rodzinnego, dla przeszoci Litwy, lecz pod wzgldem kulturalnym i politycznym najcilej zwizany z polskoci. Nieprzypadkowo i powstanie kociuszkowskie, i listopadowe, i styczniowe tak silnym echem odbiy si na ziemiach litewskich, ktrych ludno solidarnie z mieszkacami Krlestwa Polskiego chwycia za bro. Litewsko zachowaa si tylko w warstwie chopskiej. Jedynie przez wocian u ywany by jzyk litewski, pielgnowane stare obyczaje i tradycje. Bya to wszak e litewsko inertna, pozostajca w wskim do krgu rodziny i wsi. Rwnie wrd szlachty znaleli si ludzie bdcy mionikami ycie i niedol chopa. () Inaczej dzia si zaczo dopiero w ostatnich dziesicioleciach XIX w., kiedy to wywodzca si z warstwy chopskiej nowa inteligencja litewska manifestowa zacza swoj odrbno narodow, a potem i polityczn. Stao si tak gwnie za spraw wydawanej w latach 1883-1886 za prusk granic (na Litwie od czasw powstania styczniowego obowizywa zakaz drukw litewskich) gazety Auszra, co znaczyo jutrzenka. Gazeta ta staa si rzeczywist jutrzni narodzenia nowej narodowej Litwy. .() Innym wa nym elementem w artykule polemicznym Auszry wysunicie po raz pierwszy w sporze polsko-litewskim kwestii terytorialnej. Gazeta stwierdzaa z oburzeniem, i Dziennik Poznaski, o Litwie, wspomina tylko o mudzi. Zapytywaa wic: a gdzie jzyka i folkloru e maego, nie okrzepego narodu - by hardzi agresywny i zaczepny, mniej skonny do polubownych

litewskiego, ktrzy usiowali tworzy po litewsku, opisujc najczciej pikno przyrody oraz

14

gubernia suwalska, grodzieska, wileska? Stwierdzenie to godne uwagi. Do tego bowiem rodzaju roszcze terytorialnych strona litewska nawizywa bdzie jeszcze niejednokrotnie. Oznaczay one ni mniej ni wicej, jak rewindykacj nie tylko Wilna, lecz tak e Suwak, Grodna, Lidy, a nawet Biaegostoku, czyli obszarw, na ktrych lud litewskiej w ogle nie byo. Podkreli jednak nale y, e w tym czasie, gdy konflikt narasta, znaleli si tak e Polacy, ktrzy w sposb przychylny i z du wyrozumiaoci powitali ruch litewski, widzc w nim nie koniunkturalne, inspirowane przez wrogw Polski zjawisko, lecz przejaw naturalnych d e budzcego si do ycia narodu. Nie byo ich wielu, lecz reprezentowali nazwiska wybitnych naukowcw i pisarzy. Jednym z nich by Jan Karowicz, znany jzykoznawca. Charakteryzujc Auszr, tak j ocenia: Gwny jej prd pynie nie przeciwko nam, ale przy sposobnoci i nam si dostaje. Zreszt pomylmy, e i nasze szowinistyczne pisemka nie zawsze si odznaczaj dzisiaj taktem i sprawiedliwoci. Zwa my tak e, i gdy si budzi dugo upiona dziaalno plemienna, nadmiarem si swoich walczy ze wszystkimi, macha paaszem na wszystkie strony. nie zawsze dlatego, eby trzeba byo koniecznie napada lub broni si, ale dlatego, e chce si uczu swoich i zapau ujawni, a wtedy dostaje si czasami po bie i przyjacioom. Lata ukazywania si Auszry (1883-1886) dla powstania sporu polsko-litewskiego miay znaczenie rozstrzygajce. Ju wtedy bowiem skrystalizoway si zasadnicze stanowiska obu stron, sprecyzowane zostay argumenty i zarzuty, do ktrych w niewiele zmienionej formie powraca si bdzie w cigu dziesicioleci. Dojd tylko nowe momenty, ktre wynika bd z rozwijajcej si sytuacji. Nowego, pot nego impulsu w toczcych si sporach doday i wydarzenia rewolucji 1905 r., ktre poprzedzi akt dla Litwy bardzo doniosy - zniesienie zakazu drukw. Litewski ruch narodowy wystpi teraz na zewntrz z du si i wyrazistoci, domagajc si nale nych mu praw. Ostrze tych rewindykacji w du ym stopniu kierowao si przeciwko wpywom i stanowi posiadania Polakw. W stosunkach polsko-litewskich tego okresu szczeglnego znaczenia nabray sprawy jzyka modw kocielnych. Konflikty midzy ludmi tego samego wyznania przybieray nieraz niezwykle zacieky, trudny wprost do pojcia charakter. Na przykad w kociele w Ber nikach, nie opodal Sejn, doszo latem 1904 r. do szeregu ekscesw na tle raka

15

jzykowym. Przerodziy si one w otwarte bjki, tak e koci musiano na du szy czas zamkn. Podobne zajcia, cho na mniejsz skal, miay miejsce w wielu innych kocioach. Ogniskujcy si w kocioach zatarg polsko-litewski bynajmniej nie ogranicza si ju teraz do murw wity. Sign on we wszystkie dziedziny ycia spoecznego, niemal wszdzie tam, gdzie nastpowao zetknicie elementu polskiego i litewskiego. Jak zwykle bywa w takich sytuacjach, ton nadawa zaczy elementy najbardziej skrajne, ludzie bezwzgldni i haaliwi. Nieprzejednany nacjonalizm jednej strony wywoywa podobn reakcj drugiej(). Koniec wojny otworzy nowy okres w stosunkach polsko-litewskich. W listopadzie 1918 r. odrodzia si do ycia niepodlega Polska, a jednoczenie powsta rzd litewski, zapocztkowujc proces tworzenia pastwa litewskiego. Zatarg polsko-litewski, bdcy dotychczas sporem dwch spoeczestw, wstpi w now jakociowo faz. Przeksztaci si w konflikt dwch pastw. () W grudniu 1918 r. podjte zostay w Wilnie rozmowy polsko-litewskie, ktre zakoczyy si jednak niepowodzeniem. Litwini jako warunek wstpny wszelkich porozumie stawiali danie uznania przez Polakw niepodlegoci Litwy z Wilnem jako stolic. Dla strony polskiej dania te byy nie do przyjcia (). Bezporednie kontakty polsko-litewskie na terenie Litwy zostay na jaki czas przerwane. Nie oznaczao to jednak, e nic si nie dziao wzajemnych stosunkach. Ju nieco wczeniej, 18 grudnia 1918 Naczelnik Pastwa przyj delegacj Litwinw z Polski, ktra wrczya mu memoria. Zwracajc si do delegatw Jzef Pisudski podkreli, i jest przyjacielem Litwinw. Za da jednak, aby ograniczyli roszczenia do Litwy etnograficznej, gdy Litwa historyczna zajmuje obszary bezwzgldnie polskie. Dalej wyrazi pogld, e Polska nie nic przeciwko temu, aby powstao niezale ne pastwo litewskie, lecz zdaje si nadmieni-i Litwa bdzie pastwowo zespolona z Polsk. Owiadczenie to byo niezmiernie wa ne. Pniejsze wydarzenia potwierdziy, i zawarte w nim stwierdzenia stanowi bd przez lata o polityki polskiej wobec Litwy. D eniem rzdu polskiego i Naczelnika Pastwa osobicie bdzie nakanianie Litwinw do federacji z Polsk. Osignicie porozumienia w tej sprawie zapobiegoby dalszym sporo terytorialnym. W granicach sfederowanej z Polsk Litwy znalazoby si Wilno i Grodno. W przeciwnym wypadku, gdyby Litwa nie zechciaa odnowienia wizi pastwowych z Polsk, ta

16

gotowa bya przyzna niepodlego, ale w granicach cile etnograficznych. Wilno le ao po obrbem tych granic. () Jzef Pisudski podziela te opinie i d y tak e do odzyskania Wilna. Rce mia poniekd zwizane na skutek zobowiza podjtych przez premiera Wadysawa Grabskiego w Spa jeszcze w lipcu 1920 r., ktry d c do uzyskania pomocy od mocarstw Ententy zgodzi si pod naciskiem, i one bd decydowa o przyszych losach Wilna. Wprawdzie adnej efektywnej pomocy ze strony Ententy nie uzyskano, ale podjte ustalenia nadal obowizyway. W tej sytuacji marszaek Pisudski postanowi zamaskowa swe dziaania. Pod paszczykiem buntu formacje pochodzce z ziem pnocno-wschodnich ( 1 dywizja litewskobiaoruska i oddziay ochotnicze ), na wasn rk miay zaj Wilno. Dowdztwo nad operacj marszaek powierzy gen. Lucjanowi Wileskiej, do ktrego mia du e zaufanie (). i Tymczasem w nastpstwie trwajcej wymiany depesz, a tak e wysikw mediacyjnych Ligi Narodw, 30 wrzenia 1920 r. doszo do konferencji polsko-litewskiej, tym razem w Suwakach. Gwnym jej celem byo doprowadzenie do zawieszenia broni. W toku obrad strona polska ponowia zarzuty o zamaniu przez Litw neutralnoci w wojnie polsko-sowieckiej, a tak e owiadczya, i nie uznaje ukadu litewskoeligowskiemu, pochodzcemu z Ziemi

sowieckiego z 12 lipca i wypywajcych z niego konsekwencji. Co wicej, stwierdzono, e rzd polski czuje si zobowizany broni praw i interesw ludnoci, ktr, nie pytajc o zgod, wcielono do Litwy. Litwini natomiast akcentowali fakt toczcych si jeszcze walk i wynikajcego std zagro enia dla Litwy. Proponowali takie wytyczenie linii demarkacyjnej, ktra zostawiaby Wilno w ich rkach. Przy udziale komisji Ligi Narodw doprowadzono do zawieszenia broni, najpierw na Suwalszczynie, a potem i na prawym brzegu Niemna, a do wsi Poturce. Porozumienie, ktre podpisano 7 padziernika, mwio o ustaleniu demarkacji polsko-litewskiej na Suwalszczynie wzdu linii Focha, natomiast na prawym brzegu Niemna linia demarkacyjna miaa biec do Oran, a skrcajc na wschd, koczya si koo miejscowoci Bastuny, na szlaku kolejowym z Lidy do Wilna. Bastuny pozosta miay w rkach polskich. Nie byo to rzecz przypadku. Strona polska tak skonstruowaa porozumienie, aby linia demarkacyjna, a zwaszcza zawieszenie broni, nie objy terenu przyszych dziaa gen. eligowskiego.

17

W umowie zostao wyranie zaznaczone, i

ma ona charakter tymczasowy i

obowizywa bdzie tylko do czasu uregulowania sporw terytorialnych pomidzy rzdem polskim a litewskim. Termin wejcia w ycie umowy oznaczono na dzie 10 padziernika 1920 r. Mwimy o tych sprawach stosunkowo dokadnie z tego powodu, e strona litewska bdzie si staraa powiza porozumienie suwalskie z akcj gen. eligowskiego i przez lata, nie majc innych argumentw, oskar a stron polsk o jego zamanie. Skonstruowane na tej podstawie zarzuty sprzeniewierzenia si i zdrady wykorzystane zostan przez rzd litewski zarwno w propagandzie wewntrznej, jak i na u ytek zewntrzny. Powtarza si bdzie z uporem, i przyznane Litwie w umowie suwalskiej Wilno zajte zostao podstpnie i bezprawnie. W istocie rzeczy porozumienie suwalskie nie byo adn umow ani tym bardziej traktatem pokojowym, ktry by przesdza o takiej lub innej przynale noci spornych terenw. Byo ono uzgodnieniem techniczno-wojskowym, mwicym o zawieszeniu broni na okrelonym odcinku i wytyczeniu linii demarkacyjnej, ktra urywaa si w terenie, nie obejmujc ziem na poudnie od Wilna, a zwaszcza najwa niejszego szlaku Lida-Wilno. Co wicej, rozpoczta rankiem 8 padziernika 1920 r. akcja gen. eligowskiego . nie moga nawet formalnie naruszy porozumienia zawartego w Suwakach, gdy nie weszo ono jeszcze w ycie9. Trudno byoby oponowa prof. P. ossowskiemu, nie znajc wszystkich szczegw i aspektw budowania stosunkw litewsko polskich w zmieniajcej si sytuacji historycznej. I widocznie nale y przyzna racj tezie, e generalnie jednak biorc, wydaje si, i mi wszystko Polacy wykazali wicej umiaru, czciej odwoywali si do racji nadrzdnych, kierowali w sporach terytorialnych kryterium zasadniczym, jakim jest wola samej ludnoci. Mody nacjonalizm litewski - mo e wanie dlatego, e maego, nie okrzepego narodu - by hardzi agresywny i zaczepny, mniej skonny do polubownych rozwiza ale jedynie do chwili zamania umowy ( porozumienia, uzgodnienia techniczno-wojskowego) Suwalskiej przez stron polsk i zajcia Wilna. Bowiem, nikt i nigdy nie wtpi, e historyczn wielowiekow stolic Litwy jest Wilno. A zajcie stolicy ka dego pastwa zazwyczaj byo traktowane jako zwycistwo jednej strony i poni ajca pora ka drugiej strony konfliktu. Co wicej - po drodze by zajta i druga historyczna stolica Troki, a marsz wojska polskiego
9

Piotr ossowski. Polska Litwa, ostatnie sto lat. W-wa, 1991.

18

w stron Szyrwint, w przypadku jego zwyciskiego zakoczenia, spowodowaby, i byby zajty i Kiernw, pierwsza stolica Litwy. Bitwa pod Szyrwitami i Majszago ten marsz wojska polskiego w stron ostatniej nie zajtej przez Polsk historycznej stolicy Litwy powstrzymaa. I o ile wczeniejsze spory litewsko polskie s obiektem zainteresowa gwnie rodowisk naukowych, o tyle wydarzenia z jesieni 1920 roku i okres midzywojenny, przez ktry cz Litwy wraz z Wilnem znajdoway si w skadzie Polski, s podstawowym elementem historycznej pamici litewskiego spoeczestwa, ksztatujcym do dzi obraz Polski i Polakw. Tym bardziej, gdy politycy i oficjalni przedstawiciele Polski, a nawet historycy przywouj do dzi te wydarzenia, jako dowd mdrej i konsekwentnej wczesnej polityki. W zasadzie ze strony polskich historykw i publicystw tezy prof. Piotra ossowskiego zostay przyjte jako aksjomat, tworzc i ugruntowujc swoisty i niezmienny stereotyp oceny tamtych wydarze, co rwnie nie sprzyja autentycznemu zbli eniu spoeczestw Litwy i Polski. Podobne oceny, r nice si jedynie w szczegach, dostrzegamy i u Jerzego enkiewicza.10 ()Przez szereg stuleci uksztatowany pogld to samoci litewskiej okrela mieszkacw Litwy jako obywateli byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w sferze inteligenckiej cakowicie spolonizowanych. W sferze kulturowej i politycznej byli oni cile zwizani z Polsk, zachowujc jednak wiele sentymentu dla przeszoci Litwy. Dlatego nie bez powodu powstania kociuszkowskie, listopadowe i styczniowe odbiy si silnym echem na Litwie, gdzie mieszkacy powstali do broni solidaryzujc si z Polakami. Odrbne rdo litewskoci zachowaa warstwa chopska, gwnie na mudzi. Chopi, zwani inaczej wocianami, u ywali litewskiego jzyka i pielgnowali stare obyczaje, tradycje i folklor. Cz szlachty zamieszkujca ziemie litewskie bya mionikami kultury i folkloru litewskiego.() Rozwj kultury i pimiennictwa litewskiego by przyjmowany przez spoeczno polsk na Litwie z sympati i zrozumieniem. Ten punkt widzenia i wzajemne stosunki zaczy si psu pod koniec XIX w. za przyczyn nowej inteligencji litewskiej wywodzcej si z warstwy chopskiej.

10

Jerzy enkiewicz. Litwa na przestrzeni wiekw i jej powizania z Polsk. Toru 2001.

19

Nowo powstaa inteligencja chopska zacza manifestowa sw odrbno narodow, kulturow, a pniej tak e polityczn. Zacza rwnie zajmowa coraz bardziej wrogie stanowisko wobec Polakw. Utworzyli oni towarzystwo Mionikw Litwy, ktre w latach 1883- 1886 zaczo wydawa w Ragnecie, a pniej w Tyl y (od czasw powstania styczniowego obowizywa zakaz drukw litewskich na Litwie) czasopismo litewskie Auszra, co w tumaczeniu na jzyk polski oznaczao zorz lub jutrzenk. Auszra propagowaa rozwj kultury litewskiej i zawieraa myli zespolenia narodowego Litwy wraz z potrzebami spoeczno-gospodarczymi Litwinw. Czasopismo nie wysuwao jasno idei niepodlegoci i zajmowao ugodow polityk w stosunku do carskiej Rosji. Gwnym zao ycielem Auszry by Jonas Basanaviius, uwa any za duchowego ojca odrodzenia narodowego Litwy. Reprezentowa on bardzo liberalno-romantyczne, a nawet czsto utopijne pogldy. Obok Basanaviiusa dziaa socjalizujcy radyka Jonas liupas, ktry wsppracowa z polskim Proletariatem. Dlatego w programie Auszry znajdujemy wiele pierwiastkw utopijno-romantycznych, jak wzywanie szlachty polskiej do zespolenia z ludem litewskim, bd radykalnych krytykujcych stosunki spoeczne i zbli onych do programu Proletariatu. Znamienne byo stanowisko Auszry wobec Polakw. Od samego pocztku pismo nawoywao do wyzwolenia Litwy od wpyww Polakw i ich kultury. Zachwalao dawn potg Litwy za czasw Mendoga i Giedymina oraz bardzo negatywnie oceniao uni z Polsk.() Nastpi cykl ostrych replik i polemik pomidzy Auszr a Dziennikiem Poznaskim. Polacy uwa ali Litwinw za cz wsplnego narodu polskiego z czym nie chcieli si zgodzi Litwini. Ich zdaniem Mickiewicz, Kraszewski, Kondratowicz, Lenartowicz, Choko, Odyniec - byli Litwinami. Litwinw uwa ali nawet Kociuszk i Kopernika. Litwini na amach Auszry zaczli rwnie podnosi sporne kwestie terytorialne. Polemizujc z Dziennikiem Poznaskim, ktry Litwinw uto samia gwnie ze mudzi, dopominali si nie tylko o Wilno, lecz rwnie o Grodno, Suwaki czy nawet Biaystok, na ktrych to ziemiach nie byo ludnoci litewskiej.() Nale y zaznaczy, i mimo narastajcego konfliktu, cz Polakw odnosia si z wyrozumiaoci do litewskiego ruchu i d e narodu. Jednym z nich by znany jzykoznawca, Jan Karowicz. Oceni si, e okres, w ktrym wydawana bya Auszra by pocztkiem narastania konfliktu litewsko-polskiego. Ju wwczas skrystalizoway si stanowiska obu stron, a sprecyzowane obustronnie argumenty i zarzut j wystpoway w 20

nastpnych latach, za apogeum najgorszych stosunkw litewsko-polskich nastpio w okresie midzy I a II wojn wiatow. Cz modej inteligencji litewskiej dostrzega konieczno walk o demokracj i swobody obywatelskie, a w dalszej kolejnoci uzyskania niepodlegoci przez Litw. W 1888 r. zostao zao one przez Vincasa Kudirk w Warszawie towarzystwo Lietuva. Towarzystwo to wsplnie z modzie litewsk z Moskwy i Petersburga zaczo wydawa pismo Varpas (Dzwon), ktre ukazywao si do 1906 r. Na amach tego pisma, wydawanego w Rangecie, a pniej w Tyl y, podnoszono gwnie kwestie spoeczno-narodowe Litwinw. Pismo to znacznie przyczynio si wykrystalizowania wrd Litwinw pogldw o nieuchronnej potrzebie przemian spoecznych i manifestacji odrbnoci narodu litewskiego.() Na przeomie 1918/1919 r. zakoczy si etap powstawania i tworzenia zrbw pastwa litewskiego. Jednak od samego pocztku goszc nacjonalizm, odmawiao ono wsppracy i praw do wspudziau w rzdzeniu krajem innym narodowociom. Strona polska stanowczo opowiedziaa si przeciwko Tarybie. Zjednoczone Stronnictwo Polskie na Litwie odmwio Tarybie prawa przemawiania w imieniu caej ludnoci Litwy oraz zaprotestowao przeciwko wczeniu Wilna i okolic do pastwa litewskiego. W drugiej poowie 1918 r. powstaa nawet samoobrona polska w Wilnie. Przygotowywaa si ona do walki zbrojnej na rzecz obrony interesw Polakw na Litwie. Samoobrona zorganizowaa si w Polski Zwizek Niepodlegociowy na Litwie nawizujcy kontakty z obozem niepodlegociowym J. Pisudskiego. Polacy pragnli utrzyma swoje pozycje na Litwie majc nadziej na uni bd federacj z Polsk. W adnym przypadku nie dopuszczali myli o wyrzeczeniu si Wilna i Wileszczyzny. Przemawiaa na ich korzy statystyka ludnociowa. Samo Wilno byo nadal w zdecydowanej wikszoci zamieszkae przez Polakw, a Litwini stanowili w nim tylko kilkuprocentowy odsetek. W odczuciu Litwinw za cznoci Wilna z Litw przemawiay wzgldy historyczne, gdy Wilno byo prastar stolic Litwy.() Jak u Jerzego uargumentowana teza, enkiewicza tak u szeregu innych autorw pojawia si nie e pastwo litewskie od samego pocztku goszc nacjonalizm,

odmawiao ono wsppracy i praw do wspudziau w rzdzeniu krajem innym narodowociom, co faktycznie nie odpowiada rzeczywistoci. Litwini najwyraniej waciwie oceniali sytuacj i rozumieli jakie wpywy i znaczenie mo e mie w przyszym pastwie spoeczestwo polskiej, i dlatego przede wszystkim konferowali i rozmawiali z Polakami. Inna rzecz, e Polacy pragnli utrzyma swoje pozycje na Litwie i widzieli siebie 21

gownie w roli rzdzcych, a nie rzdzonych. Co charakterystyczne, e postawy grup Polakw r niy si od siebie w zale noci od warunkw zamieszkania i ich otoczenia. Polacy mieszkajcy wrd Litwinw byli raczej skonni zaakceptowa pozycj strony litewskiej, Polacy z Wilna i Ziemi Wileskiej trzymali si koncepcji J. Pisudskiego, ktry najwidoczniej i nada ksztat polsko litewskim stosunkom w tym okresie i na przyszo. Patrzc dzi na stanowcz postaw Litwinw w sprawie Wilna nale y im przyzna racj. Bowiem zrzeczenie si z prawa do historycznej stolicy (stolic) Wilna i czci przylegego terytorium mogo mie daleko idce konsekwencje i by dowolnie wykorzystywane przez przyszego sowieckiego okupanta. Natomiast statystyka ludnociowa w Wilnie i okolicach, przemawiaa na korzy ludnoci polskiej w tym okresie mg by pewnym argumentem, chocia nie decydujcym. Litwa nie bya jedynym pastwem w Europie, zamieszkaym tylko przez narodowo, nadajc imi pastwu. I mimo, e Polacy w adnym przypadku nie dopuszczali myli o wyrzeczeniu si Wilna i Wileszczyzny tak by mogo i tak trzeba byo postpi. Dyskusja raczej powinna by bya trwa nie o tym, do kogo ma nale e Wilno, a o miejscu i zapotrzebowaniach polskiego spoeczestwa bdcego w skadzie pastwa litewskiego. () Polacy z Litwy prbowali konferowa z Litwinami jeszcze na przeomie 1918 i 1919 r., kiedy to rzd litewski znajdowa si jeszcze w Wilnie, ale rozmowy byy niezwykle trudne z powodu ultymatywnego w formie i treci potraktowania ich przez Litwinw wchodzcych w skad tego rzdu. W obliczu zaistniaej sytuacji politycznej program inkorporacyjny pocz jawi si litewskim Polakom jako atwiejszy do wcielenia w ycie. Jednak w 1919 roku misj rozstrzygnicia przyszoci Wileszczyzny przejy w swoje rce bezporednio zainteresowane tym problemem i majce rodki do jego rozwizania rzdy niepodlegych i suwerennych ju pastw Polski i Litwy.() Rwnoczenie z zabiegami dyplomatyczno - wojskowymi o obron Wileszczyzny, przy kocu grudnia 1918 r. toczyy si w Wilnie rokowania na temat przyszoci politycznej tych ziem. Rokowania odbyy si z inicjatywy rzdu litewskiego, ktry pragn zjedna dla swych politycznych planw spoeczestwo polskie na Litwie. 30 XII 1918 r. litewski minister Jonas (Wilejszys?) zaprosi na konferencj przedstawicieli partii demokratycznej i caej spoecznoci polskiej zamieszkaej na Wileszczynie. Konferencja dotyczya problemu porozumienia polsko-litewskiego na Litwie. W konferencji tej ze strony polskiej brali udzia: Z. Jundzi, A. Chomiski i Jan Pisudski oraz W. Abramowicz i W. Staniewicz, a ze strony litewskiej J. Wilejszys, M. Bir yszka i M. Sle ewicz. Ze strony polskiej udziau w konferencji

22

nie wzili przedstawiciele Narodowej Demokracji, gdy ukadaniu si z Litwinami.

byli przeciwni jakiemukolwiek

Litwini domagali si od delegatw miejscowej ludnoci polskiej przede wszystkim uznania suwerennego pastwa litewskiego ze stolic w Wilnie, majc nadziej wymc w pniejszym czasie, w przypadku pomylnego dla nich wyniku rokowa wileskich, tych samych ustpstw na rzdzie polskim. Strona polska z kolei wysuna projekt wznowienia unii politycznej Polski z Litw. Obydwie strony rokowa miay zatem r ne propozycje i cakowicie rozbie ne plany, zapatrywania i oczekiwania co do przyszoci Wileszczyzny i Litwy jako caoci. Nie byo zatem mowy o znalezieniu jakichkolwiek punktw wsplnych mogcych doprowadzi do wypracowania je eli ju nie wsplnej paszczyzny porozumienia, to chocia jakiej namiastki modus vivendi obydwu narodw zamieszkaych na Litwie, ich wsplnej ojczynie. W trakcie obrad Polacy owiadczyli, e uznaj niezale n Litw w granicach

etnograficznych, jednak rozwizanie zagadnienia sporu powinno si odo y do pniejszych czasw, kiedy stosunki polityczne bd bardziej trwae i stabilne. Litwini byli zdecydowanie odmiennego zdania na ten temat. Konferencja zostaa przerwana w wyniku nagego wyjazdu rzdu litewskiego z Wilna do Kowna, pod opiek wojsk niemieckich, umo liwiajcych jego ochron przed zbli ajcymi si do Wilna wojskami bolszewickimi. Delegaci litewscy na t konferencj pozostawili na miejscu obrad prowizoryczn not, w ktrej stanowczo owiadczali, i conditio sine qua non podjcia przez nich dalszych rozmw bdzie uznanie bez zastrze e niezale nego pastwa litewskiego ze stolic w Wilnie, zastrzegajc ponadto, e bez tego uznania o jakichkolwiek rokowaniach nie mo e by mowy. Tak wic Litwini, zamiast stara si doprowadzi do osignicia porozumienia z bardzo siln i znaczc spoecznoci polsk na Litwie, jeszcze bardziej usztywnili swoje stanowisko, komunikujc ultymatywne w tonie i treci posanie, ktre w aden sposb nie mogo zaagodzi sytuacji, a wrcz przeciwnie - jeszcze bardziej zaostrzyo i tak ju zradykalizowane nastroje i postawy spoeczestwa polskiego na Litwie11. Zreszt wzorem sposobu na uo enie stosunkw litewsko polskich mogy by bez wtpienia ju uo one stosunki polsko otewskie. Niestety, z tego wzoru, wasnego zreszt, do uo enia dobrossiedzkich przyjaznych stosunkw z Litw nie skorzystano.

11

Zenon Krajewski. Geneza i dzieje wewntrzne Litwy rodkowej (1920 1922). Lublin 1996.

23

() Uznanie otwy przez Polsk de facto otwaro drog do ustanowienia midzy obydwoma pastwami formalnych stosunkw dyplomatycznych. Przedstawiciel Polski w Rydze, Bouffa, zo y swe listy uwierzytelniajce 30 padziernika 1919 r. Wkrtce potem, w kocu listopada otwarte zostao w Warszawie poselstwo otewskie. Pierwszym posem zosta Atis Kenisz (). W ostatecznym rezultacie w otewskich koach rzdzcych zwyci ya idea cilejszego wspdziaania z Polsk. Deklaracja nowego gabinetu Ulmanisa, ktry utworzony zosta 8 grudnia 1919 r., wyranie stwierdzaa: Z Polsk, ktra w godzinie potrzeby gotowa bya wycign do otwy pomocn do, rzd bdzie d y do utrzymywania jak najbardziej przyjaznych stosunkw 12. Powy sze wskazuje, e historiografia stosunkw litewsko polskich w miar oddalania si w czasie od wymienionych wydarze mo e doczeka si innych ocen rwnie ze strony historykw polskich, ktrzy raczej jednomylnie zajmuj pozycj pro pastwow. Tak zreszt jak i historycy litewscy, chocia zupenie odmienn od ocen strony polskiej. () Przeczytaem ostatnio pierwszy tom dziea prof. Gotthold Rhode:Die Ostgrenze Polens z najwikszym zainteresowaniem. Gwnie dlatego, e prof. Rhode piszc o tym, co si dziao pomidzy Wisok, Wis, Niemnem a Ugr, Ok i Donem, poczwszy od Mieszka I do Unii Radomskiej 1401 roku a nie jest Polakiem, Rosjaninem, Ukraicem, Litwinem ani Biaorusinem, tylko tak zwan osob trzeci (cho w tym wypadku cilej: szst). Przypuszczam, e gdyby dzieo dotyczyo spraw polsko-niemieckich, przystpibym do jego czytania od razu z pewnym sceptycyzmem, poniewa prof. Rhode jest Niemcem. Tego rodzaju uprzedzenie do historykw zabierajcych gos o dziejach wasnych narodw wyrobi sobie musi waciwe ka dy czytelnik. Wydaje si bowiem, e nikt jeszcze nie napisa obiektywnej historii wasnego narodu. Przynajmniej ja takiej dotychczas nie czytaem. Istniej naturalnie pewne gradacje subiektywnoci, a w liberalnym wieku XIX obowizyway granice uczciwoci, czy po prostu przyzwoitoci oglnoludzkiej, ktre na przykad w szowinizmie nacjonalistycznym i dialektyce komunistycznej wieku XX, w znacznym stopniu obowizywa przestay. Ale stronniczo bya zawsze. Stronniczo, ktra mczy a czasem wrcz nudzi czytelnika zainteresowanego nie wykadem uzgodnionym ze wspczesn racj stanu, ale prawdziwym przebiegiem wypadkw.

