Steven RUNCIMAN

Dzieje wypraw krzyowych

Tom 1

Pierwsza krucjata i zaoenie Krlestwa Jerozolimskiego

Ksigozbir DiGG 2010

Przedmowa
Ksika ta ma by pierwszym z trzech tomw powiconych historii ruchu
zwanego wyprawami krzyowymi, od jego narodzin w wieku XI do kresu w XIV stuleciu, oraz dziejom pastw, ktre zawdziczay mu swe powstanie w Ziemi witej i krajach z ni ssiadujcych. W tomie drugim zamierzam przedstawi histori i charakterystyk Krlestwa Jerozolimskiego i jego stosunkw z pastwami Bliskiego Wschodu, a take omwi krucjaty z XII wieku, w trzecim za skreli dzieje krlestwa Akki i wypraw pniejszych. Bez wzgldu na to, czy uwaamy krucjaty za najwiksz i najbardziej romantyczn przygod chrzecijastwa, czy za ostatni z barbarzyskich najazdw, nie ulega kwestii, e stanowiy one jedno z centralnych wydarze historii redniowiecznej. Do czasu pierwszej wyprawy krzyowej ogniskiem naszej cywilizacji byo Cesarstwo Bizantyjskie oraz kraje kalifatu arabskiego. Zanim ruch ten dobieg swego kresu, przywdztwo cywilizacyjne przeja Europa Zachodnia. Ten fakt sta si pocztkiem historii nowoytnej. Aby to poj, musimy zrozumie sytuacj w Europie Zachodniej, ktra daa impuls do krucjat, a moe w jeszcze wikszym stopniu wczu si w sytuacj na Wschodzie, poniewa stworzya ona szans krzyowcom, warunkowaa ich powodzenie i w kocu zmusia do wycofania si z Lewantu. Musimy obj spojrzeniem obszar od Atlantyku po Mongoli. Przedstawiajc histori wypraw krzyowych z punktu widzenia wycznie Frankw, bd wycznie Arabw, a nawet ich gwnych ofiar, chrzecijan wschodnich, nie zdoalibymy zrozumie rzeczywistego znaczenia krucjat. By to bowiem, jak zauway Gibbon, konflikt wiatowy. Pene dzieje wypraw krzyowych nie doczekay si w jzyku angielskim zbyt wielu opracowa, nie mamy rwnie w Anglii szkoy aktywnie zajmujcej si histori ruchu krucjatowego. Powicone temu tematowi rozdziay Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego Gibbona,1 mimo uprzedze autora i tak odlegego czasu powstania ksiki, do dzi zasuguj na przestudiowanie. Niedawno otrzymalimy wietn syntez tego ruchu pira sir Ernesta Barkera, opublikowan najpierw w Encyklopedii Brytyjskiej, a take zwiz, lecz piknie napisan przez W.B. Stevensona histori krlestw krucjatowych. Jednak rzeczywisty wkad Anglikw ogranicza si niemal wycznie do artykuw specjalistycznych, edycji dokumentw orientalnych i kilku nienaukowych zarysw historycznych. Francja i Niemcy maj tradycj znacznie bogatsz i dusz. Wielkie
Dzieo Edwarda Gibbona Decline and Fall of the Roman Empire zostao wydane w jzyku polskim w postaci skrconej (obejmujcej dwa pierwsze tomy) pt. Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Polski przekad nie obejmuje wic dziejw wypraw krzyowych (przyp. red.).
1

niemieckie dziea historyczne powicone historii wypraw rozpoczyna praca Wilkena z pocztku XIX stulecia. Historia krucjat pira von Sybela, ogoszona pierwszy raz w 1841 roku, zachowaa do dzi pierwszorzdne znaczenie, a w latach pniejszych minionego stulecia dwch znakomitych uczonych, Rhricht i Hagenmayer, pooyo nieocenione zasugi w zakresie kompletowania i krytyki materiaw rdowych, dajc nam take zwize historie wypraw. W ostatnich latach tradycj historykw niemieckich podj Erdmann w swoim wyczerpujcym studium o ruchach religijnych na Zachodzie, ktre doprowadziy do wypraw krzyowych. We Francji, skd pocztkowo pochodzia wikszo krzyowcw, zainteresowanie uczonych znalazo wyraz w opublikowaniu w poowie XIX stulecia podstawowych rde zachodnich, greckich i orientalnych w monumentalnym Recueil des historiens des croisades. Ju w 1817 roku zacza si ukazywa, ukoczona po kilku latach, obszerna historia wypraw Michauda. W pniejszym okresie tego stulecia Riant i jego wsppracownicy przeprowadzili pod auspicjami Socit de lOrient Latin wiele cennych bada. W naszych czasach dwch znakomitych bizantynistw, Chalandon i Brhier, zainteresowao si take krucjatami, a na krtko przed 1939 rokiem Ren Grousset wyda trzytomow histori wypraw, ktra zgodnie z tradycj francusk czy wiedz z dobrym rzemiosem pisarskim, nie jest jednak wolna od pewnej domieszki patriotyzmu galijskiego. W chwili obecnej najbardziej aktywna szkoa historykw krucjat znajduje si w Stanach Zjednoczonych, szkoa zainicjowana przez D.C. Munro, ktry - cho jako autor niestety niezbyt podny - jest znakomitym pedagogiem. Historycy amerykascy koncentrowali si dotychczas na zagadnieniach szczegowych i aden z nich nie pokusi si o napisanie penej historii krucjat. Jednake mam ich obietnic wydania pracy zbiorowej, z udziaem autorw rwnie z innych krajw, ktra obejmie cao dziejw wypraw krzyowych. auj, e dzieo to nie ukazao si wczeniej, bym mg z niego korzysta przy pracy nad niniejszym tomem.2 Wydaje si nierozsdne, aby jedno angielskie piro mogo wspzawodniczy z armi amerykaskich maszyn do pisania. W istocie rzeczy nie ma mowy o wspzawodnictwie. Wprawdzie pojedynczy autor nie moe przemawia z autorytetem przynalenym zespoowi uczonych, jednak ma on szans nadania swemu dzieu spjnoci, a nawet ksztatu epickiego w stopniu nieosigalnym dla adnego ciaa zbiorowego. Jak zauway Gibbon, najwikszy z angielskich historykw, nie tylko Herodot, ale take i Homer zasuy na miano ojca dziejopisarstwa. A mimo gosw niektrych krytykw trudno uwierzy, by Homer by zespoem autorw. Wspczesna historiografia wkroczya w epok aleksandryjsk, w ktrej krytycyzm wzi gr nad twrczoci. Przytoczony mas drobiazgowej wiedzy i sterroryzowany czujn surowoci swych kolegw, historyk dzisiejszy zbyt czsto szuka azylu w penych erudycji artykuach i bardzo specjalistycznych rozprawach, owych maych twierdzach, ktre s atwe do
2

W chwili oddawania tej ksiki do druku publikacja monumentalnego opracowania A History of the Crusades, pod red. K.M. Settona (pi tomw), bya na ukoczeniu (przyp. tum.).

obrony. Jego praca moe mie ogromn warto, ale nie stanowi celu ostatecznego. W moim przekonaniu obowizkiem historyka jest pisa histori, to znaczy podejmowa prb przedstawienia w jednej miaej sekwencji tych wielkich wydarze i ruchw, ktre ksztatoway ludzkie losy. Pisarza, ktry z pewn brawur zaryzykuje tak prb, nie powinno si krytykowa za jego ambicj, choby zasuy sobie na nagan za niedostatki rynsztunku lub bdne konkluzje. W przypisach podaj rda, ktre stanowiy podstaw moich wywodw, a bibliografia zawiera wykaz dzie, z ktrych korzystaem, piszc t ksik. Wobec wielu z tych prac mam ogromny dug, nawet jeeli nie powouj si na nie w sposb wyrany w przypisach. Korzystaem z uwag krytycznych i rad zbyt wielu przyjaci, by wymieni ich nazwiska. [...] Na koniec chciabym podzikowa syndykom i sekretariatowi Cambridge University Press za niewyczerpan yczliwo i pomoc. Steven Runciman Londyn, 1950

KSIGA I

WITE MIEJSCA CHRZECIJASTWA

Rozdzia 1

Ohyda spustoszenia
Gdy wic ujrzycie ohyd spustoszenia, o ktrej mwi prorok Daniel, zalegajc miejsce wite. - Ewangelia w. Mateusza 24,15

ewnego lutowego dnia 638 roku naszej ery kalif Umar wkroczy do Jerozolimy, jadc na biaym wielbdzie. Odziany by w szaty zniszczone i brudne, a za nim sza armia prymitywna i niechlujna, ale zadziwiajco zdyscyplinowana. U jego boku jecha patriarcha Sofroniusz, on bowiem by najwikszym dostojnikiem zdobytego miasta. Umar uda si prosto do miejsca po wityni Salomona, skd jego przyjaciel Mahomet wstpi do nieba. Spogldajc na kalifa patriarcha przypomnia sobie sowa Chrystusa i wyszepta przez zy: Oto ohyda spustoszenia, o ktrej mwi prorok Daniel. Potem kalif zada zaprowadzenia do witych przybytkw chrzecijaskich. Patriarcha powid go do kocioa witego Grobu i pokaza mu wszystko, co znajdowao si w wityni. Kalif zapyta, gdzie moe rozoy swj modlitewny dywanik. Patriarcha odpowiedzia mu, e moe to uczyni tu, gdzie stoi, ale Umar wyszed z kocioa i uda si do portyku Martyrion, poniewa obawia si - jak rzek - e jego gorliwi wspwyznawcy zadaj oddania islamowi miejsca uwiconego jego modlitw. I mia racj. Portyk zabrali muzumanie, koci pozosta jak dawniej najwitszym miejscem chrzecijastwa. Wszystko to byo zgodne z warunkami kapitulacji. Sam prorok postanowi, e podczas gdy poganie maj wybr tylko midzy nawrceniem a mierci, to Ludowi Ksigi, czyli chrzecijanom i ydom (z ktrymi w drodze kurtuazji, zrwna zaratustrianw), naley pozwoli na zatrzymanie miejsc kultu i korzystanie z nich bez przeszkd, ale jednoczenie zakaza powikszania ich liczby, a take noszenia broni i dosiadania koni. Na chrzecijan i ydw naoono rwnie obowizek pacenia specjalnego podatku, pogwnego, zwanego dizja. Sofroniusz nie

mg wic liczy na uzyskanie korzystniejszych warunkw, kiedy chroniony glejtem czapa na ole na spotkanie z kalifem na Grze Oliwnej, nie chcia bowiem odda swego miasta komukolwiek niszemu rang. Oblenie Jerozolimy cigno si ponad rok. Arabowie, nie posiadajcy dowiadczenia w sztuce oblniczej i marnie wyekwipowani, byli bezradni wobec niedawno odrestaurowanych fortyfikacji. W miecie wszake koczyy si zapasy ywnoci, obrocy nie mieli ju adnej nadziei na odsiecz. Caa okolica Jerozolimy przesza w rce Arabw, miasta Syrii i Palestyny po kolei paday ich upem. Najblisza armia chrzecijaska znajdowaa si w Egipcie i tylko w Cezarei Nadmorskiej (Kajsarijja) trzyma si garnizon, osaniany przez flot cesarsk. Jedynym odstpstwem od zwyczajowych warunkw kapitulacji, jakie udao si wyjedna Sofroniuszowi od zwycizcy, byo zezwolenie na bezpieczn ewakuacj urzdnikw cesarskich, z rodzinami i caym mieniem ruchomym, na wybrzee morskie pod Cezare. By to ostatni sukces patriarchy na arenie publicznej, tragiczne apogeum dugiego ycia, penego niestrudzonej pracy dla zachowania prawowiernoci i jednoci chrzecijastwa. Od najwczeniejszej modoci, kiedy ze swoim przyjacielem Janem Moschosem odwiedza klasztory wschodnie, zbierajc do ich wsplnego dziea, ki duchowej, sowa witych i zachowane o nich wspomnienia, a do lat pniejszych, gdy cesarz, ktrego polityki nigdy nie podziela, wyznaczy go na arcypasterza wielkiego patriarchatu jerozolimskiego, walczy on nieustpliwie z herezjami i kiekujcym nacjonalizmem, przewidujc, e doprowadza on do rozpadu Cesarstwa. Jednake w miodousty obroca wiary, jak go nazywano, wygasza swe kazania daremnie i trudzi si na prno. Podbj arabski by widomym dowodem jego klski i w kilka tygodni pniej Sofroniusz zmar ze zgryzoty. Zahamowanie dezintegrujcych ruchw we wschodnich prowincjach Rzymu nie leao ju w ludzkiej mocy. W cigu caej historii Cesarstwa Rzymskiego trwaa nieustanna walka midzy Wschodem i Zachodem. Zachd zwyciy pod Akcjum, ale Wschd wzi gr nad swoimi zwycizcami. Egipt i Syria byy najbogatszymi i najludniejszymi prowincjami Cesarstwa. W krajach tych znajdoway si gwne orodki przemysowe. Syryjskie i egipskie statki i karawany zmonopolizoway wymian handlow z Orientem. Kultura Egiptu i Syrii, zarwno duchowa, jak i materialna, staa wyej od kultury Zachodu, nie tylko z racji swej dugiej tradycji, ale take dlatego, e czerpaa oywcze soki z ssiedztwa jedynego cywilizacyjnego rywala Rzymu, krlestwa perskich Sasanidw. Potga Wschodu rosa wic, a w kocu Konstantyn Wielki przyj religi wschodni i przenis sw stolic do Bizancjum nad Bosforem. W nastpnym stuleciu, kiedy osabione wewntrznym rozkadem Cesarstwo musiao stawi czoo zalewowi barbarzycw, Zachd upad. Wschd natomiast zdoa przetrwa, gwnie dziki polityce Konstantyna. Podczas gdy w Galii, Hiszpanii, Afryce, dalekiej Brytanii, a w kocu i w Italii powstaway krlestwa barbarzyskie, cesarz rzymski ze swej stolicy w Konstantynopolu rzdzi wschodnimi prowincjami. W Syrii i Egipcie rzdy

Rzymu rzadko cieszyy si popularnoci. Rzdy Konstantynopola spotkay si tam rycho z jeszcze wiksz niechci. W znacznym stopniu przyczyniy si do tego okolicznoci zewntrzne. W efekcie zuboenia Zachodu kupcy syryjscy i rkodzielnicy egipscy utracili rynki zbytu. Nieustanne wojny z Persj zablokoway szlak handlowy prowadzcy przez pustyni do Antiochii i miast Libanu, a nieco pniej upadek cesarstwa abisyskiego i chaos w Arabii doprowadziy do unieruchomienia komunikacji w basenie Morza Czerwonego, ktra stanowia domen eglarzy egipskich i wacicieli karawan z Petry, Transjordanii i Palestyny poudniowej. Gwnym rynkiem Cesarstwa zacz si stawa Konstantynopol, kupcy z Dalekiego Wschodu natomiast w wyniku dyplomatycznych zabiegw cesarza znaleli sobie bezporednie szlaki, ktre prowadziy przez pooone dalej na pnoc stepy Azji rodkowej. Bya to gorzka piguka dla mieszkacw Aleksandrii i Antiochii, ju i tak spogldajcych z zazdroci na to parweniuszowskie miasto, ktre miao szans zami je wietnoci. Syryjczykw i Egipcjan jeszcze bardziej rozsierdzio to, e fundamentem nowego systemu administracyjnego bya centralizacja. Stopniowo ograniczano prawa lokalne i autonomie, a poborca podatkowy sta si jeszcze bardziej skrupulatny i wymagajcy ni za czasw rzymskich. Niezadowolenie oywio nacjonalizm wschodni, ktry nigdy nie usypia na dugo. Do otwartego konfliktu doszo w sprawach religii. Cesarze pogascy odnosili si tolerancyjnie do kultw lokalnych. Bstwa lokalne mona byo z atwoci dopasowa do panteonu rzymskiego. Tylko tak zagorzali monoteici, jak chrzecijanie i ydzi, naraeni byli na sporadyczne przeladowania. Cesarze chrzecijascy wszake nie mogli pozwoli sobie na tak wielkoduszn tolerancj. Chrzecijastwa, ktre ze swej istoty jest religi ekskluzywn, pragnli uy jako spoiwa wicego wszystkich poddanych z wadz centraln. Konstantyn, ktry w sprawach teologicznych mia pogldy do mgliste, dy mimo to do zjednoczenia Kocioa, rozdartego wwczas przez kontrowersj ariask. P wieku pniej Teodozjusz Wielki uzna konformizm za istotny element programu cesarskiego. Ale osignicie konformizmu wcale nie byo atwe. Wschd przyj chrzecijastwo z apczyw zachannoci. Grecy podeszli do problematyki chrzecijastwa z wrodzonym zamiowaniem do subtelnych rozwaa, do ktrych zhellenizowani mieszkacy Bliskiego Wschodu wnieli gwatown, pen pasji intensywno, co wkrtce doprowadzio do nietolerancji i eksplozji nienawici. Gwnym przedmiotem sporw staa si natura Chrystusa, centralne i najtrudniejsze zagadnienie teologii chrzecijaskiej. Dyskusje miay charakter teologiczny, ale w owej epoce nawet szary czowiek interesowa si sporami teologicznymi, ktre w jego oczach byy rozrywk niemal rwnie pasjonujc jak igrzyska na arenach cyrkowych. Sprawa ta miaa jednak jeszcze inne aspekty. Przecitny Syryjczyk pragn prostszego ceremoniau kocielnego ni pompatyczne obrzdy Kocioa greckiego. W zestawieniu z rosncym ubstwem przepych owego ceremoniau obraa jego uczucia. Co wicej, dostojnikw i duchownych tego Kocioa uwaa on za agentw cesarskich. Wysze

duchowiestwo syryjskie z czystej zazdroci przeszo gadko na pozycje nie mniej wrogie. Patriarchowie staroytnych stolic w Aleksandrii i Antiochii nie posiadali si z oburzenia stwierdziwszy, e w hierarchii kocielnej zajmuj miejsce poledniejsze od parweniuszowskiego hierarchy z Konstantynopola. Nie ulegao wtpliwoci, e wszystko to musi doprowadzi do herezji i e objawi si ona w postaci ruchu nacjonalistycznego i dezintegrujcego. Arianizm wygas na Wschodzie, poza Abisyni, do szybko, ale inne herezje z V stulecia okazay si bardziej trwae. Na samym pocztku tego wieku Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola pochodzcy z Syrii, ogosi doktryn, ktra eksponowaa ludzk natur Chrystusa. A e teologowie ze szkoy antiocheskiej zawsze skaniali si w tym kierunku, Nestoriusz pozyska sobie wielu zwolennikw w pnocnej Syrii. Doktryna ta zostaa potpiona jako herezja na soborze powszechnym w Efezie w 431 roku, co doprowadzio do secesji wielu gmin syryjskich. Nestorianie, ktrych wyjto spod prawa w Cesarstwie, zaoyli sw gwn siedzib na terytorium Persji, w Mezopotamii. Wkrtce zajli si przede wszystkim dziaalnoci misyjn na obszarach pooonych dalej na wschodzie, w Indiach, Turkiestanie, a nawet Chinach. W VI i VII stuleciu nadal jednak mieli w Syrii i Egipcie swe organizacje kocielne, ktre skupiay przewanie kupcw prowadzcych handel ze Wschodem. Kontrowersja nestoriaska staa si zarzewiem jeszcze jednego, bardziej zaartego sporu. Teologowie aleksandryjscy, radzi z jednoczesnego zwycistwa nad doktrynami antiocheskimi i patriarch Konstantynopola, przekroczyli granice prawowiernoci w odwrotnym kierunku. Wystpili z doktryn, ktra zdawaa si negowa ludzk natur Chrystusa. Herezja ta zwana jest niekiedy eutychianizmem od imienia tajemniczego duchownego, niejakiego Eutychesa, ktry by jej pierwszym ordownikiem. Przewanie nazywa si j monofizytyzmem. Spotkaa si ona z potpieniem na czwartym soborze powszechnym, ktry w 451 roku zebra si w Chalcedonie. Oburzeni tym werdyktem monofizyci oderwali si od gwnego pnia chrzecijastwa, pocigajc za sob wikszo chrzecijan egipskich i pewn liczb gmin syryjskich. Koci armeski, ktrego delegaci spnili si na dysput chalcedosk, odmwi uznania ustale soboru, i przyczy si do monofizytw. Pniejsi cesarze nieustannie poszukiwali jakiej kompromisowej formuy, ktra pogodziaby przeciwnikw i ktra, uzyskawszy poparcie soboru ekumenicznego, mogaby zosta uznana za dalsze ucilenie prawdziwej wiary. Jednake dziaay przeciwko nim dwie siy. Heretycy godzili si na powrt do wsplnoty chrzecijaskiej jedynie na wasnych, niemoliwych do przyjcia warunkach, a Rzym i Koci zachodni odnosiy si do jakiegokolwiek kompromisu z nieprzejednan wrogoci. Papie Leon I, wychodzc z zaoenia, e definiowanie zasad wiary naley do nastpcy w. Piotra, a nie do soboru powszechnego, zniecierpliwiony dialektycznymi subtelnociami, ktrych nie rozumia, ogosi owiadczenie precyzujce ostatecznie poprawne stanowisko w tej materii. Chocia owiadczenie to, znane w historii jako Tomus papiea Leona, ignorowao

