Niall Ferguson*

Upadek zamiast zderzenia. Dlaczego Huntington si myli

Niall Ferguson krytycznie przyglda si sawnej teorii "zderzenia cywilizacji" przedstawionej przez Samuela Huntingtona. Cho moga si ona swego czasu wydawa znacznie bardziej trafnym proroctwem dotyczcym przyszoci wiata ni nie mniej sawny "koniec historii" Francisa Fukuyamy, to jednak nie wytrzymuje sprawdzianu rzeczywistoci. We wspczesnym wiecie toczy si (i bdzie si toczy) znacznie wicej wojen w obrbie jednej cywilizacji ni konfliktw midzy cywilizacjami. Dlaczego Huntington si myli Mino bez maa 13 lat od czasu, gdy Samuel Huntington opublikowa na amach "Foreign Affairs" swj przeomowy esej "Zderzenie cywilizacji". W dziedzinie akademickich proroctw tekst ten okaza si wielkim sukcesem i stoi w jednym rzdzie z rwnie przeomowym esejem George'a Kennana "The Sources of Soviet Conduct" (1947) dotyczcym powstrzymywania ZSRR. "W tym nowym wiecie - pisa Huntington - gwne konflikty na globalnej scenie politycznej bd konfliktami midzy pastwami i grupami ludnociowymi nalecymi do rnych cywilizacji. (...) Granice midzy cywilizacjami bd w przyszoci liniami frontu". Inna wybitna analiza postzimnowojenna, "Koniec historii" Francisa Fukuyamy - opublikowana latem 1989 roku, jeszcze przed upadkiem muru berliskiego - najpierw sprawiaa wraenie dziea napisanego przez jasnowidza, by po zaledwie kilku latach wyda si nadmiernie optymistyczn. Zwaszcza krwawa wojna domowa w Boni pokazaa, e w niektrych spoeczestwach postkomunistycznych historia moe brutalnie wrci do gry. Wydaje si, e Huntingtonowska wizja wiata podzielonego wzdu granic kulturowych sprzed stuleci znacznie lepiej wytrzymaa prb czasu. Wojna boniacka stanowi dobry przykad tego, co Huntington mia na myli, jako e bya konfliktem, ktry wybuch na styku zachodniego chrzecijastwa, prawosawia i islamu. Muzumanie w Boni przegrali, cho spniona interwencja midzynarodowa zapobiega ich cakowitemu wypdzeniu z kraju. Huntington dowodzi jednak, e generalnie islam jest cywilizacj, ktrej pozycja umacnia si, czego niebagateln przyczyn jest wysoka rozrodczo w wikszoci spoeczestw muzumaskich. Ataki terrorystyczne z wrzenia 2001 roku wielu Amerykanw zinterpretowao w Huntingtonowskich kategoriach: by to atak na "judeochrzecijask" cywilizacj Ameryki ze strony fanatycznych wyznawcw proroka odrzuconego przez ydw i chrzecijan. Umocni si rwnie - przekonywa Huntington - pozycja konfucjanizmu, czyli cywilizacji chiskiej. Przepowiedni t zdaje si potwierdza niepowstrzymany wzrost chiskiej gospodarki. Jak to moliwe, e Chiczycy maj dynamiczn gospodark rynkow, skoro s pozbawieni takich zachodnich instytucji jak rzdy prawa i ustrj przedstawicielski? Typowa odpowied brzmi, e konfucjanizm umoliwia wspistnienie liberalnej gospodarki z patriarchaln polityk. Model Huntingtona pozwala wyjani imponujco wysoki odsetek newsw. Kiedy modzi muzumanie protestuj przeciwko duskim karykaturom Mahometa, wyglda to na kolejny przypadek zderzenia cywilizacji. Nic dziwnego, e wielu kongresmanw nie moe poj, dlaczego administracja Busha chce pozwoli firmie z Dubaju na obsug szeciu amerykaskich portw. Konflikt midzy nigeryjskimi muzumanami i chrzecijanami? Punkt dla Huntingtona. Problemy na Kaukazie? Drugi punkt. Darfur? Trzeci punkt i wynik stale ronie. Wszystko to skada si na konkluzj znacznie mniej uspokajajc ni wnioski pynce z lektury Fukuyamy. Nie do e Zachd nie zatriumfowa w 1989 roku, to jeszcze wydaje si skazany na utrat swojej pozycji w obliczu wyzwania ze strony nie jednej, lecz dwch cywilizacji wschodnich. A jednak - mimo jej kuszcej prostoty - nigdy nie miaem penego przekonania do tej teorii. Przede wszystkim pojcie "cywilizacja" zawsze wydawao mi si zbyt mgliste. Wiem, co to religia i imperium. Ale cywilizacja zachodnia? Kady, kto przekracza Atlantyk tak czsto jak ja, wie, e okrelenie to jest coraz bardziej pozbawione treci. Pod bardzo wieloma wzgldami - poczynajc od typu pobonoci, a koczc na etosie pracy - Amerykanw i Europejczykw dzieli co wicej ni tylko ocean. Co si tyczy "cywilizacji judeochrzecijaskiej" (pojcie spopularyzowane przez Bernarda Lewisa, kolejnego proroka wielkiego zderzenia cywilizacji), to w latach 40. ubiegego wieku nie by to twr szalenie harmonijny.