12

Piotr ossowski. otwa nasz ssiad. Warszawa, 1990.

24

Historycy polscy nie stanowi wyjtku z tej reguy stronniczoci, a zdarza si, e s nawet klasycznym jej eksponentem. Czyta si czsto wnikliwe analizy, konstatuje gbok wiedz, szczer erudycj gdy chodzi o krytyk wasnego narodu w sprawach wewntrznych lub suszny zewntrzny interes Polski. Nigdy natomiast nie czytaem, aby interesy ssiadw w odniesieniu do Polski uznane zostay kiedykolwiek za suszne. Na przykad Niemiec albo Rosji. Chtnie wierz, i odpowiada to prawdzie w wikszoci wypadkw historycznych. Z drugiej jednak strony nasuwa si pytanie: czy czowiek o zdrowych zmysach mo e uwierzy, e z jakich trzech narodw: A, B, C, ktrych granice przytykay do siebie w przecigu tysica lat, w ka dym sporze w przecigu tych 1000 lat racj mg mie zawsze tylko jeden nard A, za narody B i C nigdy? Czy raczej w tak dziwny zbieg okolicznoci dziejowych uwierzy jest trudno? Wydaje si, e trudno. Po prostu dlatego, e narody skadaj si z ludzi, za ani ich skad organiczny, ani warunki ycia na naszej planecie nie s tego rodzaju, aby mogy pewnej grupie ludzkiej gwarantowa w przecigu tysica lat wycznie pobudki suszne, a innym grupom wycznie pobudki niesuszne. Naturalnie w przedstawieniu rzeczy ubiegych du o zale y od poziomu uczonego-historyka; przyzna jednak musimy, i w spopularyzowanej praktyce, historiografia polska da si sprowadzi do nastpujcej formuy: Suworow w Warszawie to zbrodniarz13. O tym, e badacze stosunkw polsko litewskich maj pole do dalszych bada i poszukiwa wiadczy rwnie mniej znany fakt, przytoczony przez Joann Gierowsk Kaaur14. ()Litwini spotkali si jesieni 1917 r. z tak solidarn polsk odmow wobec swojej propozycji doczenia przedstawicieli Polakw do Rady, e nawet bdcy znaczc osobistoci Wilna, powszechnie znany ze swej yczliwoci do Litwinw, mecenas Tadeusz Wrblewski, mimo danej im wstpnie obietnic wycofa si pod presj polskiej opinii spoecznej O zo onej drodze poszukiwa, o postawach wczesnych Polakw wymownie wiadczy tre pisanego wtedy Dziennika ziemianina Eugeniusza Romera15. kiewski w Moskwie to bohater;

Jzef Mackiewicz. Gdybym by chanem... "Kultura" /Pary /nr 6/128 z 1958 r. Joanna Gierowska Kaaur. Zarzd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 9 wrzenia 1920). Warszawa 2003. 15 Eugeniusz Romer. Dziennik 1919 1923. Warszawa 1995.
14

13

25

() Wiadomoci z Wilna przywiezione przez Zosi, a tyczce si tych interesw, zapowiadaj zmiany w krtkim czasie; ma natychmiast wprowadzony zarzd cywilny niemiecki i maj majtki oddawa wacicielom. Litewska Taryba zostaa upowa niona przez Kanclerza Rzeszy do tworzenia litewskiego rzdu tymczasowego i przygotowywania si do zwoania sejmu; idzie robota w tym kierunku, mwi o rozszerzeniu Taryby, o premierze profesorze Waldemarze i ministrze rolnictwa Alfredzie Tyszkiewiczu. Maj w ten sposb dopuszcza Polakw do udziau w pracy politycznej, ale poniewa na 40 miejsc w Tarybie projektuj tylko 5 da Polakom, a 3 ydom, a do ministerium wpuszczaj jednego Polaka i to ze swego wyboru, trudno przypuszcza, eby doszo do porozumienia, tym bardziej, e zaszy w Wilnie wypadki, ktre jeszcze bardziej odcign ludno polsk od Litwinw, reprezentowanych przez Taryb. 20 padziernika miaa si odby w Wilnie manifestacja narodowa polska na skutek proklamacji Rady Regencyjnej w Warszawie o Zjednoczeniu wszystkich ziem polskich i w chci zadokumentowania polskiego charakteru Wilna (). Znowu wic wyjechaa na st specjalna nasza polityczna sytuacja-ziemiastwa polskiego wrd rdzennej ludnoci litewskiej, znowu nawoywania do nawizania stosunku z rzdem litewskim i przedstawicielami Taryby. Okazao si, e niektrzy uczestnicy zjazdu ka d chwil woln pomidzy jedn a drug sesj spdzaj w Tarybie na gawdach z przedstawicielami tej grupy litewskiej reprezentowanej przez Taryb, ktra do adnych porozumie z Polakami i nie chce. Kudrewicz z zapaem wzywa do wsplnej z Taryb pracy nad budow pastwowoci litewskiej, Milwid i ukomski sekundowali mu, opowiadajc to, co od r nych dygnitarzy litewskich syszeli. Milwid powtarza sowa Iczasa i Waldemara o wiadomociach przywiezionych niby to od przedstawicieli Koalicji o uznaniu przez ni Wielkiej Niepodlegej Litwy, sigajcej po Krlewiec i Lipaw z jednej. Moodeczno i Biaystok z drugiej strony, przy tym nazywa Milwid ten teren - etnograficzn Litw(); Koo wp do 9-ej zjawili si kowieczucy i Stanisaw Montwi w imieniu grupy

kowieskiej odczyta deklaracj z platform polityczn Ziemian Polakw Ziemi Kowieskiej, powiedzia o wyborze Rady Ziemian Ziemi Kowieskiej i o przyjtej deklaracji wzicia udziau w Konferencji litewskiej. Platforma polityczna brzmiaa: My Ziemianie Polacy Ziemi Kowieskiej uwa ajc za swj najwitszy obowizek pracowa nad budow pastwowoci litewskiej, d y bdziemy do budowy Wielkiej Litwy przy uznaniu

26

zupenego rwnouprawnienia wszystkich narodowoci i uznaniu wsprzdnoci jzykw polskiego i litewskiego. W razie gdyby dla jakich bd przyczyn nie daa si uskuteczni budowa pastwa Wielkiej Litwy i pastwo Litewskie powstao jedynie na terytorium Litwy cile etnograficznej, my Polacy Ziemianie Ziemi Kowieskiej przy zapewnieniu nam rwnouprawnienia i wolnoci rozwoju kulturalnego powicimy mu nasze prace i siy(). Jako Polacy, chocia narodowoci, na Litwie zamieszkali, musimy wierni pozosta naszej adnych w tym wzgldzie

adnego zaparcia si swojej polskoci,

kompromisw; musimy dobija si uznania praw naszej narodowoci i jej kulturalnego rozwoju, musimy walczy o szkoy polskie i uszanowanie jzyka. Ale to wszystko nie pozbawia nas charakteru obywateli tego kraju, w ktrym od wiekw jestemy zamieszkali, w ktrym i dla ktrego pokolenia naszych dziadw pracoway na ka dym polu; musimy wszystko spenia, co nakada na nas pojcie obywatelstwa krajowego, musimy dla kraju tego pracowa, chocia by chwilowa polityka sfer rzdzcych bya dla nas nieprzychyln i chciaa nas jako wrogw traktowa; wanie dlatego nie mo emy da si zepchn do roli jakich obcych kolonistw, swj tylko interes majcych na oku, bo gdybymy charakter ten przyjli, stracilibymy racj bytu i grunt pod nogami, i polityka, d ca do wyparcia nas z tego kraju byaby usprawiedliwion (). O r nych postawach Polakw na Litwie, w tym popierajcych bezwarunkowo niepodlego Litwy odnotowuj w swoich pracach rwnie historycy litewscy16. Co ciekawe, e podobne postawy istniay i istniej rwnie wrd wspczesnych Polakw litewskich, mimo jednoznacznoci sytuacji co do pastwowoci Litwy. Ma na to znaczcy wpyw, nie zawsze korzystny dla Polakw na Litwie, polityka polonijna Polski. () W okresie odbudowy pastwowoci litewskiej w polskiej spoecznoci byo poro takich, ktrzy, naturalnie, okrelali si jako Polacy, ale zachowali wiele sentymentu dla Litwy. Mentalno tych ludzi winna sta si przedmiotem osobnych bada. Istnienie takiego problemu chcielibymy zasygnalizowa. W literaturze polskiej i litewskiej podkrelano, i w kocu sierpnia 1919 roku nastpiy wydarzenia, ktre wpyny na zmian polityki litewskiej wobec spraw polskich. Wobec niemo noci osignicia satysfakcjonujcego porozumienia z Litwinami, w otoczeniu Pisudskiego zrodzi si projekt zorganizowania w Kownie zamachu stanu i zastpienia
Pranas Janauskas. Kilka uwag na temat: Ostatni obywatele Wielkiego Ksistwa Litewskiego w Republice Litewskiej (1918 1940). Ostatni obywatele Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Lublin 2005.
16

27

dotychczasowych rzdw wadz przychyln idei federacyjnej Jak podaje Andrzej Nowak korek litewski, jak si okazao, wybi mo na byo tylko przemoc- ewidentnie sprzeczn z zasadami federacji czy dobrowolnej unii. Bezporednimi wykonawcami tego projektu mieli sta si litewscy Polacy, czonkowie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). W sierpniu 1919 roku w szeregach POW na Litwie byo okoo 400 osb. Pochodzenie peowiakw i sympatyzujcych z nimi osb byo bardzo zr nicowane: inteligencja, ziemianie, chopi, rzemielnicy, robotnicy. W trzynastu powiatach okrgu kowieskiego POW bya popierana przez 119 ziemian. Najwiksze poparcie ze strony ziemiastwa organizacja miaa w powiatach: Poniewie e, Szawle, Wilkia, Koszedarzy, Kowno. Wrd czonkw POW i osb wspierajcych t organizacj byy takie osobistoci, jak: Stanisaw Zyberg-Plater z Kurtowian, Eugeniusz Rmer z Cytowian, Czesaw Stefanowicz z Korona, Aleksander Miosz z Szetejn i inni.() Jednoczenie z materiaw rdowych mo na odczyta rwnie odmienne stanowisko wobec peowiakw osb z nimi sympatyzujcych. W raporcie Kurdzie Dbskiego z okrgu Szawle z dnia 18 lipca 1919 r. stwierdza si, e cz wacicieli dworw - Polakw nie ukrywa swojej polskoci, nie udaje, e s Litwinami, ale jakiekolwiek dziaania na szkod Litwy uwa a za zdrad pastwa. To doniesienie uzupeniaj wiadomoci z Poniewie a. Centralna POW w Kownie zostaa powiadomiona o tym, e Polacy nie chc dziaa przeciw wadzom Litwy. Stanowisko czci Polakw litewskich byo wyranie wyra one przez Z. Szwojnickiego. Podkreli on, e jest Polakiem, ale te obywatelem Litwy i potpia jakikolwiek gwatowny protest Polakw przeciw wadzom Litwy i dlatego w obecnych warunkach stanowczo odmawia udziau w organizacji POW () Idea pastwa jednolitego narodowo by strategicznym celem nacjonalistw litewskich. D ono do zapewnienia trwaej przewagi interesw narodu litewskiego - zgodnie z zasad, e litewskie pastwo jest wasnoci Litwinw. Czonkowie 7. listy, ktrzy nie uznawali pojcia narodu etnokulturowego, byli obcy dla nacjonalizmu litewskiego. Z punktu widzenia nacjonalistw litewskich niepodlega Litwa w sensie etnonacjonalistycznym powinna by wic czysta. Pod wpywem ideologii nacjonalizmu, jak podkreli R. Miknys, pozostaway tylko dwie mo liwoci wyboru to samoci narodowej: albo zosta Polakiem i uto samia si z Polsk, tracc to samo Polaka byej Litwy, ale nie zostajc przedstawicielem mniejszoci

28

narodowej, lub zosta Litwinem, wchodzc w konflikt ze swoim polskim pochodzeniem, ale pozostajc swoim dla wikszej czci spoeczestwa wczesnej Litwy. Krzysztof Buchowski, rozwa ajc o losach i stanowisku polskiego ziemiastwa na Litwie w okresie midzywojennym, zaproponowa bardzo interesujc hipotez. Jego zdaniem w okresie ksztatowania si niepodlegoci Litwy stosunkowo wska grupa ziemaskoszlachecka przyja opcj litewsk. Niektrzy nie ukrywali, i postpuj tak w celu ratowania majtkw przed parcelacja. Trudno jednak odr ni takie przypadki od autentycznego e niektrzy przejmowania litewskiego poczucia narodowego. Nie mo na wykluczy, politycznego, wymagajce przecie

ziemianie wstpowali do litewskiej su by pastwowej, niejako kontynuujc tradycje narodu szerokiego zaanga owania spoeczno-politycznego. Trzeba w tym kontekcie wymieni przykady chocia by Alfreda Tyszkiewicza z Bir , w pocztkach niepodlegoci posa Litewskiego w Londynie, Aleksandra Tyszkiewicza, Jerzego Platera, Jerzego Gru ewskiego i innych. Naszym zdaniem potwierdzenie takiej hipotezy jest mo liwe przy szerzeniu bada nad histori polskiego ziemiastwa na Litwie. () Rozdzia II. Stan stosunkw polsko litewskich do odrodzenia pastw Polski i Litwy do ultimatum z roku 1938. I nastpiy wydarzenia, ktre najgorzej si zapisay w stosunkach polsko litewskich zajcie Wilna. I tym szczegowym temacie opinia wspczesnych historykw, wczesnych ziemian jest w zasadzie zbie na, i racja jest po polskiej stronie, wychodzc z zao enia polskiej racji stanu, polskiego interesu pastwowego jako nadrzdnego, a Litwie i Biaorusi udzielay jedynie korzyci i przywilejw, ale drugiego, nie suwerennego stopnia. Jednoczenie mwic o sympatii i wycignitej rki w stron Litwinw. Zajcie Wilna okrelio polsko litewskie stosunki na okres do wojny i w czasie wojny, zamra ajc je jedynie na czas powojennej, trwajcej prawie p wieku sowieckiej okupacji. () Stae napaci w sejmie i zoliwa propaganda nie zdoay zama ducha Pisudskiego, ktry jeszcze raz postanowi przyj na ratunek Wilna. Pierwsz wie o zbuntowaniu si generaa Lucjana eligowskiego przynis do biura pukownik Paquallen. Wiadomo w pierwszej chwili wygldaa mao prawdopodobnie, zwaszcza e pukownik lubi artowa i nigdy nie byo wiadomo, kiedy mwi serio. By sto zreszt dziwny czowiek. Kosooki, mia wsy krzywo rosnce, ktre zakryway blizn na twarzy. W rezultacie trudno byo odgadn, w ktr stron patrzy. Stanem wwczas do raportu u generaa Romera, proszc o zezwolenie mi wzicia udziau w wyzwalaniu Wilna.

29

Niestety, Romer kategorycznie odmwi, zwaszcza, e i inni oficerowie zwrcili si do niego z tak sam prob. Sama akcja miaa przebieg byskawiczny. Wojska nasze bowiem nie natrafiy na aden opr ze strony Litwinw, ktrym bolszewicy miasto uprzednio - ju po bitwie nad Wis zd yli podarowa. U miejscowej ludnoci zajcie Wiana przez wojska polskie wywoao ogromny entuzjazm tak e nie byo tam koca radosnym manifestacjom. Dzwony kociow gray bez przerwy. Doda trzeba i Wilno zamieszkiwaa znikoma ilo Litwinw, - 2% ludnoci - a w okolicy znajdoway si jedynie nieliczne wioski 1itewskie wrd przewa ajcej ludnoci polskiej i biaoruskiej. Pisudski wielokrotnie nawoywa Litwinw do zgody i pojednania, ale nacjonalici litewscy odrzucali wszelkie propozycje. Rosja i Niemcy zrobiy wszystko, aby wbi klin niezgody pomidzy Rzeczpospolit a Pastwem Litewskim. Skoro nie pomogy nawoywania, miasto zostao wyzwolone si, Pisudski jednak, aby wykaza przed wiatem jaka jest prawdziwa woa tamtejszych obywateli, zarzdzi plebiscyt na caym wyzwolonym obszarze, ktry przybra nazw, Litwy rodkowej. Plebiscyt wypowiedzia si przytaczajc wikszoci gosw za przyczeniem caego obszaru do Rzeczypospolitej Polskiej. Plan Pisudskiego by pocztkowo inny, d y do federacji, ale gdy Sejm na wniosek delegacji Litwy rodkowej uchwali wczenie caego wyzwolonego obszaru w granice naszego pastwa, Pisudski zmuszony by ustpi. Nastpio definitywne odsunicie si Listwy od Polski i zerwanie na dugie lata wszelkich stosunkw dyplomatycznych i gospodarczych17. 9 padziernika 1920 r. gen. eligowski, wypeniajc rozkaz J. Pisudskiego, zbuntowa si przeciwko swemu bezporedniemu przeo onemu - dowdcy 3 Armii gen. Sikorskiemu i na czele wiernych sobie oddziaw 1 DL-B i kilku mniejszych formacji, zaj Wilno oraz powiaty: wileski, trocki, oszmiaski i wiciaski. Trzy dni pniej wyda dekret nadajcy temu terytorium statut pastwa pod nazw Litwa rodkowa18. Po zajciu Wilna gen. eligowski, zgodnie z uprzednimi ustaleniami, powoa do ycia Litw rodkow - pastwo na pozr niezale ne z zewntrznymi atrybutami niepodlegoci,
17 18

Jzef Godlewski. Na przeomie epok. Polska Fundacja Kulturalna. Londyn 1978. Krzysztof A. Tarkowski. Lotnictwo polskie w wojnie z Rosj Sowieck 1919 1920. Warszawa, 1991.

30

faktycznie jednak cakowicie uzale nione od Polski. Litwa rodkowa miaa si sta wa nym atutem i kart przetargow w spodziewanych rokowaniach z Litwinami. Naczelnik Pastwa mia cigle nadziej, i zgoda na takie lub inne powizanie Litwy rodkowej z Litw, skoni t ostatni do federacji z Polsk () () Strona litewska nie uznaa uchwa Sejmu Wileskiego i inkorporacji Wileszczyzny do Polski. Rzd litewski rozptujc wewntrz kraju wielk kampani antypolsk, na zewntrz stara si odgradza od Polski i od jej wpyww. Chocia granic polsko-litewsk, nazywan przez Litwinw lini demarkacyjn, znaczyy tylko somiane wiechy, w rzeczywistoci staa si ona prawdziwym chiskim murem, przez ktry wszelki ruch by zakazany. Litwa nie chciaa nawiza z Polsk normalnych stosunkw dyplomatycznych i gospodarczych, natomiast na arenie midzynarodowej podnosia cige alarmy z powodu rzekomo sro cego jej ze strony polskiej niebezpieczestwa. () Konflikt polsko-litewski trwa wic i przeciga si, przybierajc posta chroniczn. Wedug trafnego okrelenia przedwojennego badacza problemu Stanisawa Baczyskiego, cay ten okres by faz oskar e, dyskusji i propagandy obustronnej, ktre stwarzay wok sporu atmosfer chronicznej monotonii. Wzajemne kompromitowanie si na arenie midzynarodowej, przed Lig Narodw i Rad Ambasadorw, znajdowao po ywk w incydentach w terenie, powikszajc chaos i oddalajc mo liwo jakiegokolwiek porozumienia. () Mimo przeszkd, mimo okazywanej nieprzyjani i aktw zej woli ze strony litewskiej, rzd polski wytrwale manifestowa sw dobr wol i pragnienie zgody. Stara si wykorzysta ka d sposobno, by przybli y moment regulacji stosunkw midzy dwoma ssiednimi pastwami. Oto, co np. powiedzia w Sejmie polski minister spraw zagranicznych, Konstanty Skirmunt, 31 maja 1922 r.: Z naszej strony, wiadomi uczu, jakie ywi nard polski do narodu litewskiego, nie cofniemy wycignitej do w ka dej chwili, a gotowej do pojednania doni. Co do mnie, mog tylko z tej trybuny powtrzy sowa, wypowiedziane na ostatnim plenarnym posiedzeniu konferencji genueskiej: Polska na Litw nie napadnie. Jestemy zawsze gotowi wej z rzdem litewskim w bezporednie rokowania celem unormowania stosunkw dobrego ssiedztwa, a nawet gotowi jestemy uzna rzd litewski de iure19.

19

Piotr ossowski. Polska Litwa, ostatnie sto lat. W-wa, 1991.

31

()Dla Polski sprawa stosunkw z Litw bya wa na. By od niej uzale niony pomylny rozwj wsppracy z pozostaymi pastwami batyckimi, czy nawet w ogle aktywno polska w rejonie Batyku. A kierunek ten uznawano za priorytetowy. Mo na miao powiedzie, e sprawy litewskie zabieray znacznie wicej czasu i uwagi, ani eli to mogoby wynika z rozmiarw i faktycznej siy ssiada litewskiego. Dla Litwy stosunki z Polsk byy problemem numer jeden w polityce zagranicznej. Sprawa ta pochaniaa bardzo wiele uwagi, energii i wysikw. Majc na wzgldzie stosunki z Polsk, rzd litewski ksztatowa swoj strategi bezpieczestwa i polityki zagraniczne szukajc pomocy i oparcia w Niemczech i Zwizku Sowieckim. Przez wiele lat przekonanie o nieprzezwyci alnym konflikcie pomidzy Polsk a Niemcami i Rosj, stanowio podstaw asekuracji politycznej Litwy. Na Litwie ywiono wiele obaw w stosunku do Polski. Podnoszono alarmy, e grozi jej niebezpieczestwo agresji ze strony ssiada polskiego. Ale tutaj chciabym zaznaczy od razu, e obawy te byy przesadne, jeli nie wrcz urojone. Pragnem, na podstawie rde, powiedzie prawd, wyjani sens spraw polsko-litewskich omawianego okresu. Istot ich stanowio d enie Polski do uregulowania, do uo enia po dobrossiedzku, stosunkw z Litw na zasadzie istniejcego stanu posiadania. Polska nie godzia si na oddanie Wilna Litwie, odrzucaa wszelk myl o uczynieniu ze sprawy wileskiej przedmiotu przetargw i sporw. Zajmowano stanowisko, e regulacje prawnomidzynarodowe, ktre zostay przyjte, ostatecznie przesdziy t kwesti. I wychodzc z tego zao enia Polska wycigaa do Litwy rk do zgody. Wszak e strona litewska do t odtrcaa. Przez lata podnoszono na Litwie rewindykacje do Wilna i Wileszczyzny. Przekazanie tego obszaru stawiano jako warunek wszelkiego porozumienia. Jednak, gdy wnikn w motywy odmowy litewskiej, atwo dostrzec, e kryy si za ni jeszcze inne, gbsze powody. Chodzio o odgrodzenie si od Polski, od jej wpyww politycznych i kulturalnych, by w tym czasie ugruntowa swoje pastwo, skonsolidowa spoeczestwo wok idei pastwowej i narodowej.(...) Jesieni 1920 r. - po zajciu Wilna przez gen. Lucjana eligowskiego - stosunki polskolitewskie znalazy si w lepym zauku. Stawao si jasne, e strona polska z Wilna nie ustpi, za Litwa nie pogodzi si z faktem jego utraty20.

20

Piotr ossowski. Stosunki polsko litewskie 1921 1939. Warszawa 1997.

32

Ci, ktrzy krytycznie oceniali siowe rozwizanie sporu polsko litewskiego, byli i s w mniejszoci. Tym niemniej prawidowo tej mniejszociowa opinii najwyraniej potwierdzia historia. A permanentny spr sprzyja jedynie nieprzyjacioom, utrudniajc porozumienie w tym regionie Europy wobec sowieckiego i faszystowskiego zagro e. () Litwa zaja od pocztku bardziej przychylne stanowisko wobec bolszewikw ni wobec Polski, ze wzgldu na spr o Wilno. W grudniu 1918 r. rzd polski zaproponowa rzdowi litewskiemu zawarcie porozumienia celem wsplnego odparcia naway bolszewickiej. Rzd litewski uzale ni takie porozumienie od uznania Wilna stolic Litwy. Rzd polski odmwi. Tymczasem wojska sowieckie podchodziy ju pod Wilno. W miecie, Komitet Polski zaimprowizowa wasn samoobron Wilna i zwrci si do rzdu litewskiego z propozycj wsplnego odparcia najazdu. Rzd litewski nie tylko propozycj odrzuci, ale ponadto zgosi uroczysty protest przeciwko organizacji antybolszewickiej polskiej samoobrony i opuci miasto 1 stycznia 1919 r., udajc si do Kowna pod oson wojsk niemieckich, ktre tam jeszcze stay. Saba polska samoobrona zostaa przez bolszewikw rozbita i wojska czerwone zajy kraj do linii Szawle-Mo ejki-Kowno-OlitaGrodno-Pru any-Kobry. - Gdy w lutym 1919 Polska zacza oswobadza kraj od bolszewik w, rzd litewski i wspdziaajcy z nim rzd Narodowej Republiki Biaoruskiej, mimo i same nie rozporzdzay wasnymi siami dla wyparcia bolszewikw z okupowanych terytoriw, zaprotestoway formalnie przeciwko ofensywie polskiej, ktra 19 kwietnia osiga Wilno, a 8 sierpnia Misk. Spr o granice terytorialne i roszczenia narodowe, przesania cakowicie wiadomo wsplnego zagro enia ze strony bolszewizm21. () przechodz teraz do L i t w i n w. Tu przede wszystkim nie nale y zapomina, e wszyscy oni ()maj wobec Polski i Polakw pewien uraz psychiczny na tle Wilna: Musimy sobie jasno postawi alternatyw: albo caa Litwa, albo jedno Wilno (). Czy dobre stosunki z caym narodem litewskim, czy posiadanie miasta Wilna? Sdz niech mi to wybacz wszyscy rodowici wilnianie - e dobre stosunki polsko-litewskie s dla nas wa niejsze od samego tylko Wilna. Lecz na czym maj polega te dobre stosunki () dla ktrych mamy si wyrzec Wilna()? Czy tu chodzi o wznowienie unii jagielloskiej? Nie (). Wspczeni Litwini nie marz o wznowieniu unii z Polsk ani o pozostawieniu Litwy w Zwizku

21

Jzef Mackiewicz. Zwycistwo prowokacji. Londyn

33

Radzieckim a do koca wiata. Ich politycznym ideaem jest koncepcja federacji batyckiej: litewsko-otewsko-estoskiej, a mo e nawet i fiskiej22 () ZCZW to nazwa jednostki administracyjnej, powoanej przez Naczelnego Wodza na terytorium byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, oswobodzonym (nie: zajtym) przez wojsko polskie. Urzd ten powsta w okrelonym momencie - z jednej strony po odzyskaniu niepodlegoci, z drugiej za przed okreleniem granic odradzajcego si pastwa na arenie midzynarodowej i w nadziei osignicia okrelonego celu.() Wydaje si, (utworzenie e na wydarzenia; ktre miay miejsce midzy 19 lutego 1919 r. Komisarza Cywilnego przy Zarzdzie Wojskowym Ziem

stanowiska

Wschodnich) a schykiem lata 1920 r. (9 wrzenia zlikwidowano ZCZW), przy caej ich zo onoci i skomplikowaniu, wpyn w bardzo powa nym stopniu pewien mechanizm. By on dobrze znany niedawnym okupantom ziem byej Rzeczypospolitej Obojga Narodw i przez nich wykorzystywany, zgodnie z formu divide et impera. Koncepcja przywiecajca powoaniu ZCZW poniosa klsk, na ktr zo yy si r ne, od Polakw niezale ne i zale ne, przyczyny(). Wielk przeszkod, z ktr zetknli si zarwno uczestnicy i wiadkowie tamtych wydarze, jak i ich badacze, m.in, autorka tej pracy, jest olbrzymia pynno poj z tej epoki. To samo sowo dla ka dego znaczyo co innego. Ju w 1923 r. Jzef Pisudski powiedzia publicznie, e sowo federacja byo za mdre dla opasej a gupkawej babiny uosabiajcej opini publiczn. Konstatacja ta prowadzi do wniosku, e nie nale y mwi unia, plebiscyt, wybory, Polacy, ydzi, ;,Biaorusini, czy te wojsko, ,;bolszewizm, obz koncentracyjny - bez dokadnego zdefiniowania pojcia23. () Naturalnie adna ze stron zainteresowanych, nie przedstawia przebiegu wypadkw w tym wietle, jak to czyni powy szy skrt. Ka da wykazuje tendencj obarczania win za to co byo, inn stron. Mode nacjonalizmy, wchodzce ongi w skad historycznego polskolitewskiego pastwa, gwne zarzuty kieruj pod adresem Polski, a zwaszcza jej wczesnego kierownika, Pisudskiego. Przewa nie jest w tym du o niesusznoci, ale te i sporo racji.
Ks. Wadysaw Bukowiski. Wspomnienia z Kazachstanu. Kazimierz Podlaski (Bohdan Skaradziski). Biaorusini, Litwini, Ukraicy. Biaystok, 1990. Joanna Gierowska Kaaur. Zarzd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 9 wrzenia 1920). Warszawa 2003.
23 22

34

Pisudski przeszed do historii jako romantyk polityczny. Legenda ta zakorzenia si nie tylko w Polsce, ale utrwalia rwnie na Zachodzie. Jak wiele tego rodzaju legend wydaje si nie do obalenia. W istocie rzecz miaa si raczej odwrotnie. Pisudski by nie za du ym, ale za maym romantykiem. Jego zwolennicy i apologeci przyznaj, i nikt jego planw nie zna dokadnie, gdy nie le ao w jego zwyczaju dzieli si nimi nawet z najbli szym otoczeniem. Dziao si tak nie tylko dlatego, e raz uznany za geniusza, nie potrzebowa si liczy z otoczeniem, a wymaga jedynie lepego posuszestwa od tych, ktrzy w ten geniusz wierzyli. Bardziej mo e dlatego, e przez cae ycie przywyk dziaa w atmosferze spisku, konspiracji. Wyniesiony na piedesta m a opatrznociowego, niewtpliwie sam gboko wierzy we wasne posannictwo. Std pozwala sobie w stosunkach z ludmi na kostyczno, ostro i lekcewa enie, dra nic i zra ajc tych, ktrych powinien by zjedna. Dotyczy to przede wszystkim zachowania wobec przedstawicieli modych nacjonalizmw, opanowanych obsesj jeszcze stanowo-spoecznego kompleksu, a tym samym niezmiernie dra liwych na ka dy przejaw pogardy. Pisudski za bardzo sdzi, e wszystko da si osign za pomoc faktw dokonanych - z rewolwerem w rku, jak to pisa 4 kwietnia 1919 w licie do Wasilewskiego. Ten jego przesadny realizm wykazywa jednoczenie gbok nieznajomo psychologii ludzkiej. Std zupena niezdolno rozpoznania m. in. i fenomenu bolszewickiego, opartego wanie na psychologii mas. Spraw litewsk chcia Pisudski rozwiza za pomoc konspiracji POW, czym przyczyni si do zatrucia atmosfery polsko-litewskich stosunkw. W cigu jednego roku 1920 zama dwa traktaty, z Litwinami Suwalski, z Ukraicami Warszawski. Zwaszcza zamanie umowy Suwalskiej byo zupenie zbyteczne i tumaczy si wycznie zamiowaniem do skostniaych form konspiracyjnych. Bunt eligowskiego, je eli ju chcia, daby si uskuteczni tymi samymi rodkami i w tym samym czasie, bez nara ania honoru Polski na szwank przez kadzenie podpisu pod traktat z przesdzonym z gry zamiarem niedotrzymania go nazajutrz; w dodatku w odniesieniu do bratniego narodu... Ta niezmiernie przykra afera Suwalska, pokryta w Polsce czciowo zakaman, czciowo tromtadrack apologetyk, wystarczyaby sama dla wykazania braku poczucia romantyzmu w dziaaniach Pisudskiego. - Skoczyo si na tym, e Pisudski, ktry w przeciwiestwie do endekw wyciga rzekomo bratersk do do Litwinw, Biaorusinw i Ukraicw, i d y do wsp ycia na zasadach federacji, zosta przez nich znienawidzony i sta si symbolem zej Polski bardziej ni najzacieklejsi nacjonalici polscy.