draliwe aspekty sporu, zostao przyjte przez duchowne kierownictwo soboru w Chalcedonie za podstaw dyskusji, a jego konkluzj wczono do podjtych tam uchwa. Sformuowana przez papiea Leona konkluzja bya tak jednoznaczna i autorytatywna, e nie dopuszczaa ani glosy, ani modyfikacji. Kady kompromis zmierzajcy do usatysfakcjonowania heretykw musiaby spowodowa jej odrzucenie, a w konsekwencji rozam z Rzymem. A na taki krok nie mg sobie pozwoli aden cesarz, ktremu z racji interesw lub ambicji politycznych zaleao na Italii i krajach zachodnich. Uwikane w ten dylemat Cesarstwo nigdy nie zdoao wypracowa konsekwentnej linii politycznej. Miotao si midzy przeladowaniami i ustpstwami wobec heretykw, ktrzy tymczasem w prowincjach wschodnich roli coraz bardziej w si, znajdujc oparcie w odradzajcym si nacjonalizmie mieszkacw Orientu. Oprcz monofizytw i nestorianw istniaa na Wschodzie jeszcze jedna wsplnota, ktra znajdowaa si w staej opozycji do wadzy cesarskiej: ydzi. We wszystkich wielkich miastach wschodnich usadowiy si znaczne skupiska ydowskie. Ich prawa obywatelskie podlegay pewnym restrykcjom, a w czasie sporadycznych zamieszek doznawali szwanku zarwno na ciele, jak i na dobytku. Tote korzystali z kadej sposobnoci zaszkodzenia chrzecijanom. Dysponujc znacznymi rodkami finansowymi i rozgazionymi stosunkami, stanowili zawsze potencjalne niebezpieczestwo dla wadzy cesarskiej. W VI stuleciu sytuacja ulega dalszemu pogorszeniu. Wojny Justyniana na Zachodzie byy dugie i kosztowne. Utrudniay cesarzowi polityk religijn, a wschodnim poddanym przyniosy podwyk podatkw bez adnych kompensujcych korzyci. Najbardziej ucierpiaa Syria, poniewa oprcz brzemienia podatkowego dotkno j bolenie kilka krwawych najazdw perskich i seria katastrofalnych trzsie ziemi. Tylko heretykom powodzio si tam dobrze. Monofizyci syryjscy pod przewodem Jakuba Baradajosa z Edessy utworzyli siln organizacj, ktra cieszya si przychylnoci cesarzowej Teodory. Odtd ich Koci zwany jest zazwyczaj jakobickim. Monofizyci egipscy, noszcy dzi miano Koptw, zdoali pozyska dla swej wiary niemal ca miejscow ludno. Nestorianie, usadowieni bezpiecznie za granic Persji i rozprzestrzeniajcy si szybko w kierunku wschodnim, umocnili sw pozycj w Cesarstwie. Poza miastami palestyskimi chrzecijanie obrzdku greckiego znaleli si wszdzie w mniejszoci. Nazywano ich pogardliwie melkitami, to znaczy sugami cesarza, i nie bez racji, poniewa ich egzystencja zaleaa od sprawnoci i prestiu administracji cesarskiej. W 602 roku tron cesarski zagarn centurion Fokas. Rzdy jego byy okrutne i nieudolne. Podczas gdy w Konstantynopolu panowa terror, w prowincjach rozszalay si zamieszki i wojny domowe midzy partiami hipodromu (demami) oraz midzy rywalizujcymi sektami religijnymi. W Antiochii jakobici i patriarchowie nestoriascy odbyli jawn narad dla omwienia wsplnego dziaania przeciwko ortodoksom greckim. Fokas wysa przeciwko nim oddziay wojskowe, ktre zgotoway heretykom krwaw ani, do czego ydzi przyoyli si z najwiksz ochot. Dwa

lata pniej zbuntowali si ydzi, poddajc torturom, a potem mordujc greckiego patriarch miasta. W 610 roku odebra Fokasowi tron cesarski mody arystokrata pochodzenia ormiaskiego, Herakliusz, syn namiestnika prowincji afrykaskiej. W tym samym roku krl perski Chosroes II zakoczy przygotowania do inwazji i rozbioru Cesarstwa. Wojna perska trwaa dziewitnacie lat. Przez dwanacie lat Cesarstwo znajdowao si w defensywie, jedna armia perska bowiem okupowaa Armeni, druga podbia Syri. Antiochia pada w 611 roku, a Damaszek w 613. Wiosn 614 roku wdz perski Szarbaraz wkroczy do Palestyny, pldrujc wsie i palc kocioy. Najedcy oszczdzili jedynie koci Boego Narodzenia w Betlejem, poniewa nad jego drzwiami znajdowaa si mozaika z przedstawieniem Mdrcw Wschodu w szatach perskich. W dniu 15 kwietnia Szarbaraz przystpi do oblenia Jerozolimy. Patriarcha Jerozolimy Zachariasz gotw by zrezygnowa z obrony miasta, aby unikn rozlewu krwi, jednake ludno chrzecijaska nie chciaa tak atwo odda si w rce najedcw. W dniu 5 maja, przy pomocy ydw zamieszkaych w obrbie murw obronnych, Persowie wdarli si do miasta. Doszo do wydarze mrocych krew w yach. Wrd poncych kociow i domostw wymordowano wszystkich chrzecijan, cz z nich zgina z rk odactwa perskiego, a jeszcze wicej zabili ydzi. mier ponioso pono szedziesit tysicy ludzi, trzydzieci pi tysicy sprzedano w niewol. Mieszkacy zdoali zakopa najwitsze relikwie miasta, Krzy wity i narzdzia mki, ale Persowie je znaleli i wysali w darze chrzecijaskiej krlowej Persji, nestoriance Mariam, oddajc jej take patriarch jerozolimskiego. Zniszczenia w miecie i okolicy byy tak wielkie, e pobliskie wioski do dzi nie zdoay cakiem podnie si z ruiny. Trzy lata pniej Persowie wkroczyli do Egiptu. W cigu jednego roku zawadnli nim cakowicie. Tymczasem na pnocy armia perska dotara do Bosforu. Upadek Jerozolimy by dla chrzecijastwa straszliwym wstrzsem. ydom nigdy nie zapomniano ani nie wybaczono odegranej wwczas roli, a wojna z Persj nabraa charakteru wojny witej. Kiedy w kocu w 622 roku Herakliusz mg podj dziaania ofensywne przeciwko wrogowi, odda si uroczycie wesp z ca armi w sub Panu Bogu i wyruszy w pole w aureoli chrzecijaskiego rycerza, ktry ma stoczy walk z mocami piekielnymi. Pniejsze pokolenia pasoway go na pierwszego krzyowca. Wilhelm z Tyru, piszc pi wiekw pniej histori wypraw krzyowych, wczy do niej relacj o wojnie z Persj, a dawny przekad jego ksiki na jzyk francuski nosi tytu Livre dEracles. Krucjata odniosa sukces. Po kampanii toczonej ze zmiennym szczciem i po niejednej chwili przeraenia i rozpaczy Herakliusz w grudniu 627 pobi Persw pod Niniw. Na pocztku 628 roku krl Chosroes zosta zamordowany, a jego nastpca prosi o zawarcie pokoju. Pokj ten nasta dopiero w roku nastpnym, utracone prowincje powrciy do Cesarstwa. W sierpniu Herakliusz odby triumf w Konstantynopolu. Na

wiosn nastpnego roku uda si ponownie na poudnie, aby odzyska Krzy wity i we wspaniaej procesji zanie go z powrotem do Jerozolimy. Bya to wzruszajca uroczysto. Jednake chrzecijanom wschodnim wiodo si pod panowaniem Persw cakiem znonie. ydzi do szybko utracili aski Chosroesa, ktry nawet wysiedli ich z Jerozolimy. Cho jego dwr faworyzowa nestorianw, on sam, oficjalnie, odnosi si askawie zarwno do monofizytw, jak i do grekw. Przywrcono im i odrestaurowano kocioy. W Ktezyfonie, stolicy pastwa perskiego, odby si, pod patronatem Chosroesa, synod dla przedyskutowania kwestii zjednoczenia sekt religijnych. Tymczasem restauracja rzdw cesarskich, o czym przekonano si natychmiast po otrzewieniu z pierwszego entuzjazmu, przyniosa korzyci tylko ortodoksom greckim. Herakliusz zasta w skarbcu pustki. Wydatki na wojn mg sfinansowa jedynie dziki ogromnej poyczce od Kocioa. upy zabrane z Persji nie wystarczay na jej spacenie. Syryjczycy i Egipcjanie znowu musieli paci wysokie podatki i patrze bezradnie, jak grecka hierarchia kocielna nabija nimi swe szkatuy. Polityka religijna Herakliusza rwnie nie przyczynia si do poprawy sytuacji. Przede wszystkim podj dziaania przeciwko ydom. Wprawdzie nie czu do nich adnej wrogoci, ale zatrzymawszy si w Tyberiadzie po drodze do Jerozolimy u pewnego gocinnego yda, dowiedzia si szczegw o postpowaniu ydw w czasie najazdw perskich. By moe pod wraeniem niejasnego proroctwa, e obrzezany nard doprowadzi Cesarstwo do zguby, wyda rozkaz przymusowego ochrzczenia wszystkich ydw zamieszkaych w granicach Cesarstwa i napisa do monarchw zachodnich, by poszli w jego lady. Jakkolwiek rozkaz ten by niewykonalny, to jednak dla gorliwych chrzecijan sta si wyborn okazj do krwawych masakr znienawidzonej spoecznoci. Jedynym efektem tego dekretu byo pogbienie awersji ydw do rzdw cesarskich. Nastpnie cesarz zapuci si na niebezpieczne wody chrzecijaskiej teologii. Patriarcha Sergiusz, kiedy monofizyta syryjski, wypracowa stopniowo doktryn, ktra w jego mniemaniu powinna pojedna monofizytw z chrzecijanami greckimi. Herakliusz zaaprobowa jego pogldy i doktryna ta, zwana w historii monoergetyzmem, zostaa promulgowana w caym Cesarstwie natychmiast po zakoczeniu wojen perskich. Jednak mimo osobistego zaangaowania cesarza i patriarchy w propagowanie tej nauki oraz ostronej aprobaty rzymskiego arcypasterza Honoriusza spotkaa si ona z powszechn niechci. Wysze duchowiestwo monofizyckie odrzucio j natychmiast. Wikszo grekw pod przewodem wielkiego mistyka, Maksyma Wyznawcy, w Konstantynopolu, a Sofroniusza w prowincjach wschodnich odniosa si do niej negatywnie. Herakliusz z ogromnym zapaem, lecz z daleko mniejszym taktem, stara si wszelkimi sposobami narzuci j wszystkim swoim poddanym. Z wyjtkiem jego wasnych dworzan, a take Ormian i Libaczykw, zwanych pniej maronitami, doktryna ta nie zyskaa innych zwolennikw. W latach pniejszych Herakliusz wprowadzi do niej poprawki. W swej Ekthesis, ogoszonej w

638 roku, opowiedzia si za monoteletyzmem, ale i to take nie przynioso owocw. Cay ten epizod, ostatecznie zaagodzony po szstym soborze powszechnym w 680 roku, jeszcze bardziej przyczyni si do rozgoryczenia i zamtu, ktre chrzecijanom wschodnim wyrzdziy wielkie szkody. Kiedy Herakliusz w 629 roku przyjmowa w Konstantynopolu gratulacje od poselstw przybyych z krajw tak odlegych, jak Francja i Indie, nadszed do niego podobno list od pewnego wodza arabskiego, ktry podawa si za proroka boego i zwraca si do cesarza o przejcie na ogoszon przez siebie wiar. Podobne listy otrzymali krlowie Persji i Abisynii oraz namiestnik Egiptu. Opowie ta jest prawdopodobnie apokryficzna. Mona przyj niemal za pewne, e Herakliusz nie mia wtedy najmniejszego pojcia o wielkich wydarzeniach, ktre rewolucjonizoway Pwysep Arabski. Na pocztku VII stulecia pwysep ten zamieszkiway niesforne, niezalene plemiona, po czci koczownicze, po czci osiade na roli, a nieliczne grupy plemienne yy w miastach handlowych pooonych wzdu szlakw karawanowych. By to kraj bawochwalczy. Kady okrg mia swego wasnego idola, a najwitszym obiektem kultu bya Al-Kaba w Mekce, gwnym miecie handlowym. Bawochwalstwo wszake tracio stopniowo na znaczeniu, poniewa na tym obszarze od dawna prowadzili dziaalno misjonarze ydowscy, chrzecijascy i zaratustriascy. Zaratustrianie odnosili sukcesy tylko na terenach znajdujcych si pod politycznymi wpywami Persji, a wic na pnocnym wschodzie, a pniej take na poudniu. ydzi, ktrzy mieli kolonie we wszystkich miastach arabskich, a najwiksz w Medynie, nawrcili na sw wiar pewn liczb Arabw. Najlepsze rezultaty osignli chrzecijanie. Chrzecijastwo greckie miao swych zwolennikw na Synaju i w Arabii Skalistej (Arabia Petrea). Nestorianie, podobnie jak zaratustrianie, usadowili si na tych terenach, gdzie mogli korzysta z opieki Persji. Monofizyci natomiast mieli swoje wsplnoty wzdu wielkich szlakw karawanowych, prowadzcych do Jemenu i Hadramautu, a wiele tak znacznych plemion, jak Banu Ghassan i Banu Taghlib, przyjo wyznanie monofizyckie. Kupcy arabscy, ktrzy czsto podrowali do miast Syrii, Palestyny i Mezopotamii, mieli jeszcze wicej moliwoci gbszego poznania religii wiata cywilizowanego, w samej za Arabii monoteizm szczyci si dug tradycj, ktra znalaza wyraz w terminie hanif. Jednoczenie za z wielk ostroci wystpia w Arabii konieczno ekspansji terytorialnej. Nike zasoby Pwyspu, ktre jeszcze bardziej zmalay po dewastacji systemu irygacyjnego Himjarytw, nie zapewniay utrzymania szybko rosncej liczbie ludnoci. Jak daleko siga historia, ludy pustyni zawsze przeleway si na ssiadujce z ni obszary rolnicze. W tym okresie presja mieszkacw pustyni bya szczeglnie silna. Niepospolity geniusz Mahometa znalaz w tej sytuacji grunt wprost idealny. Mahomet pochodzi ze witego miasta Mekki i by ubogim krewnym monego klanu mekkaskiego Kurajszytw. W czasie licznych podry mia sposobno rozejrze si po wiecie i przestudiowa rne religie. Wielkie wraenie wywaro na nim chrzecijastwo monofizyckie, ale doktryna o witej Trjcy wydaa mu si nie do pogodzenia z

nieskaonym monoteizmem, ktry podziwia w tradycji hanifw. Doktryna wypracowana przez Mahometa nie odrzucaa cakowicie zasad chrzecijastwa, stanowia natomiast jego poprawion i uproszczon wersj, znacznie atwiejsz do przyjcia dla Arabw. Jako przywdca religijny Mahomet zawdzicza sukces przede wszystkim gruntownemu zrozumieniu charakteru swoich ziomkw. Cho bez wtpienia przewysza ich inteligencj, to jednoczenie dzieli ich uczucia i uprzedzenia. W dodatku za by niepospolicie zrcznym politykiem. Dziki zespoleniu tych przymiotw w cigu dziesiciu lat zbudowa od podstaw pastwo, ktre mogo si pokusi o podbicie wiata. W 622 roku, roku Hidry (czyli po arabsku Wyjcia), towarzyszyli mu na wygnaniu jedynie domownicy i garstka przyjaci. W roku swej mierci, 632, by nie tylko absolutnym panem Arabii, ale przywdc armii, ktre przekraczay granice pastw ssiednich. Byskawiczna kariera awanturnikw jest na Wschodzie zjawiskiem do powszednim, ale ich upadek bywa zazwyczaj rwnie nagy. Tymczasem Mahomet pozostawi po sobie siln organizacj, ktrej trwao gwarantowa Koran. To niezwyke dzieo, przekazane przez Proroka jako sowo Boga, zawiera nie tylko budujce maksymy i przypowieci, ale take zasady moralnego postpowania w yciu codziennym oraz peny kodeks praw. Byo na tyle proste, e przemawiao w sposb zrozumiay do wspczesnych Arabw, i na tyle uniwersalne, i speniao wymagania wielkiego imperium, ktre mieli zbudowa nastpcy Mahometa. Sia islamu leaa bowiem w jego prostocie. Istnia jeden Bg w niebie, jeden przywdca wiernych na ziemi i jedno prawo, Koran, wedle ktrego w przywdca mia obowizek rzdzi. W przeciwiestwie do chrzecijastwa, ktre gosio pokj, ale nigdy go nie osigno, islam bez skrupuw wystpi z mieczem. Miecz ten uderzy w prowincje Cesarstwa Rzymskiego jeszcze za ycia Proroka, ju wtedy bowiem Arabowie zorganizowali pierwsze, niewielkie i niezbyt dla nich pomylne najazdy w gb Palestyny. Za rzdw nastpcy Mahometa, Abu Bakra, dno do ekspansji ujawnia si bez osonek. Zakoczono podbj Arabii, wypdzajc Persw z terytorium podlegego im Al-Bahrajnu, a jednoczenie armia arabska szlakiem handlowym, prowadzcym przez Arabi Skalist, dotara do poudniowego wybrzea Palestyny i pobiwszy w okolicy Morza Martwego namiestnika Palestyny, Sergiusza, podesza pod Gaz, zdobywajc j po krtkim obleniu. Z ludnoci cywiln zwycizcy obeszli si agodnie, onierze garnizonu natomiast stali si pierwszymi mczennikami chrzecijaskimi, ktrzy zginli od miecza islamu. W 634 roku przywdztwo po Abu Bakrze obj Umar, ktry odziedziczy po nim take niezomn wol budowania potgi muzumanw. Tymczasem cesarz Herakliusz, ktry nadal przebywa w pnocnej Syrii, rozumia dobrze, e najazdw arabskich nie mona lekceway. Odczuwa dotkliwy brak ludzi. Straty poniesione w czasie wojen perskich byy bardzo cikie. Po zakoczeniu dziaa zbrojnych trzeba byo ze wzgldw oszczdnociowych zdemobilizowa wiele pukw, a zacig do wojska nawet w razie niebezpieczestwa nie budzi wrd ludnoci entuzjazmu. W