Inna znaczca usterka tej teorii rzuca si jednak w oczy. Pytanie: kto w ostatnim roku zabi najwicej muzumanw? Odpowied: inni muzumanie. Od jakiego czasu przewiduj, e jeli trwajca ju wojna domowa zaostrzy si, Irak moe sta si Libanem do dziesitej potgi. Zamach bombowy na wityni w Samarze moe by zapalnikiem takiej eskalacji. Setki ludzi poniosy mier w serii odwetowych atakw, a tacy podegacze jak Muktada al-Sadr dolewali oliwy do ognia nienawici. Mora za pynie z tego taki, e iracka wojna domowa nie jest wojn midzy cywilizacjami, lecz wewntrz cywilizacji islamskiej - midzy sunnick mniejszoci i szyick wikszoci. Huntington jest czowiekiem zbyt inteligentnym, by nie zabezpieczy si przed takimi zarzutami. "Nie twierdz tutaj - napisa w 1993 roku - e poszczeglne grupy w obrbie jednej cywilizacji nie bd wchodziy ze sob w konflikty czy nawet, e nie bd ze sob walczyy". Potem jednak przewiduje, e "konflikty midzy grupami pochodzcymi z rnych cywilizacji bd liczniejsze, bardziej dugotrwae i bardziej krwawe ni konflikty midzy grupami z jednej cywilizacji". Niestety, pudo. Jak dobrze wiadomo, od zakoczenia zimnej wojny przytaczajc wikszo konfliktw stanowi wojny domowe. Co ciekawe, tylko nieliczne spord nich wpisuj si w huntingtonowski model wojen midzy cywilizacjami. W obrbie Nowego Nieadu wiatowego wojny z reguy tocz ze sob grupy etniczne nalece do tej samej cywilizacji. Bdmy precyzyjni: z 30 powaniejszych konfliktw zbrojnych, ktre jeszcze trwaj bd niedawno zostay zakoczone, tylko 10 albo 11 mona od biedy zaliczy do midzycywilizacyjnych, w tym sensie, e jedna strona jest zasadniczo muzumaska, a druga niemuzumaska. Czternacie z nich to konflikty etniczne, przy czym najgorsze s wojny, ktre cay czas siej spustoszenie w Afryce rodkowej. Co wicej, spora liczba konfliktw majcych wymiar religijny naley take do kategorii konfliktw etnicznych. Afiliacja religijna wie si raczej z lokalnymi sukcesami dawnych misjonarzy ni z dugotrwa przynalenoci do cywilizacji chrzecijaskiej lub muzumaskiej. W mojej ksice "Colossus" dowodziem, e problemy Bliskiego Wschodu nie maj nic wsplnego ze zderzeniem cywilizacji, s bowiem efektem arabskiej "cywilizacji zderze" - zakorzenionej w tamtejszej kulturze politycznej skonnoci do rozwizywania sporw drog przemocy zamiast negocjacji. To samo w jeszcze wikszym stopniu dotyczy Afryki subsaharyjskiej. Nie zamierzam sugerowa, e Zachodu nie dotykaj wewntrzne pknicia. Antagonizm midzy ultrareligijnymi konserwatystami a zsekularyzowanymi liberaami okrela dzisiaj najwikszy rozam w spoeczestwie amerykaskim. Do miana monolitycznej cywilizacji daleko take Chinom. Najwaniejsz lini podziau jest tam obecnie byskawicznie si powikszajca przepa midzy bogatymi aparatczykami a wiejsk biedot. Nie wydaje si jednak, by ktry z tych dwch wewntrznych konfliktw mia doprowadzi do wojny domowej. Naley zatem przypuszcza, e przyszo przyniesie raczej liczne wojny lokalne ni globaln kolizj systemw wartoci. Przewiduj wrcz, e te odrodkowe tendencje, najbardziej widoczne w dzisiejszym Iraku, bd w rosncym stopniu rozbijay cywilizacje wymieniane przez Samuela Huntingtona. Krtko mwic - owszem, usyszymy huk, ale bdzie to huk upadku, a nie zderzenia cywilizacji. Niall Ferguson prze. Tomasz Biero
*Niall Ferguson, ur. 1964, jeden z najwybitniejszych europejskich historykw. Wykadowca Oksfordu i New York University. Autor m.in. "The Pity of War", "The Cash Nexus" oraz "Empire". Ostatnio wyda ksik "Colossus: The Rise and Fall of the American Empire", w ktrej lansowa tez, e USA s wspczesn wersj dawnych wiatowych imperiw. Publikuje komentarze m.in. w "The Sunday Telegraph". W "Europie" wielokrotnie drukowalimy jego teksty - ostatnio artyku o polityce zagranicznej USA "Bdy imperialnej hybris" (nr 11 z 15 marca br.).
rdo: "Europa" nr 107, 19.04.2006 http://www.dziennik.pl/dziennik/europa/article45990/Upadek_zamiast_zderzenia.html (dostp 31 XII 2008)