35

Nie te jednak fragmenty polityki Pisudskiego zawa yy znacznie na losach Europy wschodniej. Oceniajc rzecz obiektywnie, mo na przypuszcza, e gdyby nawet polityka Pisudskiego na wewntrznej linii, w stosunku do Litwinw, Biaorusinw i Ukraicw, bya inna, w maym tylko stopniu potrafiaby wpyn na zewntrzn, w stosunku do bolszewikw, postaw tych narodw. Albowiem zacietrzewienie w dziedzinie interesw narodowych, poczenie radykalizmu narodowego z radykalizmem spoecznym, narzucao powszechnie stosunek do bolszewizmu jako mniejszego za, ktre mo na raczej wykorzysta do walki z ssiednim nacjonalizmem. Ot w tym wanie fragmencie, najwa niejszym w obliczu dziejowego przeobra enia, Pisudski nie tylko nie wyr nia si odmienn koncepcj, ale przeciwnie, by tej powszechnej koncepcji przodujcym wyrazicielem i pierwszym prekursorem utrwalonych do dzi pogldw. Z jego bdnej diagnozy wynikaa naiwna wiara, e wystarczy wystpi ze sloganami narodowymi, aby Ukraina i ludy b. W. Ks. Litewskiego zjednoczy przeciw Rosji. Tymczasem nie tylko przywdcy nacjonalizmu litewskiego woleli w wczas Rosjan od Polakw (pierwsze zadanie: odpolszczy Litw!), ale grajcy na radykalizmie spoecznym przywdcy Biaorusinw i Ukraicw licytowali si z bolszewikami w pod eganiu przeciw panom polskim. Jednoczenie za bolszewicy grali na hasach niezale noci narodowej o wiele skuteczniej od Pisudskiego. Chopskie powstania i rozruchy anty bolszewickie tamtych czasw miay charakter jednoznacznie kontrrewolucyjny. Wynikay z prostej, ludzkiej nienawici do systemu. Nie potrafiy jednak wytworzy syntezy ideologicznej, gdy zainteresowani przywdcy narodowi wtaczali je w sztuczne ramki ruchw nacjonalistycznych, ktrymi w istocie nie byy. Natomiast bolszewicy, operujc tymi samymi sloganami odbierali im wiatr z agli. Formuy skostniae w walce z dawnym imperium rosyjskim, nie miay i nie mogy znale zastosowania w walce z bolszewikami. Byy anachroniczne24 (...) wiadomie pomijam tu bardzo liczne koncepcje rozwizania tzw. Idei Jagielloskiej w ramach r norakich polskich programw federalistycznych. Miay one bowiem t jedn wspln cech, e w mniejszym lub wikszym stopniu (a do nich nale y zaliczy rwnie prby Pisudskiego) wychodziy z zao enia polskiej racji stanu, polskiego interesu pastwowego jako nadrzdnego, a Litwie i Biaorusi udzielay jedynie (nieraz, trzeba to

24

Jzef Mackiewicz. Zwycistwo prowokacji. Londyn

36

przyzna, nawet bardzo du ych) korzyci i przywilejw, ale drugiego, nie suwerennego stopnia. Nie byo wic mowy o powtrzeniu unii rwnego z rwnym, mimo czstego powtarzania tych sw. Poza tym z wielu tych koncepcji wyazia nieszczero, chwyt, taktyka polityczna, maskowana konspiracja, jak w wypadku P.O.W. i wreszcie frazeologia (za nasz i wasz!), ktra zamiast pocign Litwinw i Biaorusinw, rozbudzaa ich nieufno. Zamanie Traktatu Suwalskiego i eligowskiada byy najwikszym bdem, ktry zaci y na losach tej czci Europy Wschodniej. A stworzona przez Pisudskiego Litwa rodkowa, ktrej wszyscy reprezentanci przy sowie Litwa dowcipnie przymykali jedno oko, bya niewtpliwie szopk wysoce szkodliw. W ten sposb doszo do tego, e ide Jagiellosk potraktowali nacjonalici litewscy jako form najgorszej zdrady, a Pisudskiego za wroga nr 1. Sowo unia stao si sowem niebezpiecznym na terenie Kowna i kto je propagowa, mg wyldowa acno w Saugumie, okrutnej dla Polakw litewskiej policji politycznej. Ci z Litwinw, ktrzy chcieli jeszcze rozmawia, powiadali w kocu: Dajcie nam pogada z rzetelnymi endekami, bo tych gente Lithuanus natione Polonus mamy ju po dziurki od nosa!25. Podstawowym ugruntowanym twierdzeniem dlaczego zostao zajte Wilno a stosunki polsko litewskie przybray taki a nie inny charakter, jest rzekomo troska o losy ludnoci polskiej i z gry zakadana teza, e w skadzie pastwa litewskiego Polakom le si bdzie dziao. Zreszt ta teza z tamtych lat jest rwnie dzi aktywnie eksploatowana przez r nych polskich politykw i dziaaczy po obu stronach granicy. Tym niemniej przekazanie Sowietom w tym samym roku na mocy Traktatu Ryskiego znacznych terenw obecnej Biaorusi z ludnoci polsk zaprzecza, e J. Pisudskiemu szczeglnie zale ao na obronie ludnoci polskiej na terenie WKL. ()S wrd nas tacy, co twierdz, e wszelkie rozmylania nad faktami, ktre ju si dokonay, s marnowaniem czasu. e s zajciem nie tylko bezpodnym, lecz i szkodliwym, bo zaciemniaj trzewe spojrzenie w przyszo i rozjtrzaj rany, ktre musz by Zablinione i zapomniane. Tego rodzaju nieskomplikowana filozofia jest mo e suszna, gdy chodzi o wiat psychiczny jednostki - suszna oczywicie tylko czciowo, jednostka bowiem nie mo e by wolna od wspomnie: wspomnienie w yciu psychicznym jednostki jest faktem realnym, podobnie jak oddech, trawienie, kr enie krwi s faktami realnymi w jej yciu fizycznym. Ale w yciu spoeczestw i narodw filozofia oderwania si od przeszoci jest z gruntu bdna. Historia, zwana mistrzyni ycia, chocia jak dotd nigdy ni nie bya, jest tym
25

Jzef Mackiewicz. O pewnej, ostatniej prbie i o zastrzelonym Bujnickim. Kultura 1954 nr 11 (85)

37

dla narodu, czym jest wspomnienie dla jednostki. Nie ze zwycistw, ale z pora ek czerpiemy nauk na przyszo. W yciu narodu, to znaczy w yciu wielu pokole - w przeciwiestwie mo e do ycia jednostki - nie istniej rzeczy, ktre by byy nie do odrobienia. Tote gdy w porywach imperializmu sentymentalnego wybiegamy z Tadeuszem Irteskim myl i wspomnieniem nie tylko nad Wili, Niemen, Szczar i Sucz, lecz i nad Ptycz, Dwin, Berezyn, Dru i Dniepr, rozmylamy nad traktatem ryskim, jako nad jednym ze rde wszelkiego za, ktre nas dotkno i dotyka. Po wojnie 1920 spotkaa nas szalona okazja. Spotka nas cud, cho nie by to jaki cud nad Wis, lecz cud, e po upywie stuleci trzy ssiednie potgi zostay pobite lub osabione. Na tak okazj pastwa i narody czekaj nieraz na pr no, przez dugie i mroczne stulecia swych dziejw. Nie wyzyskalimy tej okazji. Dobrowolnie zrzeklimy si spucizny jagielloskiej. Dobrowolnie oddalimy wrogowi wschodniemu wier miliona kilometrw kwadratowych ziemi i kilka milionw mieszkacw. Nie oskar ajmy jednostek, byy one bowiem tylko marionetkami, cho im si zapewne zdawao, e tworz histori. Kukieki te poruszay si na scenie historycznej targane mocnymi cho niewidzialnymi sznurkami nastrojw spoeczestwa. Nie oskar ajmy kukieek, bo zawinilimy wszyscy. Zgrzeszylimy wszyscy razem i ka dy z osobna krtkowzrocznoci, maodusznoci, tchrzliwym milczeniem, brakiem wyobrani

politycznej. Nasi statyci wczeni w Warszawie i w Rydze zgrzeszyli od nas o tyle wicej, e postawieni w niemi rol kozw ofiarnych stworzyli ca doktryn ratowania cz zhabionych w Rydze. Apologetycy ryscy chepili si racj stanu i wstrzemiliwoci. Oddanie bez wielkiego terytorium z kilku milionami mieszkacw poczytane zostao za wielk mdro polityczn. A wszak ka de cofnicie. si jest pora k! To tylko w prozie artystycznej istnieje figura poetycka o lwie, ktry si cofa dla nabrania przestrzeni do skoku. Przede wszystkim w yciu aden lew si nie cofa: po prostu skacze i dzier y zdobycz, chyba e mu kto mocniejszy odbierze t zdobycz si. Po drugie nikt z nas nie zamierza skoczy. A jednak obudny i paczliwy mit o naszej wstrzemiliwoci nie tylko pokutowa w okresie dwudziestolecia, lecz osta si - a nawet rozwin - do naszych czasw. Osta si bowiem z tragiczn poprawk, e z linii traktatu ryskiego cofamy si ju na lini Curzona.

38

Drugi argument apologetykw haby ryskiej wyglda na pierwszy rzut oka solidniej. Argument ten gosi, e postpilimy mdrze oddajc bolszewikom ziemie midzy Sucz a Dnieprem, gdy nasz mody organizm nie zdoaby przetrawi tego obszaru. Ten argument zapo yczony z dziedziny funkcjonowania przewodw pokarmowych i organw trawienia byby suszny, gdybymy mieli zamiar (a kto wie ilu z nas go nie miao!) obszary te anektowa i polonizowa. Istotnie bowiem aroczne aneksje mog sta si przyczyn mierci pastwa z przejedzenia. Ale czy nard polski, sam przez sto kilkadziesit lat walczc z niewol, nie by tym narodem, ktry rzuci haso za wasz i nasz? Czy nie byo innego sposobu wsp ycia z Biaorusinami prcz inkorporacji i polonizacji?... I tak - w nawiasie czy pomylelimy o tych, ktrych nie trzeba byo polonizowa, bo byli ju od wiekw spolonizowani, o tej dzielnej, twardej, pracowitej szlachcie zagrodowej i zaciankowej, o tym milionie Michniewiczw, Tumiowiczw, Huszczw, Kandybw, Szpilewskich, Czarnyszewiczw i tylu, tylu innych, ktrzy w pierwszej kolejce poszli pod n , lub na tuaczk do tundr Karelii lub kopal Uralu? Bez echa i rozgosu, bez rozdzierania szat przez obudn pras, bez ezek wspczucia ze strony r nych obrocw praw czowieka, bez opieki UNRRy czy UNO powdroway setki tysicy tych pierwszych w dziejach wspczesnego wiata displaced persons na mier i poniewierk. Opustoszay zagrody, zacianki i okolice - zrwnane z ziemi lub zmienione w kochozy. Nie oskar ajmy naszych wczesnych dyplomatw ryskich. Zawinilimy wszyscy, bo wszyscy milczelimy. Gupsi spord nas przyjli traktat ryski jak gobic trwaego pokoju. Mdrzejsi - jako dopust Bo y, ktry jednak zsya czasow pieredyszk. Ale i mdrzejsi milczeli. Milczaa prasa, milcza sejm. A gdy w dniu ratyfikacji traktatu pado w sejmie - nie z trybuny lecz z galerii! - straszne sowo Kain, zbyto je drwin lub gorszym od drwiny milczeniem. Gdy pod zaborem pruskim na zachodzie jedno dziecko polskie zmuszano do modlitwy lub nauki w jzyku niemieckim, zaraz rozptywano burz: sypay si protesty, uchway, interpelacje. Poczytni pisarze tropili od dawna zmare demony wrd jezior mazurskich, lub grzebali si w nagromadzonych w ziemi, od dawna zwietrzaych prochach. Ale gdy na wschodzie habiono witynie, gdy za mow polsk stawiano pod ciank, gdy setki ludzi wyzutych z mienia i odartych do naga mordowano bestialsko, a setki tysicy innych, te wyzutych z mienia, wysiedlano na wschd i pnoc - milczelimy. Milcza sejm, milczaa prasa, milczeli 39

poczytni pisarze. Nikt nie grzeba w kurhanach nad Berezyn i Druci. Nikt nie tropi demonw nad Ptycz i Dnieprem. Nie jestem mistykiem. A jednak nie mog oprze si myli, e jest jaka ni - straszna i czerwona - ktra czy traktat ryski z nasz dzisiejsz tragedi. Biegnie ta ni wijc si fantastycznie, niemal kaprynie, od mogi pomordowanych, a za ycia odartych ze skry uanw pod Rohaczewem i Niemirowem do miejsca kani pukownika Mocickiego w borach poleskich, gdzie w trzy lata pniej wytknito granic rysk. Pniej biegnie ta ni do sali sejmowej, gdzie zagrzmiay z galerii sowa Kainie Grabski! Gubi si ta ni na lat dwadziecia, by pniej zabysn krwawo nad Katyniem. Pniej - nad Wilnem, gdy sprzymierzecy likwidowali armi krajow. I wreszcie zatrzymuje si ta ni czerwona wrd wystygych rumowisk Warszawy. Zatrzymuje si - na jak dugo? A na emigracji, wrd potpieczych swarw, gdy sp nam wyjada i serca i mzgi, zaczynamy wyrzeka si braci zza Buga, tak jak w roku 1921 wyrzeklimy si po kainowemu braci zza Dwiny, Suczy, Berezyny i Druci. U ycie przeze mnie mocnych lub niejasnych wyrazw w rodzaju haba, Kain, mistyka jest rzecz jasna figur literack. Traktat ryski nie by nawet katastrof, bo katastrofy w dziejach narodu nie mo na przywizywa do jakiej chwili. By tylko objawem, zapewne najjaskrawszym, choroby toczcej myl polsk. By objawem atrofii racji stanu. Racji opartej na pewnym minimum moralnoci politycznej. By objawem raka dojutrkostwa zbudowanego na faszywym poczuciu bezpieczestwa26. ()W wyniku zawartego w Rydze pokoju polsko-bolszewickiego wojska polskie, ktre uprzednio zajty Misk wycofay si z tego miasta. Oddanie du ego szmatu Biaorusi byo tragicznym bdem, tym bardziej i nie wykorzystano tutaj ustpliwoci Lenina. Le ao bowiem w granicach mo liwoci przesunicie granic Polski znacznie dalej na wschd. Oddano w Rydze nie tylko ziemie, ale i rzesze miejscowych Polakw oraz Biaorusinw w du ej wikszoci pragncych nale e do Polska27 .

26 27

Micha K. Pawlikowski. Wojna i sezon. Wilno 2008. Jzef Godlewski. Na przeomie epok. Polska Fundacja Kulturalna. Londyn 1978

40

Rozdzia III. Stosunki polsko litewskie w przeddzie II wojny wiatowej. W takiej niezmiennej postaci stosunki polsko litewskie przetrway do roku 1938, utrudniajc nie tylko wzajemne kontakty, ale te stworzenie wsplnego porozumienia z krajami batyckimi wobec sowieckiego i faszystowskiego zagro e. Wczone w skad Polski Wilno nie wzmocnio Polski, a raczej na odwrt, wysunity na Wschd teren bez oparcia w przyjaznych ssiadach utraci jakiekolwiek znaczenie strategiczne. I mimo, e w okresie midzywojennym stao si Wilno miastem warownym - wobec sowieckiej inwazji nie byo nawet bronione. Miasta broniy z wasnej inicjatywy grupy modzie y wojsko wycofao si bez strzau, poszczeglni dowdcy nikogo nie informujc i samowolnie. To jeszcze raz dowodzi, e oprcz oficjalnej polityki, i Polska bez Wilna by nie mo e, istniao jednak przekonanie, i jest to faktycznie Litwa. () W zakoczeniu powtrzmy jednak, e w caoci, w sposb zorganizowany, z u yciem gros stojcych do dyspozycji si wojskowych - Wilno niestety bronione nie byo. wczesny podporucznik Szczsny Zawadski z batalionu zapasowego 6 Puku Piechoty Legionw w ogoszonej w 1979 roku serii artykuw w wychodzcym w Toronto Gosie Polskim wspomina: W centrum miasta huczay detonacje i sycha byo silne wybuchy. Miejscami kbi si ci ki, czarny, zwalisty dym. Czogi sowieckie wchodziy do miasta. Nieliczne nasze oddziay i modzie stawiay jak e beznadziejny i tragiczny opr! Walczono koo wiaduktu kolejowego na szosie do Nowowilejki i na Zielonym Mocie. My, wojsko, jako tako zorganizowane, opuszczalimy miasto bez walki28. Faktycznie podstawowy spr - o przynale no Wilna oblekano w pochodnie spory. Jednym z nich by spr o prawa i miejsce Polakw na wczesnej Litwie i Litwinw na Ziemi Wileskiej. Utrudnianie ycia i dziaalnoci tym grupom narodowym z jednej strony pocigao za sob podobne lub jeszcze gorsze retorsje z drugiej strony. Zmiana w stosunkach Polsko litewskich nastpia dopiero w marcu 1938 roku za spraw polskiego ultimatum. 11 marca 1938 r. na granicy polsko-litewskiej w wyniku wymiany strzaw zgin onierz KOP Stanisaw Serafin. Nie by to oczywicie pierwszy przypadek, kiedy z polskiej
28

Ryszard Szabowski. Wojna polsko sowiecka 1939. Warszawa 1995.

41

czy litewskiej strony ginli onierze. I jak zwykle takie incydenty zaatwiano w sposb dotychczas przyjty, to jest drog bezporednich rozmw organw granicznych. I w tym wypadku strona litewska chciaa postpi podobnie. Niestety, w Warszawie postanowiono wykorzysta incydent do zdecydowanego wystpienia wobec strony litewskiej. Spraw od razu postawiono w sposb bardzo stanowczy, co znalazo wyraz w ostrych sowach ogoszonego komunikatu () Pocztki normalizacji byy bardzo trudne. Litwa, na skutek polskiego ultimatum, prze ya gboki wstrzs wewntrzny. rdem fermentu i niezadowolenia stao si poczucie gbokiego upokorzenie, zranionej dumy, na skutek koniecznoci ugicia si pod presj Polski. Istnia jeszcze drugi nader istotny czynnik wpywajcy negatywnie na postawy Litwinw. Bya to niepewno, jak zachowa si Polska, jak majc poczucie swojej przewagi, bdzie postpowaa wobec Litwy29. Dodatkowym elementem, utrudniajcym stosunki polsko - litewskiego w okresie midzywojennym do ultimatum by stosunek do mniejszoci narodowych w wykonaniu nadsyanych z waciwej Polski urzdnikw, ktrzy nie znajc i nie szanujc wileskiej tradycji wielokulturowego wsp ycia, dodatkowo zaogniali sytuacj. Z takimi wanie nadsyanymi do Wilna urzdnikami, ktrzy nie znajdowali sobie zajcia w Polsce stae boje prowadzio wileskie Sowo Stanisawa Mackiewicza (Cata). () dzi - jakkolwiek do czasu jeszcze si nam tytuu Polaka nie odbiera - m i a r o d a j n i e reprezentuje u nas polsko kto inny: panowie wojewodowie i starostowie, z bardzo maymi wyjtkami, nie s miejscowego pochodzenia. To, e przed nimi stoimy cigle wszyscy z czapk w rku - o tym wiadczy dostatecznie chocia by ilo biur pisania poda. Wje d am kiedy do wsi, nie ma adnego sklepu, nawet szynku, nawet karczmy, a jest tylko biuro pisania poda. Id gwn ulic miasta powiatowego i oto n a j e d n e j u l i c y doliczyem si a siedmiu biur pisania poda. Dzielnicowo! Tak, dzielnicowo - na urzdnika administracyjnego trzeba bra takiego, ktry by bez dziesitkw biur poda z ludnoci mg si rozmwi. A wic Pomorzanina na Pomorzu, Poznaczyka w Poznaskiem, Maopolanina w Maopolsce, a naszego u nas30
29

Piotr ossowski. Polska Litwa, ostatnie sto lat. W-wa, 1991.

Jzef Mackiewicz i krytycy. Red. Marek Zybura. Wydawnictwo LTW 2009. Cat (Stanisaw Mackiewicz). Bunt rojstw.

30

42

Miejscowi Polacy musieli czapkowa i korzysta z biur pisania poda. A stosunek do Litwinw i Biaorusinw by wiadomo jeszcze gorszy. Tak jak to robi wojewoda Bociaski, ktry faktycznie nie uznawa ani Litwinw, ani Biaorusinw wrcz za ludzi i ktry rozwrzeszcza si na nauczyciela w powiecie dzinieskim, na ktrego mu doniesiono, e poza szko rozmawia po biaorusku z rodzicami uczniw. ()Regiony pnocno-wschodnie traktowane s niemal jak kolonie: metropolia da od nich zapaty podatkw, dostarczenia rekruta, przemysowi umo liwia czerpanie taniej siy roboczej i surowcw, urzdnikom pozwala na samowol, ktrej nie tolerowano by gdzie indziej. By mo e zreszt posya tam najgorsze kadry, jakimi dysponuje. Idea krajowa, ktra centralizacji przeciwstawiaa federacj, dominacji centrum - samorzd, organizacji pastwowej - wsplnoty lokalne, nie bya bynajmniej fantazj polityczn, skoro program, jaki j pokona, rzekomo racjonalny, nowoczesny i skuteczny, wanie si na naszych oczach kompromituje si swoj bezradnoci, a nierzadko i tolerancj dla kamstwa, niekompetencji, dla gry pozorw. Takim oskar eniem jest cykl reporta y powiconych sprawie jeziora Narocz.31 Podobnych ocen sytuacji na tzw. Kresach jest du o. Mimo wielkich sw o miym miecie Wilno i ziemia Wileska, na rzeczy samej byy traktowane jako strefa B ze wszystkimi std wypywajcymi konsekwencjami. Obszern relacj o panujcych na Ziemi Wileskiej stosunkach daje po latach Micha Kryspin Pawlikowski, ktry bdc pracownikiem wileskiego wojewdzkiego wydziau bezpieczestwa bez wtpienia u podstaw zna panujce nastroje i atmosfer. ()Po mierci Pisudskiego wszystko szo na razie prawem bezwadu. Duch jego panowa w czasie paru lat ci kiej choroby i duch ten trwa czas jaki po jego mierci. Ale pniej zacza si dzia w Warszawie tzw. dekompozycja. Zreszt zwiastuny tej dekompozycji zjawiy si znacznie wczeniej. Np. wprowadzono egzaminy z jzyka polskiego dla rabinw, co byo dla Tadeusza i radcy Wiktora Piotrowicza rdem niewyczerpanym anegdot, lecz dla rabinw byo tylko rdem udrki. Wprowadzono te niemdry przepis, e starost granicznym mo e by tylko eks-oficer. W wyniku odwoano z powiatw granicznych energicznych cywilw, np. pana Wiktora Niedwieckiego z powiatu wilesko-trockiego, a na ich miejsce posadzono fajtapowatych byych oficerw. A wic w
Jzef Mackiewicz i krytycy. Red. Marek Zybura. Wydawnictwo LTW 2009. Andrzej Stanisaw Kowalczyk. Reporter byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
31

43

Wilejce powiatowej urzdowa pan Neugebauer, a w Maodecznie pan Jerzy de Tramecourt. W zwizku z tymi dwiema nominacjami Biaorusini dziwowali si: - Jakich tolki starastau nie naznaczaju! Niejebajer i Kradziekur! Adin nie jabie, a druhij kur kradzie... W wicianach zamiast kulturalnego pana urawskiego naznaczono pana Mydlarza,

ktry by tzw. naprawiaczem*. Mia opini lewicowca i antyziemianina. (...). W kocu roku 1935-go na wojewod wileskiego naznaczono pukownika Ludwika Bociaskiego. Powitano go raczej przychylnie pamitajc jego akcj polonizacyjn w okresie, gdy by dowdc puku w Moodecznie. Pewien gatunek ziemian uwa a t akcj za wielk zasug. By bardzo niskiego wzrostu i szczupy. Zoszczenko powiedzia kiedy, e cae zo na wiecie pochodzi od ludzi maego wzrostu i szczupych. Czy Zoszczenko mia racj, czy nie, o tym mo na by dyskutowa. W ka dym razie do pana Bociaskiego pasowa wiersz ze starego poloneza Nie tak in illo tempore bywao: Nikt go nie pozna - szewc czy wojewoda: Ka dy z laseczk, bo dzi taka moda. Pan Bociaski chodzi zreszt bez laseczki i siedzia cicho a do czasu, gdy premierem i ministrem spraw wewntrznych sta si pan Sawoj Skadkowski. Wtedy dopiero zacza si prawdziwa soldateska, ktr premier przypiecztowa synnym oklnikiem o drugiej osobie w pastwie: mia by ni - po prezydencie - genera Smigy-Rydz, jako nastpca Pisudskiego. Zacz si smutny okres Pisudczyzny bez Pisudskiego. Je eli okres ywego Pisudskiego by daleki od ideau, to Pisudczyzna bez Pisudskiego bya tragikomedi, tym tragiczniejszy, e wikszo Polakw nie zdawaa sobie sprawy z idiotycznego impasu, w ktry Polsk wpdzili trzymajcy si kurczowo posad i posadek pisudczycy. Widocznie mimo legendy o warcholstwie i liberum veto Polacy byli spragnieni posuszestwa wodzowi. Nie mieli wida wyobrani politycznej. Skoro Pisudskiego zabrako, to niech bdzie Rydz. Byle by wdz (...). Pan Bociaski by pukownikiem dyplomowanym, a wic tumanem ex definitione. Dzielny zdaniem niektrych gupich ziemian, by najgorsz kombinacj - chytrej tpoty z energi. Zreszt, jeli o polityk chodzi, by na terenie Wileszczyzny miniatur i wiernym