caym Cesarstwie zapanowa w nastrj znuenia i pesymizmu, ktry po cikiej wojnie tak czsto ogarnia w rwnym stopniu pokonanych i zwycizcw. Niemniej jednak cesarz wysa swego brata Teodora na czele oddziaw z prowincji syryjskiej z zadaniem przywrcenia porzdku w Palestynie. Pod Gabath, czyli Adnadajnem, na poudnio-zachd od Jerozolimy, Teodor spotka poczone siy dwch gwnych armii arabskich i ponis zdecydowan klsk. Arabowie, poczuwszy si bezpiecznie w poudniowej Palestynie, ruszyli szlakiem handlowym po wschodniej stronie Jordanu, prowadzcym do Damaszku i doliny Orontesu. Tyberiada, Baalbek i Emesa (Hims) dostay si w ich rce bez walki, a w sierpniu 635 roku po krtkim obleniu skapitulowa Damaszek. Herakliusz powanie si zaniepokoi. Nie bez trudnoci zdoa zmobilizowa i wysa dwie armie na poudnie. Jedn sformowano po czci z kontyngentw armeskich, dowodzonych przez ksicia armeskiego, Wahana, a po czci ze znacznej liczby chrzecijaskich Arabw pod komend pewnego szajcha z plemienia Banu Ghassan. Druga, ktr prowadzi Teodor Trityrios, skadaa si z wojownikw rnego pochodzenia. Na wie o ich zblianiu si muzumanie opucili dolin Orontesu i Damaszek, wycofujc si w kierunku Jordanu. Trityrios docign ich pod Al-Dabij w Hauranie, ale ponis porak. Mimo to zdoa utrzyma pozycj nad rzek Al-Jarmuk, w miejscu pooonym na poudnio-wschd od jeziora Genezaret, bronic jej a do przybycia wojsk Wahana. W dniu 20 sierpnia 636, w czasie olepiajcej burzy piaskowej, stoczono nad t rzek decydujc bitw. Mimo liczebnej przewagi wojsk chrzecijaskich Arabowie zdoali je oskrzydli, a pniej, w czasie najbardziej zaartego boju, ksi ghassanidzki i dwanacie tysicy Arabw chrzecijaskich przeszo na stron nieprzyjaciela. Byli to monofizyci, ktrzy nienawidzili Herakliusza, a w dodatku od kilku miesicy nie otrzymywali odu. Zaaranowanie zdrady nie przedstawiao trudnoci. Przesdzia ona o wyniku bitwy. Zwycistwo muzumanw byo druzgocce. Tityrios i Wahan polegli, zgina prawie caa armia cesarska. Palestyna i Syria byy zdane na ask najedcw. Wiadomoci o bitwie dotary do Herakliusza, gdy przebywa jeszcze w Antiochii. Zaama si kompletnie. Dosiga go karzca rka boa za kazirodcze maestwo z siostrzenic Martyn. Nie majc ju ani onierzy, ani pienidzy nie mg myle o dalszej obronie prowincji. Po uroczystej wotywie w katedrze antiocheskiej uda si nad morze i popyn do Konstantynopola, a w ostatniej chwili, stojc ju na brzegu, wyrzek sowa: egnaj, Syrio, egnaj na dugo. Arabowie szybko opanowali cay kraj. Heretycy chrzecijascy podporzdkowali si im bez szemrania. ydzi udzielali muzumanom czynnej pomocy, suc im za przewodnikw. Do stawienia oporu przygotowano si tylko w dwch wielkich miastach Palestyny, Cezarei i Jerozolimie, oraz w twierdzach Pella i Dara, pooonych na pograniczu z Persj. Po nadejciu wiadomoci o bitwie nad Al-Jarmukiem Sofroniusz wyremontowa fortyfikacje Jerozolimy. Pniej, dowiedziawszy si, e wrg dotar ju do Jerycha, zgromadzi wszystkie wite relikwie

Chrystusowe i wysa je noc na wybrzee, aby stamtd przetransportowa do Konstantynopola. Nie mg dopuci, by ponownie dostay si w rce niewiernych. Jerozolima wytrzymaa oblenie ponad rok. Cezarea i Dara pady dopiero w 639 roku. Ale byy to ju tylko osamotnione bastiony oporu. Metropoli Wschodu, Antiochi, muzumanie zdobyli rok wczeniej, i tak cay kraj, od Przesmyku Sueskiego po gry Anatolii, znalaz si w ich rkach. W tym samym czasie muzumanie rozgromili staroytnego rywala Rzymu, Persj. Dziki zwycistwu pod Al-Kadisijj w 637 roku zajli Mezopotami (Irak), a wygrawszy w nastpnym roku bitw pod Nahawandem stali si panami paskowyu iraskiego. Krl Jazdagird III, ostatni z dynastii Sasanidw, przetrwa w Chorasanie do 651 roku. Arabowie dotarli ju wtedy do wschodnich granic jego pastwa, Oksosu i pogrza afgaskiego. W grudniu 639 roku wdz muzumaski Amr Ibn al-As na czele czterech tysicy wojownikw dokona najazdu na Egipt. Po wycofaniu si okupantw perskich w administracji tej prowincji zapanowa chaos, a jej wczesny namiestnik, patriarcha Aleksandrii Cyrus, by czowiekiem zarwno nierozumnym, jak i skorumpowanym. Nawrcony z nestorianizmu, udziela cesarzowi najbardziej energicznej pomocy w propagowaniu monoteletyzmu, ktry chcia si narzuci niechtnym tej doktrynie Koptom. Rzdy patriarchy budziy tak wielk nienawi, e Amr z atwoci nalaz sprzymierzecw wrd jego poddanych. Na pocztku 640 roku Amr, po dwch miesicach oblenia, wkroczy do wielkiej twierdzy granicznej Peluzjum. W Peluzjum dotary do niego posiki od kalifa. Nastpnie ruszy na Babilon (Stary Kair), gdzie stacjonowa silny garnizon cesarski. W sierpniu 640 po bitwie pod Heliopolis Bizantyjczycy musieli wycofa si do cytadeli w Babilonie, ktra bronia si od kwietnia 641. Tymczasem Arabowie zajli Grny Egipt. Po upadku Babilonu Amr pomaszerowa w kierunku Aleksandrii przez Al-Fajjum, ktrego namiestnik z caym garnizonem pierzchn bez walki. Cyrus przebywa ju wtedy w Konstantynopolu, odwoany na podstawie uzasadnionego podejrzenia, e zawar z Amrem zdradziecki ukad. Tymczasem w lutym Herakliusz zmar, a pozycja jego maonki, cesarzowej-regentki Martyny, bya w Konstantynopolu zbyt niepewna, by moga ona zaj si obron prowincji egipskiej. Odesano wic Cyrusa z powrotem do Egiptu, zlecajc mu zawarcie z muzumanami moliwie najkorzystniejszego porozumienia. W padzierniku uda si on do Babilonu i podpisa z Amrem ukad o kapitulacji Aleksandrii. Tymczasem jednak Martyn odsunito od wadzy, a nowy rzd, odegnawszy si od Cyrusa, uzna podpisany przez niego traktat za niewany. Zreszt take i Amr zama swoje zobowizania, dokonujc najazdu na Pentapolis i Trypolitani. Po opanowaniu przez Arabw caego Egiptu utrzymanie Aleksandrii uznano za rzecz niemoliw. Miasto skapitulowao w listopadzie 642. Ale pozostaa jeszcze iskierka nadziei. W 644 roku Amr, ktry popad w nieask, zosta odwoany do Medyny. Z Konstantynopola wyekspediowano drog morsk wie armi, ktra na pocztku 645 roku z

atwoci odzyskaa Aleksandri i pomaszerowaa na Al-Fustat, now stolic kraju, zaoon przez Amra w pobliu Babilonu. Wwczas Amr powrci do Egiptu i w okolicy Al-Fustatu pobi siy cesarskie na gow. Dowdca armii cesarskiej, Ormianin Manuel, wycofa si do Aleksandrii. Zraony zupen obojtnoci ludnoci chrzecijaskiej wobec jego prb odzyskania kraju dla chrzecijastwa, zrezygnowa z obrony Aleksandrii i odpyn do Konstantynopola. Koptyjski patriarcha Beniamin odda ponownie Aleksandri w rce Amra Ibn al-Asa. Cesarstwo stracio Egipt na zawsze. Do 700 roku caa Afryka rzymska znalaza si pod panowaniem Arabw. Jedenacie lat pniej zajli Hiszpani. W 717 roku ich imperium cigno si od Pirenejw po Indie rodkowe, a wojownicy muzumascy prbowali skruszy mury Konstantynopola.

Rozdzia 2

Pod rzdami Antychrysta

Z utsknieniem wyczekiwalimy narodu, ktry nie mg nas ocali. - Lamentacje Jeremiasza 4,17

hrzecijanie wschodni bez niechci poddali si panowaniu niewiernych. Nie mieli zreszt innego wyboru. Trudno byo uwierzy, by Bizancjum jeszcze raz zdobyo si na taki zryw jak za czasw perskich i pospieszyo na ratunek miejsc witych. Arabowie, rozsdniejsi od Persw, zbudowali rycho flot z baz w Aleksandrii i odebrali Bizantyjczykom ich najwikszy atut, hegemoni morsk. A na ldzie niemal przez trzy nastpne stulecia mieli by stron atakujc. Wszelkie wic nadzieje na pomoc wadcw chrzecijaskich byy cakowicie ponne. W istocie rzeczy sektom heretyckim nie umiecha si ratunek ze strony mocarstw chrzecijaskich. Zmian wadcw przyjy z ulg i zadowoleniem. Jakobicki patriarcha Antiochii, Micha Syryjczyk, piszc piset lat pniej, za czasw pastw aciskich, wyrazi cile starodawn tradycj swego ludu, gdy skreli takie sowa: Bg Pomsty, ktry jedyny jest Wszechmogcy... przywid z poudnia synw Izmaela, aby wyzwolili nas z jarzma Rzymian. Wyzwolenie to, doda, przynioso nam niemae korzyci. Nestorianie podzielali te uczucia. Serca chrzecijan - napisa pewien anonimowy kronikarz nestoriaski - uradoway si z panowania Arabw... niechaj Bg umocni ich wadz i wesprze pomylnoci. Wprawdzie Koptowie egipscy odnosili si do owej odmiany troch bardziej krytycznie, ale ich wrogo budzi raczej okrutny zdobywca Amr, ktry w ich oczach splami si zdrad i uciskiem, ni jego nard i religia. Nawet chrzecijanie greccy, przekonawszy si, e nie dotkny ich przeladowania, ktrych z pocztku si obawiali, i stwierdziwszy, e mimo dizji pobieranej od chrzecijan pac podatki znacznie nisze ni za czasw bizantyjskich, nie okazywali wikszej ochoty do buntowania si przeciwko swemu losowi. Jedynie kilka plemion grskich, jak Mardaici z gr Libanu i Taurusu, nadal prowadzio walk. Wojowali jednak bardziej ze skonnoci do rozbjnictwa i dumy ni z chci obrony swej wiary. W wyniku podboju arabskiego Kocioy wschodnie zastygy na pozycjach, ktre w tym czasie zajmoway. W przeciwiestwie do Cesarstwa chrzecijaskiego, ktre starao si narzuci swoim poddanym jedno religijn - idea nigdy nie zrealizowany, poniewa ydw nie mona byo ani nawrci, ani wypdzi - Arabowie, podobnie jak przed nimi Persowie, byli gotowi uzna mniejszoci religijne, ale tylko te, ktre stanowiy Lud Ksigi. Chrzecijanie, a take zaratustrianie i ydzi, stali si odtd swoist kategori ludzi chronionych przez prawo, ktrym wolno

kultu gwarantowao pacenie dizji (w jzyku arabskim nosili nazw zimmi). Z pocztku dizja bya tylko pogwnym, rycho jednak zostaa przeksztacona w podatek zastpujcy sub wojskow, oprcz ktrego wprowadzono z czasem podatek gruntowy charad. Kad z sekt uznano za odrbn mill, pautonomiczn gmin dziaajc w ramach organizacji pastwowej; kada gmina miaa swego przywdc religijnego, ktry by odpowiedzialny przed rzdem kalifa za jej waciwe postpowanie. Kada z nich moga zachowa te miejsca kultu, ktre posiadaa w chwili podboju, co bardziej odpowiadao ortodoksom greckim ni heretykom, poniewa w ostatnim okresie Herakliusz przywrci chrzecijanom greckim wiele przybytkw sakralnych. Tej zasady nie przestrzegano zreszt zbyt cile. Muzumanie zabrali chrzecijanom niektre kocioy, jak na przykad wielk katedr w. Jana w Damaszku, w pewnych okresach wiele wity zniszczyli, ale wci budowano duo nowych kociow i synagog. Co wicej, prawnicy muzumascy przyznali zimmim prawo wznoszenia budowli sakralnych, pod warunkiem, e byy nisze od budynkw muzumaskich i tak usytuowane, by odgosy dzwonw nie dochodziy do uszu muzumaskich. Nigdy jednak nie odstpiono od zasady, e zimmi maj nosi wyrniajce ich ubiory, konsekwentnie przestrzegano obowizujcego ich zakazu jazdy konnej. Nie wolno im byo rwnie obraa publicznie obyczajw muzumaskich, podejmowa prby nawrcenia muzumanina, eni si z muzumankami ani wyraa si lekcewaco o islamie. Mieli take obowizek lojalnoci wobec pastwa. System milli wprowadzi zasad odbiegajc w pewnym sensie od podziaw narodowociowych. W minionych stuleciach nacjonalizm wschodni opiera si nie na wsplnocie rasowej - wyjtek stanowili ydzi, ktrzy dziki ekskluzywnoci swej religii tworzyli spoeczno o stosunkowo czystej krwi - lecz na tradycji cywilizacyjnej, miejscu zamieszkania i interesach gospodarczych. W tym okresie obowizek lojalnoci wobec narodu ustpuje zasadzie lojalnoci wobec religii. Egipcjanin, na przykad, nie uwaa si za obywatela Egiptu, lecz w zalenoci od wyznania za muzumanina, Kopta lub za ortodoksa greckiego. O jego podporzdkowaniu decydowaa religia, czyli przynaleno do milli. Byo to rozwizanie korzystniejsze dla chrzecijan greckich ni dla sekt heretyckich. Chrzecijan greckich nadal nazywano melkitami, ludmi cesarskimi, a oni rwnie uwaali si za poddanych cesarza. Okrutnym zrzdzeniem losu znaleli si pod wadz niewiernych, ale nie wtpili, e cesarz jest namiestnikiem Boym na ziemi i ich jedynym prawdziwym wadc. wity Jan Damasceski, ktry by urzdnikiem na dworze kalifa, zawsze tytuowa cesarza - mimo e w kwestiach teologicznych zajmowa stanowisko kracowo odmienne - swoim wadc i panem, bezporedniego zwierzchnika natomiast nazywa tylko emirem. Patriarchowie wschodni, piszc w IX wieku do cesarza Teofila z protestem przeciwko jego polityce religijnej, uywali podobnej terminologii. Cesarze poczuwali si do tej odpowiedzialnoci. We wszystkich wojnach i kontaktach dyplomatycznych z kalifem zawsze brali pod uwag interesy chrzecijan greckich zamieszkaych poza granicami. Nie wizao si to z

adnymi uprawnieniami administracyjnymi. Nie mieli, rzecz prosta, najmniejszej moliwoci ingerowania w powszednie sprawy administracji w krajach muzumaskich, a patriarcha Konstantynopola nie sprawowa adnej jurysdykcji nad wschodnimi hierarchami. Jednak w ten sposb potwierdzali cigo idei niepodzielnej jednoci chrzecijastwa, ktrej widomym symbolem by cesarz. Kocioy heretyckie nie miay takiego protektora. Zdane byy na ask i nieask kalifa, co w konsekwencji ujemnie odbio si na ich znaczeniu i autorytecie. Co wicej, herezje zrodziy si w znacznym stopniu z de mieszkacw Orientu do uproszczenia zasad wiary i obrzdkw chrzecijaskich. Islam, tak bliski chrzecijastwa, e nierzadko uwaany za jego wysz form, mia ten olbrzymi atut spoeczny, i stanowi wyznanie nowej klasy rzdzcej i by dla wielu wyznawcw chrystianizmu religi atw do przyjcia. Nie dysponujemy adnymi wiarygodnymi rdami co do liczby chrzecijan, ktrzy przeszli na islam, ale jest pewne, e ogromna wikszo odstpcw rekrutowaa si spord heretykw, nie spord grekw. W cigu jednego stulecia podbojw muzumaskich Syria, ktrej ludno skadaa si przewanie z heretykw chrzecijaskich, staa si krajem niemal cakowicie muzumaskim, jednake liczba ortodoksw greckich utrzymywaa si prawie na tym samym poziomie. W Egipcie Koptowie dziki swej zamonoci nie tracili tak szybko gruntu pod nogami, ale i tam ich walka bya z gry przegrana. Z drugiej strony dalsze istnienie heretykw gwarantowa system milli, ktry, stabilizujc ich sytuacj, uniemoliwia przez to samo zjednoczenie Kociow. Wzrostu znaczenia islamu w Syrii i Palestynie nie mona wytumaczy jedynie nagym napywem Arabw z pustyni. Armie zdobywcw nie byy due. Wystarczyy niemal tylko na utworzenie kasty wojskowej, ktra podporzdkowaa sobie miejscow ludno. Skad etniczny mieszkacw kraju prawie si nie zmieni. Zarwno ludno miejska, jak i chopi, bez wzgldu na to, czy przeszli na islam, czy pozostali chrzecijanami, przyjli wkrtce jzyk arabski jako uniwersalny rodek porozumienia. Potomkw ich nazywamy dzi Arabami, ale w istocie s oni produktem przemieszania si wielu ras, wielu plemion, ktre zamieszkiway ten kraj, zanim Izrael wywdrowa z Egiptu, a wic Amalekitw, Jebuzytw, Moabitw, Fenicjan czy takich ludw, jak osiadli tam niemal rwnie dugo Filistyni albo Aramejczycy, ktrzy od zarania dziejw powoli i niemal niedostrzegalnie przenikali na obszary rolnicze, oraz owych ydw, ktrzy, jak pierwsi apostoowie, przyczyli si do Kocioa Chrystusa. Jedynie praktykujcy ydzi zachowali sw odrbno etniczn, ale czysto rasowa nawet tej grupy spoecznej nie pozostaa bez skazy. W Egipcie spoeczno chamicka bya bardziej jednorodna, ale i ona take rozrosa si w drodze maestw z imigrantami z Syrii i pusty oraz obszarw nad grnym Nilem i caego wybrzea rdziemnomorskiego. Najwiksze nasilenie imigracji arabskiej wystpio, si rzeczy, w okrgach graniczcych z pustyniami i w miastach pooonych na szlakach karawanowych, ktre biegy po obrzeu pusty. Zastj w handlu morskim w basenie Morza rdziemnego, do ktrego doszo po podboju arabskim,