44

wykonawc generaa Sawoja Skadkowskiego. Nie uznawa Litwinw i Biaorusinw. W stosunku do Litwinw stosowa r ne chwyty skarbowo-policyjne. Biaorusinw w ogle nie uznawa za nard. Rozwrzeszcza si na nauczyciela w powiecie dzinieskim, na ktrego mu doniesiono, e poza szko rozmawia po biaorusku z rodzicami uczniw. By w najlepszej komitywie z arcybiskupem Jabrzykowskim i - kto wie - czy nie z namowy ksicia kocioa wprowadzi do wileskiej cerkwi garnizonowej jzyk polski zamiast cerkiewnosowiaskiego. Szkoda e sabo zna histori i zapewne nie wiedzia, e naladuje Murawjowa, ktry np. litewskie ksi ki do nabo estwa kaza drukowa gra dank (...). Za panowania Bociaskiego prokuratura wileska ulega sprostytuowaniu. Oczywicie stao si to nie bez dyrektyw ministra sprawiedliwoci. Prokurator sdu okrgowego co dzie skada meldunki naczelnikowi wydziau spoeczno-politycznego i od tego naczelnika dostawa wskazwki. I za Bociaskiego nastpi synny wyrok skazujcy nieszczliwego Cywiskiego za l enie pamici Jzefa Pisudskiego. A wic nie tylko z prokuratur, ale i z niezawisym sdem nie byo lepiej... Niezale ne i buntownicze Sowo Stanisawa Mackiewicza byo sol w oku Bociaskiego. Zaczo si od gupstw. Bociaski, ktry jak ka dy dygnitarz lubi przemawia, mia jak mow publiczn, w ktrej wspomnia o wianuszku serc skadanych w hodzie komu czy czemu. Jerzy Wyszomirski zaraz przyczepi si w Sowie do tego wianuszka powiadajc, e serca to nie serdelki i nie kiebaski, by je w wianuszek na sznurku niza. Zaczy si konfiskaty Sowa. Najpierw co tydzie, pniej co drugi dzie (...). Tak tedy nienawi pana Bociaskiego do Sowa rosa. Gnbi Sowo wszelkimi sposobami. Skoro konfiskaty nie pomagay, stara si - co mu si nie udao - przekona Bank ziemski, aby cofn Sowu subsydia w formie ogosze licytacyjnych. W niedalekiej przyszoci - ju po przeniesieniu si Tadeusza do Torunia - nienawi miaa doprowadzi do zesania Stanisawa Mackiewicza do Berezy, ktr Bociaski grozi mu od dawna (...). Pan Bociaski nie rozstawa si z malek ksi eczk, do ktrej wciga r ne informacje i donosy. Bo donosy, dotd nieznane w Wilnie, stay si za pana Bociaskiego regu urzdowania (...) Czy trzeba si dziwi wojewodzie Bociaskiemu? Pomijajc wady osobiste (a kto z nas jest bez wad?) szed on tylko za przykadem z gry. A na grze odbywaa si, jak si rzeko,

45

dekompozycja. Kto puci ten wyraz dekompozycja - nie wiadomo, ale by on w powszechnym u yciu zarwno w Warszawie, jak na prowincji. Jaka jest r nica midzy rzdem i samorzdem? - pytano. Taka jaka midzy gwatem i samogwatem - brzmiaa odpowied. Za wzorem milionw pocztwek, ktre ongi posyano Pisudskiemu na Mader, zarzdzono spontaniczne, nakazane z gry posyanie powinszowa na w. Edwarda gen. Rydzowi-migemu, ktrego w midzyczasie zrobiono marszakiem. A ci wjtowie, podobnie jak wikszo prezydentw miast i burmistrzw, byli nie z wyboru lecz z nominacji. Powoli zatracao si poczucie wszelkiej miary. yo si w wiecie gombrowiczowskim. Rozumni zostali brutalnie odtrceni, a naprzd cisny si miernoty. Nie byo gupstwa, ktrego by nie wymylono u gry, a ktre natychmiast znajdowao rezonans u dou. Genera Sawoj Skadkowski burzy cerkwie prawosawne, wprowadza jzyk polski do liturgii prawosawnej, pochowa cichaczem za Bugiem sprowadzone z Petersburga zwoki ostatniego krla, tworzy surrealistyczn ordynacj wyborcz, malowa poty, rozdawa rzsicie ordery, ulepsza przy pomocy sadysty Kostka-Biernackiego Berez, zabrania urzdnikom polowa u ziemian. Surrealizm schykowy przybiera czasem posta tragiczn. Tak np. doprowadzono do samobjstwa, czyli po prostu zamordowano przez pod nagank wielkiego Polaka, ktremu naganiacze do pit nie doroli - pana Aleksandra Lednickiego. Tragizm tego wypadku tkwi rwnie w tym, e nagank prowadzi czowiek uchodzcy za porzdnego i nie gupiego pan Ignacy Matuszewski. Uleg on jednak temu obdowi pastwowotwrczemu, ktremu daem nazw surrealizmu. Zapewne w imi tego surrealizmu posano w marcu 1938 ultimatum Kownu dajc... nawizania stosunkw dyplomatycznych. Zanim to dziwne ultimatum zostao przyjte, Wilno prze ywao chwile wielkiego podniecenia. Gdy Tadeusz szed w towarzystwie kilku przyjaci po ulicy Mickiewicza, wyprzedzio ich biegiem dwch ulicznikw, z ktrych jeden spyta drugiego: - Antuk, co teraz bdziem robi? - Bdziem Litwinw za dupa bra. I te w imi surrealizmu marszaek Rydz wyda rozkaz maszerowa i zaj lsk cieszyski.

46

U dou dziay si rzeczy jeszcze bardziej surrealistyczne. Obszar miasta Wilna opltano sieci szos strategicznych i poddano, jako obz warowny specjalnym przepisom, ktre gdyby cile stosowane uniemo liwiyby wszelk inicjatyw prywatn. Obrt nieruchomociami otwarcie apteki czy zao enie budki z wod sodow - wszystko wymagao pozwolenia dowdcy obozu warownego. Mo na sobie wyobrazi do czego by doszy nadu ycia, a przede wszystkim apownictwo, gdyby te przepisy potrway du ej. Wybucha jednak wojna...32 Rozdzia IV. Stosunki polsko litewskie w okresie II wojny wiatowej. Jednym z bezporednich nastpstw ukadw sowiecko-niemieckich, stao si przekazanie Litwie, moc ukadu litewsko - sowieckiego z 10 padziernika 1939 r., czci terytorium wraz z Wilnem. Bya to raczej cicha sowiecka okupacja Litwy, dlatego wic wadze Litwy poszli na taki ukad jedynie pod jednoznacznym naciskiem Sowietw. Rzd polski na emigracji nie uzna tego aktu. Pose Rzeczypospolitej w Kownie zo y 12 padziernika w litewskim MSZ protest, podkrelajc jakoby bezprawny charakter przejcia przez Litw terytorium polskiego. Podobanie negatywnie przejcie Wilna przez wadze Litwy odebraa i tu mieszkajca ludno polska. Wyra ajc pod presj Sowietw zgod na przejecie Wilna, wadze Litwy przystpili do ujednolicania informacji, ustawodawstwa, upowszechniania jzyka litewskiego w zasadzie robic to, co robi ka de pastwo na przyczonym terytorium. A dwudziestoletni spr o Wilno na pewno zaowocowa nie jednym przypadkiem nietaktu czy zoliwoci. ()Cho wok trwaa wojna, a sytuacja midzynarodowa taia wiele niespodzianek rzd litewski, po krtkim okresie wahania, poprowadzi na inkorporowanym obszarze forsown polityk lituanizacyjn. Nie liczono si przy tym zupenie z potrzebami i prawami miejscowej ludnoci. Wadze litewskie doszy bowiem do przekonania, i mog si ju nie tylko dzi, ale i jutro, nie liczy z Polsk, e klska jej jest ostateczna i nieodwracalna. Uwaano, e Polska nigdy nie odrodzi si w poprzednim ksztacie, najwy ej jako jaki niewielki, zale ny twr pastwowy nie majcy nawet wsplnej z Litw granity. Przy takim nastawieniu pkay hamulce nakazujce rozsdek i ogldne postpowanie. Natomiast gr bray zadawnione uprzedzenia i urazy ().
32

Micha K. Pawlikowski. Wojna i sezon. Wilno 2008.

47

Bardzo wa nym, a jednoczenie niezmiernie charakterystycznym posuniciem wadz litewskich, stao si wydanie w przededniu wkroczenia wojsk litewskich do Wilna - 27 padziernika 1939 r. - ustawy o rozcigniciu mocy obowizujcej praw litewskich na miasto Wilno i obwd wileski. Stanowia ona, e wszelkie dotychczasowe prawa, dekrety, przepisy i rozporzdzenia, trac natychmiast moc obowizujc. Konsekwencj takiego postawienia sprawy byo m. in. i wszelkie powoane dotychczas instytucje, organizacje publiczne, towarzystwa itd. przestaj istnie z punktu widzenia pastwowego prawa litewskiego. Za jednym zamachem - moc tej drakoskiej ustawy Polacy pozbawieni zostali wszystkiego, co spoecznie posiadali, a szczeglnie instytucji, dysponujcych niejednokrotnie wielomilionowym majtkiem. Zwraca si uwag w literaturze przedmiotu, i mimo wszystko, w zajtym przez na

Litwinw Wilnie i czci Wileszczyzny, sytuacja przedstawiaa si lepiej, ni

okupowanych przez sowietw i hitlerowcw czciach Polski. Odpowiadao to niewtpliwie prawdzie. Ale wszelkie porwnania s tu zawodne. Litwa nie bya przecie agresorem w stylu Niemiec Hitlera, czy Rosji Stalina. Gosia wszem i wobec, i pozostaje nadal pastwem neutralnym, nale cym do Ligi Narodw, przestrzegajcym jej statutu i norm prawa midzynarodowego. Oceniajc omawiane fakty z tej perspektywy i takim kontekcie, trzeba stwierdzi raz jeszcze, i postpowanie wadz litewskich byo karygodne, nacechowane bezwzgldnoci, godzio w elementarne prawa czowieka. Interesuje nas tu przede wszystkim kwestia likwidacji przez wadze litewskie Uniwersytetu Stefana Batorego. Posunicie to mogo doj do skutku tylko na oglnym tle polityki litwinizacyjnej, wprowadzonej od razu w zajtym Wilnie i stanowicej jeden z wa niejszych przejaww tego rodzaju postpowania. Skupiao ono w sobie, jak w soczewce, wszystkie istotne elementy tej polityki i stanowio wa ne posunicie, bo w jego rezultacie zniszczono niezmiernie wa ny orodek nauki i kultury, promieniujcy przed wojn na cae pnocno-wschodnie kresy II Rzeczypospolitej (). Litwini po wkroczeniu do Wilna zastali Uniwersytet jako organizm ywy, dziaajcy, ktremu nawet wadze sowieckie nie stawiay przeszkd podczas okresu swej pierwszej okupacji. Teraz jednak wbrew oczywistoci, uznano go za instytucj nieistniejc, pozbawiajc na mocy wspomnianej ustawy, prawnych podstaw egzystencji. Konsekwencj byo najpierw przejcie, a pniej, w dniu 15 grudnia 1939 r. zlikwidowanie Uniwersytetu Stefana Batorego.

48

Zaznaczy nale y gwoli bezstronnoci, i znaleli si w tamtym czasie tak e Litwini, w tej liczbie rwnie profesorowie uniwersytetu kowieskiego, ktrzy opowiadali si za bardziej umiarkowan polityk wobec Polakw. Niektrzy profesorowie litewscy, a przede wszystkim wieloletni rektor Uniwersytetu Witolda Wielkiego, Micha Romer, wypowiadali si za takim rozwizaniem sprawy uniwersytetu, ktre by, przynajmniej czciowo, uwzgldniao potrzeby i interesy polskich profesorw i studentw. Niestety tego rodzaju gosy nie zdobyy przewagi33(). Trudno by byo wtpi podanym przez prof. P. ossowskiego faktom. Tym niemniej, wydarzenia 1939 roku i przejcie Wilna nie sposb widzie i ocenia bez kontekstu wczeniejszych wydarze akcji eligowskiego i wczenie Wilna, prastarej stolicy Litwy, w skad Polski. A tak e prawie dwudziestu lat ubiegania si o zmian stanu rzeczy ze strony Litwy. Litwa przyja Wilno z rk Sowietw nie z wasnej woli. Dlatego trudno si zgodzi z powszechnie ugruntowan tez, e Sowieci przekazali Litwie Wilno. Raczej okupowali ca Litw, pozwalajc Litwinom rzdzi rwnie w okupowanym Wilnie. Wprowadzenie wojsk i zao enie w strategicznych punktach sowieckich baz wojskowych, w tym rwnie w Wilnie inaczej jak okupacj ocenia trudno. Jak ju byli zmuszeni rzdzi w Wilnie to trudno si dziwi, i rozpowszechnili ustawodawstwo Republiki Litewskiej rwnie i na ten terenie. Przyszym badaczom r nych aspektw stosunkw polski litewskich widocznie dobrze by byo posu y si materiaem porwnawczym tempem polonizacji czci terenu Litwy po przejciu przez Polsk i tempem lituanizacji po przejciu Wilna przez Litwinw. Z uwzgldnieniem tej specyfiki, i Litwini wrcili do swojej prastarej stolicy. Mo na si domyle, e bezwzgldno Bociaskich i jemu podobnych nie r nia si, a mo e bya nawet bardziej arogancka, od niecierpliwoci wadz Litwy w lituanizacji Ziemi Wileskiej. Wybitnie negatywnie postpowanie wadz Litwy i Litwinw w tym okresie ocenia rwnie prof. Konrad Grski, bdcy naocznym wiatkiem, na zadanie wadz polskich notujcym wczesne wypadki. Tym nie mniej nie trudno w tym dostrzec subiektywizm, stereotypowy polski patriotyzm wobec Wilna oraz osobiste emocje, wpywajce na ocen wydarze. () Wysunicie na czoo jzyka, jako podstawy somodzielnego ycia kulturalnego, sprawio, e wiek XIX by okresem rozbudzenia si narodowego czy odrodzenia wielu ludw,
Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batorego przez wadze litewskie w grudniu 1939 roku. Pod redakcj Piotra ossowskiego. Warszawa 1991.
33

49

ktre nie zdaway sobie sprawy ze swej odrbnoci i pyncych std twrczych mo liwoci w dziedzinie kultury. Owo rozbudzenie poprzedzaa czsto praca erudytw, zajmujcych si danym jzykiem ludowym, jako gincym okazem, niezdolnym ju jakoby do ycia, ale godnym badania filologw. Protoplasta filologii sowiaskiej, Jzef Dobrovsky, Czech, poczytywa jzyk czeski za jzyk martwy, na podobiestwo hebrajskiego czy aciny, cho wanie jego naukowe badania stay si czeszczyzny. Podobnie byo i z jzykiem litewskim, Ci, co w drugiej poowie XVIII i na pocztku XIX stulecia zajli si nim, mieli przekonanie, e ratuj od cakowitej zagady gincy okaz fauny filologicznej i nie przeczuwali, e ich badania stan si porednio czynnikiem rozbudzajcym w pewnej grupie ludzkiej ambicje do stwarzania nowej kultury w tym jzyku. Tym mniej mogli przeczuwa, e w lad za tym pjdzie rozbudzenie odrbnej wiadomoci narodowej i wszystkie polityczne konsekwencje tego faktu (). Zagadnienie polskoci na terenach dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego jest ze stanowiska dzisiejszych poj o narodowoci i proste i zarazem skomplikowane. Czonkiem jakiego narodu jest ten, kto si wewntrznie do tego poczuwa. W tym sensie polska wiadomo narodowa bya udziaem szerokich mas spoeczestwa Wielkiego Ksistwa Litewskiego ju w XVIII w. Ale jednoczenie istniao w duszach mieszkacw dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego silne poczucie przynale noci do ich cianiejszej ojczyzny i stad czste nazywanie siebie Litwinami w odr nieniu od Koroniarzy. Klasycznym przykadem cigego u ywania na przemian terminw Litwin i Polak dla oznaczenia tych samych ludzi jest Mickiewiczowska epopeja (). Przedmiotem, ktry bdzie gwnie omwiony na tym miejscu, jest postpowanie Litwinw wobec Polakw na terenie Wileszczyzny od chwili, gdy Litwini zajli Wilno w 1939 r., a do pocztkw 1943 r. Postpowanie to jest korom caej ewolucji narodu litewskiego od tendencji, objawionych ju na amach Aury, do polityki zagranicznej i wewntrznej niepodlegego pastwa litewskiego wcznie. W perspektywie plonu moralnego, jaki przynis posiew nienawici przez budzicieli narodu litewskiego, bdzie mo na jeszcze raz stwierdzi prawd sw Ewangelii: Po owocach ich poznacie je.(). Trudno si te dziwi, e wkraczajce w czerwcu 1940 r. wojska radzieckie byy witane z cich radoci przez szerokie masy ludnoci wileskiej jako wybawiciele. Cokolwiek miao yciodajnym zastrzykiem dla odradzajcej si

50

dalej oczekiwa mieszkacw Wilna, jedno byo pewne, mianowicie, e im nikt nie odmwi poczytywa si za penoprawnych gospodarzy przynajmniej na wasnych mieciach34 (). Inaczej te wydarzenia ocenia Jzef Mackiewicz, ktry uwa a, wbrew powszechnej opinii, e jednak bez wtpienia lepiej, aby miasto nale ao do Litwy, ni by w Wilnie rzdzili Sowieci. Dostrzegajc win obu stron ubolewa, e nawet w tej sytuacji sowieckiej okupacji Wilna spory nie ucichay, a wrcz potgoway si. () Od czasu wojny roku 1920, kiedy walczylimy z bolszewikami o wolno (w tym ostatnim sowie zawiera si kompletna tre ka dej walki z bolszewikami), nie widziaem ich. Miny lata, dokadnie dziewitnacie lat, ktre przeistoczyy mnie z kilkunastoletniego chopca w mundurze uaskim, w dojrzaego czowieka. - Jadc ze wsi Majdany do Wilna, przez Troki i Landwarw, ujrzaem ich w Landwarowie po raz pierwszy. Stao dwch na warcie. Stare rosyjskie szynele z carskiego okresu, stare rosyjskie karabiny z trjgraniastym bagnetem, na gowach hemy ozdobione gwiazd. Nogi obute w nieprawdopodobnie zniszczone trzewiki i tako postrzpione owijacze. Gdyby nie hemy, wygldaliby raczej na czonkw jakiej bandy, na partyzantw raczej, a nie onierzy. Na dworcu powiewa sztandar litewski, stra obsugiwali kolejarze polscy. Wok tum trzymali onierze sowieccy, kolej zbiedniay i sztucznie ydzi z czerwonymi niewyrany,

sproletaryzowany: ka dy wkada na siebie co mia najgorszego. pukw, ktre ju

kokardami w klapie. A wrd tego galimatiasu peno mundurw i czapek onierzy polskich dawno przestay by pukami. Mundury te donasza ka dy w pracy codziennej, oszczdzajc ubrania cywilne. (...) Po trakcie kowieskim posuway si pierwsze patrole litewskie. Kolejna, historyczna zmiana warty nad Wili. Siedziaem na chopskiej furmance, zwiesiwszy nogi, obute w cholewy, odziany w ko uszek, do niepoznania zlany z tem, ludmi, klimatem kraju rodzinnego. Patrzyem na dziwny los tego kraju, rzuconego midzy wschodem i zachodem Europy. Fatalne poo enie przy wielkiej drodze europejskiej. Jednak, c za rdldowy, midzynarodowy Szanghaj! Miasto wyjtkowe w Europie, miasto tylekro palone, deptane, kopane, wznoszone w egzaltacji na podium witoci i ciskane stamtd w boto politycznych szacherek, sodackich samowoli, okopw, spowite drutem kolczastym z Pierwszej Wielkiej... wci na nowo, wci na nowo przechodzce z ap do ap. Miasto o wielu bardzo twarzach, z

34

Konrad Grski Divide et impera. Biaystok 1995.

51

ktrych ka da ma jeszcze sporo wyrazw w rezerwie. Miasto, ktre kocham i dlatego mwi o nim mam prawo wszystko, co wiem. Zamieszkae jest przez Polakw, ale te i przez ogromny procent ydw. Na wp kocielne, na wp synagogalne. Jednoczenie pchajce si ku niebu kopuami cerkwi prawosawnych. Czwarty odsetek wyznaje tu prawosawie. Tylko 0,73 procent Litwinw, ale jednoczenie 0,28 procent Niemcw; poza tym Tatarzy, Karaimi... Kto chce, mo e szuka w Wilnie swoich rodakw, sojusznikw, wspwyznawcw. Historia Wilna od 1914 da si uj w nastpujc litani: 1.1914 w granicach cesarstwa rosyjskiego 2.1915 jesieni przechodzi do rk niemieckich 3.1918 jesieni do grupy wojskowej1 samoobrony przed bolszewikami 4.1919 w styczniu do rk bolszewickich 5.1919 w kwietniu z powrotem do Polakw 6.1920 w lipcu do bolszewikw 7.1920 tego miesica oddane Litwinom 8.1920 padziernik - opanowane przez eligowskiego, stolica Litwy rodkowej. 9.1922 w lutym wcielone do Polski 10.1939 we wrzeniu wkraczaj bolszewicy, wcielajc do Biaorusi sowieckiej 11.1939 w padzierniku oddaj Wilno Litwie. Zatrzymuj si na razie na tym punkcie 11, cho mgbym ju recytowa dalej. Ot w cigu tych licznych przemian, zawsze znajdowa si w Wilnie pokany odam mieszkacw, ktry wkraczajce nowe wojska, a z nimi zapowied nowego adu, wita z kwiatami i szczer albo udan radoci. Byem gboko przekonany, e wojska litewskie w r. 1939 witane bd z ulg i radoci przez absolutn wikszo mieszkacw, bez wzgldu na narodowo i wyznanie chrzecijaskie, tudzie przez ogromny odam zamo ne. Chciaem widzie w tym powitaniu wojsk litewskich przez ca ludno chrzecijask nie jakie akcenty polsko-litewskiego wyrwnania stosunkw, ale przede wszystkim zapowied solidarnoci narodw i wyzna wobec czerwonego imperializmu Bolszewii. Rk wycignit do zgody nie przez podkrelenie oddania Wilna Litwie, ile przez deklaracj wsplnej sprawy. T wspln spraw traktowaem w tej chwili jako nadrzdn: odebranie Wilna od bolszewikw, w zestawieniu z podrzdn: czy ono ma nale e po wojnie do Polski, czy do Litwy. 52 ydw, reprezentujcy sfery ortodoksyjno -

Omyliem si kompletnie. Spoeczestwo polskie zachowao si wrogo wobec faktu wkroczenia wojsk litewskich. Spoeczestwo za litewskie uczynio wszystko, aby wrogo t spotgowa i rozam pogbi. Symbolem ciemnoty politycznej, gupoty mas, symbolem krtkowzrocznoci, jakiego specyficznego chamstwa, ciasnoty nieprawdopodobnej, obdu nieomal - niech su y fakt nastpujcy, ktry z szeregu niezliczonych wyliczam na miejscu pierwszym: Oto nad Wilnem, nad lotniskiem Porubanku, byszczy czerwona gwiazda bazy sowieckiej. Wojska sowieckie rozrzuciy swe gniazda po caej Litwie. Rzd sowiecki trzyma losy kraju i mieszkacw Wilna w swoim rku... Straszliwy cie czerwonego terroru pada na ycie, mienie i sumienie chrzecijaskiej ludnoci... ...Tymczasem ludno ta nie ma nic lepszego do roboty, jak tuc si wzajemnie po wasnych wityniach, tuc do krwi podczas modw, spierajc si o to - czy w kocioach katolickich piewane by maj pieni w jzyku polskim, czy litewskim!!!35 Jedn z istotnych przyczyn, i stosunki polsko litewskie i w czasie wojny ulegay dalszemu pogarszaniu si byo to, e Polscy za wroga nr 1 uwa ali Niemcy hitlerowskie, a Litwini Sowietw. Spoeczestwa Polski i Litwy rwnie r nie doznali pierwszej okupacji Polska ze strony Niemcw, Litwa ze strony Sowietw, ktrzy jeszcze przed rozpoczciem kolejnej odsony wojny konfliktu sowiecko niemieckiego, zd yli wcieli Litw w skad Zwizku Sowieckiego i dokona pierwszych masowych wywzek do sowieckich agrw. (...) W istocie zo yo si w ten sposb, e nie jaka jedna warstwa spoeczna, ale dosownie caa Litwa bya wrogiem bolszewikw, straszn, mciw, kuack wrogoci. Zaszed bowiem podczas ostatniej wojny ciekawy paradoks historyczny na terenie Wschodniej Europy. Od Petsamo po Morze Czarne, wszystko co byo demokratyczne z pochodzenia, a wic narody chopskie jak Biaorusini, Ukraicy oraz te pastwa, ktre zdobyy sobie niezale no niejako rkami czarnymi od puga, Finlandia, Estonia, otwa, Litwa, uznay za wroga nr 1 - Zwizek Sowiecki. W jednolitym acuchu; jedynie szlachecka Polska i kapitalistyczne Czechy za wroga nr 1 uznay Trzeci Rzesz, a z Sowietami zawary przymierze. Nie jest zatem prawd, co lubi zarzuca propaganda sowiecka Polsce, e dokonaa ona rzekomo antysowieckiego wyomu w przeciwniemieckim froncie

35

Jzef Mackiewicz. Prawda w oczy nie kole. Londyn 2002.

53

sojusznikw. Byo wanie odwrotnie: Polska dokonaa istotnie wyomu w solidarnym froncie, ale Europy Wschodniej, i - na korzy Sowietw36.(...) Po okupacji Litwy przez Niemcy hitlerowskie ta sytuacja nie ulega zmianie. Polska partyzantka, przede wszystkim AK, zwalczaa Niemcw i wszelkie wojskowe formacje zo one z Litwinw, wystpujce po stronie Niemcw. Nieprawd te jest, e oddziay gen. Povilasa Plechaviiusa byy formowane do walk z AK, tym niemniej do takich walk rzeczywicie dochodzio. () W 1944 r. oddziay partyzanckie AK przejy znaczn kontrol terenu, gwnie na Wileszczynie. W tym samym czasie Niemcy wyrazili zgod na utworzenie litewskich si zbrojnych tzw. formacji miejscowych z myl o wykorzystaniu ich przeciwko polskim partyzantom. Dowdc si litewskich zosta gen. Povilas Plechaviius. W maju 1944 r. dochodzio do star pomidzy oddziaami Plechaviiusa a dziaami AK. Walki odbyy si pod Grau yszkami i Taboryszkami, a gwne starcie nastpio 13 i 14 maja pod Murowan Oszmiank. Oddziay litewskie zostay cakowicie rozgromione przez formacje AK. Straty litewskie wyniosy ok. 200 zabitych i ok. 800 jecw, a ze strony polskiej zostao zabitych kilkunastu onierzy. W krtkim czasu po rozbiciu oddziaw litewskich, zdemoralizowane ich resztki rozpad cakowicie37. Szczeglny cie na stosunki polsko-litewskie rzuciy masakry dokonane w Glinciszkach i Dubinkach. Dnia 20 czerwca 1944 r. po zabiciu w walce 4 policjantw litewskich, mszczc si, oddziay litewskiej policji dokonay masakry ludnoci w Glinciszkach. Zabitych zostao 39 Polakw, w tym kobiety i dzieci. W odwecie 23 czerwca 1944 r. Pita brygada pod dowdztwem Zygmunta Szendzielarza ps. upaszko dokonaa odwetowej masakry ludnoci litewskiej w Dubinkach zabijajc 27 osb, w tym kobiety i dzieci. Obie akcje dokonane na bezbronnej ludnoci nie byy niczym usprawiedliwione i zostay pniej jednoznacznie potpione. Letnia ofensywa wojsk sowieckich w 1944 r. doprowadzia do wyzwolenia Litwy spod okupacji niemieckiej. 13 lipca zostao wyzwolone Wilno, a 1 sierpnia Kowno. Na oswobodzenie znaczny wpyw miaa operacja wileska przeprowadzona przez AK. Niestety, pomoc dla Armii Sowieckiej nie miaa sensu, bowiem Sowieci nie zamierzali uzna Armi Krajow za partnera i zdradziecko si z ni rozprawili. Aresztowano podstpnie wielu
36 37

Jzef Mackiewicz. O pewnej, ostatniej prbie i o zastrzelonym Bujnickim. Kultura 1954 nr 11 (85) Jerzy enkiewicz. Litwa na przestrzeni wiekw i jej powizania z Polsk. Toru 2001.

54

dowdcw i czonkw AK, wydajc niesprawiedliwe wyroki, a nastpnie osadzajc ich w wizieniach NKWD bd wywo c w gb Rosji. Najbardziej szkoda, e z tej bolesnej ofiary oddania ycia przez modzie Ziemi Wileskiej w trakcie operacji Ostra Brama nie wycignito nale nych wnioskw przy ocenie rzeczywistych zamiarw sojusznika naszych sojusznikw przy planowaniu operacji na Ukrainie i szczeglnie Powstania Warszawskiego. Armia Czerwona, po raz kolejny okupujc Litw, przywrcia podleg sobie wadz, dokonujc wielu aresztowa i wywzek wrd ludnoci litewskiej niechtnej wadzy sowieckiej. Wielu Litwinw i Polakw zdecydowao si na emigracj do krajw Zachodnich, aby unikn represji. W ramach pniejszych, tak zw. repatriacji z Litwy z Wilnem wcznie wyemigrowaa do Polski faktycznie caa inteligencja, ziemiastwo wszyscy ci, ktrzy mogli by uwa ani za element socjalny nie yczliwie widziany przez Sowietw i dlatego zagro ony represjami i wywzkami do agrw. Wojna daa te przykady wsppracy i wzajemnego wspierania si w sytuacjach Litwy

trudnych i tragicznych. M. innymi godn podkrelenia spraw bya pomoc i opieka nad polskimi uchodcami i internowanymi, wiadczona przez wadze i ludno indywidualnych Polakw zamieszkujcych Litw Kowiesk. W latach 1939 - 1941 pomoc uciekinierom, szczeglnie wojskowym, udzielaa agenda Litewskiego Czerwonego Krzy a w Kownie, cile wsppracujca z Poselstwem RP, a po jego likwidacji z Poselstwem Wielkiej Brytanii, ktre przejo opiek nad obywatelami polskimi na Litwie. Nale y te podkreli ofiarn walk wielu Litwinw, Polakw czy ydw przeciwko okupantowi niemieckiemu. Wielu z nich nara ao si ryzykujc ycie lub zesanie do obozu koncentracyjnego przez ratowanie innych. Rozdzia V. Sytuacja Polski i Litwy po II wojnie wiatowej- nowy ukad geopolityczny 1945-1990. W wyniku II wojny wiatowej i decyzji mocarstw podjtych na konferencjach w Jacie, Poczdamie i Teheranie- Polska i Litwa znalazy si w strefie wpyww ZSRR. Obca dominacja i narzucony system wewntrzny a przede wszystkim obawa przed zakwestionowaniem zachodniej granicy Polski przez czoowych politykw brytyjskich amerykaskich spowodowa, i Warszawa coraz bardziej zbli ya si do Moskwy. W ten Kowieskiej. Pomoc ta bya udzielana zarwno przez Litewski Czerwony Krzy , jak i

55

sposb Polska uzale nia si od ZSRR a tym samym staa si jego krajem satelickim i to wanie Zwizek Radziecki kierowa zarwno polsk polityk wewntrzn jak i zagraniczn. Sytuacja Litwy bya jeszcze sabsza, gdy zostaa ona wcielona do ZSRR, co w praktyce oznaczao utrat niepodlegoci i brak jakichkolwiek perspektyw na samodzielny rozwj38. Zwizek Radziecki walczy wtedy z ojczystym jzykiem i kultur Litwy oraz pozbawi ten kraj jakiejkolwiek stycznoci z Zachodem. Znalazo to wyraz w decyzji Stalina z 1947 roku, ktra uniemo liwia m.in. obu krajom skorzystanie z pomocy w ramach Planu Marshalla. A wprowadzenie gospodarki centralnie planowanej zahamowao ich rozwj na kilkadziesit lat. Dodatkow form zale noci staa si Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (powoana w 1949 roku), a utworzenie Ukadu Warszawskiego w 1955 roku wzmocnio kontrol sowieck w Europie rodkowej39. Wraz z wytyczeniem nowych granic w Europie rodkowej nastpia wymiana ludnoci w wyniku, ktrej Polsk opucio okoo 500 tysicy osb narodowoci biaoruskiej, ukraiskiej oraz litewskiej. Z Litwy wysiedlono okoo 171 tysicy Polakw, natomiast tych, ktrzy zostali pozbawiono dostpu do religii oraz poddano intensywnej sowietyzacji. Postpujca stalinizacja systemu politycznego Polski sprawia, e PRL stao si pastwem budujcym socjalizm, ktre wraz z ZSRR i innymi krajami regionu tworzyo obz socjalistyczny i to wanie stosunki z tymi krajami stanowiy gwny cel jej polityki zagranicznej. Ich tre i dynamika zale ay od polityki Zwizku Radzieckiego a rozwijay si niezale nie od stosunkw z krajami zachodnimi. Ich rozwj w dziedzinach pozapolitycznych nie mia poparcia spoeczestwa polskiego, a zacienianie wsppracy z ZSRR wywoywao obawy, e przyniesie to negatywne skutki dla interesw gospodarczych. Kontakty midzy Polsk i Litw po nao eniu na nie re imu komunistycznego byy minimalne, przede wszystkim skaday si z wizyt delegacji partii i dni kultury, ktre miay na celu ograniczenie kontaktu Litwy z polskimi organizacjami stawiajcymi opr. Stosunki midzynarodowe midzy obydwoma krajami tworzyy wwczas tylko rodowiska emigracyjne, wzajemnie popierajce d enia niepodlegociowe ucinionych przez re im obywateli. Dlatego te pomimo stara Moskwy, wymiana informacji nie zostaa cakowicie ograniczona: polsk telewizj mo na byo zobaczy w Zachodniej Litwie. Prowadzona rwnie bya wymiana naukowcw, a czasopisma tj. Znak, Wi, Tygodnik Powszechny oraz paryska Kultura z Jerzym Gierdoycem na czele, regularnie publikoway informacje na temat
Represje ZSRR wobec Litwinw byy bardzo ostre- wiadczy o tym mo e fakt, e setki tysicy ludzi ukrywao si latami w litewskich puszczach tzw. Leni bracia, za ostatni litewski partyzant zgin w walce w 1965 roku. 39 J. Zajc, R. Ziba, Polska w stosunkach midzynarodowych 1945-1989, Toru 2005, s.30-39.
38

56

Litwy oraz analizoway stosunki polsko- litewskie. W swoich esejach J. Giedroy krzewi ide penej niepodlegoci Polski i poszanowania penej suwerennoci narodw ssiednich. Dialogowi pomidzy Polakami i Litwinami powici cae swoje ycie zawodowe i prywatne. Jednak te wszystkie rzeczy byy znane tylko w wskim krgu intelektualistw, natomiast wiksza cz obu narodw nadal ya w tzw. informacyjnej pr ni, ktra jedynie pozwolia przetrwa w wiadomoci wielu stereotypom, ktre miay wpyw na stosunki midzy obu narodami40. W okresie rozpadu systemu komunistycznego Polacy okazywali wsparcie Litwinom podczas wysikw uwolnienia si ze szponw Radzieckiego imperium. Tworzenie Sajudisu byo postrzegane w Polsce jako narodziny ruchu podobnego do Solidarnoci. A przywdcy Solidarnoci szybko zaproponowali wspprac i wkrtce pierwsze kontakty midzy spoeczestwami zostay nawizane. W padzierniku 1989 roku odbyo si pierwsze posiedzenie polsko-litewskiego okrgego stou, w ktrym uczestniczyli przedstawiciele polskiego Sejmu i Senatu oraz jeden z zao ycieli Sajudisu eslovas Kudaba na czele delegacji litewskiej. Nastpnie na spotkaniu w grudniu 1989 roku polska delegacja na czele z Bronisawem Geremkiem popara Litw w d eniu do niepodlegoci oraz potwierdzia nienaruszalno polsko-litewskiej granicy. Deklaracja z 11 marca 1990 roku w sprawie przywrcenia na Litwie niepodlegoci zostaa przyjta w Polsce bardzo entuzjastycznie, jednak formalne ustanowienie stosunkw midzypastwowych nastpio dopiero ptora roku pniej. Byo to wynikiem zachodzcych wwczas zmian w Europie. Polska obawiaa si, e jeli udzieli Litwie wyranego poparcia, to Rosja, z ktr akurat prowadzia negocjacje dotyczcego wycofania wojsk ze swojego terytorium, wycofa si ze zobowiza. Po ogoszeniu przez Litw niepodlegoci, rzd polski przyj 13 marca owiadczenie, w ktrym uznano prawo Litwy do samostanowienia i zadeklarowano ch wspierania dobrossiedzkich stosunkw. Nastpnie w padzierniku Polska wraz z krajami skandynawskimi i Czechosowacj popara wysiki Litwy i pozostaych pastw batyckich, w d eniu do uzyskania statusu obserwatora w Komitecie ds. Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE)41. W obliczu wydarze, ktre wystpiy w Wilnie w 1991 roku, Polska zareagowaa stanowczo, Rzd przyj sprawozdanie, w ktrym potpi u ycie siy wobec obywateli i nalega, aby konflikt midzy Wilnem i Moskw zosta rozwizany w drodze negocjacji. Poza

Zob. artyku: A. Valionis, E.Ignatavieius, I Briekovskiene, Od Solidarnoci do Partnerstwa: Stosunki polskolitewskie 1988-1998, str.3, http://www.lfpr.lt/uploads/File/1998-2/Valionis.pdf. 41 Ibidem, str.4.

40

57

tym du e poparcie dla Litwy dao si zauwa y wrd spoeczestwa polskiego, ktre zorganizowao wsparcie humanitarne. Po krwawych wydarzeniach w Wilnie, litewski minister spraw zagranicznych przyby do Warszawy, aby w razie koniecznoci utworzy litewski rzd emigracyjny. W lutym utworzono biuro informacyjne, ktre utrzymywao si z datkw od spoeczestwa polskiego. Dziaalno biura miaa na celu rozpowszechnianie informacji dotyczcych wydarze na Litwie, utrzymywao kontakty z polskimi instytucjami oraz organizowao wizyty litewskich przedstawicieli w Polsce. Rwnie w lutym rozpoczy si dyskusje na temat projektu polsko-litewskiej deklaracji o przyjaznych stosunkach i ssiedzkiej wsppracy. Wszystkie te kontakty stay si podstaw dla nawizania przyszej wsppracy midzypastwowej. Rozdzia VI. Nawizanie i rozwj stosunkw politycznych po 1989 roku. 1. Rozpad ZSRR, jego wpyw na podpisanie wsplnej deklaracji, rozwj stosunkw w kolejnych latach. Stosunki polsko-litewskie, po dziesicioleciach przerwy zwizanej z hegemoni sowieck w regionie, mogy zosta wznowione w obliczu rozpadu ZSRR. 18 maja 1989 roku Litwa ogosia deklaracj suwerennoci pastwowej. 11 marca 1990 roku Litewska Rada Najwy sza proklamowaa niepodlego Republiki Litewskiej - byo to pierwsze pastwo powstae z rozpadu ZSRR. Dwa dni pniej Administracja USA ogosia owiadczenie o nieuznawaniu wczenia przemoc republik batyckich w skad ZSRR w 1940 roku i uznaniu praw narodw batyckich do samodzielnoci - analogiczne stanowiska zajo wiele pastw, w tym Polska. Rzd RP wyda 13 marca 1990 roku owiadczenie w sprawie deklaracji o przywrceniu pastwa litewskiego, w ktrej popar realizacj samostanowienia prowadzcego do uzyskania odrbnej pastwowoci. 26 sierpnia 1991 roku Minister Spraw Zagranicznych RP Krzysztof Skubiszewski wyrazi gotowo Polski do nawizania stosunkw dyplomatycznych z Litw, otw oraz Estoni, co de facto oznaczao uznanie niepodlegoci tych pastw. Wymiana listw midzy ministrami spraw zagranicznych Polski i Litwy w sprawie nawizania stosunkw midzypastwowych nastpia w Wilnie 2 wrzenia 1991 roku, w trzy dni pniej - 5 wrzenia przywrcono stosunki dyplomatyczne midzy Rzeczypospolit Polsk a Republik Litewsk. 17 wrzenia 1991r. Litwa zostaa czonkiem ONZ, co mo na uzna za przypiecztowanie midzynarodowego uznania niepodlegoci RL. Pierwsze lata stosunkw z niepodleg Litw byy bardzo trudne i pene nieufnoci, potem doszo do poprawy atmosfery oraz budowy bliskich stosunkw opartych na wzajemnej 58

yczliwoci. Na trudnych pocztkach w stosunkach z Litw zawa yo kilka przyczyn. Z litewskiej perspektywy nale a do nich stosunek Warszawy do litewskich d e niepodlegociowych w kocwce istnienia Zwizku Sowieckiego. Rada Najwy sza Litwy (jako republiki pozostajcej w skadzie ZSRR) ogosia ju 18 maja 1989 roku deklaracj niepodlegoci, a nastpnie- jako pierwsze spord republik byego ZSRR- proklamowaa przywrcenie pastwa litewskiego 11 marca 1990 r. Moskwa pocztkowo nie przyjmowaa do wiadomoci tych krokw, jej odpowiedzi byo nkanie pastw batyckich w r ny sposbwywieranie presji ekonomicznej i psychologicznej, zastraszanie r nymi wypowiedziami, wreszcie 13 stycznia 1991 r. oddziay KGB i jednostki specjalne milicji OMON wznieciy zamieszki w Wilnie i prboway si zaj gmach telewizji-zgino wwczas kilkanacie osb, jednak Litwini nie ulegli presji42. W czasie tego kryzysu litewski minister spraw zagranicznych Algirdas Saudargas przyby do Warszawy, aby w razie sowieckiej inwazji na ten kraj utworzy rzd litewski na uchodstwie. Strona polska udzielia gociny i pomocy delegacji litewskiej, a polscy parlamentarzyci pojawili si w zagro onym atakami sowieckich oddziaw budynku Rady Najwy szej. Stanowio to polityczne i emocjonalne poparcie Polski dla sprawy niepodlegoci Litwy43. Warszawa okazaa si natomiast powcigliwa w krokach dyplomatyczno- prawnych, co byo spowodowane wag i skomplikowanym charakterem negocjacji, jakie prowadzia z Moskw w sprawie wycofania wojsk sowieckich z Polski44 i innych trudnych problemw w stosunkach dwustronnych, ktre miay by uregulowane w traktacie dwustronnym. Dlatego Polska bya dopiero siedemnastym pastwem, ktre uznao formalnie niepodlegoci Litwy, co dla Litwinw byo wielkim zawodem i zawa yo na atmosferze stosunkw dwustronnych w nastpnych latach. Dodatkowym problemem powa nie obci ajcym stosunki w tamtym okresie byo podejcie mniejszoci polskiej do sprawy niepodlegoci kraju, w ktrym zamieszkiwaa. Deputowani reprezentujcy frakcje polsk w litewskiej Radzie Najwy szej wstrzymali si od gosowania nad deklaracj proklamujc niepodlego w marcu 1990 roku, a znaczna cz dziaaczy samorzdowych okazaa sympati wobec prby puczu, ktry mia zatrzyma rozpad ZSRR. W tym trudnym okresie wielu przedstawicielom mniejszoci polskiej byo bli ej do ZSRR ni do niepodlegej Litwy. Na ich postaw niewtpliwy wpyw miay silne tendencje nacjonalistyczne wykazywane wwczas przez siy litewskie d ce do niepodlegoci, co
Zob. R. Kuniar, Droga do wolnoci. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008, s. 81-82. Artyku, A. Kr lewicz, Jak 15 lat temu warszawiacy wspierali Litwinw w walce o niepodlego na: http://serwisy.gazeta.pl/wyborcza/1,68586,3113159.html [01.12..2009]. 44 Zob. M. Menkiszak, Trudne ssiedztwo: problematyka bezpieczestwa w stosunkach Polski z ZSRR i Rosj w latach 1989-2000; [w:] R. Kuniar (red.), Polska polityka bezpieczestwa 1989-2000, Warszawa 2001, s. 161.
43 42

59

zapowiadao zy stosunek przyszych wadz do praw i problemw mniejszoci polskiej, bowiem litewska to samo narodowa definiowaa si z reguy w opozycji do Polski. Te obawy szybko znalazy potwierdzenie. Rada Najwy sza rozwizaa w 1991 roku polskie rady samorzdowe w rejonach wileskim i soecznickim. Wadze litewskie negatywnie reagoway na popieranie przez Warszaw domaganie si przez Polakw na Litwie respektowania ich praw (m.in. w sprawach korzystania z jzyka, rozwoju szkolnictwa polskiego)45. Dziaacze tej mniejszoci szukali sojusznikw w Polsce, w ktrej nie brak byo wtedy wypowiedzi wskazujcych na polskie sentymenty bazujce na historycznej przynale noci czci ziem litewskich do Rzeczypospolitej46. Bez wtpienia na wydarzenia i stosunki litewsko polskie wewntrz Litwy miay rwnie struktury sowieckie, de fakto dziaajce na Litwie. W tej atmosferze przywrcenie stosunkw dyplomatycznych midzy obydwoma krajami nastpio dopiero we wrzeniu 1991 roku. Jeszcze trudniej przebiegay rozmowy dotyczce wsplnej deklaracji dajcej wstpn podstaw dla tych stosunkw (prace nad traktatem nie byy w tamtym chodnym czasie do pomylenia). W wyniku intensywnych kontaktw dyplomatycznych uzgodniono tekst wsplnej polsko-litewskiej deklaracji, ktra zostaa podpisana w Wilnie 13 stycznia 1992 roku przez ministrw Krzysztofa Skubiszewskiego i Algirdasa Saudargasa. Do rozlega i treciwa Deklaracja o przyjaznych stosunkach i dobrossiedzkiej wsppracy midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Litewsk zawieraa wa ne uzgodnienia dotyczce wzajemnego poszanowania suwerennoci pastwowej oraz integralnoci terytorialnej, rezygnacji z wszelkich roszcze terytorialnych, traktowania mniejszoci narodowych zgodnie z midzynarodowymi standardami, ochrony zabytkw historii i kultury, wsplnego d enia do umownego uregulowania wsppracy gospodarczej, ekologicznej, pomidzy organizacjami i na arenie midzynarodowej. Razem z deklaracj podpisano konwencj konsularn, ktra miaa obowizujcy prawno-midzynarodowy charakter. Na tej podstawie Polska i Litwa zawary wiele umw dotyczcych szczegowych rozwiza gospodarczych, prawnych, transportowych, ekologicznych, granicznych, a tak e umow o ruchu bezwizowym, porozumienie o wsppracy wojskowej i in. Mimo braku traktatu podstawowego w latach 1992- 1993 podpisano du liczb

Zob. R. Kuniar, Droga do wolnoci, s. 82. Na przykad, aby nie powiksza problemw w stosunkach dwustronnych, Warszawa nie zdecydowaa si na wniesienie sprawy traktowania polskiej mniejszoci na Litwie na forum OBWE czy Rady Europy, mimo e za takim krokiem przemawiay racje merytoryczne i czego domagay si niektre rodowiska polityczne w Polsce.
46

45

60

szczegowych umw tworzcych bardzo solidn podstaw prawn dla stosunkw dwustronnych i praktycznej wsppracy w wielu dziedzinach tj.47: - Umow midzy radiem i telewizj obu pastw- 17.01.1992 - Umow dotyczca ochrony rodowiska- 24.01.1992 - Umow o handlu i wsppracy gospodarczej- 27.02.1992 - Umow o midzynarodowych przewozach drogowych- 18.03.1992 - Umow o komunikacji kolejowej przez granic pastwow- 07.07.1992 - Umow w sprawie przej granicznych- 12.08.1992 - Umow w sprawie wzajemnego popierania inwestycji- 28.09.1992 - Umow o cywilnej komunikacji lotniczej- 27.10.1992Umow o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych26.01.1993 - Umow o ruchu bezwizowym- 07.05.1993 - Porozumienie o wsppracy wojskowej- 15.06.1993 - Porozumienie o wsppracy w dziedzinie pracy i polityki socjalnej- 15.07.1993 - Umow o otwarciu przejcia granicznego Kalwaria- Budziska- 26.08.1993 - Umow w sprawie unikania podwjnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu si od opodatkowania w zakresie podatkw od dochodu i majtku- 20.01.1994 Dobry rozwj stosunkw dwustronnych i rozwiewanie niepokojw, ktre ci yy na tych stosunkach w latach 1990- 1991 sprawi, e Warszawa i Wilno zdecydoway si nada im traktatowy fundament, cho Warszawa nie krya swego rozczarowania jakoby zym traktowaniem przez Litw mniejszoci polskiej. I ponownie nad negocjacjami zaci ya przeszo. Strona litewska domagaa si pocztkowo wyranego potpienia w tekcie "polskiej okupacji Wileszczyzny", co byo nie do przyjcia przez Polsk. W imieniu strony polskiej projekt traktatu przedo y minister Skubiszewski, w styczniu 1993 roku, po dugich negocjacjach za i wycofaniu si przez Litw z tego dania jego uzgodniony tekst ratyfikowa w lutym 1994 roku minister A. Olechowski. Do podpisania przez prezydentw obu krajw Traktatu midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Litewsk o przyjaznych stosunkach i dobrossiedzkiej wsppracy doszo w Wilnie 26 kwietnia 1994 roku48. Odniesienie si do trudnej przeszoci zostao zawarte w preambule traktatu w sposb akceptowalny dla obu stron. Wyraziy one " al z powodu konfliktw midzy obydwoma
47 48

Zob. J. Kukuka, Traktaty ssiedzkie Polski odrodzonej, Wrocaw 1998, s.100-101. Zob. tekst Traktatu: http://www.wilno.polemb.net/index.php?document=25- dn. 10.12.2009.

61

pastwami po zakoczeniu I wojny wiatowej, kiedy po dugotrwaej niewoli Polacy i Litwini przystpowali do budowy nowego niepodlegego ycia" oraz potpiy "u ywanie przemocy, ktre zdarzao si w stosunkach wzajemnych oby narodw"49. W preambule potwierdzono tak e wzajemnie "integralno swoich terytoriw ze stolicami w Warszawie i Wilnie niezale nie od procesu ksztatowania si ich granic w przeszoci". W traktacie znalazo si potwierdzenie zasady nienaruszalnoci granic i wyrzeczenia si roszcze terytorialnych, zobowizanie do wsppracy w dziedzinie bezpieczestwa, zobowizanie do regularnych kontaktw midzypastwowych na r nych szczeblach, w tym szefw pastw i rzdw, do wsppracy przygranicznej i midzyregionalnej w r nych sferach gospodarki, do opieki nad miejscami i dobrami kultury, wiadczcymi o wsplnej historii obu narodw. Szczeglnie dokadnie zostay okrelone prawa mniejszoci narodowych zamieszkujcych oba kraje. Przyjte regulacje zostay oparte na standardach europejskich, lecz niektre sprawy, na przykad pisownia imion i nazwisk, miay by okrelone w odrbnej umowie lub rozwa one w przyszoci50. Traktat zawarto na 15 lat z klauzul automatycznej prolongaty na okresy 5-letnie, jeli adna ze stron nie wypowie go na rok przed upywem danego okresu. Zosta ratyfikowany przez parlamenty obu pastw 13 padziernika 1994 roku, wszed w ycie 26 listopada 1994 roku - z chwil wymiany dokumentw ratyfikacyjnych przez premierw Waldemara Pawlaka i Adolfasa leeviiusa. Podpisanie polsko-litewskiego traktatu uwieczyo proces ustanawiania przyjaznych stosunkw i dobrossiedzkiej wsppracy ze wszystkimi krajami ssiedzkimi RP. Stosunki dwustronne midzy Polsk a Litw zostay uregulowane caociowo, co wpyno zdecydowanie korzystnie na o ywienie oraz pogbienie wzajemnych relacji - w dziedzinie politycznej, gospodarczej i kulturalnej, a tak e przyczynio si do wczenia Litwy w obrb regionalnej wsppracy rodkowo-europejskiej oraz oglnoeuropejskiej. Pierwsze lata stosunkw midzy Warszaw a Wilnem przebiegay pod znakiem gbokiej nieufnoci i podejrzliwoci ze strony litewskiej oraz niezadowolenia z polityki partnera ze strony polskiej. Litewska nieufno miaa swoje rda w postawie zamieszkujcych ten kraj Polakw, ktrzy z rezerw odnieli si do niepodlegoci Litwy.

49 50

Ibidem. R. Kuniar, Droga do wolnoci, s. 81-84.

62

Wkrtce stao si widoczne, e traktat wpyn pozytywnie na rozwj rzeczowych stosunkw midzy Polsk a Litw w sferach polityki, gospodarki i kultury, stajc si tym samym impulsem do zawarcia kolejnej serii umw dwustronnych, tj.51: Umowa o wzajemnym zatrudnianiu obywateli- 26.09.1994 Umowa o wsppracy i pomocy wzajemnej w sprawach celnych- 30.01.1995 Umowa o wczesnym powiadamianiu o awarii jdrowej oraz o wsppracy i pomocy wzajemnej w dziedzinie bezpieczestwa jdrowego i ochrony radiologicznej- 02.06.1995 Umowa o wsppracy transgranicznej- 16.09.1995 Umowa o wsppracy w dziedzinie morskiej eglugi handlowej- 01.09.1995 Umowa o wsplnej granicy pastwowej- 05.03.1996 Umowa wojskowa o wsplnej kontroli przygranicznej przestrzeni powietrznej05.03.1996 Protok o wsppracy midzy ministerstwami spraw zagranicznych- 05.03.1996 Od roku 1995 Litwa zacza dostrzega w Polsce gwnego partnera politycznego i gospodarczego w Europie rodkowej oraz przewodnika na drodze do integracji europejskiej. Rwnie dziki staraniom Polski, 27 czerwca 1996 roku podpisano w Warszawie polskolitewsk umow o wolnym handlu, ktra otworzya Litwie drog do analogicznych umw z innymi pastwami CEFTA, a tym samym i do tej organizacji. W tej sytuacji w Wilnie adna z si politycznych nie miaa wtpliwoci, e integracja Litwy z Europ rodkow i Zachodni mo e skutecznie odby si przy cisej wsppracy z Polsk jako partnerem strategicznym. Sygnaem nowego podejcia Wilna do stosunkw z Polsk bya wizyta prezydenta A. Brazauskasa w Warszawie w lutym 1995 roku. Od tamtej poru nasiliy si systematyczne kontakty na najwy szym szczeblu. Bardzo czsto, przy r nych okazjach spotykaj si szefowie pastw, rzdw, parlamentw obu krajw. Wydawane s liczne wsplne owiadczenia potwierdzajce wsplnot interesw narodowych Polakw i Litwinw zarwno, co si tyczy sytuacji w regionie, jak i ich stara o czonkostwo w instytucjach zachodnich zwaszcza, czonkowskich w UE. Polska e Litwa szybko znalaza si w grupie krajw szczegln wra liwo na potrzeby stowarzyszonych, ktre w tzw. drugiej grupie staray si o rozpoczcie negocjacji wykazywaa bezpieczestwa Litwy i cho miaa wiadomo, e kraje batyckie nie wejd do NATO przy

51

Zob. J. Kukuka, Traktaty ssiedzkie, s.103.

63

okazji pierwszego rozszerzenia, zabiegaa o objcie ich szczegln trosk, zanim to si stanie mo liwe. Dziki tym zabiegom stosunkowo szybko doszo do poprawy klimatu stosunkw politycznych midzy Warszaw a Wilnem. Wyrazem zgodnoci obu pastw staa si podpisana 19 wrzenia 1996 roku w Gdyni- Wsplna deklaracja prezydentw Aleksandra Kwaniewskiego i Algirdasa Brazauskasa. Deklaracja ta zaakcentowaa najwa niejsze kwestie, ktre wymagay zacienienia wsppracy obu pastw w dziedzinie polityki zagranicznej, obronnoci, gospodarki i kultury; inicjatyw utworzenia Euroregionu Niemen jako jednej z praktycznych form wsppracy transgranicznej; znaczenie powoania na Litwie i w Polsce Fundacji Rozwoju Wsppracy Polsko- Litewskiej im. A. Mickiewicza, ktra miaa su y zacienianiu wsppracy w dziedzinie kultury, owiaty, polityki, gospodarki, nauk spoecznych i wymianie grup modzie owych52. Kolejnym impulsem byo podpisanie 14 lutego 1997 w Oliwie przez premiera Wodzimierza Cimoszewicza i premiera Gediminasa Vagnoriusa umowy o wsppracy i wymianie modzie y oraz porozumienia o powoaniu wsplnej komisji do walki z przestpczoci zorganizowan. W tym samym czasie przedstawiciele resortw obrony obu pastw zawarli umow o wymianie niejawnych informacji wojskowych, ktra umo liwia Litwie dostp do zaawansowanych technologii i urzdze wojskowych. Rwnie w 1997 roku powoano Rad Konsultacyjn przy prezydentach RP i RL oraz Polsko-Litewskie Zgromadzenie Parlamentarne, ktre stanowio stae forum wsppracy parlamentw obu pastw, ktre miao dziaa na rzecz rozwijania i umacniania przyjani oraz wsppracy. Kolejn instytucj powoan w tym okresie bya Rada ds. Wsppracy Midzyrzdowej, ktra stanowi organ konsultacyjno-doradczy, zbierajcy si pod przewodnictwem szefw rzdw, z udziaem licznych ministrw oraz ambasadorw obu stron w Warszawie i Wilnie. Dziaalno tych organw pozwolia na rozszerzenia stosunkw dwustronnych na nowe dziedziny i utrwalanie ich nowego, dobrossiedzkiego, opartego na zaufaniu charakteru. Problem zaufania jednak nie znikn do koca. Pewna nieufno pojawia si po polskiej stronie. Chodzio o przecigajcy si brak rozwizania dla problemw tj. sposb reprywatyzacji ziemi, utrudnienia w rozwijaniu owiaty w jzyku polskim, reformy administracyjne czy sprawa pisowni polskich nazwisk, ktr wadze litewskie zobowizay si rozwiza jeszcze przy okazji traktatu z 1994 roku, a nastpnie zupenie zlekcewa yy

52

Ibidem, s.104-105.

64

swoje zobowizanie. Tego rodzaju postpowanie budzio rwnie

r ne przejawy

niezadowolenia mniejszoci polskiej i jej organizacji- Zwizku Polakw na Litwie. Byy one tak e skierowane przeciwko rzdowi w Warszawie czy ambasadorowi RP na Litwie. Biorc pod uwag trudne momenty we wsp yciu obu narodw, nale y uzna, e szybki przeom, do ktrego doszo od momentu zawarcia traktatu midzy obydwoma pastwami, by czym pozytywnym, nie tylko ze wzgldw dwustronnych, lecz tak e regionalnych, poniewa oba kraje coraz czciej podejmoway inicjatywy su ce stabilnoci i poprawie oglnego klimatu politycznego w tej czci Europy53.

2. Droga do UE i NATO. Stanowisko Polski wobec stara Litwy o czonkostwo w UE i NATO. Dziki powoanym organom i umowom w II poowie lat 90-tych ubiegego stulecia stosunki polsko-litewskie przerodziy si w strategiczne partnerstwo, co jest szczeglnie widoczne we wsppracy dotyczcej realizacji wsplnych priorytetw politycznych czonkostwa w NATO i UE. Polska okazaa si najbli szym sojusznikiem i partnerem Litwy w realizacji celw strategicznych. Szczeglnie od chwili wejcia RP do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w 1999 roku stao si jasne, euroatlantyckiej wiedzie przez Warszaw oraz czonkostwa Litwy e droga Litwy do integracji w NATO54. e Polska jest najlepszym promotorem

Pomimo, e RL rozpocza negocjacje akcesyjne z Uni Europejsk pniej, ni inne kraje kandydujce, dziki mobilizacji rzdu, parlamentu i caego spoeczestwa oraz szybkiemu wprowadzeniu zmian legislacyjnych Litwa zdoaa doczy do pierwszej grupy pastw, ktre przystpi do UE w maju 2004 roku. Warto podkreli, i adna z liczcych si litewskich si politycznych nie wystpuje przeciwko wejciu RL do UE, za w referendum przedakcesyjnym Litwini poparli czonkostwo w UE najbardziej zdecydowanie (89 proc.) spord wszystkich spoeczestw krajw kandydujcych.