spowodowa, e miasta te, zamieszkane przewanie przez ludno muzumask, nabray wikszego znaczenia ni zhellenizowane orodki pooone bliej wybrzea morskiego. Aleksandria bya jedynym duym portem, ktry Arabowie zachowali nad Morzem rdziemnym. Zarwno w Aleksandrii, jak i w hellenistycznych miastach Syrii liczba chrzecijan nadal bya wysoka, prawdopodobnie przewyszajca liczb ludnoci muzumaskiej. Z grubsza biorc, podobne rnice wystpoway na wiejskich obszarach Syrii. Podczas gdy rwniny i doliny w gbi ldu staway si coraz bardziej muzumaskie, to na obszarze midzy Libanem a morzem przewaay sekty chrzecijaskie. W Egipcie rnice zaznaczyy si przede wszystkim midzy miastem a wsi. Chopi stopniowo przechodzili na islam, w miastach natomiast przewag liczebn mieli chrzecijanie. W Palestynie podzia ten by mniej wyrany. Na duej czci obszarw wiejskich zapanowa islam, ale wiele miasteczek dochowao wiernoci starej wierze. Miasta o tak wyjtkowym znaczeniu dla chrzecijastwa, jak Nazaret lub Betlejem, pozostay niemal cakowicie chrzecijaskie, a w Jerozolimie, mimo czci, jak otaczali j muzumanie, chrzecijanie nadal stanowili wikszo. Prawie wszyscy chrzecijanie palestyscy naleeli do milli greckiej. W Jerozolimie i w wielu mniejszych miastach, jak Safad i Tyberiada, take istniay due kolonie ydowskie. Gwnym miastem muzumaskim w Palestynie bya jej nowa stolica administracyjna, Ar-Ramla. Taki ukad stosunkw ludnociowych utrzyma si w Syrii, Palestynie i Egipcie przez nastpne cztery stulecia. Pity kalif, Muawija z dynastii Umajjadw, ktry najpierw by namiestnikiem Syrii, objwszy wadz najwysz w 660 roku, zaoy sw stolic w Damaszku. Potomkowie Muawiji sprawowali tam rzdy przez prawie sto lat. Dla Syrii i Palestyny nasta wtedy okres pomylnoci. Niemal wszyscy kalifowie umajjadzcy byli ludmi niezwykle uzdolnionymi i penymi mdrej tolerancji. Obecno ich dworu w tej prowincji stanowia gwarancj sprawnej administracji oraz oywionej dziaalnoci handlowej. Wadcy ci popierali rwnie kultur, ktr zastali na tym obszarze. Bya to kultura hellenistyczno-chrzecijaska, przesycona upodobaniami i ideami kojarzcymi si nam z Bizancjum. W administracji cywilnej zatrudniano chrzecijan znajcych jzyk grecki. Przez wiele dziesitkw lat rachunkowo pastwowa prowadzona bya po grecku. Dla kalifw pracowali chrzecijascy artyci i rzemielnicy. Meczet Kubbat asSachra, Kopua Na Skale, w Jerozolimie, zbudowany dla kalifa Abd alMalika w 691 roku, jest wspaniaym przykadem budownictwa rotundowego, charakterystycznego dla architektury bizantyjskiej. Mozaiki w tym meczecie oraz jeszcze pikniejsze mozaiki na dziedzicu Meczetu Umajjadw w Damaszku, zbudowanego za czasw Al-Walida I, syna Abd al-Malika, nale do arcydzie sztuki bizantyjskiej. Do jakiego stopnia s dzieem miejscowych artystw-rzemielnikw, a co zawdziczaj majstrom i materiaom sprowadzanym bez wtpienia przez Al-Walida z Bizancjum, pozostaje kwesti dyskusyjn. Twrcy tych mozaik cile przestrzegali zakazu Proroka dotyczcego przedstawiania istot ywych. Jednake w swych rezydencjach wiejskich, z dala od oczu zgorszonych duchownych -

na przykad w pawilonie myliwskim w Kasr Amr wrd stepw za Jordanem Umajjadzi bez skrupuw pozwalali malowa freski przedstawiajce ludzkie istoty, nawet nagie. Rzdy tej dynastii nie zahamoway rozwoju kultury hellenistycznej na Bliskim Wschodzie, ktra zdobya si wtedy na najwysze, ale ju ostatnie wzloty. Chrzecijanie nie mieli wic powodu do narzeka na triumf islamu. Mimo sporadycznych przeladowa i kilku upokarzajcych przepisw wiodo im si lepiej ni za cesarzy chrzecijaskich. Panowa wikszy porzdek. Handel prosperowa, a podatki byy znacznie nisze. Ponadto przez wiksz cz VIII wieku cesarz chrzecijaski by heretykiem, ikonoklast, przeladowc wszystkich ortodoksw greckich, ktrzy oddawali cze witym wizerunkom. Dobrym chrzecijanom yo si lepiej pod rzdami niewiernych. Owe szczliwe czasy nie trway jednak dugo. Zmierzch Umajjadw i wojny domowe, ktre w 750 roku doprowadziy do ustanowienia kalifatu Abbasydw w Bagdadzie, wywoay zamt w Syrii i Palestynie. Bezwzgldni i niekontrolowani namiestnicy uzyskiwali rodki finansowe w drodze konfiskaty chrzecijaskich kociow, ktre chrzecijanie musieli od nich wykupywa. Zdarzay si okresy fanatyzmu obfitujce w przeladowania i przymusowe nawracanie na islam. Wprawdzie zwycistwo Abbasydw przywrcio porzdek, ale sytuacja bya zupenie inna. Bagdad lea daleko. Nadzr nad administracj prowincjonaln osab. Na szlakach karawanowych nadal trwaa dziaalno handlowa, ale zabrako wielkiego rynku, ktry dawniej stanowi bodziec do rozwoju handlu miejscowego. Abbasydzi, bardziej rygorystyczni muzumanie ni Umajjadzi, odnosili si do chrzecijan z mniejsz tolerancj. Opierali si take na kulturze starszej od wasnej, jednak nie bya to ju kultura hellenistyczna, lecz perska. Bagdad lea na terytorium staroytnego krlestwa Sasanidw. Persowie otrzymywali najwysze stanowiska w administracji. W sztuce zapanoway perskie wzorce, w yciu codziennym przyjto perskie obyczaje. Jak za czasw Umajjadw w administracji zatrudniano chrzecijaskich urzdnikw. Ale chrzecijanie ci byli na og nestorianami, zapatrzonymi raczej na Wschd, nie na Zachd. Oglnie biorc, dwr abbasydzki przejawia wiksze zainteresowania intelektualne ni dwr Umajjadw. Korzystano chtnie z usug nestorianw, zatrudniajc ich do tumaczenia traktatw filozoficznych i dzie technicznych ze staroytnej greki. Starano si pozyska przyrodnikw i matematykw, nawet z Bizancjum, aby uczyli w szkoach bagdadzkich. Ale owo zainteresowanie byo powierzchowne. Myl grecka nie wywara istotnego wpywu na cywilizacj abbasydzk, ktra w znacznie wikszym stopniu wzorowaa si na tradycjach pochodzcych z krlestw Mezopotamii i Iranu. Tylko w Hiszpanii, gdzie Umajjadzi znaleli schronienie, pozostay jeszcze lady hellenistycznego stylu ycia. Mimo wszystko chrzecijanom nie powodzio si najgorzej pod rzdami Abbasydw. Wprawdzie pisarze arabscy, jak Al-Dahiz w IX wieku, atakowali ich bardzo ostro, ale wynikao to z faktu, e stawali si zbyt zamoni, coraz bardziej hardzi i peni lekcewaenia wobec obowizujcych

restrykcji prawnych. Patriarcha Jerozolimy piszc w tym okresie do patriarchy konstantynopolitaskiego donosi, e wadze muzumaskie s sprawiedliwe i nie czyni nam za ani gwatu. I rzeczywicie wadze te daway czste dowody niezwykej sprawiedliwoci i powcigliwoci. Kiedy w X wieku Arabom nie szczcio si w wojnach z Bizancjum i motoch arabski napada na chrzecijan ze zoci za ich jawne sympatyzowanie z nieprzyjacielem, kalif zawsze naprawia wyrzdzone szkody. Niewykluczone, e postpowa tak z obawy przed odradzajc si potg cesarza, w ktrego posiadociach znaleli si ju wtedy muzumanie i ktry w odwecie mg ich podda represjom. Kocioy greckie, popierane przez obce mocarstwo, znajdoway si zawsze w sytuacji uprzywilejowanej. Na pocztku X stulecia nestoriaski katolikos, Abraham III, w czasie sporu z greckim patriarch Antiochii powiedzia do wielkiego wezyra: my, nestorianie, jestemy przyjacimi Arabw i modlimy si za nich, i doda: nie powiniene stawia nestorianw, ktrzy nie maj adnych krlw oprcz Arabw, na rwni z grekami, ktrych krlowie nieustannie prowadz wojny przeciwko Arabom. Jednake korzystny dla siebie wyrok zawdzicza raczej ofiarowaniu dwu tysicy zotych monet ni wspomnianym argumentom. Jedyn grup chrzecijan, ktra spotykaa si z ustawiczn wrogoci, byli chrzecijanie czystej krwi arabskiej, czonkowie takich plemion, jak Banu Ghassan i Banu Tanuch. Czonkowie tych plemion, ktrzy oparli si przymusowi przejcia na islam, musieli opuci swj kraj i szuka schronienia w Bizancjum. Emigracja chrzecijan na terytoria cesarskie bya zjawiskiem staym, a muzumanie nie stwarzali jej adnych przeszkd. Wydaje si, e nie podejmowano rwnie zdecydowanych prb przerwania bliskich kontaktw midzy chrzecijanami zamieszkaymi w granicach i poza granicami kalifatu, nawet w czasach wojny. Przez wiksz cz okresu abbasydzkiego cesarz bizantyjski by zbyt saby, aby okaza swym wspwyznawcom realn pomoc. Niepowodzenie Arabw u bram Konstantynopola w 718 roku definitywnie uchronio Cesarstwo od zguby, ale upyny dwa stulecia, zanim Bizancjum stao si zdolne do podjcia ofensywy przeciwko Arabom. Tymczasem ortodoksi greccy na Wschodzie zyskali sobie nowego cudzoziemskiego protektora. Wzrost znaczenia imperium Karolingw w VIII wieku nie przeszed na Bliskim Wschodzie nie zauwaony. Kiedy u schyku stulecia Karol Wielki, ktry wkrtce mia si koronowa w Rzymie na cesarza, zacz dawa dowody swej wielkiej troski o los miejsc witych, jego poczynania zostay przyjte bardzo przychylnie. Kalif Harun ar-Raszid, rad ze znalezienia sprzymierzeca przeciwko Bizancjum, stara si na wszelkie sposoby zachci go do ustanawiania fundacji w Jerozolimie i wysyania datkw ofiarnych do tamtejszych kociow. Na jaki czas Karol zastpi cesarza bizantyjskiego w roli monarchy, ktrego potga bya tarcz obronn dla chrzecijan greckich w Palestynie, a oni z wdzicznoci za yczliwo posyali mu honorowe dary na dowd swej czci. Jednak upadek cesarstwa pod rzdami nastpcw Karola i odrodzenie Bizancjum spowodoway, e owa ingerencja frankijska nie trwaa dugo i zostaa na Wschodzie niemal cakowicie zapomniana,

przetrway po niej jedynie ufundowane przez Karola Wielkiego hospicja, aciskie obrzdki w kociele Matki Boskiej acinnikw oraz aciskie zakonnice, penice posugi w kociele witego Grobu. Ale Zachd nigdy nie zapomnia o tym epizodzie. Legenda i tradycja wyolbrzymiy jego znaczenie. Rycho uznano, e Karol Wielki obj legalny protektorat nad miejscami witymi, z czasem zrodzio si nawet przekonanie, i odby tam pielgrzymk. Dla pniejszych pokole Frankw prawo do rzdzenia Jerozolim byo z legalnego punktu widzenia oczywiste i bezspornie udokumentowane. Chrzecijanie wschodni byli znacznie bardziej zainteresowani odrodzeniem potgi bizantyjskiej. Na pocztku IX wieku Cesarstwo nadal znajdowao si w defensywie. Muzumanie zawadnli Sycyli i Kret, niemal co roku Arabowie dokonywali znacznymi siami zagonw do samego serca Azji Mniejszej. W poowie stulecia flota bizantyjska zostaa zreorganizowana i na nowo wyposaona, gwnie dziki rozsdnie oszczdnej gospodarce cesarzowej-regentki, Teodory. Dysponujc siln flot, Bizancjum odzyskao panowanie nad poudniow Itali i Dalmacj. Na pocztku X stulecia rozpocz si gwatowny upadek kalifatu abbasydzkiego. Powstay nowe lokalne dynastie, z ktrych najwiksze znaczenie mieli Hamdanidzi z Mosulu i Aleppo oraz Ichszidydzi z Egiptu. Hamdanidzi, doskonali wojownicy i arliwi muzumanie, przez jaki czas stanowili siln zapor przeciwko naporowi Bizantyjczykw. Nie mogli jednak zahamowa rozkadu potgi muzumaskiej. Mona rzec nawet, e go potgowali, podegajc do wojen domowych. W czasie rozgrywek wewntrznych Ichszidydzi podporzdkowali sobie Palestyn i poudniow Syri. Bizantyjczycy skwapliwie wykorzystali t sprzyjajc sytuacj. Z pocztku Cesarstwo prowadzio dziaania ofensywne ostronie, ale w 945 roku, mimo walecznoci ksicia hamdanidzkiego Sajf ad-Daula, dowdca bizantyjski Jan Kurkuas zdoby dla Cesarstwa miasta i okrgi w grnej Mezopotamii, w ktrych od trzystu lat nie stana stopa wojownikw chrzecijaskich. Po 960 roku, kiedy komend armii cesarskiej przej znakomity onierz Nicefor Fokas, sprawy przyjy obrt jeszcze szybszy. W 961 roku Nicefor odbi Kret. W 962 podj kampani na pograniczu cylicyjskim i zdoby Anazarbos i Marasz (Germanike), odcinajc w ten sposb Cylicj muzumask. Rok 963 Nicefor spdzi w kraju, przygotowujc zamach stanu, ktry dziki poparciu armii i cesarzowejregentki wynis go na tron. W roku 964 powrci na Wschd. W nastpnym roku zakoczy podbj Cylicji, a jednoczenie wysa na Cypr korpus ekspedycyjny, ktry przywrci Cesarstwu absolutne panowanie nad t wysp. W 966 roku prowadzi operacje nad rodkowym Eufratem, zmierzajce do przecicia cznoci midzy Aleppo a Mosulem. Cay Wschd chrzecijaski dra z niecierpliwoci, przekonany o bliskim wyzwoleniu. Patriarcha Jerozolimy, Jan, napisa do Nicefora, wzywajc go do najszybszego przybycia do Palestyny. Tym razem wszake muzumanie stracili cierpliwo i nie pucili pazem patriarsze tak jawnej zdrady. Jana, ktrego wtrcono do wizienia, rozwcieczona ludno spalia na stosie. Nadzieje Jana okazay si przedwczesne. W latach 967 i 968 Nicefor

prowadzi operacje na pnocnych kresach swego pastwa. W 969 roku skierowa armi ponownie na poudnie, do samego serca Syrii. Pomaszerowa w gr doliny Orontesu, zdobywajc i pldrujc kolejno wielkie miasta, Szajzar, Ham i Hims, i przedostajc si na wybrzee, do przedmie Trypolisu. Nastpnie jednak, spaliwszy Tortos, Dabal i Laodyce syryjsk, zawrci na pnoc; w tym samym czasie jego dowdcy oblegali Antiochi i Aleppo. Staroytn metropoli, Antiochi, Bizantyjczycy zdobyli w padzierniku. Aleppo skapitulowao z kocem roku. Antiochia, gdzie ludno chrzecijaska miaa prawdopodobnie przewag liczebn nad muzumanami, zostaa wczona do Cesarstwa i, jak si zdaje, muzumanie musieli opuci okrg antiocheski. Aleppo, ktre byo niemal cakowicie muzumaskie, zostao pastwem wasalnym. Traktat zawarty z jego wadc wytyczy precyzyjnie granice midzy now prowincj cesarsk a miastami hodowniczymi. Odtd wadca wasalnego Aleppa mia by mianowany przez cesarza i wpaca do skarbca cesarskiego bardzo wysokie podatki, od ktrych zwolniono chrzecijan. Kupcom i karawanom z Cesarstwa przyznano specjalne przywileje i zagwarantowano opiek. Wydawao si, e te upokarzajce warunki zwiastuj kres panowania muzumanw w Syrii. Jeszcze przed upadkiem Aleppa cesarz zgin mierci tragiczn w Konstantynopolu, zamordowany przez cesarzow i jej kochanka, kuzyna cesarskiego Jana Tzimiskesa. Nicefor by czowiekiem pospnego usposobienia, ktry nie cieszy si sympati. Mimo zwyciskich kampanii ludno Konstantynopola paaa do niego nienawici zarwno z powodu cikiego brzemienia podatkowego i rozpanoszonej korupcji, jak i jego zacitych sporw z Kocioem. Jan, ktry ju wwczas da si pozna jako znakomity wdz, bez trudu zawadn tronem i zaagodzi stosunki z Kocioem, wyrzekajc si swej dostojnej kochanki. Jednak wojna z Bugari przez cztery lata nie pozwolia mu opuci Europy. Tymczasem islam obudzi si z letargu pod przewodem dynastii Fatymidw, ktrzy zawadnli Egiptem i poudniow Syri, a w roku 971 podjli nawet prb odzyskania Antiochii. Dopiero w 974 roku Jan mg zaj si sprawami Wschodu. W jesieni wkroczy do wschodniej Mezopotamii, zdoby Nisibis i zmusi Mosul do uznania zwierzchniej wadzy Cesarstwa, rozwaa nawet zaskakujce uderzenie na Bagdad. Zdawa jednak sobie spraw, e Fatymidzi s znacznie groniejsi od swoich rywali Abbasydw, i nastpnej wiosny wkroczy do Syrii. Trzymajc si tej samej trasy, jak przed szeciu laty maszerowa Nicefor, ruszy jak burza dolin Orontesu, przez Hims, ktre poddao mu si bez oporu, nastpnie Baalbek, ktre wzi si, a w kocu wkroczy do Damaszku, uzyskujc zobowizanie pacenia mu daniny i czynic z tego miasta pokornego sprzymierzeca. Pniej pomaszerowa do Galilei, zajmujc Tyberiad i Nazaret, a nastpnie dotar w Cezarei do wybrzea morskiego. Z Jerozolimy wysano do niego poselstwo z bagaln prob, by oszczdzi jej mieszkacom okropnoci pldrowania miasta. Jednake Jan nie odway si uda do witego Miasta majc na tyach swej armii nie zdobyte grody wybrzea fenickiego. Wycofa si na pnoc,

opanowujc po kolei wszystkie te miasta, z wyjtkiem warownego grodu portowego, Trypolisu. Zbliaa si zima i cesarz musia odoy dziaania zbrojne do bardziej pomylnej pory roku. W drodze powrotnej do Antiochii zdoby i obsadzi garnizonami dwa wielkie zamki w grach Al-Ansarijja, Barzuj i Sahjun. Potem wrci do Konstantynopola. W styczniu 976, zupenie nagle, zmar. Dziki tym wojnom Cesarstwo chrzecijaskie jeszcze raz uzyskao mocarstwow pozycj na Bliskim Wschodzie. A poniewa wojny te prowadzono w imi oswobodzenia chrzecijan wschodnich, zyskay sobie miano wojen witych. Dotychczas wojny przeciwko muzumanom toczono systematycznie w obronie Cesarstwa, tak e stay si niemal zwyczajnym elementem ycia codziennego. Chocia od czasu do czasu ten i w fanatyczny zwycizca muzumaski zmusza jecw chrzecijaskich do wyboru midzy apostazj a mierci czynic z nich mczennikw, ktrych zachowywano w pamici i darzono czci, zdarzao si to jednak rzadko. W oczach bizantyjskiej opinii publicznej mier w obronie Cesarstwa w bitwie z niewiernymi Arabami nie bya bardziej chwalebna od mierci w walce z chrzecijaskimi Bugarami, a Koci take nie czyni midzy nimi adnej rnicy. Tymczasem zarwno Nicefor, jak i Jan gosili, e walk toczy si odtd dla chway chrzecijastwa, e jej celem jest ratunek miejsc witych i zniszczenie islamu. Kiedy cesarz wici swj triumf nad Saracenami, chry ju w tych latach pieway: Niechaj pochwalony bdzie Bg, ktry zwyciy Saracenw. Nicefor z wielkim naciskiem podkrela chrzecijaski charakter prowadzonych wojen, w pewnym stopniu by moe z chci przeciwstawienia si opinii, e ponosi gwn win za ze stosunki z Kocioem. Nie udao mu si wszake skoni patriarchy do aprobaty dekretu ogaszajcego, e onierze polegli na froncie wschodnim ponieli mier jako mczennicy, poniewa w oczach Kocioa wschodniego nawet potrzeby wojny nie rozgrzeszay cakowicie aktw zabjstwa. Jednak w obraliwym manifecie wysanym do kalifa przed rozpoczciem kampanii w 964 roku cesarz pasowa si na bojownika chrzecijastwa i zagrozi nawet marszem na Mekk, aby ustanowi tam krlestwo Chrystusa. Jan Tzimiskes uywa takiego samego jzyka. W licie do krla Armenii opisujcym kampani z 974 roku stwierdza, e naszym pragnieniem byo uwolnienie witego Grobu od obelywoci muzumanw. Pisze on rwnie, e oszczdzi miasta Galilei od rabunku ze wzgldu na ich zasugi dla wiary chrzecijaskiej, a wspominajc o niepowodzeniu pod Trypolisem doda, e gdyby nie ta przeszkoda, udaby si do witego miasta, Jerozolimy, aby pomodli si w miejscach witych. Arabowie zawsze byli bardziej skonni do uznawania wojny za spraw religii, ale w owych latach nawet im odesza ochota do walki za wiar. Obecnie, ze strachu przed chrzecijanami, starali si wskrzesi dawn arliwo. W 974 roku rozruchy w Bagdadzie zmusiy kalifa, ktry osobicie nie by zmartwiony klsk Fatymidw, do ogoszenia witej wojny, dihad. Wydawao si, e chrzecijanie znw zapanuj nad Ziemi wit. Ale