3. Wsppraca w ramach RPMB.

53 54

R. Kuniar, Droga do..., s. 166-168. Ibidem.

65

Rada Pastw Morza Batyckiego55 (z siedzib w Sztokholmie) zostaa powoana 6 marca 1992r jako oglno-regionalne forum wsppracy i koordynacji midzy pastwami Morza Batyckiego. Rad utworzono w Kopenhadze, podczas spotkania ministrw spraw zagranicznych Danii, Estonii, Finlandii, Litwy, otwy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rosji i Szwecji oraz przedstawiciela Komisji Europejskiej. Celem Rady jest popieranie nowych idei zwizanych ze wspprac przy jednoczesnym zachowaniu bliskich stosunkw z innymi pastwami i organizacjami midzynarodowymi. Podstawy funkcjonowania RPMB okrelaj: Deklaracja Konferencji Ministrw Spraw Zagranicznych Pastw Morza Batyckiego i Zakres Dziaania Rady Pastw Morza Batyckiego. Wsppraca midzy krajami Morza Batyckiego dotyczy: pomocy dla nowych instytucji demokratycznych, pomocy gospodarcza i techniczna, zagadnie humanitarnych i zdrowotnych, ochrony rodowiska naturalnego i wsppracy w zakresie energetyki, kultury, edukacji, turystyki i wymiany informacji, transportu i cznoci. Czonkami RPMB s kraje zaproszone na konferencj w Kopenhadze oraz Islandia (od 1993 roku) i Komisja Europejska. Ze wzgldu na zainteresowanie pastw nieczonkowskich wprowadzono status: specjalnego uczestnika, obserwatora oraz gocia. Pastwa posiadajce taki status nie bior udziau w procesie decyzyjnym Rady. Od czerwca 1999 roku status obserwatora przyznano: Francji, USA, Ukrainie, Wielkiej Brytanii. Status specjalnego uczestnika maj: Konferencja Parlamentarna do spraw Wsppracy w Regionie Morza Batyckiego, Batycka Konferencja Wsppracy Subregionalnej, Zwizek Miast Batyckich. Spotkania odbywaj si na trzech poziomach: szefw rzdw pastw czonkowskich, ministrw spraw zagranicznych pastw czonkowskich, ekspertw.

55

Zob. http://www.cbss.org/main- dn. 18.12.2009.

66

RPMB stara si realizowa wizj regionu, w ktrym pastwa zaznaczaj sw batyck to samo, gdzie zachodzi proces gbokich przeobra e demokratycznych wspieranych przez szybki rozwj gospodarczy. Region ten ma rozwija liczne powizania z obszarem Unii Europejskiej. RPMB wspiera wic umocnienie wsppracy w rejonie Morza Batyckiego oraz stara si rozwija kontakty z organizacjami europejskimi. Du a waga jest przywizywana do rozbudowy infrastruktury w zakresie energetyki i transportu, zarwno drogowego jak i morskiego, co uwa ane jest za element infrastruktury europejskiej. Sprawy ochrony rodowiska naturalnego zajmuj w dziaalnoci Rady bardzo istotn rol. Wkad Rady wyra a si w pomocy udzielanej Komisji Helsiskiej (HELCOM) w realizacji jej zada w tym zakresie oraz Grupie Roboczej do spraw Bezpieczestwa Nuklearnego i Radiologicznego. Program RPMB to Agenda 21, ktra zostaa przyjta przez VII sesj ministerialn w czerwcu 1998r. Obejmuje ona: planowanie przestrzenne, rolnictwo, rybowstwo, lenictwo, przemys, transport i turystyk. W ostatnich latach jednym z wa nych przedmiotw wsppracy pastw batyckich w ramach RPMB stao si bezpieczestwo obywatelskie, ktre obejmuje problematyk: bezpieczestwa morskiego, zagro enia dla rodowiska naturalnego, zapobiegania katastrofom przemysowym i ich zwalczania, kontroli ruchu powietrznego, morskiego i granicznego oraz wsppracy su b ratowniczych. Polska bya zaliczana do pionierw wsppracy batyckiej ju przed powstaniem RPMB. We wrzeniu 1991r. utworzono Zwizek Miast Batyckich z siedzib w Gdasku, ktry skupi ponad 40 miast. Od stycznia 1996 r. Gdask jest rwnie siedzib programu regionalnego VASAB 2010 (wizje i strategie wok Batyku 2010). Przed przejciem w maju 1994 roku rocznego przewodnictwa Polska przedstawia swoja koncepcj dziaania Rady w tym okresie, przy czym szczegln uwag zwrcono na: wspprac gospodarcz jako czynnik integrowania pastw niebdcych czonkami Unii Europejskiej z t organizacj; rozwj infrastruktury w dziedzinie transportu, energetyki i telekomunikacji; realizacj kompleksowego programu ochrony rodowiska Batyku; realizacj uzgodnionego programu pomocy w umacnianiu i rozwoju instytucji demokratycznych. Ustanowiona zostaa ponadto "Nagroda Gdaska za wybitne osignicia w rozwoju

67

wsppracy w regionie RPMB". We wrzeniu 1999 roku w Gdasku zorganizowano III Konferencj Urzdw Celnych i IV Konferencj Ministrw Kultury Krajw Nadbatyckich. Pod koniec lat dziewidziesitych Unia Europejska uznaa, e RPMB stanowi wa ny skadnik pnocnego wymiaru UE. Stanowi to o tym, e polityka Rady jest odpowiednia. Sprzyja ma temu rwnie rozszerzenie UE o kolejne pastwa batyckie, a tak e wzrost liczby pastw-czonkw Unii, ktre chc wsppracowa z RPMB. Polska z zadowoleniem przyja decyzj Unii o wczeniu wszystkich, bez wyjtku pastw batyckich, do inicjatyw Wymiaru Pnocnego Unii Europejskiej. W dniach 18 - 19 grudnia 2000r., w Warszawie odbyo si spotkanie ekspertw RPMB, w ktrym uczestniczyo 22 goci z zagranicy (w tym z Komisji Europejskiej)oraz uczestnicy polscy z MSZ, Min. Transportu i Gospodarki Morskiej, Stra y Granicznej, Urzdw Morskich w Szczecinie i Gdyni, Komendy Gwnej Pastwowej Stra y Po arnej, Szkoy Gwnej Su by Po arniczej oraz przedstawiciele MSWiA z Departamentu Bezpieczestwa Powszechnego. W czasie obrad prezentowane byy problemy z zakresu zarzdzania kryzysowego w Unii Europejskiej, program EUROBALTIC, jak te dowiadczenia ze wsppracy w rejonie Batyku. Na czas spotkania powoane zostay 3 grupy robocze: grupa I zajmowaa si organizacyjnymi i prawnymi aspektami ochrony cywilnej oraz tworzeniem mechanizmw uatwiajcych wspprac w tym zakresie (moderatorem by przedstawiciel MSWiA gwny specjalista w Wydziale Gotowoci Cywilnej) grupa II zajmowaa si bezpieczestwem morskim, wspprac stra y przybrze nej, swobodnym dostpem do portw, tworzeniem mechanizmw wsppracy (moderatorem by przedstawiciel Min. Transportu i Gospodarki Morskiej) grupa III skupia si na problemach ochrony ludnoci, przewo eniu materiaw niebezpiecznych, wprowadzaniu telefonu alarmowego 112 (moderatorem by przedstawiciel KG PSP)56. Przewodnictwo w RPMB zmienia si co roku, Polska przewodniczya organizacji dwukrotnie, ostatnio od czerwca 2004 roku do czerwca 2005 roku. Polski program dziaa zakada zwikszenie znaczenia Rady jako podstawowego instrumentu do koordynowania wsppracy pastw w regionie batyckim po rozszerzeniu UE57, cilejsze wspdziaanie z Komisj Europejsk, wikszy udzia w dialogu UE-Rosja oraz realizacji Europejskiej Polityki
56

Opracowanie Departamentu Bezpieczestwa Powszechnego MSWiA Ochrona cywilna na obszarze pastw akwenu Morza Batyckiego na:http://www.mswia.gov.pl/wai/pl/206/166/Ochrona_cywilna_na_obszarze_panstw_akwenu_Morza_Baltyckieg o.html- dn.19.12.2009. 57 Spord 11 pastw uczestniczcych w RPMB 8 to czonkowie Unii.

68

Ssiedztwa i Pnocnego Wymiaru UE, zacienianie wsppracy z Nordyck Rad Ministrw, a tak e z Ukrain i Biaorusi. Polska rwnie zwracaa uwag na potrzeb dyskusji na temat roli RPMB oraz innych struktur batyckich po rozszerzeniu Unii, aby mo na byo jak najlepiej wykorzysta istniejce zasoby eksperckie i finansowe oraz unika nakadania si dziaa. Polska kada szczeglny nacisk na wspprac transgraniczna i midzyregionaln, ochron rodowiska, wspprac gospodarcz, integracj spoeczn, wzmacnianie bezpieczestwa obywateli58. W lipcu 2009 roku przewodnictwo w RPMB obja Litwa, ktra penia t funkcj do czerwca 2010 roku59. Dziaalno w RPMB jest uzupenieniem polsko- litewskiej wsppracy zarwno ze wzgldu na bliskie ssiedztwo i wsplne dziedzictwo kulturowe ale tak e ze wzgldu na korzyci jakie odnios obydwa pastwa po utworzeniu polsko-litewskiego poczenia elektroenergetycznego. Powoana 19 maja 2008 r. spka LitPol Link pracuje nad studium dotyczcym warunkw technicznych, finansowych i ekonomicznych. Budowa poczenia elektroenergetycznego jest uzale niona od wielkoci mocy, jak Polska bdzie moga odbiera z planowanej elektrowni. Udzia we wsplnym projekcie Litwy, Polski, otwy i Estonii - budowy elektrowni jdrowej na Litwie, ktra poprawi bilans energetyczny w regionie i mo e stanowi wa ne ogniwo w systemie bezpieczestwa energetycznego regionu. Wysiki Polski i Litwy w RPMB w du ej mierze koncentruj si na zapobieganiu zagro eniom wynikajcym z katastrof ekologicznych, naturalnych i technologicznym oraz ich skutkom. Istotn rol mo e w tym odgrywa utworzenie zintegrowanego systemu ostrzegania i informowania o zagro eniach i katastrofach. Polska proponowaa tak e stworzenie zintegrowanego systemu cznoci radiowej na Batyku, unifikacj i normalizacj technicznych rodkw ratunkowych oraz wymian specjalistw, jak te wsplnych szkole i wicze. organizowanie

Rozdzia VII. Polsko- litewska wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa.

Zob. J.Gajewski, Polityka regionalna Polski, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2006, s.178-182. 59 Zob. http://www.urm.lt- dn. 18.12.2009.

58

69

Odzyskanie niepodlegoci przez Republik Litewsk, zmiany ustrojowe w Polsce, oraz rozpad Ukadu Warszawskiego zmusiy oba pastw przed koniecznoci odnalezienia swojego miejsca w zmieniajcych si warunkach bezpieczestwa europejskiego. Oznaczao to dla Polski i Litwy konieczno przyjcia strategii bezpieczestwa, dostosowanych do nowych warunkw. W trakcie jej formuowania szybko zorientowano si, e polsko-litewska wsppraca w zakresie bezpieczestwa jest po dana, po czym obydwa kraje uznay si za partnerw strategicznych60. W przyjtych przez rzdy obu pastw dokumentach okrelajcych priorytety polityki zagranicznej oraz zao enia polityki bezpieczestwa znalazy si sformuowania, e celem obu pastw jest przede wszystkim pena integracja z Sojuszem Pnocnoatlantyckim oraz nawizanie wsppracy ze wszystkimi ssiadami. Nowy porzdek midzynarodowy, ktry powsta na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych sprawi, e zagro enie wybuchem oglnoeuropejskich lub globalnych konfliktw zmniejszyo si. Pojawiy si natomiast nowe zagro enia. Zachodzce zmiany zmusiy pastwa do przedefiniowania ich polityki bezpieczestwa. Niepodlega Republika Litewska i Polska jako w peni suwerenne pastwa musiay znale sposb, aby zwikszy swoje interesy zwizane przede wszystkim z bezpieczestwem. Po rozpadzie bloku wschodniego oba pastwa znalazy si w tzw. pr ni bezpieczestwa, gdy nie miay adnych sojusznikw gwarantujcych im wsparcie w razie jakiegokolwiek konfliktu61. Owszem oba pastwa bray udzia w Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie OBWE, ktre stanowio stra nika przestrzegania porozumienia CFE i CSBMs62, jednak szybko okazao si, e instytucja ta nie jest w stanie zapewni poczucia bezpieczestwa i nieskrpowanego rozwoju. Oba pastwa poszukujc gwarancji bezpieczestwa zobaczyy szans na ich realizacj, ze strony NATO, co wizao si z kolei z koniecznoci stawienia czoa nowym wyzwaniom. W listopadzie 1991 roku podczas rzymskiego szczytu Sojuszu Pnocnoatlantyckiego ustanowiono Pnocnoatlantyck Rad Wsppracy (NACC)- struktury, dziki ktrej granice transatlantyckiej strefy bezpieczestwa przesuny si na wschd. Litwa i Polska stay si czonkami NACC, uczestniczyy w programie Partnerstwie dla Pokoju (PdP), wzmocnionego PdP i w Euroatlantyckiej Radzie Partnerstwa (EACP). Wsppracy w ramach NACC,
60

Zob. B. Grka-Winter, Polsko-litewska wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa [w] Polski Przegld Dyplomatyczny t.1 nr 2(2)/2001, s. 127. 61 Zob. E. Pose-Czcik, Miejsce Litwy i Polski w przestrzeni transatlantyckiej, [w] Polski Przegld Dyplomatyczny t.1 nr 2(2)/2001, s. 121. 62 Traktat o konwencjonalnych siach zbrojnych w Europie,19.11.1990 r., wszed wforce on 9 November 1992, http://www.osce.org/docs/english/1990-1999/cfe/cfetreate.htm . ycie 9.11.1992.

70

przeksztaconej w 1997 roku w EACP, polegaa na konsultacjach politycznych oraz wsppracy w zakresie operacji pokojowych, gospodarki, systemw informatycznych, przemysu zbrojeniowego, nauki i techniki oraz demokratycznej kontroli si zbrojnych i cywilnego zwierzchnictwa nad nimi. Jednak struktura ta nie zapewnia oczekiwanych gwarancji bezpieczestwa a nawet utrudniaa pastwom partnerskim rozwijanie kontaktw indywidualnych z Sojuszem, chocia jej powstanie oznaczao nowe mo liwoci we wspdziaaniu z NATO63. Kolejnym krokiem w nawizywaniu wsppracy by program Partnerstwo dla Pokoju, by to plan wsppracy wojskowej z czonkami NACC dla potrzeb przyszych midzynarodowych operacji pokojowych, humanitarnych i poszukiwawczoratowniczych. Program PdP zakada m.in. mo liwo konsultacji z NATO na wypadek zagro enia, jednak nie zapewnia gwarancji bezpieczestwa krajom rodkowoeuropejskim. Polska i Litwa podpisay ten dokument w 1994 roku. Jednak gwnym celem obu pastw byo czonkostwo w NATO. Polska osigna ten cel 12 marca 1999 roku, Litwa natomiast 29 marca 2004 roku. Zdolno do realizacji zada wynikajcych z zobowiza zbiorowego bezpieczestwa oraz do udziau w nowych misjach NATO wymaga interoperacyjnoci, ktre wi e si z koniecznoci dostosowania infrastruktury i zakupem sprztu wojskowego. Wszystko to wi e si z du ymi wydatkami pastwa. Polska i Litwa ze wzgldu na przyjcie odpowiednich przepisw w cigu ostatnich lat przezwyci yy trudnoci zwizane z dostosowaniem do kryteriw czonkowskich w NATO. Ponadto Polska i Litwa przywizuj du wag do stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi, ktre jest nie tylko supermocarstwem wspczesnego wiata, ale tak e ze wzgldu na wnoszony przez siebie wkad jest liderem Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. USA ju od poowy lat dziewidziesitych energicznie i skutecznie popieraa d enia pastwa Europy rodkowej do czonkostwa pierwszego Sojuszu. Stany Zjednoczone wsppracoway z krajami aspirujcymi do czonkostwa, czego przykadem bya realizacja postanowie Karty Partnerstwa, podpisanej w styczniu 1998 roku przez USA, Litw, otw i Estoni64. Wwczas udowodniy swj wpyw na Rosj a tak e szybko w podejmowaniu decyzji oraz brak strachu w podejmowania ryzyka. Jednak intensywna wsppraca ze Stanami Zjednoczonymi nie oznacza, e Polska i Litwa nie maj wsplnych interesw z pozostaymi pastwami europejskimi. Oba kraje
63

Zob. M. Tabor, Polska w Sojuszu Pnocnoatlantyckim, [w] S. Parzymies, I. Rysiska, Polska w organizacjach midzynarodowych, Warszawa 2002, s.71-72. 64 Por. Karta Partnerstwa midzy Stanami Zjednoczonymi Ameryki a Republik Estonii, Republik Litwy i Republik otwy, http://www.bbn.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=473&id=242&search=1002- 01.12.2009.

71

wspieraj rozwj Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony (ESDI)65 na drodze do prawdziwego partnerstwa transatlantyckiego. Pod koniec ostatniej dekady nurt rozwoju ESDI przeniesiono z NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej do Unii Europejskiej w postaci Wsplnej Polityki Bezpieczestwa i Obrony (CESDP). Stany Zjednoczone odniosy si z nieufnoci do tworzenia europejskich si interwencyjnych, poniewa mo e to pochon rodki europejskich sojusznikw- czonkw UE, co mo e niekorzystnie wpyn na ich zaanga owanie w NATO. Perspektywa rozwizania Unii Zachodnioeuropejskiej i przejcie wikszoci jej funkcji przez UE wywoao niepokj wrd pastw posiadajcych status czonka stowarzyszonego z UZE (w tym Polska) oraz partnerw stowarzyszonych (tj. Litwa i Polska, ktra bya nim w latach 1994-1999). W obliczu zagro enia znalezienia si poza gwnym nurtem rozwoju ESDI, kraje te zaczy domaga si mo liwoci uczestniczenia w rozwoju CESDP, jeszcze przed ich przystpieniem do UE66. Niektre pastwa UE uwa ay, i niektre kraje kandydujce s w zbyt bliskich stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi, co z czasem mo e le wpyn na europejskie struktury bezpieczestwa. Dlatego patrzyli na wniosek wsppracy z rezerw zwaszcza w obliczu napi wynikych wobec planowanej przez Stany Zjednoczone budowy Narodowego Systemu Obrony67. W tym kontekcie sytuacja krajw negocjujcych przystpienie do UE, a jednoczenie aspirujcych lub ju bdcych czonkami NATO, bya szczeglnie delikatna. NATO jako zintegrowana struktura wojskowa posiadajca p wieku dowiadczenia jest jedyn instytucj w strefie euroatlantyckiej mogc zaoferowa twarde gwarancje bezpieczestwa, wspierane przez supermocarstwo. Polska postrzega NATO jako gwne forum stanowice realizacj jej narodowej strategii bezpieczestwa, Litwa d ya do czonkostwa w NATO z podobnych przyczyn. Dlatego osabienie pozycji NATO byoby z punktu widzenia obu krajw szczeglnie niekorzystne, co mogo mie wpyw na ich integracyjne aspiracje. Z kolei czonkostwo w UE ma ogromne znaczenie zarwno dla Litwy jak i Polski, rwnie ze wzgldw bezpieczestwa, poniewa w przyszoci UE mo e sta si jedn z najwa niejszych instytucji organizacji operacji pokojowych. Rwnie wa na pod wzgldem bezpieczestwa jest unijna wsppraca w dziedzinie sdownictwa i spraw wewntrznych. Dziki tej wsppracy mo liwe jest zwalczanie przestpczoci zorganizowanej, ktra stanowi najszybciej rozwijajce si zagro enie na pocztku XXI wieku. Handel narkotykami, pranie brudnych pienidzy, handel ludmi, nielegalny handel
Zob. Marcin Mrz, Co to jest ESDI? Europejska to samo w zakresie bezpieczestwa i obrony w dyskursie politycznym UE, NATO i UZE, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-697.htm- 03.12.2009. 66 Zob. E.Pose-Czcik, op.cit., s. 123. 67 National Missile Defence
65

72

broni oraz obrt materiaami rozszczepialnymi, rozwija si na granicy ze stref niestabilnoci, a Polska i Litwa le na granicy Europy rodkowej i Europy Wschodniej, w pobli u tej strefy. Jednak najwa niejszym problemem jest zagro enie marginalizacj. W dobie globalizacji i rewolucji informacyjnej, brak dostosowania do panujcych wytycznych mo e tyko pogbi luk cywilizacyjn, ktra powstaa po ponad p wiekowej sowieckiej dominacji. Dlatego integracja z zachodni Europ jest szans na wyjcie z peryferii oraz mo liwoci zmiany stosunkw z Rosj. Oczywicie aktualnie ani Litwa ani Polska nie maj adnych spornych kwestii w stosunkach z Rosj, gdy ich wzajemne stosunki regulowane s przez prawo midzynarodowe, ponadto wsppracuj ze sob na forum OBWE. Jednak ta wsppraca nie jest atwa ze wzgldw psychologicznych wystpujcych w mniejszych pastwach tj. jak Polska czy Litwa, gdzie wci ywe s wspomnienia d e imperialnych wikszych ssiadw. Sytuacji nie poprawia rwnie fakt, e ani Polski ani Litwy Rosja nie traktuje jako partnerw. Jednak oba pastwa bdc czonkami grup integracyjnych tj. UE w tym poprzez rozwijanie Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa, rozwijaj swoje ambicje majce na celu wsptworzenie polityki UE wobec Rosji. Nale y rwnie zauwa y, e Polska i Litwa staj si tak e wsptwrcami nurtu w stosunkach transatlantyckich w ramach dialogu UE-USA68. Analizujc miejsce Litwy i Polski w strefie transatlantyckiej nie mo na pomin kwestii ich lokalizacji w subregionie Morza Batyckiego. Wi si z tym dwie kwestie: pierwsza polega na wsplnej to samoci w jednoczcej si Europie- Mare Nostrum, ale tak e na zagro eniach, z ktrymi pastwa regionu musz si zmierzy. W regionie tym wystpuj zagro enia ekologiczne, zagro enia dla bezpieczestwa publicznego (uzale nienia od narkotykw, rozprzestrzenianie chorb zakanych), jak rwnie problemy zwizane z poszanowaniem praw mniejszoci etnicznych, problemy zwizane z transformacj ustrojow (w tym realizacj zasad rzdw prawa) czy ze zorganizowan przestpczoci. Region ten jest przykadem wsppracy midzy wieloma pastwami i instytucjami strefy euroatlantyckiej. Oprcz wsppracy dwustronnej Polska i Litwa wsppracuj tu z Rosj, Estoni, Islandi, otw Norwegi w ramach Pnocnego Wymiaru UE69. Ochrona rodowiska, bezpieczestwa jdrowego, walka z przestpczoci zorganizowan zostay uznane za priorytety Inicjatywy Pnocnego Wymiaru. Jego realizacja jest wspierana przez instytucje tj.: Rada Pastw Morza Batyckiego, Euroarktyczna Rada Morza Barentsa i Rada Arktyczna, co w konsekwencji

68 69

Zob. E.Pose-Czcik, op.cit., s. 124-125. Wicej nt. celu i zakresu dziaa Wymiaru Pnocnego na: http://www.ndphs.org/?language,Polski,about_nddn. 05.12.2009.

73

nadaje wymiar transatlantycki. Poza tym Stany Zjednoczone ju w latach dziewidziesitych wykazyway zainteresowanie obecnoci nad Batykiem, czego dowodem jest amerykaska Inicjatywa Pnocnoeuropejska oraz Karta Partnerstwa. W latach 90-tych Polska i Litwa zajmoway w nowo utworzonej strefie transatlantyckiej podobne stanowiska w zakresie bezpieczestwa. Dzi interesy te r ni si tak samo jak oba kraje r ni si do siebie. Rwno w wietle prawa midzynarodowego, partnerskie relacje, ale r ni si pod wzgldem wielkoci terytorium a tak e potencjaem gospodarczym, demograficznym i militarnym. Niemniej oba pastwa s wiadome, e maj zbie ne interesy i e ze wzgldu na podobne otaczajce je rodowisko dziel ten sam cel, tj. bezpieczestwo. Sama wiadomo wystarczya, aby przekona Polakw i Litwinw do partnerstwa strategicznego.70 1. Wsppraca w sferze politycznej. Wsppraca polityczna Polski i Litwy rozwija si przede wszystkim na paszczynie bilateralnej, a jej intensywno od 1997 roku stale wzrasta. Wwczas rozpoczto regularne spotkania gabinetw obu pastw (obecnie w postaci Rady do spraw Wsppracy Rzdw Polski i Litwy), od czerwca 1997 roku dziaa tak e Wsplny Komitet Konsultacyjny Prezydentw RP i RL oraz Zgromadzenie Poselskie Sejmu RP i RL71. Prace tych instytucji wspieraj czste wizyty na wysokim szczeblu politykw obydwu pastw. W wyniku jednej z takich wizyt prezydenci Polski i Litwy podpisali Wspln Deklaracj, ktra okrelia charakter stosunkw polsko- litewskich, jako partnerstwo strategiczne. Efektem wsppracy politycznej na rzecz bezpieczestwa byo m.in. zorganizowanie przez oba pastwa wa nych konferencji. Obie: Koegzystencja narodw i stosunki dobrossiedzkie- gwarancja bezpieczestwa i stabilnoci w Europie (1997) oraz Integracja Euroatlantycka- kluczowy aspekt stabilizacji (1998) odbyy si w Wilnie pod patronatem prezydentw Polski i Litwy72. Wspprac dwustronn uzupenia kooperacja w ramach organizacji midzynarodowych. Oba pastwa wykorzystay mechanizmy, jakie da im m.in. Sojusz Pnocnoatlantycki w postaci Euroatlantyckiej Rady Partnerstwa oraz Wzmocnionego Partnerstwa dla Pokoju a tak e Plan Dziaania na rzecz Czonkostwa. Litwa i Polska rwnie

70 71

Zob. E. Pose-Czcik, op.cit., s.125-126. Zob. B. Grka-Winter, op.cit., str.128. 72 Por.: www.urm.lt.- 05.12.2009.

74

wsppracuj w ramach Rady Pastw Morza Batyckiego oraz instytucji uczestniczcych we wsppracy batyckiej, podlegajcych kierownictwu Rady tj.: Konferencja Subregionalna Pastw Batyckich i Zwizek Miast Batyckich73. Jednak najwa niejsze znaczenie dla osigania pomylnych efektw tej wsppracy ma fakt zgodnoci obydwu pastw co do tego, i poszerzanie strefy stabilnoci w europie wi e si z przesuwaniem granic NATO w kierunku wschodnim. 2. Wsppraca w sferze wojskowej. Podstaw dla dwustronnej wsppracy wojskowej stanowi podpisana 5 lutego 2001 roku Umowa midzy Rzdem RP a Rzdem RL dotyczca wsppracy w dziedzinie obronnoci a tak e umow o ochronie informacji niejawnych oraz umow dotyczc wsppracy w ramach Partnerstwa dla Pokoju. Umowa dotyczca wsppracy w dziedzinie obronnoci stanowi podstaw dla wsppracy wojsk ldowych, lotniczych oraz morskich, jednoczenie bya to pierwsza umowa o wsppracy wojskowej, jak Litwa zawara z krajem czonkowskim NATO. W 1997 roku utworzono Polsko-Litewski Batalion (LITPOLBAT) w ramach ktrego oddziay polskie i litewskie spotykay si na wsplnych manewrach aby naby dowiadczenia74. Ponadto Litwa i Polska bior udzia we wsplnych wiczeniach w ramach programu BALTOPS, ktry ma na celu udoskonalenie koordynacji operacji morskich w rejonie Batyku75. Rwnie w zakresie kontroli przestrzeni powietrznej istnieje pewna wsppraca. W jej ramach Polska wspomaga tworzenie litewskich si zbrojnych gwnie poprzez: dostawy sprztu, uzbrojenia i wyposa enia wojskowego, wspieranie prac Batyckiej Grupy do spraw Bezpieczestwa (BALTSEA) a tak e wspprac szkoleniow. Polska bya rwnie jednym z pastw, ktre podpisay dokument o zao eniu Batyckiej Akademii Obrony (BALTDEFCOL)76 Wa nym forum wsppracy w sferze militarnej dla Polski i Litwy stanowi rwnie Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. Najwa niejsze pola wsppracy w ramach OBWE to kontrola zbroje i rozbrojenie oraz wprowadzanie w ycie rodkw budowy zaufania i bezpieczestwa. Aktualnie pita generacja CSBI przewiduje m.in.
73 74

Por.: S.Michaowski, Wsppraca batycka, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2000, s.129. Wicej na: http://www.wp.mil.pl/pl/strona/43/ -12.12.2009. LITPOLBAT zosta rozformowany 30 czerwca 2008 roku. 75 Wicej nt. wicze w ramach BALTOPS na: http://www.wojskopolskie.pl/articles/view/13709/223/BALTOPS%202009.html- 16.11.2009. 76 Zob. B. Grka-Winter, op.cit., str.131.

75

doroczn wymian informacji wojskowych, w tym informacji o siach zbrojnych i ich organizacji, rozwj kontaktw wojskowych, uprzednie powiadamianie o okrelonych rodzajach dziaalnoci wojskowej oraz rodki weryfikujce w tym prawo do przeprowadzania inspekcji na terytorium ka dego pastwa wedug cile ustalonych procedur77. W 2004 roku polsko-litewskie patrole zmechanizowane rozpoczy kontrolowanie wsplnej granicy, ktra po 1 maja staa si wewntrzn granic Unii Europejskiej. Zdemontowano ogrodzenia z drutu kolczastego oddzielajcego oba pastwa zastpujc je nowoczesnymi urzdzeniami. Z 1 maja na polsko- litewskich przejciach granicznym zaprzestano odpraw celnych, pozostawiajc jedynie kontrol dokumentw to samoci. W tamtym okresie wsppraca wojskowa bya odbiciem relacji politycznych. Pocztkowo zostaa utrudniona przez niejasn sytuacj wok prezydenta Paksasa, jednak ju w maju doszo do spotkania polskiego ministra obrony Jerzego Szmajdziskiego z p.o. prezydenta Litwy A. Paulauskasa. Politycy poruszyli wiele wa nych tematw dotyczcych udziau obu pastw w operacji militarnej w Iraku, opowiedzieli si za zwikszeniem roli spoecznoci midzynarodowej w stabilizacji politycznej i rekonstrukcji gospodarczej tego kraju78. Ponadto opowiedzieli si za utorzeniem si szybkiego reagowania Unii Europejskiej oraz integracji systemw dowodzenia i obrony powietrznej obu krajw, jak rwnie wymiany dowiadcze w reformowaniu si zbrojnych. Ponadto minister Szmajdziski zaproponowa pomoc Polski w integracji Marynarki Wojennej Litwy z NATO i zmodernizowaniu litewskich si morskich we wsppracy z polskim przemysem obronnym79. Obaj ministrowie potwierdzili kontynuacj polityki otwartych drzwi w rozszerzeniu NATO i uzgodnili pogldy dotyczce relacji NATO-Ukraina. Wsppraca wojskowa pogbiaa si poprzez wsplne uczestnictwo w r nego rodzaju misjach i inicjatywach wojskowych. W czerwcu 2005 roku na Litwie odbyy si najwiksze wiczenia po jej przystpieniu do NATO. W manewrach pod kryptonimem Amber Hope 2005, ktre trway dwa tygodnie, wzio udzia ponad 2 tysice onierzy z 12 pastw, w tym 230 onierzy z Polski, z polsko-litewskiego batalionu LITPOLBAT i 11 polskich oficerw sztabowych. Nastpnie w czerwcu podczas brukselskiego spotkania ministrw obrony pastw NATO podpisano list intencyjny w sprawie utworzenia polsko-litewsko-ukraiskiego batalionu POLUKRLITBAT. W ten sposb potwierdzili oni wol dalszego rozwoju wsppracy
77 78

Zob. http://www.osce.org/- dn. 16.11.2009. Zob. J. Handle, M. Kutysz, Stosunki Polski z Litw w latach 2004-2006, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2007, s.146-165. 79 Polska zobowizaa si przekaza Litwie 14 torped ZOP typu SET 53 wraz z kutrami typu 918M.

76

wojskowej pomidzy trzema pastwami i zadeklarowali kontynuowanie dziaa na rzecz euroatlantyckiej stabilnoci i bezpieczestwa. Natomiast 30 grudnia Polski Kontyngent Wojskowy Orlik rozpocz monitorowanie i ochron przestrzeni powietrznej Litwy, otwy i Estonii. Operacja ta bya realizowana w ramach zadania NATO Air Policing dziki ktrej Polska i Litwa przekonay si, e wsppraca ukada si pomylnie80.

3. Bezpieczestwo energetyczne. Wyrazem wsppracy polsko-litewskiej jest koncepcja partnerstwa strategicznego, zawarta we wsplnej deklaracji prezydentw Polski i Litwy podpisanej w 1997 roku. Strony zao yy wwczas, e bdzie ono realizowane przez systematyczne pogbianie stosunkw dwustronnych i udzielanie wzajemnego poparcia na forum midzynarodowym, zgodnie z ich interesami. Zacienianie relacji traktowano jako wkad we wzmocnienie stabilnoci i bezpieczestwa w Europie rodkowej. Pocztkowo partnerstwo strategiczne miao su y gwnie integracji z europejskimi i transatlantyckimi strukturami, jednak po osigniciu tych celw przez obie strony zostao utrzymane. Po przystpieniu obu pastw do NATO i UE powstay nowe warunki wsppracy. Polska i Litwa postrzegaj Uni jako wa n paszczyzn realizacji swoich interesw politycznych i gospodarczych, cho ich mo liwoci samodzielnego dziaania w tym zakresie s ograniczone. Dlatego podejmuj wysiki na rzecz konsolidacji pastw z najbli szego rodowiska wok wsplnych wyzwa, co przekada si na wzmocnienie ich pozycji w Unii, zwikszenie ich bezpieczestwa i efektywniejsz realizacj wsplnych interesw. Stosunki Polski z Litw w du ym stopniu warunkuje zbie no gwnych celw polityki zagranicznej obu krajw, takich jak rozwj unijnej polityki w dziedzinie energetyki uwzgldniajcej zasad solidarnoci oraz dywersyfikacji rde, dostawcw surowcw, trans przesyu i nonikw energii. Istotnym wyzwaniem pozostaje rosyjska polityka energetyczna, ktra mo e negatywnie wpyn na sytuacj wewntrzn i zewntrzn obu krajw. Rosyjskie projekty budowy nowych rurocigw, ktre omijaj Polsk i Litw, mog w przyszoci spowodowa dodatkowe zagro enie dla dostaw surowcw i caej gospodarki. Dlatego zarwno w Polsce, jak i Litwie zale y na przeniesieniu kwestii spornych w stosunkach z Rosj na szersze forum, zwaszcza Unii Europejskiej, oraz na wsplnym reagowaniu na prby

80

Zob. J.Hyndle, M.Kutysz, op.cit., s.162-164.

77

por nienia pastw czonkowskich przez pastwa z zewntrz. Wsppraca z Litw w dziedzinie energetyki nabraa dodatkowego znaczenia wraz z zakupem litewskiej rafinerii w Mo ejkach przez PKN Orlen i po wstrzymaniu dostaw ropocigiem Przyja w 2006 roku81. Polska stoi tak e przed koniecznoci pogodzenia wzrostu zapotrzebowania na energi z wymogami ochrony rodowiska, m.in. z zobowizaniem do ograniczenia emisji gazw cieplarnianych. Jednym z rozwiza tego problemu mgby by rozwj energetyki jdrowej, w ktrym Litwa ma ju spore dowiadczenie. Litwie z kolei zale y na zaanga owaniu Polski w budow nowych reaktorw w Ignalinie. Z budow nowych reaktorw w Ignalinie zwizany jest rwnie projekt mostu energetycznego midzy Litw a Polsk. Obecnie Batycki System Elektroenergetyczny, obejmujcy Litw, otw i Estoni wchodzi w skad systemu UPS/IPS, czcego pastwa byego Zwizku Radzieckiego. Polsko-litewski most energetyczny stanowiby odcinek tzw. piercienia batyckiego, czcego systemy elektroenergetyczne pastw le cych nad Morzem Batyckim i umo liwiby poczenie tych systemw w europejskim systemem elektroenergetycznym UCTE. W ten sposb mo na by przesya energi elektryczn na Litw, co bdzie szczeglnie istotne dla wszystkich pastw batyckich zwaszcza w latach 2009-2015, czyli w okresie midzy wygaszeniem starych reaktorw w Ignalinie a uruchomieniem nowych, kiedy to wystpi znaczny deficyt na tym obszarze. Natomiast po wybudowaniu nowej elektrowni atomowej w Ignalinie cz energii bdzie przekazywana na tereny pnocno-wschodniej Polski82. Powstanie mostu energetycznego czcego pastwa batyckie z Europ Zachodni zmniejszyoby ich zale no energetyczna od Rosji oraz zwikszyoby poczucie bezpieczestwa. Budowa tego mostu zostaa uznana za priorytetowy projekt Unii Europejskiej w ramach transeuropejskich sieci energetycznych (TEN-E), gdy pozwoliaby na utworzenie wsplnego rynku energii. Polska i Litwa popieraj tak e rozwj transeuropejskiej sieci transportowej (TEN-T), przede wszystkim projekty pocze transportowych obu krajw z jednej strony z pastwami batyckimi, z drugiej za Europ rodkow i Zachodni. Dotyczy to szczeglnie Via Baltica, Rail Balica czy te szlaku czcego Litw, Polsk, Sowacj i Wgry, okrelonego e Deklaracji acuckiej z 27 p0adziernika 2006 roku.
81

Oficjalnym powodem przerwania dostaw bya awaria rurocigu na odcinku prowadzcym do Mo ejek, jednak pojawiy si przypuszczenia, e moga to by odpowied strony rosyjskiej na kupno rafinerii przez polskie przedsibiorstwo. 82 Zob. H. Bukowiecka, Polityka Polski wobec Litwy, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2008, s.199-200.

78

Polska mo e tak e liczy na poparcie Litwy w polityce wobec Europy Wschodniej i Poudniowego Kaukazu. Obu pastwom zale y na stabilnej sytuacji politycznej i gospodarczej na Ukrainie, w Gruzji i Modawii, zmianach na Biaorusi oraz na wczeniu ich w polityk europejsk. W zwizku z tym podejmuj dziaania, majce na celu wspieranie procesw demokratyzacji i transformacji systemu. W ten sposb prbuj rwnie zapewni stabilizacj w pastwach, od ktrych mo e zale e ich bezpieczestwo energetyczne83. Wsppraca Polski z Litw koncentruje si przede wszystkim na wsplnych projektach w dziedzinie energetyki. Oba pastwa zaanga oway si w inicjatywy na rzecz importu surowcw z regionu Morza Kaspijskiego. W dniach 11-12 maja 2007 roku w Krakowie zorganizowano szczyt energetyczny z udziaem prezydentw Polski, Litwy, Ukrainy, Azerbejd anu i Gruzji oraz przedstawiciela Kazachstanu. Rozmowy dotyczyy mo liwoci dostaw ropy naftowej z regionu Morza Kaspijskiego. We Wsplnej Deklaracji strony postawiy sobie za cel stworzenie warunkw dla dostaw energii z regionu Morza Kaspijskiego, czemu ma su y budowa nowych tras przesyu, przede wszystkim rurocigu naftowego Odessa-Brody-Pock-Gdask. Zapowiedziano rwnie przygotowanie umowy midzyrzdowej, okrelajcej udziay pastw i przedsibiorstw w projekcie, oraz powoanie midzyrzdowej grupy roboczej odpowiedzialnej za opracowanie szczegw dotyczcych utworzenia i funkcjonowania spki zajmujcej si wsplnymi projektami energetycznymi84. Inicjatywa ta ma na celu doprowadzenie do szerszej europejskiej wsppracy energetycznej i wsplnego stanowiska w tej sprawie. Kolejny szczyt energetyczny, ktry odby si w padzierniku 2007 roku w Wilnie zakoczy si podpisaniem umowy o wsppracy przy projekcie Odessa-Brody-Gdask85. Polsce i Litwie rwnie zale y na rozwizaniu spornych kwestii dotyczcych budowy elektrowni atomowej w Ignalinie i poczenia elektroenergetycznego Olita-Ek. Polsce zale y przede wszystkim na gwarancjach dostpu do mocy 1000-1200 MW, ktra zapewniaby jej opacalno inwestycji zwizanej z budow mostu energetycznego. Byoby to niemo liwe do osignicia, gdyby dostp by proporcjonalny do udziaw i gdyby utrzymano dotychczasow moc wytwrcz caej elektrowni na poziomie 800-1600 MW. Wadze litewskie uzale niay

Ibidem, s.201. Wsplna Deklaracja Prezydenta RP i Prezydenta RL z 19.06.1997, Zbir Dokumentw 1997, nr 2. 85 Na jej podstawie rozszerzono skad udziaowcw firmy Sarmatia. Oprcz ukraiskiej UkrTransNafta i polskiej PERN Przyja przystpiy do niej azerski koncern SONAR, gruziski GOGC i litewska firma Klaipedos Nafta. Udziay Litwy wynios pocztkowo 1%, jednak zaanga owaa si ona w ten projekt, gdy mo e z niego skorzysta rafineria w Mo ejkach.
84

83

79

zwikszenie mocy elektrowni od wyniku ekspertyzy ekologicznej majcej okreli moc cakowit nowej elektrowni86. Innym utrudnieniem okazay si rwnie problemy Litwy z utworzeniem narodowej spki inwestycyjnej odpowiedzialnej za finansowanie budowy nowej elektrowni w Ignalinie i mostu energetycznego z Polsk. Podczas negocjacji Polska staraa si przekona, e zdaje sobie spraw z potrzeby budowy mostu. Jednka uwarunkowania rynkowe wymagaj zgody przedsibiorstw biorcych udzia w tym przedsiwziciu. Jest to bardzo drogi projekt, wymagajcy du ych inwestycji, nawet mimo obiecanego wsparcia finansowego z Unii87. 4. Perspektywy wsppracy. Z tego, co mo na zauwa y mo na wycign wnioski, e istniej szerokie ramy

instytucjonalne dla kontynuacji polsko- litewskiej wsppracy w dziedzinie bezpieczestwa. Taki stan rzeczy pozwala na wskazanie obszarw wsppracy obydwu partnerw strategicznych, ktrych dziaania powinny skupi si na realizacji dwch celw. Pierwszym jest stworzenie przyjaznego ssiedztwa w regionie Morza Batyckiego. Du e mo liwoci daje tu inicjatywa Finlandi majca na celu rozwj Pnocnego Wymiaru Unii Europejskiej, ktra ma na celu wypracowanie instrumentw politycznych, dziki ktrym bdzie mo liwe utrzymanie stabilnoci w tej czci kontynentu oraz zapewnienie warunkw sprzyjajcych jej rozwojowi spoecznemu i gospodarczemu. Zaanga owanie w rozwj tej inicjatywy da Polsce i Litwie wiksze szanse na polepszenie stosunkw z Rosj. Ponadto obydwa kraje s zainteresowane ktry widziayby planami Rosji, co do dobrze przyszoci Obwodu stref Kaliningradzkiego, najchtniej jako prosperujc

ekonomiczn. Kolejn wa n inicjatyw w zakresie kreacji obszaru stabilnego ssiedztwa mogoby by ustalenie wsplnej strategii wobec Biaorusi. Drugim wa nym celem jest wsplne dziaanie na rzecz przyczyniania si do wzmacniania bezpieczestwa na caym kontynencie europejskim. Dziaania, ktre mogyby nada szczegln wag partnerstwu strategicznemu Polski i Litwy s: przygotowanie si militarnych obu krajw do zada, jakie wyznacza im uczestnictwo w NATO a tak e poszerzenie wsppracy w dziedzinie cywilnych aspektw bezpieczestwa (umowa o

86 87

Zob. H.Bukowiecka op.cit., s.206. Litwa zainwestuje w niego ok. 261 mln euro a Polska ok. 442 mln euro.

80

wsppracy w dziedzinie zwalczania terroryzmu, nielegalnego obrotu narkotykami i zwalczania przestpczoci zorganizowanej). Rozdzia VIII. Stosunki gospodarcze- wsppraca gospodarcza Polska- Litwa. Litwa i Polska nale do tego grona pastw, w ktrych transformacja od systemu komunistycznego do demokratycznego pastwa z gospodark rynkow przebieg wyjtkowo pomylnie. Po pocztkowym zaamaniu na pocztku lat dziewidziesitych, oba kraje weszy na cie k szybkiego wzrostu gospodarczego. Oba kraje przeprowadziy wiele reform strukturalnych, co dao podstawy stabilnego rozwoju. Jednak proces reform jest daleki do zakoczenia, szczeglnie w sferze finansw publicznych oraz rynku pracy. Polska jest jednym z najwa niejszych partnerw Litwy. Polsko- Litewskie stosunki gospodarcze charakteryzuj si wysok intensywnoci. Polska jest dla Litwy krajem tranzytowym a sprzyjajce inwestorom zagranicznym ustawodawstwo litewskie powoduje napyw kapitau zagranicznego, w tym tak e z Polski. Dlatego od lat obroty handlowe midzy Polsk i Litw stale rosn, przy czym szczeglnie ronie polski eksport a obecno polskich przedsibiorstw na midzynarodowych imprezach targowych organizowanych na Litwie umacniaj pozycj Polski na tym rynku. Wsppraca handlowa midzy Polsk a Litw rozwija si bardzo dynamicznie. W 1991 roku warto polsko-litewskich obrotw wynosia tylko 4 mln USD, podczas gdy w 2001 roku wartoc ta przekroczya 1 mld USD88. Stanowi to bardzo du y wzrost zwaszcza biorc po uwag fakt, e rynek litewski jest 10 razy mniejszy ni rynek polski. Lata 1995-1998 stay si dla obu krajw czasem szybkiego wzrostu gospodarczego. Kryzys finansowy w Rosji w sierpniu 1998 roku by powa nym szokiem dla obu gospodarek, jednak jego wpyw na gospodark Litwy okaza si silniejszy. Wynikao to z silniejszego powizania gospodarki litewskiej z rosyjsk, zwaszcza w zakresie powiza handlowych. W konsekwencji w latach 1998-1999 Litwa dowiadczya kilku kwartaw recesji. Sytuacj komplikoway dodatkowo kryzys polityczny i kopoty z sytuacj fiskaln oraz gboka nierwnowaga zewntrzna na skutek, czego kraj by postrzegany jako powa nie zagro ony kryzysem walutowym. Dziki odpowiednim posuniciom polityki makroekonomicznej, udao si przywrci zaufanie inwestorw. Od pocztku 2000 roku Litwa notuje wzrost gospodarczy.

88

Zob. H. Borko, Republika Litewska jako partner gospodarczy Polski, [w] K. Starzyk, Gospodarcze ssiedztwo Polski w warunkach transformacji, integracji z UE, globalizacji., s.229.

81

Z kolei w Polsce rynki finansowe okazay si w du ej mierze odporne na wpyw kryzysu rosyjskiego. Spowolnienie wzrostu gospodarczego (z 4,8% w 1998 do 4% w 1999 roku) wynikao midzy innymi z zaamania eksportu do krajw WNP, w szczeglnoci tak e eksportu nie rejestrowanego (handel bazarowy, walizkowy). Z perspektywy czasu mo na nawet stwierdzi, e kryzys rosyjski mia rwnie pozytywne skutki dla obu gospodarek, poniewa wymusi reorientacj eksportu i w konsekwencji te restrukturyzacj przedsibiorstw. Rok 2000 i 2001 stay si dla Litwy okresem powolnego, ale systematycznego wychodzenia z recesji i przyspieszania rozwoju, natomiast w Polsce tempo wzrostu gospodarczego wyranie malao. W obu krajach konsumpcja krajowa pozostawaa niska, a motorem wzrostu by eksport. W Polsce sytuacj komplikoway wysoki poziom realnych stp procentowych oraz bardzo ze uwarunkowania rynku pracy89. W 2003 roku Litwa bya dla Polski 11 rynkiem zbytu, na ktry wyeksportowaa towary o cznej wartoci 1 326,6 mln USD, co stanowio 2,48% oglnego eksportu i 29 rynkiem, z ktrego Polska zaimportowaa towary o wartoci 304 mln USD, co stanowio 0,45% importu ogem. Polska jest dla Litwy wa nym partnerem handlowym, gdzie wymiana handlowa realizowana jest gwnie przez sektor prywatny, ktrego udzia w polskim eksporcie na Litw wynosi 72%, za w imporcie z Litwy 89%. W Polskim eksporcie dominuj produkty przemysu chemicznego, maszyny i urzdzenia mechaniczne oraz sprzt elektryczny, tworzywa sztuczne, artykuy rolno-spo ywcze (gwnie warzywa mro one), wyroby z metali nieszlachetnych oraz wyroby z papieru i celulozy. W imporcie z Litwy przewa aj produkty mineralne, produkty przemysu chemicznego, drewno czy wyroby z tworzyw sztucznych. Rynek litewski jest przezornie nasycony i wystpuje na nim spora konkurencja, dlatego w cigu ostatnich lat pozycja polskiego zostaa osabiona. Najdynamiczniej nadal rozwija si eksport na rynek litewski polskich produktw przemysu chemicznego, od chemii gospodarczej i kosmetykw po chemi przemysow i budowlan. Rwnie du e szanse na rynku litewskim maj polscy producenci tworzyw sztucznych oraz papieru i celulozy, w tym zwaszcza produktw biurowych i opakowaniowych. 1. Podstawy traktatowe wsppracy gospodarczej.

Zob. W.Paczyski, Polska i Litwa- wybrane aspekty rozwoju i wsppracy gospodarczej, [w] Polski Przegld Dyplomatyczny t.1 nr 2(2)/2001, s. 135.

89

82

Dynamicznemu rozwojowi wsppracy midzy Polsk i Litw w ostatnich latach sprzyjao stworzenie bazy prawno-traktatowej regulujcej zasady wzajemnej wsppracy we wszystkich dziedzinach gospodarki. Ponadto zacienianie stosunkw polsko-litewskich zaowocowa utworzeniem zinstytucjonalizowanych form wsppracy obu krajw. Powoana zostaa Rada ds. Wsppracy midzy Rzdami Litwy i Polski, a w jej ramach Polsko-Litewska Komisja ds. Wsppracy Gospodarczej, dziaa Komitet Konsultacyjny Prezydentw RP i RL oraz Zgromadzenie Poselskie parlamentw Polski i Litwy. 27 czerwca 1996 roku zawarto umow o wolnym handlu midzy Polsk a Litw. By to przeom w polsko-litewskich kontaktach gospodarczych, gdy bya to pierwsza tego typu umowa spord pastw za wschodni granic. Gwnym celem umowy bya stopniowa liberalizacja wzajemnego handlu, a tak e zapewnienie uczciwych warunkw konkurencji midzy polskimi i litewskimi podmiotami gospodarczymi. Ponadto umowa zawiera regulacje dotyczce innych dziedzin gospodarki w kontekcie polityki handlowej Polski i Litwy, m.in. pomocy pastwa, regu konkurencji, dumpingu, ochrony wasnoci intelektualnej, subsydiw czy zamwie publicznych90. Od 1 maja 2004 roku we wzajemnych kontaktach handlowych obowizuje unijny kodeks celny i wsplne unijne taryfy. Perspektywy handlu zagranicznego zale od realizacji podstaw prawno-traktatowych midzy Polsk a Litw, w tym unijnych zasad wsppracy gospodarczej. Czonkostwo obu krajw w UE oznacza pen liberalizacj obrotw wyrobami przemysowymi. Odmienny charakter ma liberalizacja obrotw produktami rolnymi. Przyznane sobie wzajemne koncesje dotycz jedynie wybranych towarw. Z liberalizacji wyczono rwnie towary akcyzowe tj.: piwo, alkohole i tyto, a tak e cukier. Produkty pochodzce z Litwy w imporcie do Polski i odwrotnie s uprzywilejowane pod warunkiem przedo enia wiadectwa przewozowego lub deklaracji zo onej przez eksportera na fakturze lub innym dokumencie handlowym91. Obecnie we wzajemnej wsppracy utrzymuje si dobry klimat, jednak aby zapewni dalszy wzrost polskiego eksportu konieczne jest kontynuowanie dziaa promocyjnych i informacyjnych tj.: wspieranie dziaalnoci polskich przedsibiorstw, zwaszcza z sektora maych i rednich firm; zachcanie polskich przedsibiorcw do wikszego zaanga owania inwestycyjnego na rynku litewskim a tak e zwikszenie zaanga owania regionw przygranicznych i organizacji samorzdowych w rozwj polsko-litewskiej wsppracy.
90 91

Zob. H.Borko, op.cit., s 232. Ibidem, s. 234.

83

Od przystpienia do Unii Europejskiej Litwa dziaa w ramach Jednolitego Rynku UE i nie mo e samodzielnie ksztatowa swoich relacji handlowych z innymi pastwami. Kompetencje w tym zakresie przeszy (zgodnie z Traktatem Akcesyjnym) na Komisj Europejsk. Dotyczy to rwnie polityki celnej. W odniesieniu do krajw spoza UE Litwa przyja wspln zewntrzn taryf celn UE. rodki ochrony litewskiego rynku stosowane do czasu sprzed akcesji zostay zastpione regulacjami istniejcymi we Wsplnocie. 2. Wzajemne inwestycje bezporednie (wsppraca inwestycyjno-kapitaowa). Litwa, pomimo e posiada niewielkie terytorium jest krajem o du ych mo liwociach a liberalne litewskie ustawodawstwo gospodarcze sprzyja inwestorom zagranicznym, co tym samym powoduje napyw obcego kapitau. Spord wschodnich ssiadw to wanie z Litw Polska ma jedne z najwikszych obrotw handlowych. Przedstawiciele litewskiego biznesu s zainteresowani wspprac z Polsk, poniewa uwa aj, e polskie produkty s konkurencyjne pod wzgldem ceny i jakoci w stosunku do podobnych, sprowadzanych z innych obszarw. Zainteresowaniu temu sprzyja rwnie fakt, i jestemy bliskimi ssiadami, co z kolei wi e si z ni szymi kosztami transportu. Rzdy Polski i Litwy przywizuj du e znaczenie do rozwoju wzajemnych stosunkw gospodarczych, w tym wzajemnych inwestycji, co znajduje wyraz w powoanych takich instytucji jak: Rada ds. Wsppracy midzy Rzdami Litwy i Polski, Rada Konstytucyjna dziaajca przy urzdach prezydenckich obu krajw oraz Zgromadzenie Poselskie Parlamentw Polski i Litwy. Wyodrbniono najwa niejsze obszary wsppracy, przy czym najwikszy nacisk poo ono na rozwijaniu wymiany handlowej, wsppracy w zakresie inwestycji, w sektorze energetycznym, transporcie i turystyce. Dynamiczny rozwj wsppracy gospodarczej jest rwnie wynikiem szeroko prowadzonej promocji na rynku litewskim przez Polsko- Litewsk Izb Gospodarcz Rynkw Wschodnich w siedzib w Suwakach, ktra przygotowuje polskich eksporterw do wchodzenia na rynki pastw batyckich poprzez szkolenia, seminaria, spotkania biznesowe, misje handlowe i wystawy92. 2.1. Inwestycje polskie na Litwie.

92

Zob. http://www.wigry.win.pl/plig_pl.htm- dn.12.10.2009.

84

Do koca 1996 roku na Litwie byy zarejestrowane 703 wsplne przedsibiorstwa polsko-litewskie, w tym 194 przedsibiorstwa z wycznie polskim kapitaem i 509 spek polsko-litewskich. Wedug stanu na 1 lipca 2003 roku w rejestrze przedsibiorstw prowadzonym przez Pastwowe Przedsibiorstwo Centrum Rejestru byo zarejestrowanych 7525 przedsibiorstw z kapitaem zagranicznym, w tym 652 firmy polskie (w tym 205 z wycznie polskim kapitaem) Wedug danych z lipca 2003 roku polscy przedsibiorcy zainwestowali na Litwie ogem 93,2 mln USD, co stanowi 2,0% wszystkich inwestycji zagranicznych w tym kraju i dao Polsce 11 miejsce wrd inwestorw. W 2007 roku inwestycje Polski na Litwie wyrosy 22,4% wszystkich zagranicznych inwestycji bezporednich, co dao pierwsze miejsce pord zagranicznych inwestorw93. Wedug stanu na 1 stycznia 2008 roku liczba polskich iwestorw na Litwie wyniosa 3396, a bezporednie inwestycje 10021,2 mln EUR. Polskie inwestycje bezporednie na Litwie byy skierowane przede wszystkim na dziaalno produkcyjn i handlow, media, ubezpieczenia i przemys spo ywczy. Dotychczasowe najwiksze polskie inwestycje na Litwie to: wykupienie za 112 mln USD udziaw w fabryce szka w Poniewie u przez Hut Szka Warta, zakupienie przez Polsat za okoo 3 mln USD czci udziaw w telewizji Batyckiej oraz utworzenie przez Kredyt Bank S.A. pierwszego zagranicznego banku na Litwie (zakoczy sw dziaalno w lipcu 2004 roku) W czerwcu 2006 roku parlament litewski zaaprobowa sprzeda koncernowi PKN Orlen akcji koncernu Ma eiki Nafta. Kilka dni wczeniej PKN Orlen podpisa z Jukosem umow na kupno 53,7% akcji tego litewskiego przedsibiorstwa nale cych do upadajcego rosyjskiego koncernu. Polski koncern zgodzi si wykupi od rzdu Litwy kolejne 30,66% akcji. Ustalono, e rzd Litwy zachowa pakiet 10% akcji przedsibiorstwa. Porozumienie zapocztkowao nowy etap we wsppracy ekonomicznej, w tym w dziedzinie energetyki i nowe partnerstwo94. 15 grudnia 2006 roku, w wyniku najwikszej w historii niepodlegej Litwy transakcji prywatyzacyjnej, PKN Orlen zosta wacicielem litewskiego koncernu naftowego Ma eiki Nafta. Wadze litewskie podkreliy, e porozumienie jest potwierdzeniem strategicznego partnerstwa z Polsk.

93 94

Zob. H. Bukowiecka, Ibidem, str. 210. Zob. J. Handle, M. Kutysz, Ibidem, s. 156.