palestyscy ortodoksi greccy czekali na prno. Nastpca Jana, prawowity dziedzic tronu Bazyli II, chocia by znakomitym onierzem, nie uzyska ju nigdy sposobnoci kontynuowania operacji wojskowych na poudniu. Ca sw uwag musia skoncentrowa najpierw na wojnach domowych, a potem na dugiej wojnie z Bugarami. Syri odwiedzi tylko dwa razy: w 995 roku, aby przywrci zwierzchnictwo Bizancjum nad Aleppem, oraz w 999 roku, gdy pomaszerowa wybrzeem a do Trypolisu. W 1001 roku doszed do wniosku, e dalsze podboje nie przynios Cesarstwu adnych korzyci. Zawar wic z fatymidzkim kalifem dziesicioletni rozejm, inaugurujc tym pokj, ktrego waciwie nie zakcono przez nastpne p wieku. Granica, ktr wytyczono wtedy midzy obu pastwami, biega od miejsca pooonego na wybrzeu midzy Bulunjasem a Tortos i dochodzia do rzeki Orontes dokadnie na poudnie od Szajzaru. Aleppo pozostao formalnie w bizantyjskiej sferze wpyww, ale dynastia Mirdasytw, ktra obja tam wadz w 1023 roku, rycho uzyskaa faktyczn niezaleno. W 1030 roku tamtejszy emir zada armii bizantyjskiej cik klsk. Jednake ju w nastpnym roku utrat Aleppa zrekompensowano wczeniem Edessy do imperium bizantyjskiego. Pokj ten by korzystny zarwno dla Bizantyjczykw, jak i dla Fatymidw, poniewa jednych i drugich niepokoio odrodzenie kalifatu bagdadzkiego pod przewodem tureckich awanturnikw z Azji rodkowej. Wadca fatymidzki, ktrego muzumanie-szyici uwaali za prawdziwego kalifa, nie mg dopuci do umocnienia pozycji Abbasydw, Bizancjum za uwaao sw granic wschodni za trudniejsz do obrony od poudniowej. Z obawy przed Turkami Bazyli II najpierw wczy do Cesarstwa prowincje Armenii pooone najbliej swej granicy, a pniej zaanektowa cz tego kraju najdalej wysunit na poudnio-wschd, ksistwo Waspukaran. Nastpcy Bazylego kontynuowali t polityk. W 1045 roku krl Ani, najpotniejszy wadca Armenii, odstpi swj kraj cesarzowi bizantyjskiemu. W 1064 roku ostatnie wasalne pastwo armeskie, ksistwo Karsu, zostao wczone do posiadoci cesarskich. Aneksj Armenii podyktoway wzgldy militarne. Dowiadczenie uczyo, e na ksitach armeskich nie mona byo polega. Chocia wyznawali wiar chrzecijask i na podboju swych ziem przez muzumanw nie mogli nic zyska, to jednak byli heretykami i odnosili si do grekw z nienawici bardziej zaciek ni ciemiyciele muzumascy. Mimo oywionej od lat wymiany handlowej, mimo stosunkw kulturalnych, mimo licznej emigracji Ormian do Cesarstwa i osignicia przez wielu z nich najwyszych godnoci, wrogo ta nigdy nie wygasa. Jednake z dolin armeskich, jak wykazay to dawne wojny graniczne, mona byo z atwoci przenikn w gb Azji Mniejszej. Dowdztwo wojskowe zgrzeszyoby lepot, pozostawiajc ten newralgiczny obszar poza zasigiem swej kontroli. Z politycznego punktu widzenia natomiast aneksja Armenii bya mniej rozsdna. Ormianie odnosili si ze zdecydowan awersj do rzdw bizantyjskich. Chocia granice byy obsadzone garnizonami cesarskimi, w ich obrbie ya liczna i niezadowolona ludno, ktrej nielojalno stanowia potencjalne

niebezpieczestwo i ktra, uwolniwszy si z wizw poddastwa wobec miejscowych ksit, zacza swobodnie wdrowa po kraju, stajc si zarzewiem bezprawia w Cesarstwie. Rozsdni mowie stanu, ktrzy z wiksz od basileusw-onierzy powcigliwoci odnosiliby si do potrzeb militarnych, bez wtpienia zawahaliby si przed stworzeniem kwestii armeskiej, poniewa mona byo przewidzie, e skazi ona jednolito Cesarstwa przez wczenie do spoeczestwa tak le dopasowanej mniejszoci. Pnocna Syria znalaza si pod panowaniem chrzecijan, ale chrzecijaskim mieszkacom Syrii poudniowej i Palestyny wiodo si pod rzdami Fatymidw cakiem znonie. Przeyli oni tylko krtki okres przeladowa, kiedy kalif Al-Hakim, zrodzony z chrzecijanki i wychowany gwnie przez chrzecijan, niespodziewanie postanowi wystpi przeciwko spoecznoci, ktrej wpywom ulega w latach modzieczych. Przez dziesi lat, od 1004 do 1014 roku, mimo protestw cesarza, Al-Hakim wydawa zarzdzenia dyskryminujce chrzecijan. Zacz od konfiskaty majtkw kocielnych, potem pali krzye i nakazywa budowanie maych meczetw na dachach kociow, a w kocu pali same witynie. W 1009 roku rozkaza zburzy koci witego Grobu, motywujc to tym, e doroczny cud witego ognia, obchodzony uroczycie w wigili Wielkanocy, jest bez wtpienia bezbonym oszustwem. Do 1014 roku muzumanie spalili lub zupili okoo trzydziestu tysicy kociow, wielu chrzecijan w obawie o ycie pozorowao przejcie na islam. Podobne represje spotkay ydw. Naley jednak zaznaczy, e najwyszy przywdca religijny islamu bez adnych hamulcw nka rwnie cikimi przeladowaniami take muzumanw, a przy tym przez cay ten okres zatrudnia chrzecijaskich urzdnikw. W 1013 roku, w drodze ustpstwa dla cesarza, chrzecijanie otrzymali zezwolenie na emigracj do Bizancjum. Przeladowania ustay dopiero wtedy, gdy Al-Hakim doszed do przekonania, e jest istot bosk. Ubstwienie kalifa zostao publicznie ogoszone w 1016 roku przez jego przyjaciela Ad-Daraziego. Poniewa postpowanie przywdcy religijnego bardziej gorszyo muzumanw ni wyznawcw innych religii, Al-Hakim zacz okazywa wzgldy chrzecijanom i ydom, a jednoczenie zrani bolenie uczucia religijne muzumanw, zakazujc wicenia Ramadanu i pielgrzymek do Mekki. W 1017 roku przywrcono chrzecijanom i ydom pen swobod praktykowania religii. Wkrtce okoo szeciu tysicy niedawnych odszczepiecw powrcio do wiary chrzecijaskiej. W 1020 roku zwrcono Kocioom skonfiskowane majtki, oddano rwnie przedmioty zabrane ze zrujnowanych budowli sakralnych. W tym samym czasie zniesiono zarzdzenie o obowizku noszenia przez innowiercw specjalnych ubiorw. Ale wtedy muzumanie paali ju zaciek nienawici do kalifa, zwaszcza odkd w obrzdach religijnych rozkaza zastpi imi Allacha swoim wasnym. Ad-Darazi uciek do Libanu, gdzie zaoy sekt zwan od jego imienia druzami. Al-Hakim znikn w 1021 roku. Zosta prawdopodobnie zamordowany przez sw ambitn siostr, Sitt al-Mulk. Jednak los kalifa pozosta do dzi zagadk. Druzowie wierz, e

pewnego dnia Al-Hakim znowu si pojawi. Po mierci Al-Hakima Palestyn wada przez jaki czas emir Aleppa, Salih Ibn Mirdas, jednake w 1029 roku Fatymidzi odzyskali nad ni pen wadz. Ju w 1027 roku podpisali oni traktat, zezwalajcy cesarzowi Konstantynowi VIII na przystpienie do odbudowy kocioa witego Grobu i zawierajcy klauzul, e wszyscy apostaci mog powrci do chrzecijastwa bez adnych sankcji karnych; odbudowy kocioa dokona jednak dopiero jakie dziesi lat pniej cesarz Konstantyn IX. Dla nadzorowania tych robt urzdnicy cesarscy mogli swobodnie udawa si do Jerozolimy, ktra ku oburzeniu muzumaskich wspmieszkacw i podrnikw zdawaa si by opanowana przez chrzecijan. Na ulicach miasta widywao si tak wielu Bizantyjczykw, e wrd muzumanw rozesza si nawet pogoska o przyjedzie samego cesarza. Istniaa tam kolonia zamonych kupcw z Amalfi, ktrzy pozostawali pod osobist opiek kalifa, ale jednoczenie twierdzili, e ich miasto rodzinne w Italii jest lennem cesarza, aby w ten sposb zapewni sobie przywileje, z jakich korzystali poddani cesarscy. Obawa przed potg bizantyjsk stanowia gwarancj bezpieczestwa chrzecijan. Perski podrnik Nasiri Chusrau, ktry odwiedzi Trypolis w 1047 roku, podaje, e tamtejszy port roi si od greckich statkw handlowych i e ludno miasta ya w nieustannym strachu przed atakiem cesarskiej floty. W poowie XI wieku chrzecijanom palestyskim wiodo si wic wyjtkowo dobrze. Wadze muzumaskie odnosiy si do nich agodnie, cesarz troskliwie dba o ich interesy. Handel przeywa okres rozkwitu, rosa wymiana z chrzecijaskimi krajami zamorskimi. I nigdy jeszcze Jerozolima nie cieszya si tak gorcym afektem i tak wielkim bogactwem, pielgrzymi z Zachodu przywozili bowiem hojne dary.

Rozdzia 3

Pielgrzymi Chrystusowi
Ju stoj nasze nogi w twych bramach, o Jeruzalem. - Psalm 122,2

ragnienie pielgrzymowania jest gboko zakorzenione w naturze ludzkiej. Postawienie stopy tam, gdzie stali ci, ktrych otaczamy czci, zobaczenie na wasne oczy miejsc, gdzie si urodzili, pracowali i umarli, napenia nas uczuciem mistycznego kontaktu z nimi, stanowi widomy wyraz hodu. I jeeli do grobowcw wielkich tego wiata ludzie cigaj z bardzo daleka, to tym tumniej d do miejsc, gdzie ziemia, wedle ich przekonania, zostaa uwicona obecnoci istoty boskiej. W zaraniu chrzecijastwa pielgrzymki naleay do rzadkoci. Najdawniejsi chrzecijanie byli bardziej skonni podkrela bosko i wszechobecno Chrystusa ni jego ludzk natur, a wadze rzymskie nie zachcay do odwiedzania Palestyny. Jerozolima, zburzona przez Tytusa, leaa w gruzach a do czasu, kiedy odbudowa j Hadrian, nadajc miastu nazw Aelia. Jednak chrzecijanie dobrze pamitali sceneri, w ktrej rozegra si dramat Chrystusa. Kalwari otaczali tak wielk czci, e Hadrian z rozmysem rozkaza zbudowa na niej wityni powicon Wenus Kapitoliskiej. W trzecim stuleciu wszake grota w Betlejem, gdzie urodzi si Chrystus, bya chrzecijanom dobrze znana. Ju wtedy odbywali podre, aby zobaczy zarwno Betlejem, jak i Gr Oliwn, ogrd w Getsemani i miejsce Wniebowstpienia. Odwiedzanie tych miejsc witych dla odmwienia modlitwy i dostpienia ask duchowych ju w tym okresie weszo na stae do praktyk chrzecijaskich. W miar triumfu Krzya praktyka ta rozwijaa si coraz bardziej. Cesarz Konstantyn chtnie umacnia wybran przez siebie religi. Jego matka, cesarzowa Helena, ktra przewyszya archeologw wszystkich czasw egzaltacj i sukcesami, wyruszya do Palestyny, aby odsoni Kalwari i odnale wszystkie relikwie Mki. Cesarz da jej odkryciom sw sankcj, budujc w tym miejscu koci, ktry mimo burzliwej i zmiennej historii pozostawa zawsze pierwszym sanktuarium chrzecijastwa - koci witego Grobu. Do miejsc odkrywczych prac Heleny natychmiast popyn strumie ptnikw. Nie znamy ich liczby, wikszo z nich bowiem nie pozostawia adnej relacji ze swych podry. Jednake ju w 333 roku, zanim cesarzowa ukoczya prace wykopaliskowe, przyby do Jerozolimy z dalekiego Bordeaux podrnik, ktry opisa sw peregrynacj. W jaki czas pniej trafiamy na opis eskapady niestrudzonej damy, zwanej czasem Aetheri, niekiedy za wit Sylwi. Pod koniec tego stulecia jeden z

wielkich Ojcw Kocioa aciskiego, wity Hieronim, osiedli si w Palestynie i pocign za sob gromadk zamonych i eleganckich niewiast, ktre w Italii naleay do jego arliwych wielbicielek. Do celi Hieronima w Betlejem pyny procesje wdrowcw, ktrzy po odwiedzeniu miejsc witych pragnli odda mu cze. wity Augustyn, najbardziej uduchowiony z Ojcw zachodnich, uwaa pielgrzymki za akty bez znaczenia, moe nawet niebezpieczne, a Ojcowie Kocioa greckiego zajmowali stanowisko podobne. wity Hieronim natomiast, cho nie twierdzi, e zamieszkanie w Palestynie przynosi rzeczywist korzy duchow, to jednak modlitw w miejscach, gdzie przebywa Chrystus, uwaa za zbawienny akt wiary. Pogld Hieronima cieszy si wiksz popularnoci ni stanowisko Augustyna. Mnoyy si pielgrzymki popierane przez wadze pastwowe. Na pocztku nastpnego stulecia istniao ju podobno w Jerozolimie i okolicy dwiecie klasztorw i hospicjw, ktre zbudowano niemal wycznie pod patronatem cesarza w celu zakwaterowania ptnikw. W poowie V wieku to wczesne zainteresowanie Jerozolim osigno swj szczyt. Cesarzowa Eudoksja, crka pogaskiego filozofa z Aten, po nieszczliwym yciu na dworze osiedlia si w witym miecie, a w jej wicie znalazo si wielu bogobojnych arystokratw bizantyjskich. W chwilach, gdy nie pisaa pobonych hymnw, patronowaa coraz bardziej modnemu kolekcjonowaniu relikwii i pooya w ten sposb podwaliny pod ich wielki zbir w Konstantynopolu, wysyajc tam portret Matki Boskiej pdzla witego ukasza. Za jej przykadem poszli pielgrzymi zarwno z Zachodu, jak i Konstantynopola. Od najdawniejszych czasw Wschd by dostawc materialnych przedmiotw zbytku. Odtd zaczy pyn na Zachd take kosztownoci religijne. Chrzecijastwo byo z pocztku religi wschodni. Wikszo pierwszych witych i mczennikw pochodzia z Bliskiego Wschodu. Pragnienie oddawania czci witym zataczao coraz szersze krgi. Autorytety tak wielkie jak Prudencjusz i Ennodiusz nauczay, e u grobw witych mona znale pomoc bosk, a ich doczesne szcztki s zdolne dziaa cuda. Mczyni i kobiety wyruszali wic w podr, aby na wasne oczy zobaczy wite relikwie. Co wicej, starali si naby jak relikwi, by po powrocie do stron ojczystych umieci j w miejscowej wityni. Najwitsze relikwie pozostay na Wschodzie - w Jerozolimie relikwie Chrystusowe, pniej przewiezione do Konstantynopola, a pamitki po witych przewanie w miejscach ich urodzenia. Mniej szacowne relikwie natomiast zaczy dostawa si na Zachd, przywoone bd przez jakiego pielgrzyma-szczliwca, bd obrotnego kupca, bd przesane w darze wanej osobistoci. Po pewnym czasie znalazy si na Zachodzie take drobne czstki najwitszych relikwii, pniej za bardzo cenne relikwie w caoci. Wszystko to sprawio, e Zachd zacz interesowa si Wschodem. Mieszkacy Langres, ktrzy chlubili si posiadaniem palca witego Mamasa, z ca pewnoci pragnli odwiedzi Cezare w Kapadocji, gdzie w wity spdzi ycie. Zakonnice z Chamalieres, ktre w swej kaplicy przechowyway prochy witej Tekli, na

pewno chciay zobaczy miejsce jej urodzenia w Seleucji Izauryjskiej. Kiedy pani na Maurienne przywioza ze swej peregrynacji kciuk witego Jana Chrzciciela, wszyscy jej przyjaciele pragnli zobaczy jego ciao w Samarii i gow w Damaszku. Ekspediowano wic cae poselstwa w nadziei zdobycia rwnie bezcennego skarbu, moe nawet fiolki witej Krwi lub czstki Prawdziwego Krzya. Na Zachodzie budowano kocioy pod wezwaniem witych wschodnich lub witego Grobu, nierzadko odkadano cz dochodw kocielnych, by wysa je do miejsc witych, od ktrych wziy sw nazw. Te wzajemne powizania uatwia handel, ktry nadal jeszcze utrzymywa si na caym wybrzeu Morza rdziemnego. W konsekwencji rosncego ubstwa Zachodu handel ten chyli si jednak powoli ku upadkowi, a od czasu do czasu zanika zupenie, na przykad w poowie V wieku, gdy pojawienie si na morzach wandalskich piratw uczynio eglug zbyt niebezpieczn dla nieuzbrojonych kupcw. Panujce na Wschodzie niezadowolenie i herezje pogbiy te trudnoci. Jednake w VI stuleciu powstao wiele dziennikw podry napisanych przez pielgrzymw, ktrzy odbyli podr na Wschd na greckich i syryjskich statkach handlowych. Kupcy za przewozili nie tylko pasaerw i towary, ale take wiadomoci religijne i plotki. Dziki podrnikom i kupcom historyk Grzegorz z Tours dobrze orientowa si w sprawach Wschodu. Zachowa si zapis rozmowy witego Szymona Supnika z pewnym kupcem syryjskim, ktry widzia go stojcego na supie w pobliu Aleppa. wity Szymon prosi o wiadomoci o witej Genowefie z Parya i przekaza jej swe osobiste posanie. Mimo religijnych i politycznych sporw midzy ich wadzami kocielnymi i pastwowymi chrzecijanie wschodni i zachodni utrzymywali bardzo serdeczne i bliskie stosunki. Podbj arabski pooy temu kres. Kupcy syryjscy nie zawijali ju do portw Francji i Italii z towarami i wiadomociami. Na Morzu rdziemnym znowu pojawili si piraci. Muzumascy wadcy Palestyny odnosili si nieufnie do cudzoziemskich podrnikw chrzecijaskich. Podr taka bya i kosztowna, i uciliwa, a chrzecijastwo zachodnie dysponowao w tych czasach bardzo skpymi rodkami materialnymi. Chrzecijanie zachodni nadal jednak myleli o miejscach witych z mioci i tsknot. Kiedy w 682 roku oskarono papiea Marcina I o zbyt przyjazne stosunki z muzumanami, usprawiedliwia si chci uzyskania ich zgody na wysyanie datkw jamuniczych do Jerozolimy. W 670 roku uda si na Wschd biskup frankijski Arkulf, ktry zwiedzi Egipt, Palestyn i Syri i przez Konstantynopol szczliwie powrci do Europy, jednake podr ta trwaa wiele lat i bya bardzo wyczerpujca. Znamy imiona take innych pielgrzymw z tamtych czasw, takich jak Wulfius z Rue w Pikardii lub Berkariusz z Montier-en-Der w Burgundii i jego przyjaciel Waimer. Relacje z ich podry dowodz, e na tak wypraw mogli odway si tylko ludzie twardzi i bardzo zaradni. Zdaje si, e w tym okresie ani jedna kobieta nie podja ryzyka pielgrzymki. W cigu VIII wieku liczba pielgrzymw wzrosa. Znaleli si wrd nich nawet ptnicy z Anglii, z ktrych najwiksz saw zyska Wilibald, zmary