85

W 2007 roku gwnym inwestorem pozosta nadal waciciel rafinerii w Mo ejkach PKN Orlen, ktry zainwestowa w projekty i przywrci sprawno instalacji rafineryjnych, a tak e zmodernizowa rafineri i zwikszy jej efektywno. Wzrosy tak e inwestycje polskie w innych sektorach. W czercu 2007 roku Polska Grupa Farmaceutyczna rozpocza procedur przejcia kontrolnego pakietu akcji w kilku spkach, zajmujcych si hurtow i detaliczn sprzeda lekw na Litwie. Dotyczy to m.in. hurtowni farmaceutycznej Limedica oraz waciciela sieci aptek Gintarine Vaistine. Natomiast we wrzeniu tego samego roku spka informatyczna Asseco zakupia 56,24% udziaw w litewskiej Sintagmi, zajmujcej si produkcj oprogramowania i integracj systemw informacyjnych95. Jako miejsce swoich inwestycji na Litwie polskie firmy wybieraj przede wszystkim Wilno, Poniewie , Kajpede oraz Kowno. 2.2. Inwestycje litewskie w Polsce. Litewska obecno na polskim rynku jest niemal e niezauwa alna ze wzgldu na niewielkie zaanga owanie kapitaowe. Wedug danych Departamentu Statystyki RL na dzie 1 padziernika 2003 roku litewscy inwestorzy zainwestowali w Polsce 4,78 mln LTL (1,376 mln EUR)96. Jednak pomimo niskiego poziomu wzajemnych inwestycji bezporednich perspektywy w tej dziedzinie s obiecujce. Skadaj si na to czynniki takie jak: blisko geograficzna, niewielkie bariery jzykowe i mentalne, tranzyt towarw do Rosji, znaczne zasoby finansowe obywateli wikszych orodkw miejskich Litwy, korzystne dla polskich eksporterw kursy miejscowej waluty i stosunkowo wysoki puap cen na rynku lokalnym, niedostatki lokalnego przemysu, coraz lepszy obraz Polski i polskiego produktu, niski puap obecnoci polskich eksporterw, aktywna postawa partnerw litewskich w poszukiwaniu nowych kontaktw. Te korzystne czynniki mog zosta jednak zachwiane poprzez: niewielkie rozmiary rynku litewskiego, lk polskich inwestorw przed aktywn obecnoci na rynkach nadbatyckich, koncentracja kapitau tylko w nielicznych silniejszych orodkach miejskich, niedostateczne przygotowanie firm polskich do prowadzenia samodzielnego eksportu, prby ochrony wasnego rynku przez Litwinw przed zalewem produktami importowanymi97.

95 96

Zob. H. Bukowiecka, Ibidem, s.211. Por. Foreign direct investemt In Lithuania 2003.10.01, Departament Statystyki RL. 97 Zob. H. Borko, Ibidem, s.238.

86

3. Transgraniczna wsppraca gospodarcza. Wsppraca transgraniczna na granicy pnocnej wystpuje na pograniczu polskorosyjskim (Obwd Kaliningradzki) i polsko-litewskim. Do poowy 1995 roku wspdziaanie ponadgraniczne nie miao charakteru dziaa zmierzajcych do wyodrbnienia specjalnych regionw transgranicznych i instytucjonalizacji struktur wsppracy. Koniec 1995 roku przynis istotny postp w tworzeniu pierwszego na pograniczu pnocnym obszaru wsppracy euroregionalnej. Pograniczne polsko- litewski jest niewielkie terytorialnie, lecz ma istotne znaczenie dla obu pastw. Na granicy dugoci 102,41 km funkcjonuj dwa drogowe przejcia graniczne: w Ogrodnikach i Budzisku (woj. Podlaskie). Do 1995 roku cay ruch osobowo-towarowy skupia si na przejciu w Ogrodnikach, jednak oddanie do u ytku drogowego przejcia granicznego w Budzisku pozwolio na obsug 62% ruchu pojazdw ci arowych na kierunki Litwa, otwa i Estonia. Jest to jedno z nowoczeniejszych przej na cianie wschodniej. Ruch kolejowy odbywa si przez jedyn linie kolejow przecinajc granic polsko-litewsk w miejscowoci Trakiszki. Uregulowania prawne wsppracy polsko-litewskiej opieraj si na traktacie midzy Rzeczpospolit Polsk w Republik Litewsk o przyjaznych stosunkach i dobrossiedzkiej wsppracy, z 28 kwietnia 1994 roku, oraz umowie o wsppracy transgranicznej, sporzdzonej w Wilnie 16 wrzenia 1995 roku. Dokumenty te pozwoliy na podjcie wsppracy euroregionalnej w postaci inicjatyw lokalnych. Zawarte traktaty i umowy stanowiy podstaw wsppracy transgranicznej, zwaszcza ssiadujcych ze sob gmin, obwodw, wojewdztw oraz szerszej wsppracy, w tym tak e gospodarczej w ramach tworzenia zwizkw euroregionalnych. Inicjatywa utworzenia Euroregionu jako obszaru wsppracy transgranicznej Polski, Rosji, Litwy i Biaorusi pojawia si na pocztku roku 1995 roku w Deklaracji III Batyckiego Forum Gospodarczego, ktre odbyo si w lutym w Wigrach koo Suwak. Poprzedzio do podpisanie dwch porozumie transgranicznych w 1992 i 1994 roku. W kwietniu 1995 roku Urzd Rady Ministrw zaakceptowa podjte przez Wojewod Suwalskiego dziaania zmierzajce do utworzenia Euroregionu Niemen, a 5 listopada Wojewoda Suwalski oraz Prezydent RuskoLitewskiej Izby Gospodarczej podpisali porozumienie w sprawie utworzenia Biura tego Euroregionu. W grudniu 1995 roku i w styczniu 1996 roku zostay podpisane kolejne dwustronne porozumienia o wsppracy z dwoma wojewdztwami litewskimi.

87

W grudniu 1995 roku zostaa utworzona Grupa Inicjatywna Stowarzyszenia Gmin Zwizku Transgranicznego Euroregionu Niemen. W czerwcu 1997 roku odbya si Konferencja Szefw Administracji Pogranicza, na ktrej oficjalnie powoano Euroregionu Niemen. Kolejn inicjatyw byo skupienie-w ramach wsppracy euroregionalnej pod nazw Euroregionu Batyk- szeciu stron: polskiej, litewskiej, rosyjskiej, otewskiej, duskiej i szwedzkiej. Powoany 22 lutego 1998 roku Euroregion obejmuje regiony przygraniczne. Powoane Euroregionu maj jako cel nastpujce dziedziny wsppracy: wymian dowiadcze, wspieranie rozwoju lokalnego, rozwj gospodarki i handlu, rozwj turystyki na obszarze przygranicznym, usprawnienie ruchu granicznego, wspprac w dziedzinie planowania przestrzennego, wspprac w dziedzinie szkolnictwa, wymian kulturaln i opiek nad wsplnym dziedzictwem kulturowym. Inn form wsppracy transgranicznej gmin przygranicznych s wsplne przedsiwzicia. Niewiele jest jednak umw dotyczcych organizacji przepywu siy roboczej i wsppracy midzy lokalnymi rodowiskami gospodarczymi. Oba kraje przywizuj wielk wag do wsppracy transgranicznej, a zwaszcza Litwa, dla ktrej Polska jest krajem tranzytowym na Zachd i wikszo adunkw jest przewo ona transportem drogowym. Transport drogowy jest regulowany dwustronnymi porozumieniami. Jednak przyszy rozwj w tej dziedzinie bdzie determinowany z jednej strony stale rosncymi potrzebami, a z drugiej przez ograniczenia wynikajce z istniejcej infrastruktury. Jej modernizacja jest koniecznoci, dlatego w ostatnich latach dao si zauwa y intensyfikacj wsppracy w tej sferze98. Droga Via Baltica oraz linia kolejowa E-75 zostay wczone do Paneuropejskiego korytarza transportowego Nr 1 i z tego tytuu zostay ustalone zadania inwestycyjne, ktre realizuje ka da ze stron. Do nich nale ay m.in. zadania zwizane z budow obwodnicy w Ostrowie Mazowieckiej, a po stronie Litewskiej budowa obwodnicy Mariampola. W 2003 roku Litwa uruchomia poczenia Wilno-Warszawa z wykorzystaniem urzdze SUW 2000 do automatycznej zmiany rozstawu k, co uatwio kursowanie pocigw na tej trasie. Polepszenia sytuacji w transporcie upatruje si, poza dziaaniami dotychczasowymi, w rozwijaniu transportu samochodw ci arowych przewo onych wagonami kolejowymi z Litwy do Niemiec przez terytorium Polski oraz uruchomieniu linii promowej Kajpeda- Szczecin/winoujcie-Kajpeda99.
98 99

Zob. W.Paczyski, Ibidem, s.138. j.w..

88

3.1. Realizacja energetycznego transgranicznego cza midzysystemowego w energetyce. Wykorzystanie i mo liwo rentownego funkcjonowania energetycznego

transgranicznego cza midzysystemowego w energetyce bd miay bezporedni wpyw na gospodark litewsk i polsk, jak rwnie bd oddziaywa na systemy elektroenergetyczne pozostaych pastw batyckich, Biaorusi oraz Rosji100. Opracowanie i sfinansowanie przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju studium wykonalnoci tego projektu (Feasibility study) zostao przyjte przez zainteresowane strony, a Premierzy Polski i Litwy wystosowali wsplny list do Przewodniczcego Komisji Europejskiej w sprawie finansowego wsparcia budowy zintegrowanego systemu energetycznego polsko-litewskiego i poczenia go z systemem pozostaej poszerzonej UE. Zintegrowanie systemw elektroenergetycznych Polski i Litwy z systemem Europy Zachodniej wymaga realizacji analogicznych projektw na polskiej granicy zachodniej i poudniowej oraz rozbudowy pocze elektroenergetycznych wewntrz kraju. Wsppraca ta dotyczy poczenia polskiego i litewskiego systemu energetycznego wysokiego napicia Alytus-Ek. Podkomisja ds. Energetyki, dziaajca w ramach Midzynarodowej Komisji ds. Wsppracy Gospodarczej powoaa Grup Robocz, ktra w styczniu 2002 roku przedstawia wstpny raport o tym poczeniu101. Przeprowadzono analiz mo liwoci technicznych i ekonomicznych budowy poczenia, wsppracy systemw energetycznych oraz midzynarodowego handlu, w tym zaanga owania funduszy strony trzeciej.102 3.2. Istotny element wsppracy transgranicznej - wspdziaanie w dziedzinie turystyki. Podstaw tej wsppracy jest Umowa midzyrzdowa z 2001 roku, ktra powoaa Podkomisj ds. turystyki w ramach Polsko- Litewskiej Komisji ds. Wsppracy Gospodarczej. Sprawa aktywizacji turystyki bya omawiana tak e w czasie II Forum Gospodarczego Polska-Litwa (15.10.2002) w Kownie przez przedstawicieli obu krajw.

100 101

Materiay informacyjne WEH . Co to za raport. 102 Zob. LITWA 2004, s.36-38.

89

Uznano, e w tym zakresie jest wiele do zrobienia, zwaszcza w zakresie wymiany informacji oraz wsppracy na poziomie regionalnym. Na uwag zasuguje fakt wspdziaania Transgranicznego Polski, Litwy i Biaorusi na rzecz wymiany dowiadcze medycznych, wspdziaania orodkw naukowych, w tym wymiany studentw. Zasadniczym czynnikiem rozwoju transgranicznej wsppracy gospodarczej jest wspdziaanie wewntrz-unijne naszych krajw. Ma to du e znaczenie dla przylegych regionw. Granica polsko-litewska to 102,41-kilometrowy pas o uproszczonej procedurze przekraczania. Zasadniczym czynnikiem mo e by wewntrz-unijny system INTRASTAT, w ramach, ktrego przedsibiorcy po obu stronach granicy mog korzysta z danych statystycznych, umo liwiajcych sprawdzenie wiarygodnoci partnera. Uwarunkowaniem dalszej wsppracy mo e by mo liwo wsplnego wykorzystywania rodkw unijnych na wspdziaanie i rozwj regionw przygranicznych. Dowiadczenie ostatniej dekady wskazuj na istnienie du ego potencjau dla gospodarczej wsppracy obu krajw. Do czynnikw, ktre maj najwikszy wpyw na jej rozwj, nale y przede wszystkim fakt, i oba pastwa s czonkami UE. Skutki tego czonkostwa s odczuwalne w wielu dziedzinach, gdy rozszerzenie spowodowao m.in. redukcj istniejcych barier w przepywie ludzi, a tak e towarw, usug i kapitau, a tak e ma ogromy wpyw na reformy instytucjonalne w obu krajach. Poza tym, wspomagany odpowiedni polityk ekonomiczn wzrost gospodarczy obu krajw, w naturalny sposb doprowadzi do zwikszenia ich obrotw handlowych i przepyww kapitau (w tym inwestycji bezporednich). Wiele czynnikw, le cych w gestii wadz r nych szczebli zadecyduje, w jakiej mierze przeo y si o na intensyfikacj wzajemnych relacji Polski i Litwy. Ponadto blisko geograficzna, a tak e blisko kulturowa i bogate dowiadczenia wsplnej historii tworz bardzo cenn podstaw zwikszenia przepywu osb midzy Polsk a Litw, co jest istotne szczeglnie dla rozwoju turystyki i nawizywania bezporednich kontaktw midzyludzkich. Kontakty te, majc du e znaczenie z wielu innych wa nych powodw, znajd te swoje przeo enie na relacje gospodarcze. Im wiksza po obu stronach wiedza o partnerze, tym skuteczniejsza i przynoszca wicej korzyci mo e by wzajemna wsppraca103.

103

Zob. W. Paczyski, Ibidem, s.139.

90

4. Wnioski. Stosunki w dziedzinie gospodarki i handlu midzy Polsk a Litw rozwijaj si dynamicznie - rosn wzajemne obroty handlowe, charakteryzuje je korzystny dla RP bilans. Nie oznacza to, i by wsppraca gospodarczo-handlowa, a w szczeglnoci poziom inwestycji bezporednich midzy naszymi krajami, nie mogy i nie powinny by na wy szym poziomie. Kwestie gospodarcze - w obliczu rychej realizacji priorytetw politycznych powinny zaj naczelne miejsce w stosunkach polsko-litewskich. Rozwija si wsppraca regionalna: na pograniczu polsko-litewskim funkcjonuj Euroregiony: Niemen (z udziaem Biaorusi i Obwodu Kaliningradzkiego) oraz Batyk (prcz Polski i Litwy, uczestnicz w nim otwa, Rosja, Szwecja i Dania). W kwietniu 2003 roku powoano Euroregion Szeszupie, w ktrym maj wspdziaa samorzdy z Polski, Litwy, Obwodu Kaliningradzkiego oraz Szwecji. Pastwa regionu wsppracuj tak e na forum Rady Pastw Morza Batyckiego oraz w grupach roboczych powoywanych przez t organizacj. Do zacienienia kontaktw przyczynia si wydatnie Wymiar Pnocny UE w ramach, ktrego realizowane s m.in. programy szkoleniowe dla su b granicznych, administracji publicznej oraz przedsibiorcw z Litwy, Polski i Rosji.

Rozdzia IX. Stosunki kulturalne. Kwestia mniejszoci polskiej na Litwie. Wsppraca kulturalna zapocztkowana zostaa wraz z podpisaniem Traktatu polskolitewskiego w 1994 roku, a w kolejnych latach owocowaa nowymi inicjatywami. W styczniu 2004 roku szefowie polskich i litewskich archiww pastwowych zadecydowali o udostpnieniu kopii niektrych dokumentw potrzebnych do poznania historii obu krajw. Dziki tej wa nej inicjatywie, wielu obywateli obu krajw mogo odnale dokumenty historyczne dotyczce przeszoci ich rodzin po obu stronach granicy bez koniecznoci udawania si po nie do ssiedniego kraju. Powoano na Litwie i w Polsce Fundacje Rozwoju Wsppracy Polsko- Litewskiej im. A. Mickiewicza, ktre miay su y zacienianiu wsppracy w dziedzinie kultury, owiaty, nauk spoecznych i wymianie grup modzie owych. Podobne cele miaa podpisana 14 lutego 1997 roku w Oliwie Umowa o Wsppracy i Wymianie Modzie y104.

104

Zob. J.Kukuka, Traktaty Ssiedzkie Polski Odrodzonej, Warszawa 1998, s.104.

91

10 rocznica podpisania Traktatu polsko-litewskiego by okazj do wielu inicjatyw kulturalnych, np. 26 kwietnia rozpoczy si Dni Kultury Polskiej. Zainaugurowa je uroczysty koncert w Litewskiej Filharmonii Narodowej w Wilnie. Oprcz tego odbyy si koncerty polskich zespow muzycznych, liczne wystawy oraz pokazy filmw polskich promujce polsk kultur i polskich artystw na Litwie. Wa n inicjatyw stao si zorganizowanie dwch wystaw w ramach jednego projektu- Wilno w Warszawie- Warszawa w Wilnie, ktre stanowio element midzynarodowego programu wymiany kulturalnej. Wwczas w Warszawie otwarto du ekspozycj prac wspczesnych artystw litewskich, a w Wilnie- polskich. Pod koniec maja w Warszawie odby si festiwal Wileska wiosna. Imprez t zorganizowano pod patronatem samorzdw obu stolic, a jej program obejmowa rwnie spotkania biznesmenw i przedsibiorcw, wystawy, prezentacj kuchni litewskiej oraz koncerty. Celem festiwalu byo przeprowadzenie po raz pierwszy tak du ej promocji Wilna w Polsce. Przy tej okazji odbyo si rwnie Forum Biznesu dla przedsibiorcw polskich i litewskich. Poza tym pokazano wystaw Dawne Mapy Wielkiego Ksistwa Litewskiego ze zbiorw Biblioteki Uniwersytetu Wileskiego oraz wystaw fotograficzn Barok Wileski. Na zakoczenie Festiwalu odby si uroczysty koncert wileskiej Orkiestry Kameralnej w. Krzysztofa na Zamku Krlewskim. W czerwcu Sejmy Polski i Litwy uhonoroway Nagrod Obojga Narodw prof. Mieczysawa Jackiewicza i prof. Edmundasa Zavadskasa. W lipcu oba pastwa tradycyjnie obchodziy kolejn rocznic bitwy pod Grunwaldem, uczczon inscenizacj walk. W Padzierniku uniwersytety w Wilnie i Toruniu zawary umow o partnerstwie. W 2005 roku w Wilnie odbyy si VI Targi Ksi ki, na ktrych zaprezentowano 12 polskich wydawnictw, ktre po zakoczeniu imprezy zostay przekazane do bibliotek Instytutu Polskiego w Wilnie oraz Katedry Filologii Polskiej na Uniwersytecie Wileskim. W kwietniu w ramach V Tygodnia Filmu Polskiego w Wilnie zaprezentowano osiem filw fabularnych, tj.: Warszawa Dariusza Gajewskiego, Prgi Magdaleny Piekorz, urek Ryszarda Brylskiego, Wesele Wojciecha Smarzowskiego, Ubu Krl Piotra Szulkina, Symetria Konrada Niepolskiego oraz dwa filmy animowane. Po raz pierwszy pokazano filmy re yserw najmodszego pokolenia, ktrzy pokazuj polsk rzeczywisto, wspczesnego Polaka, jego problemy i dylematy moralne.

92

Kolejn inicjatyw spoeczno-kulturaln zbli ajc oba spoeczestwa stay si kwietniowe Dni Polskich Miast w Wilnie. Podczas licznych imprez mieszkacy Wilna poznawali Warszaw, Krakw, Gdask i d. Rwnie wa nym wydarzeniem kulturalnym w 2006 roku byy Dni Litwy w Polsce, majce na celu szerokie zaprezentowanie litewskiej kultury, tradycji, gospodarki oraz mo liwoci rozwoju turystyki. Od wrzenia do grudnia w 16 polskich miastach odbyo si 120 imprez kulturalnych. Dziki temu przedsiwziciu Polska podkrelia bliskie kontakty z litewskim ssiadem, co z kolei znalazo wyraz w przyznaniu 13 wybitnym przedstawicielom litewskiego wiata kultury przez prezydenta Lecha Kaczyskiego, wysokich polskich odznacze pastwowych za zasugi w rozwoju obustronnej wsppracy. Laureatami litewskich nagrd pastwowych dla Polakw zasu onych w rozwijaniu wsppracy politycznej, kulturalnej i spoecznej obu pastw zostali Krzysztof Zanussi i Izabella Cywiska. Problemy dotyczce mniejszoci polskiej na Litwie zwizane z owiat, pisownia nazwisk czy zwrotem ziemi byy poruszane podczas ka dej wizyty przedstawicieli wadz polskich w Wilnie. W odpowiedzi na oczekiwania Polskie rzd litewski zatwierdzi we wrzeniu 2005 roku projekt uregulowania pisowni polskich imion i nazwisk w dokumentach litewskich, ktry przewiduje m.in. mo liwo ich zapisu zgodnie z polsk ortografi. Wedug tego projektu, jeli mieszkajcy na Litwie Polak wyrazi ch, by jego nazwisko w dokumentach litewskich byo zapisane zgodnie z polsk ortografi i udokumentuje, wanie tak w oryginale ono brzmi, bdzie mg wystpi o zmian jego zapisu105. Jednoczenie wadze litewskie podjy negocjacje z przedstawicielami Konsulatu Rzeczpospolitej Polskiej w Wilnie w sprawie zburzonego pomnika onierzy polskich w Oranach. W dniach 4-5 listopada 2005 w Sejnach i Druskiennikach spotkali si prezydenci Polski Aleksander Kwaniewski i Litwy Valdas Adamkus. W Sejnach rozmawiali oni z przedstawicielami mniejszoci litewskiej oraz uczestniczyli w nadaniu imienia nowo budowanej szkole litewskiej, finansowanej z bud etu Litwy. W Druskiennikach na Litwie odbyo si natomiast spotkanie z mniejszoci polsk. Premierzy Litwy Algirdas Brazauskas i Polski Marek Belka wzili udzia po koniec maja 2007 roku w Pusku, w otwarciu Domu Kultury Litewskiej a tak e przeprowadzili rozmowy z przedstawicielami mniejszoci. Litwini podkrelaj, e inauguracja dziaalnoci
105

Owiadczenie Dyrektora litewskiego Departamentu Mniejszoci Narodowych i Wychodstwa Ananasa Petrauskasa- PAP 21 wrzenia 2005 r.

93

tej placwki to doskonay przykad wspdziaania obu pastw w rozszerzonej Unii Europejskiej zgodnego z duchem Traktatu polsko-litewskiego, ktry mwi o sprzyjaniu przedsiwziciom mniejszoci narodowych. Zreszt, wiele tematw, podnoszonych przez obie strony, nosi polityczny charakter na potrzeb chwili, a dziaajca na Litwie partia polityczna Akcja Wyborcza Polakw na Litwie jest temu niezbitym dowodem, i jej dziaania s szkodliwe dla mniejszociowego spoeczestwa i stanowi przeszkod na drodze obywatelskiej integracji Polakw litewskich106 . Zakoczenie. Ostatni rok nie przynis przeomowych zmian w stosunkach polsko-litewskich. Polityka Polski wobec Litwy jest procesem dostosowywania si do sytuacji, ktra nastpia po wejciu obu pastw do Unii Europejskiej, oraz poszukiwania nowych sposobw realizacji ich celw. Dotychczasowa polityka Polski ukierunkowana bya na szukanie wikszych i bardziej wpywowych sojusznikw w Unii, jednak wsppraca z Litw mo e okaza si pomocna w kilku wa nych dla Polski kwestiach, przede wszystkim w dziedzinie energetyki oraz wsppracy regionalnej w Europie rodkowej i Wschodniej. Oba pastwa cz wsplne interesy w polityce zagranicznej, obu pastwom zale y na tworzeniu sojuszw we wsplnej sprawie, co zwiksza skuteczno dziaa na arenie midzynarodowej. D one do utrzymania dobrej atmosfery we wzajemnych stosunkach, ktra przyczyniaby si do skuteczniejszej realizacji ich interesw ramach Unii Europejskiej oraz wsppracy w strategicznych dziedzinach. Dodatkowo na wzmocnienie zainteresowania Polski Litw mogo wpyn pogorszenie stosunkw polsko- niemieckich. Polska potrzebowaa partnera w najbli szym rodowisku midzynarodowym, ktry podzielaby jej gwne cele polityki zagranicznej i wsparby jej projekty w strategicznych dziedzinach. Sukcesem w stosunkach polsko-litewskich jest stopniowa zmiana postrzegania siebie nawzajem gwnie poprzez pryzmat historii i sytuacji mniejszoci narodowych. Sporne kwestie dotyczce przeszoci czy te przykre incydenty we wzajemnych relacjach nie warunkoway w sposb istotny stosunkw pastwowych. Dyskusja historyczna w ostatnich latach koncentrowaa si bowiem na drugiej wojnie wiatowej i jej skutkach dla pastw regionu, czyli na kwestiach, w ktrych strona polska i litewska maj mniej rozbie ne pogldy.
106

Poczynania Akcji propaganda a fakty. WWW..nasz-czas.lt

94

Z tego powodu przyczenie Wileszczyzny do Polski w 1920 roku, uznawane za najbardziej kontrowersyjne wydarzenie historii stosunkw polsko-litewskich, nie stao si tematem najwa niejszym. Nie oznacza to jednak, e nie bdzie ono ju przywoywane przy r nych okazjach i e zostay zakoczone wszelkie polsko-litewskie spory historyczne. Nadal mo na dostrzec pewne przeczulenie obu spoeczestw na sprawy historii, wykorzystywane nieraz przez politykw i media. W stosunkach polsko- litewskich widoczne rwnie jest stopniowe przeniesienie prb rozwizania problemw mniejszoci polskiej ze sfery stosunkw dwustronnych na grunt spraw wewntrznych Litwy. Od pewnego czasu mo na zauwa y wiksze zainteresowanie nimi wadz litewskich. Kolejn zmian w polityce Polski wobec Litwy i we wzajemnych stosunkach byo przejcie od oglnych deklaracji do zapewnie o przyjaznych dobrossiedzkich stosunkach do konkretnych inicjatyw i projektw podporzdkowanych realizacji wsplnych strategicznych celw, dziki ktrym obie strony mog osign wymierne korzyci. Dotycz one przede wszystkim stara obu pastw o wzmocnienie bezpieczestwa energetycznego. Wypenienie koncepcji strategicznego partnerstwa konkretnymi projektami dao szans na jego realizacj. Obiecujcy jest wielostronny charakter wsplnych projektw, do ktrych Polska i Litwa staraj si anga owa inne pastwa z r nych regionw, nale ce do Unii Europejskiej, a tak e pozostajce poza ni. Miao to pozytywny wpyw na szerszy obszar, przyczyniao si do wzrostu jego spjnoci politycznej, gospodarczej i spoecznej. Co jednoczenie wzmocnio role obu pastw i dao im szersze i tym samym skuteczniejsze mo liwoci dziaa. Zmiana rzdu w Polsce nie wpyna zasadniczo na cele jej polityki wobec Litwy. Premier Donald Tusk w swoj pierwsz zagraniczn wizyt uda si do Wilna, a honory, z jakimi zosta przyjty wiadczyy, e Litwie zale y na utrzymaniu dotychczasowej wsppracy. Pewne jest jedno, e dalsze stosunki Polski z Litw bd si koncentroway na wsplnych projektach dziedzinie bezpieczestwa energetycznego: elektrowni atomowej i mostu energetycznego, oraz polityce wobec Europy Wschodniej. Bibliografia: Ks. Wadysaw Bukowiski. Wspomnienia z Kazachstanu. Kazimierz Podlaski (Bohdan Skaradziski). Biaorusini, Litwini, Ukraicy. Biaystok, 1990. Joanna Gierowska Kaaur. Zarzd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 9 wrzenia 1920). Warszawa 2003. Jzef Godlewski. Na przeomie epok. Polska Fundacja Kulturalna. Londyn 1978 Konrad Grski Divide et impera. Biaystok 1995.

95

Pranas Janauskas. Kilka uwag na temat: Ostatni obywatele Wielkiego Ksistwa Litewskiego w Republice Litewskiej (1918 1940). Ostatni obywatele Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Lublin 2005. Zenon Krajewski. Geneza i dzieje wewntrzne Litwy rodkowej (1920 1922). Lublin 1996. Jzef Kukuka, Traktaty ssiedzkie Polski odrodzonej, Wrocaw 1998. Roman Kuniar, Droga do wolnoci. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008. Piotr ossowski. Polska Litwa, ostatnie sto lat. W-wa, 1991. Piotr ossowski. otwa nasz ssiad. Warszawa, 1990. Piotr ossowski. Stosunki polsko litewskie 1921 1939. Warszawa 1997. Piotr ossowski Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batorego przez wadze litewskie w grudniu 1939 roku. Warszawa 1991. J.M. Ostatnie dni Wielkiego Ksistwa. "Kultura" /Pary / nr 4/ 150 z 1960 r. Jzef Mackiewicz i krytycy. Red. Marek Zybura. Wydawnictwo LTW 2009. Cat (Stanisaw Mackiewicz). Bunt rojstw. Jzef Mackiewicz i krytycy. Red. Marek Zybura. Wydawnictwo LTW 2009. Andrzej Stanisaw Kowalczyk. Reporter byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Jzef Mackiewicz. Micha K. Pawlikowski. Wiadomoci 1972 nr 34 (1377). Jzef Mackiewicz. O pewnej, ostatniej prbie i o zastrzelonym Bujnickim. Kultura 1954 nr 11 (85). Jzef Mackiewicz. Wyjani spraw tutejszych. Gazeta Codzienna 1940 nr 22 (28 stycznia). Jzef Mackiewicz. Gdybym by chanem... "Kultura" /Pary /nr 6/128 z 1958 r. Jzef Mackiewicz. Zwycistwo prowokacji. Londyn. Jzef Mackiewicz. Prawda w oczy nie kole. Londyn 2002. Kazimierz Okulicz. Brzask, dzie i zmierzch na ziemiach Litwy Historycznej. Pamitnik Stanisaw Parzymies, Irena Rysiska, Polska w organizacjach midzynarodowych, Warszawa 2002. Micha K. Pawlikowski. Wojna i sezon. Wilno 2008. Polski Przegld Dyplomatyczny t.1 nr 2(2)/2001. Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2000. Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2006. Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2007. Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej, Warszawa 2008. Eugeniusz Romer. Dziennik 1919 1923. Warszawa 1995. Ryszard Szabowski. Wojna polsko sowiecka 1939. Warszawa 1995.

96

Krzysztof A. Tarkowski. Lotnictwo polskie w wojnie z Rosj Sowieck 1919 1920. Warszawa, 1991. Pamitnik Wileski. Polska Fundacja Kulturalna. Londyn 1972. Marian Zdziechowski. Widmo przyszoci. W-wa 1999. Justyna Zajc, Ryszard Ziba, Polska w stosunkach midzynarodowych 1945-1989, Toru 2005. Jerzy enkiewicz. Litwa na przestrzeni wiekw i jej powizania z Polsk. Toru 2001

97