w 751 roku jako biskup Eichstadtu w Bawarii. Podr do Palestyny odby on za modu; opuci Rzym w 722 roku, a powrci z tej wyprawy po wielu przykrych przygodach dopiero w 729 roku. Pod koniec stulecia, jak si zdaje, podjto prb organizowania pielgrzymek zbiorowych pod patronatem Karola Wielkiego. Karol, ktry przywrci na Zachodzie wzgldny porzdek i dobrobyt, nawiza przyjazne stosunki z kalifem Harunem ar-Raszidem. Hospicja, ktre dziki jego pomocy zbudowano w Ziemi witej, wiadcz, e docierao wwczas do Jerozolimy bardzo wielu pielgrzymw, take i kobiety. Z chrzecijaskiej Hiszpanii wysano grup zakonnic do penienia posug w kociele witego Grobu. Ale trwao to krtko. Cesarstwo karoliskie upado. Na wschodnich wodach Morza rdziemnego znowu pojawili si korsarze muzumascy, z zachodu wtargnli piraci skandynawscy. Kiedy Bernard Mdry z Bretanii odwiedzi Palestyn w 870 roku, ufundowane przez Karola Wielkiego zajazdy wprawdzie nadal funkcjonoway, ale wieciy pustkami i grozia im ruina. Bernard mg odby sw podr dziki uzyskaniu glejtu od wadz muzumaskich, ktre rzdziy wtedy miastem Bari w poudniowej Italii, ale mimo posiadania tego dokumentu nie pozwolono mu wysi w Aleksandrii na ld. Wielka epoka pielgrzymek rozpoczyna si w X wieku. W cigu tego stulecia Arabowie utracili swe pirackie gniazda w Italii i poudniowej Francji, w 961 roku odebrano im Kret. Od jakiego czasu flota bizantyjska na tyle panowaa nad morzami, e handel rdziemnomorski znowu ody. Greckie i italskie statki handlowe nie tylko egloway swobodnie midzy portami Italii i Cesarstwa, ale zaczy za przyzwoleniem wadz muzumaskich nawizywa kontakty handlowe z Syri i Egiptem. Pielgrzym mg z atwoci dosta si statkiem z Wenecji lub Bari do Trypolisu albo Aleksandrii, jednak wikszo podrnikw wybieraa tras przez Konstantynopol, aby, zobaczywszy tam wielkie bogactwo relikwii, uda si dalej drog morsk lub ldow, ktre dziki ostatnim sukcesom militarnym Cesarstwa Bizantyjskiego stay si bezpieczne. W Palestynie zarwno Abbasydzi, jak Ichszidydzi i Fatymidzi rzadko robili podrnikom trudnoci, traktujc ich na og yczliwie, poniewa przyczyniali si do wzbogacenia prowincji. Poprawa warunkw pielgrzymowania nie pozostaa bez wpywu na zachodni myl religijn. Trudno dzi orzec, w ktrym stuleciu pierwszy raz zastosowano pielgrzymki jako kary kanoniczne. Wszystkie wczesne penitencjarze redniowieczne zalecaj pielgrzymki, ale z reguy nie wskazuj adnego ich celu. Roso jednak przekonanie, e pewne miejsca wite maj okrelon moc duchow, ktrej bogosawionych skutkw dowiadczaj odwiedzajcy i ktra moe nawet spowodowa odpuszczenie im grzechu. Pielgrzym wiedzia przeto, e nie tylko bdzie mg odda cze doczesnym szcztkom i otoczeniu uwiconemu przez Boga i witych Paskich i w ten sposb wej z nimi w mistyczny kontakt, ale take uzyska przebaczenie boe za popenione grzechy. Od X stulecia ustalia si wiara, e t cudown moc posiadaj cztery sanktuaria: Compostela w Hiszpanii z grobem w. Jakuba, Monte Gargano w Italii,

sawne z kultu w. Michaa, Rzym, peen miejsc wielkiej witoci, a nade wszystko Palestyna - Ziemia wita. Dziki wycofaniu si lub yczliwoci muzumanw dostp do tych wszystkich sanktuariw sta si atwiejszy. Jednak podr bya nadal na tyle duga i uciliwa, by przemwi zarwno do zdrowego rozsdku, jak i uczu religijnych czowieka redniowiecznego. Usunicie przestpcy z miejsca popenionej zbrodni na przecig roku lub duej uwaano za krok roztropny. Z jednej bowiem strony uciliwo i wysokie koszty podry stanowiy dla niego kar, z drugiej za wykonanie zadania i atmosfera emocjonalna zwizana z celem pielgrzymki daway mu uczucie oczyszczenia i moralnego pokrzepienia. Wraca jako czowiek lepszy. Sporadyczne wzmianki w kronikach wskazuj, e pielgrzymki byy czste, jednake spord ich uczestnikw znamy z imienia tylko osobistoci bardziej wybitne. Wrd wielkich panw i dam z zachodniej Europy spotykamy szwabsk hrabin Hild, ktra zmara w czasie podry w 969 roku, oraz Judyt, ksin Bawarii, bratow cesarza Ottona I, ktra odbya pielgrzymk w 970 roku. Peregrynacje ptnicze odbyli hrabiowie Ardeche, Vienne, Verdun, Arcy, a take hrabiowie Anhaltu i Gorycji. wity Konrad, biskup Konstancji, odby trzy wyprawy do Jerozolimy, a wity Jan, biskup Parmy, co najmniej sze. Biskup Olivoli przebywa tam w 920 roku. Wrd ptnikw znaleli si opaci z Saint-Cybar, Flavigny, Aurillac, Saint-Aubin dAngers i Montier-en-Der. Wszystkim tym znamienitym podrnikom towarzyszyy grupy mczyzn i kobiet niskiego stanu, ktrych nazwiskami nie interesowali si wspczeni pisarze. Pielgrzymki odbyway si przewanie z inicjatywy osb prywatnych. Jednak na politycznej arenie Europy pojawiaa si nowa sia, ktra miaa w znacznej mierze przyczyni si do organizowania pielgrzymek. W 910 roku Wilhelm I, ksi Akwitanii, zaoy opactwo w Cluny. Z kocem stulecia Cluny, pod rzdami kolejnych wybitnych opatw, stao si orodkiem grupujcym liczne klasztory, doskonale zarzdzanym, bardzo spoistym i cile zwizanym z papiestwem. Mnisi kluniaccy uwaali si za stranikw sumienia zachodniego chrzecijastwa. W swoich naukach pochwalali ide pielgrzymstwa i pragnli suy mu praktyczn pomoc. Z pocztkiem nastpnego stulecia pielgrzymki do wielkich sanktuariw hiszpaskich odbyway si niemal wycznie pod ich auspicjami. Jednoczenie zaczli inicjowa i popularyzowa podre do Jerozolimy. Z ich namowy w 990 roku uda si do Ziemi witej opat ze Stavelot, a w 997 hrabia Verdun. O ich wpywach wiadczy ogromny wzrost liczby ptnikw z Francji i Lotaryngii w XI wieku, zwaszcza z terenw pooonych blisko Cluny i z okolic siostrzanych domw zakonnych. Jakkolwiek wrd pielgrzymw nadal znajdowao si duo Niemcw, jak na przykad arcybiskupi Trewiru i Moguncji oraz biskup Bambergi, a take ptnikw z Anglii, to jednak mieszkacy Francji i Lotaryngii stanowili odtd zdecydowan wikszo. Dwie potne dynastie z pnocnej Francji, hrabiowie Andegawenii i ksita Normandii, mimo wzajemnej rywalizacji, darzyy Cluny wielk przychylnoci i obie patronoway podrom na Bliski Wschd. Siejcy postrach Fulko Nerra z

Andegawenii uda si do Jerozolimy w 1002 roku, w latach pniejszych wybra si tam jeszcze dwukrotnie. Ryszard III, ksi Normandii, posya do witego miasta jamun, a w 1035 roku ksi Robert wyprawi si do Palestyny na czele licznej kompanii. Wszystkie te pielgrzymki opisa wiernie historyk kluniacki, mnich Radulf Glaber. Normanowie poszli za przykadem swych ksit. Szczegln czci otaczali witego Michaa i wielu z nich odbyo podre do Monte Gargano. Stamtd bardziej miali i zaradni ptnicy wyprawiali si do Palestyny. W poowie stulecia stanowili oni wrd pielgrzymw palestyskich grup tak liczn i pen tak arliwego zapau, e wadze w Konstantynopolu, rozsierdzone na Normanw za ich napaci na posiadoci bizantyjskie w Italii, zaczy krzywym okiem spoglda na ruch ptniczy. Normanowie skandynawscy dawali dowody nie mniej gorcego entuzjazmu. Skandynawowie ju od dawna odwiedzali Konstantynopol, a bogactwo i dziwy tego miasta wywary na nich ogromne wraenie. W swoich pnocnych siedliskach opowiadali o Myklegardzie, tak bowiem nazywali to wielkie miasto, ktre niekiedy utosamiali z Asgardem, siedzib bogw. Ju w 930 roku Skandynawowie suyli w armii cesarskiej. Na pocztku XI wieku znajdowao si ich tam tak wielu, e sformowano regiment skandynawski, synn gwardi waresk3. Po jakim czasie do obyczajw Waregw weszo spdzanie w Jerozolimie czasu wolnego od suby. Pierwszym Waregiem znanym nam z przekazw pisanych by niejaki Kolskeggr, ktry odwiedzi Palestyn w 922 roku. Najsawniejszy z Waregw, Harald Hardrada (Okrutny), przebywa tam w 1034 roku. W XI stuleciu spotykamy tam Norwegw, Islandczykw i Duczykw, ktrzy spdziwszy pi, a czasem i wicej lat w subie cesarskiej, odbywali pielgrzymk do Ziemi witej, zanim z uciuanymi oszczdnociami udawali si w drog powrotn do swych pnocnych siedzib. Aposto Islandii Thorvald Kodransson Vidtfrli odwiedzi Jerozolim okoo 990 roku. Wielu pielgrzymw utrzymywao, e widzieli tam zaginionego w tajemniczych okolicznociach w 1000 roku Olafa Tryggvasona, pierwszego chrzecijaskiego krla Norwegii. Olaf II zamierza pj w jego lady, ale nie zdoa zrealizowa swego zamiaru i podr tego wadcy do Ziemi witej naley tylko do legendy. Owi ksita skandynawscy byli ludmi gwatownego charakteru, czsto z grzechem zabjstwa na sumieniu i nierzadko pragncymi dokona aktu pokuty. W 1051 roku wyruszy do Ziemi witej pkrwi Duczyk Swein Godwinsson, z gromad Anglikw, dla odpokutowania morderstwa, w jesieni nastpnego roku wszake zmar na udar soneczny w grach Anatolii. Dla umartwienia odbywa sw pielgrzymk boso. Lagman Gudrdsson, norweski krl wyspy Man, ktry zabi swojego brata, w taki sam sposb pragn uzyska od Pana Boga odpuszczenie tego grzechu. Wikszo ptnikw skandynawskich upodobaa sobie drog okln, udajc si w jedn stron przez Cienin Gibraltarsk, a wracajc ldem przez Ru.
3

Bya to gwardia najpierw warego-ruska, a pniej warego-angielska.

W X wieku pielgrzymi z Zachodu musieli eglowa Morzem rdziemnym do Konstantynopola lub do Syrii. Jednak koszt takiej wyprawy by wysoki, a uzyskanie koi na statku - trudne. Kiedy w 975 roku wadcy Wgier przyjli chrzecijastwo, powstaa moliwo korzystania z drogi ldowej prowadzcej wzdu Dunaju, a potem w poprzek Bakanw do Konstantynopola. Do 1019 roku, pki Bizantyjczycy nie poddali swej wadzy caego Pwyspu Bakaskiego, droga ta bya niebezpieczna, odtd jednak pielgrzymi mogli bez wikszego ryzyka przemierzy Wgry i przekroczywszy granic w Belgradzie uda si przez Sofi i Adrianopol do stolicy Cesarstwa. Alternatyw tej marszruty stanowia podr do Bari w Italii, skd po krtkim rejsie ptnicy dostawali si do Dyrrachium (Durazzo), a pniej star rzymsk via Egnatia zmierzali przez Tessalonik (Saloniki) nad Bosfor. Do Antiochii docierali przez Azj Mniejsz, majc do wyboru trzy dobre gocice. Stamtd udawali si do Laodycei na wybrzeu morza i w okolicy Tortosy przekraczali granic pastwa Fatymidw. Bya to jedyna granica od przybycia do Belgradu lub Termoli w Italii. Dalsz drog do Jerozolimy pielgrzymi odbywali ju bez adnych przeszkd. Podr ldem, jakkolwiek powolna, bya znacznie tasza i atwiejsza od podry morskiej, zwaszcza dla wikszej liczby uczestnikw. Jeeli ptnicy zachowywali si przyzwoicie, mogli na terytorium Cesarstwa liczy na gocinno wieniakw, a na pocztkowym odcinku trasy mnisi kluniaccy ju wtedy budowali zajazdy. W Italii znajdowao si wiele hospicjw, niektre zarezerwowane wycznie dla Skandynaww. Obszerne hospicjum zaoono w Melk w Austrii. W Konstantynopolu Hospicjum Samsona byo przeznaczone tylko dla pielgrzymw z Zachodu, a mnisi kluniaccy utrzymywali rwnie swj wasny zakad w Rodosto, na peryferiach miasta. W Jerozolimie ptnicy mogli si zatrzyma w Szpitalu w. Jana, zaoonym przez kupcw z Amalfi. Nikt nie zabrania wielkim panom z Zachodu zabierania w drog zbrojnej eskorty, tolerowano to jednak tak dugo, pki trzymana bya w karbach; wikszo pielgrzymw staraa si doczy do takich kompanii. Jednake podrowanie w pojedynk lub we dwjk czy trjk nie naleao do rzadkoci, nie uchodzio te za przedsiwzicie specjalnie ryzykowne. W okresie przeladowa organizowanych przez Al-Hakima duszy pobyt w Palestynie mg si le skoczy, mimo to jednak ruch pielgrzymw nigdy nie usta cakowicie. W 1055 roku przekroczenie granicy muzumaskiej uwaano za niebezpieczne. Biskup Cambrai, Lietbert, nie otrzyma od namiestnika Laodycei zgody na wyjazd i musia uda si na Cypr. W 1056 roku muzumanie, prawdopodobnie za cich aprobat cesarza, zabronili ptnikom zachodnim wstpu do kocioa witego Grobu i okoo trzystu z nich usunli z Jerozolimy. Zarwno Bazyli II, jak i jego bratanica, cesarzowa Teodora, wywoali oburzenie polecajc swoim celnikom pobieranie myta od pielgrzymw i ich koni. W grudniu 1056 papie Wiktor II wysa list do cesarzowej z prob o anulowanie tego zarzdzenia. Z pisma papiea wynika, e jej urzdnicy dziaali take w Jerozolimie. Jednak takie przeciwnoci zdarzay si rzadko. Przez cae XI stulecie a

do jego ostatnich dwch dekad pyn nieprzerwanie na Wschd strumie ptnikw, nierzadko w gromadach liczcych tysice mczyzn i kobiet wszelakiego wieku i stanu, gotowych w tej epoce nie znajcej popiechu spdzi w podry rok lub wicej. Zatrzymywali si w Konstantynopolu, aby podziwia t metropoli, dziesiciokrotnie wiksz od najwikszego miasta, jakie widzieli na Zachodzie, i pochyli si z korn czci przed relikwiami, ktre tam przechowywano. Mogli bowiem w Konstantynopolu zobaczy i koron cierniow, i szat bez szwu, a take najwaniejsze narzdzia Mki. Byo tam rwnie ptno z Edessy z odbiciem twarzy Chrystusa oraz portret Dziewicy namalowany wasnorcznie przez witego ukasza, wos witego Jana Chrzciciela i opocza Eliasza, prochy niezliczonych witych, prorokw i mczennikw oraz nieprzebrane mnstwo innych najwikszych witoci chrzecijastwa. Stamtd podali do Palestyny, do Nazaretu i na gr Tabor, nad Jordan i do Betlejem, i do wszystkich sanktuariw Jerozolimy. Ogldali te najwitsze miejsca dokadnie i wszdzie si modlili. Pniej udawali si w dug drog powrotn do stron ojczystych, pokrzepieni i oczyszczeni, witani przez swych ziomkw jako pielgrzymi Chrystusowi, ktrzy odbyli najwitsz z podry. Powodzenie pielgrzymek zaleao jednak od dwch warunkw: po pierwsze, ycie w Palestynie musiao by na tyle bezpieczne, by bezbronny podrnik mg bez lku porusza si po tym kraju i odprawia praktyki religijne; po drugie, podr musiaa odbywa si po utartych szlakach i nie moga kosztowa zbyt wiele. Spenienie pierwszego warunku zaleao od pokoju i sprawnej administracji w wiecie muzumaskim; drugiego - od dobrobytu i askawoci Bizancjum.

Rozdzia 4

Ku katastrofie
W szczciu napadnie niszczyciel. - Ksiga Hioba 15,21

poowie XI stulecia spokj we wschodniej czci Morza rdziemnego zdawa si zapewniony na wiele lat. Dwa mocarstwa dominujce na tym obszarze, Egipt Fatymidw i Bizancjum, pozostaway w dobrych stosunkach. adne z nich nie ywio zamiarw agresywnych, jedno i drugie pragno utrzyma w ryzach pastewka muzumaskie pooone dalej na wschodzie, gdzie kopotw przysparzali awanturnicy tureccy, co nie wywoywao wszake wikszego zaniepokojenia ani w Konstantynopolu, ani w Kairze. Fatymidzi odnosili si do chrzecijan przyjanie. Od czasu mierci Al-Hakima chrzecijanie nie doznawali przeladowa, kupcom z Bizancjum i Italii zezwolono na zawijanie do portw fatymidzkich. Zarwno kupcy, jak i pielgrzymi cieszyli si yczliwoci tej dynastii. Gwarancj owej yczliwoci bya potga Bizancjum. Dziki talentom militarnym kilku wadcw bizantyjskich Cesarstwo zajmowao w tym okresie obszar od Libanu po Dunaj i od Neapolu po Morze Kaspijskie. Mimo nawrotw korupcji i sporadycznych zamieszek miao ono najlepsz administracj ze wszystkich wczesnych krlestw. Konstantynopol jeszcze nigdy nie opywa w tak wielkie dostatki, a teraz by bezspornie finansow i handlow stolic wiata. Ze wszystkich stron, z Italii i Niemiec, z Rusi, z Egiptu i ze Wschodu, przybyway do tej metropolii rzesze kupcw, aby nabywa produkowane w tamtejszych warsztatach luksusowe wyroby i wymienia wasne poledniejsze towary. To kipice yciem miasto, bardziej rozlege i ludne nawet od Kairu i Bagdadu, zawsze zadziwiao podrnikw swymi zatoczonymi portami, bogatymi bazarami, wielkimi przedmieciami, ogromnymi kocioami i paacami. Dwr cesarski, jakkolwiek zdominowany w tym czasie przez dwie nieznone dziwaczki, niemode ju cesarzwny, zdawa si im centrum wszechwiata. Jeeli sztuka jest zwierciadem kultury, to kultura Bizancjum rzeczywicie staa wysoko. Bizantyjscy artyci XI wieku zachowali powcigliwo i umiar swych klasycznych poprzednikw, ale wzbogacili sw twrczo o dwie waciwoci wzite z tradycji orientalnej, dekoracyjny formalizm Iraczykw i mistyczn gbi staroytnego Wschodu. Zachowane dziea tego stulecia, czy s to drobne przedmioty z koci soniowej, czy wielkie kompozycje mozaikowe lub witynie prowincjonalne, jak koci w Dafni czy koci w. ukasza (Hosios Lukas) w Grecji, stanowi triumfaln syntez tych tradycji stopionych w

doskona cao. Wszystkie gatunki literatury tego okresu, jakkolwiek jeszcze skrpowanej przez zbyt mocno wyryte w pamici wzory klasyczne, odznaczay si doskonaym poziomem. Znajdujemy tam i wytworn histori Jana Diakona, i subtelne liryki Krzysztofa z Mityleny, peen rozmachu ludowy epos o Digenisie Akritasie, surowe, trzewe aforyzmy stratega Kekaumenosa i tryskajce dowcipem, cyniczne wspomnienia dworskie Michaa Psellosa. Atmosfera tych czasw bya niemal tak pogodna jak w wieku XVIII, a jedyne jej skazy to zafascynowanie wiatem nadprzyrodzonym i pesymizm, od ktrego Bizancjum nigdy si nie uwolnio. Grecy odznaczaj si charakterem wyrafinowanym i trudnym, nie majcym nic wsplnego z wizerunkiem, ktry z tak luboci zwykli malowa popularyzatorzy historii V wieku p.n.e. Charakter Bizantyjczykw komplikowaa dodatkowo domieszka krwi wschodniej. Efekt okaza si peen paradoksw. Bizantyjczycy byli nadzwyczaj praktyczni, ze zmysem do interesw i upodobaniem do honorw i zaszczytw, mimo to jednak zawsze z atwoci wyrzekali si wiata dla klasztornej kontemplacji. Wierzyli arliwie w bosk misj Cesarstwa i bosk wadz cesarza, ale jednoczenie byli indywidualistami, skorymi do buntu przeciwko rzdom, ktre im si nie podobay. Czuli nieprzezwycion odraz do herezji, ale ich religia, najbardziej mistyczna ze wszystkich panujcych wierze chrzecijaskich, pozostawiaa zarwno osobom duchownym, jak wieckim znaczn swobod spekulacji filozoficznej. Bizantyjczycy uwaali wszystkich swoich ssiadw za barbarzycw, ale mimo tej pogardy chtnie przyswajali sobie ich zwyczaje i ideologie. Cho byli wyrafinowani i dumni, atwo tracili panowanie nad sob. Cesarstwu tak czsto grozia katastrofa, e jego obywatele nie mieli zaufania do trwaoci rzeczy. W czasie nagego kryzysu wpadali w panik i wyywali si w okruciestwach, ktre w chwilach mniej burzliwych budziy ich pogard. Teraniejszo moga by spokojna i wspaniaa, jednake nieprzeliczone proroctwa ostrzegay, e pewnego dnia ich miasto obrci si w ruin, i przepowiedniom tym Bizantyjczycy dawali wiar. Szczcia i spokoju nie mona byo bowiem osign na tym ponurym, przemijajcym wiecie, lecz tylko w krlestwie niebieskim. Obawy Bizantyjczykw byy uzasadnione. Potga Bizancjum opieraa si na fundamentach niezbyt mocnych. Organizacja wielkiego imperium nastawiona bya na defensyw. Prowincjami zarzdzali urzdnicy wojskowi, nadzorowani przez administracj cywiln w Konstantynopolu. Istotn funkcj w tym systemie speniaa sprawna milicja lokalna, ktra z jednej strony bya zdolna do obrony okrgu w przypadku obcej inwazji, z drugiej za w czasach wielkich kampanii moga stanowi uzupenienie gwnej armii cesarskiej. System ten mia jednak zasadnicz wad, albowiem gdy mino niebezpieczestwo agresji, namiestnik prowincjonalny korzysta ze zbyt wielkiej wadzy, zwaszcza jeeli by na tyle bogaty, by mg sobie pozwoli na ignorowanie swego chlebodawcy z Konstantynopola. Co wicej, dobrobyt rujnowa stopniowo organizacj

agrarn Azji Mniejszej. Ostoj Bizancjum byy gminy wolnych chopw, otrzymujcych ziemi wprost od pastwa, czsto w zamian za sub wojskow. Jednak w tym okresie, jak i w caym redniowieczu, ziemia bya najpewniejsz lokat kapitau. Kady zamony czowiek stara si naby ziemi. Koci apelowa do swych wiernych o zapisywanie ziemi. Najczstsz nagrod dla zwyciskich dowdcw i zasuonych wysokich urzdnikw pastwowych byy dobra ziemskie. Pki Cesarstwo zdobywao ziemi na nieprzyjacielu lub na nowo zaludniao obszary opuszczone z powodu najazdw czy dewastacji, wszystko ukadao si z pozoru dobrze, ale kady sukces rodzi gd ziemi. Klasztory i magnaci mogli powiksza swe posiadoci tylko w drodze wykupywania gruntw z rk chopw, ktrym zawsze brakowao gotwki, lub przejmowania od pastwa caych wiosek bd w drodze darowizny, bd w zamian za zobowizanie pacenia podatkw za ca gmin. Mdrzejsi cesarze prbowali pooy kres tym praktykom, po czci dlatego, e nowi waciciele rzadko opierali si pokusie przeksztacania gospodarstw rolnych w farmy hodowli owiec, ale nade wszystko z tego powodu, i nabycie onierskich dziaek rolnych (stratiotika ktemata) umoliwiao im organizowanie prywatnych oddziaw wojskowych, co uszczuplao szeregi armii pastwowej. Jednake ustawy cesarskie w tym przedmiocie zawiody. W cigu X wieku powstaa w Bizancjum dziedziczna arystokracja ziemska, bogata i na tyle silna, by moga przeciwstawia si wadzy centralnej. Bazyli II, najwybitniejszy wadca z dynastii macedoskiej, na pocztku swego panowania z niemaym trudem stumi bunt tych nowych arystokratw. Odnis nad nimi triumf, a jego presti przetrwa do wyganicia dynastii w 1056 roku, kiedy umara jego bratanica, Teodora. Gdyby linia macedoska miaa mskich potomkw, zwyciyaby zapewne zasada dziedziczenia tronu cesarskiego i Bizancjum miaoby do siy, by przeciwstawi si dziedzicznej arystokracji. Ale cho lojalno poddanych wobec tej dynastii umoliwia cesarzowej Zoe i jej kolejnym mom sprawowanie rzdw z niefrasobliw rozrzutnoci przez blisko trzydzieci lat, a leciwej cesarzowej Teodorze panowanie jednoosobowe, to jednak przez cay ten okres wzmacniay si elementy destrukcyjne. Po mierci Teodory doszo w Bizancjum do zaciekego konfliktu midzy dwoma stronnictwami: klik dworsk, ktra miaa w swych rkach administracj centraln, a rodami arystokratycznymi, ktre opanoway armi, podczas gdy Koci, majc oparcie w obu obozach, stara si utrzyma rwnowag si. Skoro tylko siedemdziesicioletnia cesarzowa, ktra do koca swych dni wierzya przepowiedni, e ma przed sob dugie lata rzdw, stracia przytomno w agonii, stronnictwo dworskie nie czekajc na jej zgon wynioso do godnoci cesarskiej podeszego wiekiem urzdnika pastwowego, Michaa Stratiotikosa. Armia nie uznaa nowego cesarza. Pomaszerowaa na Konstantynopol, zdecydowana osadzi na tronie swego wodza. Micha wycofa si bez walki, a cesarzem zosta dygnitarz wojskowy, Izaak Komnen. Pierwsza runda skoczya si zwycistwem arystokracji wojskowej. Izaak Komnen, jak wielu wspczesnych mu magnatw bizantyjskich,

by arystokrat dopiero w drugim pokoleniu. Jego ojciec, wojskowy z Tracji, prawdopodobnie Wooch, zaskarbiwszy sobie aski Bazylego II, otrzyma od niego w darze posiadoci ziemskie w Paflagonii i zbudowa tam potny zamek Castra Comnenon, zwany do dzi Kastamonu. Izaak i jego brat Jan odziedziczyli po ojcu zarwno dobra ziemskie, jak i mstwo, i obaj wenili si w arystokracj bizantyjsk. on Izaaka zostaa ksiniczka z dawnego bugarskiego domu panujcego, Jan za polubi dziedziczk monego rodu Dalassenich. Jednake mimo swego bogactwa i naczelnego dowdztwa przychylnej mu armii Izaak na kadym kroku spotyka si ze z wol administracji, ktra uniemoliwiaa mu normalne sprawowanie rzdw. Po dwch latach zaniecha walki i usun si do klasztoru. Nie majc syna, wyznaczy na swojego nastpc Konstantyna Dukasa. Jego bratowa, Anna Dalassena, nigdy mu tego nie wybaczya. Konstantyn Dukas by gow prawdopodobnie najstarszego i najbogatszego rodu bizantyjskiego, ale karier zrobi na dworze cesarskim. Izaak przypuszcza wic, e zyska on poparcie obu stronnictw. Wkrtce jednak okazao si, e Konstantyn wyrodzi si ze swojej kasty. Skarb mia pusty, a armia bya niebezpiecznie silna. Znalaz wic rozwizanie w redukcji stanu liczebnego wojska. Z punktu widzenia polityki wewntrznej za krokiem tym przemawiao zapewne sporo argumentw. Jednake osabienie zdolnoci obronnej Cesarstwa zawsze pocigao niebezpieczne nastpstwa w historii bizantyjskiej, a w tym momencie by to krok zgubny. Na Wschodzie zbieray si chmury burzowe, a na Zachodzie burza si ju rozptaa. Od kilku dziesitkw lat w poudniowej Italii panowa niepokj i zamt. Granica Cesarstwa biega oficjalnie od Terraciny na wybrzeu tyrreskim do Termoli nad Adriatykiem. Jednake na terytorium ograniczonym t lini demarkacyjn w istocie rzeczy tylko Apulia i Kalabria znajdoway si pod bezporednimi rzdami Bizancjum. W tych okrgach Grecy stanowili wikszo. Na wybrzeu zachodnim leay trzy miasta handlowe, Gaeta, Neapol i Amalfi. Wszystkie byy nominalnie wasalami cesarza. Amalfijczycy, ktrzy ju wtedy prowadzili na do znaczn skal handel z muzumaskim Wschodem, uwaali, e yczliwo cesarza wzmacnia ich pozycj w negocjacjach z wadzami fatymidzkimi, i utrzymywali staego konsula w Konstantynopolu. Neapolitaczycy i Gaetaczycy, cho rwnie chtnie handlowali z niewiernymi, odnosili si do basileusa z mniejsz rewerencj. W gbi kraju wadz sprawowali ksita longobardzcy4 z Benewentu i Salerno, ktrzy uwaali za swego suzerena na przemian to cesarza wschodniego, to zachodniego, nie okazujc adnemu z nich posuszestwa. Sycyli nadal wadali muzumanie, mimo wielu prb odzyskania tej wyspy przez Bizantyjczykw, a pirackie napaci na wybrzea Italii, organizowane z Sycylii i Afryki, jeszcze bardziej pogbiay chaos panujcy w tym kraju. Do okrgw tych zawdrowao wielu normaskich awanturnikw z p4

Longobardia - tem bizantyjski w poudniowej Italii. Tu oznacza tereny zdobyte przez Normanw.

nocnej Francji, ktrzy bd wybierali si z pielgrzymk do Jerozolimy, bd przybywali do Italii, by odwiedzi cieszce si szczegln popularnoci sanktuarium w. Michaa w Monte Gargano. Niema liczb wrd nich stanowili onierze poszukujcy szczcia, ktrzy pozostali tam zacigajc si na sub u ksit longobardzkich. W Normandii panowa gd ziemi, wielkie posiadoci byy tak gsto zaludnione, e dla ambitnych, dnych przygd modszych synw i rycerstwa bez ziemi stao si w tym kraju za ciasno. Dao to impuls do ekspansji, ktry nie tylko mia ich niebawem popchn do podboju Anglii, ale spowodowa take zainteresowanie Wschodem i jego bogactwami. Poudniow Itali Normanowie uznali za klucz do imperium rdziemnomorskiego. Zamt panujcy w tym kraju stwarza im bowiem szans szczeglnie po temu korzystn. W 1040 roku szeciu synw skromnego rycerza normandzkiego, Tankreda de Hauteville, zajo si miasto Melfi na wzgrzach Apulii i zaoyo tam wasne ksistwo. Miejscowe wadze bizantyjskie nie potraktoway tego incydentu serio, ale zarwno cesarz zachodni, Henryk III, w nadziei opanowania prowincji, o ktr oba cesarstwa tak dugo rywalizoway, jak i wyniesiony przez niego na stolic apostolsk papie niemieckiego pochodzenia, krzywym okiem spogldajcy na zwierzchnictwo Konstantynopola nad biskupami w Italii, udzielili Normanom swego poparcia. W cigu dwunastu lat synowie Tankreda stali si panami ksistw longobardzkich. Zepchnli Bizantyjczykw na cypel kalabryjski i wybrzee Apulii. Zagrozili miastom na wybrzeu zachodnim, dokonywali zbrojnych napadw przez Kampani pod sam Rzym. Zaniepokoio to centralne wadze bizantyjskie. Namiestnik Apulii, Marianos Argyros, ktrego wezwano do Konstantynopola w celu zoenia raportu, powrci do Italii otrzymawszy od rzdu wiksze penomocnictwa do opanowania sytuacji. Z wojskowego punktu widzenia Marianos nie zdziaa nic. Normanowie z atwoci odrzucili jego sab armi. Na paszczynie dyplomatycznej powiodo mu si lepiej, poniewa papie Leon IX, Lotaryczyk, take straci cierpliwo. Ani najwyszy zwierzchnik Kocioa, ani Henryk III nie liczyli si z tak wielkimi sukcesami Normanw. Chocia Henryk by wtedy zajty kampani na Wgrzech, jednak nie omieszka wysa papieowi posikw. W lecie 1053 Leon wyruszy na poudnie na czele armii zoonej z Niemcw i Wochw ogaszajc, e jest to wojna wita. Do armii Leona mia doczy kontyngent bizantyjski, ale kiedy papie czeka na posiki na przedpolu miasteczka apulijskiego Civitate, Normanowie nagle go zaatakowali. Armia papieska poniosa druzgocc klsk, Leon dosta si do niewoli. Za odzyskanie wolnoci musia zapaci cakowitym zdezawuowaniem swej dotychczasowej polityki. Bya to ostatnia powana prba okieznania synw Tankreda. W 1056 zmar Henryk III. Jego nastpc zosta maoletni Henryk IV, a regentka, Agnieszka z Poitou, miaa zbyt duo kopotw w Niemczech, by troszczy si o obszary na dalekim poudniu. Papiestwo natomiast zdecydowao si na kurs realistyczny. W 1059 roku na synodzie w Melfi papie Mikoaj II

uzna Roberta Guiscarda, Roberta Chytrego, najstarszego z yjcych synw Tankreda, za ksicia Apulii i Kalabrii, z aski Boga i witego Piotra, a z ich pomoc take i Sycylii. Uznanie to, rozumiane przez Rzym, ale nie przez Roberta, za podporzdkowanie go suzerennej wadzy dziedzica witego Piotra, ogromnie uatwio Normanom doprowadzenie podbojw do koca. Niebawem podday im si republiki morskie, a w roku 1066 ze wszystkich posiadoci w Italii Bizantyjczykom zostaa tylko twierdza adriatycka Bari. Tymczasem modszy brat Roberta, Roger, rozpocz powoln, lecz uwieczon powodzeniem rekonkwist Sycylii z rk Arabw. Pki Bizantyjczycy mieli w swych rkach Bari, mogli w pewnym stopniu hamowa dalsz ekspansj Normanw na wschd. Jednake zatargi polityczne w Italii doprowadziy oczywicie take do zatargw religijnych. Zdobycie poudniowej Italii przez rycerzy aciskich postawio na ostrzu noa kwesti Kocioa greckiego w tej prowincji i wznowio spr midzy Konstantynopolem a Rzymem w przedmiocie jej zalenoci kocielnej. W konsekwencji dokonanych w Rzymie reform papiestwo nie chciao sysze o jakimkolwiek kompromisowym zaatwieniu swych roszcze, w dodatku za w tym czasie na stolcu patriarszym w Konstantynopolu zasiad jeden z najbardziej agresywnych i ambitnych mw stanu Kocioa greckiego, Micha Cerulariusz. Historii niefortunnej wizyty legatw papiea Leona IX w Konstantynopolu w 1054 roku musimy powici uwag dlatego, e wie si ona z rozwojem stosunkw midzy Kocioem wschodnim a zachodnim na wszystkich paszczyznach. Wizyta ta, mimo wysikw cesarza zmierzajcych do osignicia kompromisu, zakoczya si wzajemn ekskomunik i przekrelia moliwo wsppracy midzy Rzymem a Konstantynopolem w rozwizywaniu pilnych problemw Italii. Jednake nie spowodowaa ona ostatecznego rozamu, jak utrzymywali pniejsi historycy. Stosunki polityczne midzy dworami cesarskimi byy naprone, ale nie zostay zerwane. Cerulariusz wkrtce straci sw pozycj. Przywoany do porzdku przez cesarzow Teodor, ktr prbowa odsun od sukcesji tronu, pniej zoony ze swej godnoci przez cesarza Izaaka, dokona ywota jako bezsilny wygnaniec. Ale ostateczny triumf nalea do Cerulariusza. W oczach nastpnych pokole bizantyjskich uchodzi on za bojownika niezalenoci Cesarstwa, co wicej, w okresie kiedy cesarz i papie wymieniali listy z dawn kordialnoci, cesarzowa Eudoksja Mekrembolitissa, siostrzenica Cerulariusza i maonka Konstantyna Dukasa, postaraa si o jego kanonizacj. Jak wynika z wczesnych kronik bizantyjskich, wadcy Cesarstwa nie zwracali niemal adnej uwagi na ten konflikt. W ich oczach problemy, ktre wyoniy si na Wschodzie, byy znacznie powaniejsze od kopotw na Zachodzie. Zmierzch kalifatu abbasydzkiego nie przynis Cesarstwu samych korzyci. Postpujce zuboenie Iraku prowadzio do stopniowych zmian w wiatowym systemie szlakw handlowych. Kupcy z Dalekiego Wschodu przestali przywozi swe towary na targ w Bagdadzie, skd znaczna ich

cz dostawaa si dawniej do Cesarstwa, gdzie z kolei adowano je na statki w portach Azji Mniejszej lub w Konstantynopolu i wysyano na Zachd. Wybierali teraz tras przez Morze Czerwone do Egiptu, z Egiptu za italskie statki handlowe transportoway towary do Europy. Odtd Bizancjum znalazo si na uboczu szlaku handlowego. Co wicej, bezprawie panujce w kresowych prowincjach Cesarstwa Bizantyjskiego doprowadzio do likwidacji starej drogi handlowej, ktra wioda z Chin przez Turkiestan i pnocn Persj do Armenii, docierajc do morza w Trebizondzie. Inna trasa, biegnca na pnoc od Morza Kaspijskiego, nigdy nie bywaa dugo bezpieczna. Dla caego wiata rdziemnomorskiego potga Abbasydw bya bogosawiestwem, poniewa stanowia barier obronn przeciwko barbarzycom z Azji rodkowej. Obecnie owa bariera obronna lega w gruzach. Ludy Azji rodkowej mogy ponownie wtargn na obszary staroytnych cywilizacji. Turcy od dawna odgrywali wak rol w historii. W VI stuleciu pastwo tureckie w czasie swego krtkiego ywota stanowio w Azji czynnik cywilizacyjny i stabilizujcy. Kresowe spoecznoci tureckie, jak wyznajcy judaizm Chazarzy nadwoascy lub nestoriascy Ujgurzy, ktrzy pniej przenieli swe siedziby nad granic Chin, okazay si podatne na wpywy i zdolne do postpu kulturalnego. Jednake w samym Turkiestanie od pocztku VII wieku panowaa stagnacja. Wprawdzie wzdu szlakw karawanowych powstao kilka miast, ale wikszo Turkmenw nadal prowadzia ywot pasterski i pkoczowniczy, a jednoczenie wzrost ludnoci powodowa coraz silniejsze pragnienie emigracji z kraju. W X wieku panowaa w Turkiestanie perska dynastia Samanidw, ktrzy zapisali si w historii gwnie jako inicjatorzy przejcia Turkw na islam. Od tej chwili Turcy zwrcili oczy na obszary Azji Poudniowo-Zachodniej i wschodniej czci basenu rdziemnomorskiego. Samanidzi musieli ustpi miejsca pierwszemu wielkiemu Turkowi wyznania muzumaskiego, Mahmudowi Ghaznawidzie, ktry w pierwszych dziesicioleciach XI wieku zbudowa potne pastwo, sigajce od Isfahanu po Buchar i Lahaur. Tymczasem tureccy onierze najemni rozchodzili si po caym wiecie muzumaskim, podobnie jak Normanowie po chrzecijaskiej Europie. Puki tureckie utrzymywa kalif bagdadzki i wielu innych wadcw muzumaskich. Wrd poddanych Ghaznawidw znajdowa si klan Ogusw (Ghuzzw) ze Stepw Aralskich, zwanych od imienia ich pmitycznego przodka Seldukami. Ksita selduccy stanowili grup awanturnikw, wprawdzie paajcych wzajemn zawici, ale zjednoczonych w imi popierania interesw rodowych rwnie silnie jak synowie Tankreda de Hauteville. Ale znajdowali si oni w pooeniu o tyle szczliwszym od Normanw, ktrych liczba bya niewielka, e mogli w potrzebie wesprze si na ogromnych, niespokojnych hordach Turkmenw. Po mierci Mahmuda w 1030 roku podnieli bunt przeciwko Ghaznawidom i do 1040 roku wypdzili ich z kraju, zmuszajc przedstawicieli dynastii do schronienia si w swych indyjskich posiadociach. W 1050 roku Tughril Beg, gowa ksicego domu, wkroczy do Isfahanu i uczyni go stolic pastwa

obejmujcego Persj i Chorasan, a jednoczenie jego bracia usadowili si na pnocnych kresach tego obszaru, tworzc tam lun konfederacj, ktra uznawaa zwierzchnictwo Tughrila i dokonywaa na wasn rk najazdw na ssiednie kraje. W 1055 roku na zaproszenie kalifa bagdadzkiego, przeraonego konszachtami tureckiego ministra, niejakiego Al-Basasiriego, z Fatymidami, Tughril Beg wkroczy do Bagdadu w aureoli obrocy islamu sunnickiego i zosta proklamowany krlem Wschodu i Zachodu z najwysz wadz wieck nad wszystkimi krajami, ktre podlegay religijnemu zwierzchnictwu kalifa. Ju za panowania Bazylego II, kiedy Selducy znajdowali si jeszcze pod panowaniem Ghaznawidw, Turcy dokonywali najazdw w gb Armenii i wanie w celu zabezpieczenia si przed tureckimi agresorami Bazyli II zainaugurowa polityk stopniowego anektowania tego kraju. Po opanowaniu Persji przez Seldukw napady te stay si jeszcze czstsze. W 1054 roku w jednej z takich akcji zbrojnych wzi udzia sam Tughril Beg, pustoszc okolice jeziora Wan, ale nie udao mu si zdoby twierdzy Mantzikert. Oddziaami napastniczymi dowodzili przewanie jego krewniacy, Asan i Ibrahim Inal. Od 1047 roku, kiedy Bizantyjczycy zadali im klsk na przedpolu Erzerumu, Turcy przez kilka lat koncentrowali si na atakowaniu gruziskich sprzymierzecw Cesarstwa. W 1052 spustoszyli Kars, ale w latach 1056 i 1057 ponownie pojawili si w Armenii. W 1057 spldrowali Meliten. W 1059 roku wojska tureckie pierwszy raz posuny si w gb terytorium cesarskiego docierajc do miasta Sebastea. Tughril Beg zmar w 1063 roku. Wadca ten nie okazywa wikszego zainteresowania pnocno-zachodnimi rubieami swego pastwa. Jego bratanek i nastpca, Alp Arslan, w obawie przed sojuszem Bizantyjczykw z Fatymidami postanowi najpierw zabezpieczy si przed Cesarstwem, podbijajc Armeni, a nastpnie rozprawi si ze swym gwnym wrogiem, fatymidzkim Egiptem. Najazdy w gb Cesarstwa przybray na sile. W 1064 roku Turcy zniszczyli dawn stolic Armenii, Ani. W konsekwencji ksi Karsu, ostatni niezaleny wadca armeski, zrzek si swoich posiadoci na rzecz cesarza w zamian za tereny w grach Taurus. Ormianie tumnie podyli za nim do swych nowych siedzib. Od 1065 roku przez kilka lat Turcy atakowali co roku wielk twierdz pograniczn, Edess, ale nie mieli jeszcze wwczas dowiadczenia w sztuce oblniczej. W 1066 roku obsadzili przecze w grach Amanos, a wiosn nastpnego roku zdobyli stolic Kapadocji, Cezare. Rok pniej wojska bizantyjskie poniosy klsk pod Meliten i Sebaste. Dziki tym zwycistwom Turcy uzyskali pen wadz nad Armeni. W cigu nastpnych lat zapuszczali si daleko w gb Cesarstwa do Neocezarei i Amorium w 1068 roku, do Ikonium w 1069, a w 1070 dotarli do Chone, miasta pooonego w niewielkiej odlegoci od Morza Egejskiego. Rzd cesarski zosta zmuszony do dziaania. Konstantyn X, ktry postawiwszy w swej polityce na redukcj armii, sta si tym samym gwnym winowajc tak krytycznej sytuacji, zmar w roku 1067 pozostawiajc swego maoletniego syna, Michaa VII, pod opiek regentki,

cesarzowej-matki Eudoksji. W nastpnym roku Eudoksja polubia naczelnego wodza armii, Romana Diogenesa, i wyniosa go na tron. Roman by wprawdzie wybitnym wojskowym i szczerym patriot, jednak stan w obliczu zadania na miar geniusza. Zdawa sobie spraw, e bezpieczestwo Cesarstwa wymaga odzyskania Armenii. Jednake armia bizantyjska nie miaa ju nic ze wspaniaej siy bojowej sprzed pidziesiciu lat. Stan liczebny garnizonw prowincjonalnych zmala do tego stopnia, e nie mogy ju broni swych terenw przed agresorami ani odda cesarzowi choby garstki onierzy dla prowadzenia kampanii przeciwko nieprzyjacielowi. Rody arystokratyczne, ktre miay moliwo rekrutacji onierzy, odnosiy si do Romana nieufnie i trzymay na uboczu. Puki kawalerii w sile szedziesiciu tysicy ludzi, ktre do poowy tego stulecia patroloway granic z Syri, zostay rozwizane. Liczebno cesarskich pukw gwardyjskich, zoonych ze starannie dobranych i wietnie wyszkolonych Anatolijczykw, spada znacznie poniej dawnego stanu. Gwny trzon armii stanowili obecnie cudzoziemscy najemnicy, Skandynawowie z gwardii wareskiej, Normanowie i Frankowie z zachodniej Europy, Sowianie z pnocy i Turcy ze stepw poudniowej Rusi, a take Pieczyngowie, Kumanowie i Oguzowie (Ghuzzowie). Z takich ludzi Roman skleci armi w sile stu tysicy onierzy, z ktrych okoo poowa pochodzia z terytorium bizantyjskiego, jednak onierze zawodowi naleeli wrd nich do rzadkoci, a nikt nie by naleycie uzbrojony. Najsilniejszy oddzia tworzyli Turcy kumascy pod dowdztwem Turka Jzefa Tarchaniotesa. Puk wyborowy stanowia cika kawaleria frankijska i normandzka, dowodzona przez Roussela z Bailleul. Wprawdzie dwaj poprzedni dowdcy frankijscy tego korpusu, Erwin i Kryspin, zostali zoeni z godnoci z powodu jawnej zdrady, ale onierze zachodni chcieli suy tylko pod rozkazami swego rodaka. Naczelnym wodzem si bizantyjskich, pod zwierzchnictwem cesarza, zosta Andronik Dukas, bratanek zmarego cesarza i, podobnie jak caa jego rodzina, zacieky wrg Romana, ktry obawia si zostawi go samego w Konstantynopolu. Z t wielk, lecz niegodn zaufania armi Roman wyruszy w 1071 roku, aby odzyska Armeni. Kiedy opuszcza sw stolic, dotary wieci, e Bari, ostatnia posiado bizantyjska na Pwyspie Apeniskim, dostaa si w rce Normanw. Kronikarze opisali ze wszystkimi tragicznymi szczegami marsz cesarza na wschd wielkim bizantyjskim traktem wojskowym. Zamierza on zdoby i obsadzi swoimi garnizonami twierdze armeskie, zanim armia turecka zdy nadcign z poudnia. Wiadomoci o ofensywie bizantyjskiej zastay Alp Arslana w Syrii, w okolicy Aleppa. Pojwszy w lot, e grozi mu miertelne niebezpieczestwo, natychmiast pody na pnoc, by stawi czoo cesarzowi. Roman wkroczy do Armenii, posuwajc si wzdu poudniowej odnogi grnego Eufratu. W pobliu Mantzikertu podzieli swe wojsko. Sam zaj Mantzikert, a Frankw i Kumanw wysa z zadaniem zajcia twierdzy Achlat nad jeziorem Wan. Otrzymawszy w Mantzikercie wiadomo o zblianiu si Alp Arslana, pody na poudnio-zachd, by poczy si z reszt armii, zanim Turcy

go zaatakuj. Ale wbrew kardynalnej zasadzie taktyki bizantyjskiej nie wysa zwiadowcw. W pitek, 19 sierpnia, gdy czeka na wojska najemne w dolinie, ktr prowadzia droga do Achlatu, Alp Arslan spad na niego jak burza. Najemnicy nie przyszli mu z pomoc. Kumanowie, pomni swego tureckiego pochodzenia i rozgoryczeni niewypacaniem im odu, przeszli jak jeden m poprzedniej nocy na stron wroga, a Roussel i jego Frankowie postanowili nie angaowa si w batali. Wynik bitwy zosta wic szybko przesdzony. Roman walczy dzielnie, jednake Andronik, widzc klsk swoich rodakw i wiadom, e nastpny akt dramatu rozegra si w Konstantynopolu, wycofa dowodzone przez siebie oddziay rezerwowe i pomaszerowa na zachd, pozostawiajc cesarza wasnemu losowi. Do wieczora Turcy rozgromili armi bizantyjsk, a ranny Roman dosta si do niewoli.

Rozdzia 5

Zamt na Wschodzie
Niech sobie kupuj midzy narodami, lecz ich rozprosz i wkrtce przestan namaszcza krlw i ksit. - Ksiga Ozeasza 8,10

itwa pod Mantzikertem bya najstraszliwsz klsk w historii Bizancjum. Bizantyjczycy nie mieli co do tego adnych zudze. Historycy bizantyjscy nieustannie powracali do owego przeraajcego dnia. W oczach pniejszych krzyowcw Bizantyjczycy utracili na polu tej bitwy zaszczytny tytu obrocw chrzecijastwa. Mantzikert uzasadnia konieczno interwencji Zachodu. Turcy nie prbowali na razie wycign wikszych korzyci ze swego zwycistwa. Alp Arslan osign cel. Zabezpieczy si przed atakiem z flanki i zaegna grob sojuszu bizantyjsko-fatymidzkiego. Od cesarza zada jedynie ewakuacji wojsk z Armenii i wysokiego okupu za zwrcenie mu wolnoci. Potem pomaszerowa na kampani w Transoksanii, gdzie zmar w 1072 roku. Rwnie jego syn i sukcesor, Malikszah, ktrego imperium sigao z czasem od Morza rdziemnego po granice Chin, nigdy osobicie nie wkroczy do Azji Mniejszej. Jednake jego turkmescy poddani wdrowali z miejsca na miejsce. Malikszah nie zamierza ich osiedli na dawnych ziemiach kalifatu, ale rwniny centralnej Anatolii, wyludnione i zamienione przez magnatw bizantyjskich na fermy hodowli owiec, wyday mu si jak najbardziej odpowiednie. Poleci wic swemu krewniakowi Sulajmanowi Ibn Kutulmiszowi podbicie tego obszaru i osiedlenie tam ludnoci tureckiej. Podbj uatwili mu sami Bizantyjczycy. Nastpne dwadziecia lat ich historii to spltane pasmo buntw i intryg. Kiedy do Konstantynopola dotary wieci o klsce i niewoli cesarza, Micha Dukas ogosi si penoletnim i wzi wadz w swoje rce. Przybycie jego krewniaka Andronika z resztkami wojska umocnio pozycj Michaa. Micha VII by modziecem inteligentnym, wyksztaconym, ktry w spokojniejszych czasach zostaby zapewne wadc wybitnym. Ale znalaz si w obliczu problemw, ktre wymagay czowieka znacznie wikszego formatu. Wrciwszy z niewoli Roman Diogenes dowiedzia si, e zoono go z tronu. Usiowa odzyska wadz, ale pokonano go z atwoci i sprowadzono jako winia do Konstantynopola. Wyupiono mu tam oczy z takim okruciestwem, e po kilku dniach umar. Micha nie mg pozostawi go przy yciu, ale potni krewni i przyjaciele Romana, ktrych zyska swym mstwem, byli wstrznici i oburzeni brutalnoci zgotowanej mu mierci. Uczuciom gniewu dali rycho wyraz w zdradzie. Inwazje tureckie na Azj Mniejsz zaczy si na dobre w 1073 roku.

Nie byy skoordynowane, nie miay te jednolitego charakteru. Sulajman dy do ustanowienia na tym obszarze zorganizowanego sutanatu, ktrym wadaby jako wasal Malikszaha. Jednake pomniejsi ksita tureccy, jak Daniszmend, Czaka lub Mangudak, chcieli po prostu zdoby jakie miasto lub warowni i zaoywszy tam swoj kwater, rzdzi na mod zbjeckich hersztw ludnoci, ktr zastali na danym obszarze. W drugiej linii parli, nadajc inwazji wielki impet, lekko uzbrojeni koczownicy turkmescy, ktrzy posuwali si ze stadami koni, namiotami i rodzinami w kierunku wyynnych stepw. Chrzecijanie uciekali przed nimi, pozostawiajc swoje wioski na pastw poarw i porzucajc stada owiec i byda, ktre staway si upem najedcw. Turkmeni unikali miast, jednake sama ich obecno i powodowane przez nich zniszczenia doprowadziy do przerwania linii komunikacyjnych w caym kraju, a w konsekwencji do izolowania prowincjonalnych namiestnikw, dziki czemu wodzowie tureccy mogli bez przeszkd realizowa swe cele. Turkmeni stanowili ywio, ktry przekrela szanse Bizantyjczykw na odzyskanie tych ziem. Cesarz Micha prbowa pooy tam ofensywie tureckiej. Dziki przezornej zdradzie Roussela z Bailleul puk franko-normandzki wyszed cao z pogromu pod Mantzikertem. Cho Roussel by czowiekiem niegodnym zaufania, Micha musia skorzysta z jego usug. Wzmocni go niewielk armi bizantyjsk pod komend modego Izaaka Komnena, bratanka byego cesarza. Wybr Izaaka na dowdc by mdry. Zarwno sam Izaak, jak i towarzyszcy mu brat Aleksy naleeli do rodziny, ktra z zaciek nienawici odnosia si do klanu Dukasw, ale, mimo nieustannego podburzania przez matk, pozostali lojalni wobec Michaa przez cay czas jego panowania i obaj okazali si znakomitymi dowdcami. Jednak perfidia Roussela obrcia wniwecz dobre chci Izaaka. Zanim armia bizantyjska spotkaa Turkw, Roussel i jego podkomendni wypowiedzieli posuszestwo Cesarstwu. Izaak, zaatakowany jednoczenie przez Turkw i Frankw, ktrzy mieli nad nim kolosaln przewag liczebn, dosta si do niewoli Seldukw. Roussel wyoy teraz karty na st. Za przykadem swoich rodakw w Italii poudniowej zapon pragnieniem zaoenia ksistwa normaskiego w Anatolii. Mia wprawdzie tylko trzy tysice ludzi, ale byli mu oddani, dobrze uzbrojeni i dobrze wyszkoleni. W walce wrcz z nimi onierze bizantyjscy lub tureccy nie mieli adnych szans. W oczach cesarza Roussel sta si wrogiem bardziej nawet niebezpiecznym od Turkw. Zebrawszy wszystkich onierzy, jakich tylko udao mu si znale, wysa ich w pole pod komend swego wuja, cezara Jana Dukasa. Roussel stawi im czoo pod Amorium i atwo rozgromi, biorc cezara do niewoli. Chcc swemu postpowaniu nada pozory legalnoci, ogosi swego jeca cesarzem i ruszy na Konstantynopol. Do azjatyckiego brzegu Bosforu dotar bez przeszkd i spaliwszy przedmiecie Chrysopolis (Skutary), rozoy si obozem wrd jego ruin. Zdesperowany Micha zwrci si do jedynego mocarstwa, ktre mogo mu przyj z pomoc. Wysa poselstwa do sutana selduckiego, Sulajmana. Sulajman, z aprobat swego suzerena

Malikszaha, przyrzek cesarzowi pomoc w zamian za formalne odstpienie okupowanych ju przez niego wschodnich prowincji Anatolii. Roussel zawrci do Azji, by stawi czoo sutanowi, jednake Turcy osaczyli jego oddzia na grze Sofon w Kapadocji. Rousselowi z garstk onierzy udao si wymkn i usadowi w Amasei, pooonej dalej na pnoco-wschd. Micha wysa wtedy Aleksego Komnena, aby rozprawi si z buntownikiem. Aleksy, ktremu udao si przelicytowa Roussela w staraniach o pomoc miejscowego wodza tureckiego, zmusi go do kapitulacji. Jednake rzdy Roussela w Amasei byy tak sprawne i popularne, e mieszkacy tego miasta poniechali prb uwolnienia go z niewoli cesarskiej dopiero wtedy, gdy rozesza si pogoska o wyupieniu mu oczu. W istocie Aleksy nie odway si go okaleczy, a urok tego czowieka by tak wielki, e cesarz wielce si ucieszy dowiedziawszy si, e oszczdzono mu tego okrutnego ponienia. Odtd Roussel znika z kart historii. Jednake epizod ten mocno wry si w pami Bizantyjczykw. Nauczy ich, e Normanom nie mona ufa i e ich ambicje nie ograniczaj si do Pwyspu Apeniskiego, marz si im bowiem take ksistwa na Wschodzie. W znacznym stopniu wyjania to polityk Bizantyjczykw dwadziecia lat pniej. Tymczasem Normanw z Italii zniechcono do wstpowania do gwardii wareskiej, a nawet na ich skandynawskich pobratymcw patrzono podejrzliwie. Od tej chwili do gwardii wareskiej werbowano ludzi, ktrym Normanowie ciko dali si we znaki Anglosasw z Brytanii. Obawa przed Normanami i nieustanny brak onierzy najemnych zmusiy Michaa do zagodzenia stosunkw z Zachodem. Z utrat poudniowej Italii musia si pogodzi, nie sta go byo rwnie na kontynuowanie tam wojny. Ambasadora, ktrego wysa w celu zawarcia pokoju z Normanami, Jana Italosa, filozofa urodzonego w Italii, wielu Bizantyjczykw posdzao o zdrad interesw Cesarstwa. Micha wszake by zadowolony z jego misji, a wiedzc, e parweniuszowska dynastia Hautevillew pragnie wzmocni sw pozycj wietnymi zwizkami maeskimi, zaproponowa przysanie do Konstantynopola crki Guiscarda, Heleny, jako narzeczonej swego nieletniego syna, Konstantyna. Jednoczenie pozyska serdeczn przyja wielkiego papiea Grzegorza VII. Dziki tej linii politycznej udao mu si zachowa pokj na zachodniej granicy swego pastwa. Tymczasem w Anatolii szerzy si coraz wikszy zamt. Rzd nie panowa ju nad sytuacj i chocia kilku lojalnych dowdcw, jak Izaak Komnen, ktry zosta komendantem wojskowym w Antiochii, podtrzymywao jeszcze autorytet cesarza, to jednak linie komunikacyjne na tym obszarze zostay przerwane, brak byo skoordynowanej polityki. Pod koniec 1078 roku zbuntowa si Nicefor Botaniates, dowdca wielkiego temu anatolijskiego w rodkowo-zachodniej Azji, po czci powodowany osobistymi ambicjami, po czci rozgoryczony niedonymi rzdami Michaa. Ale Nicefor by dowdc bez armii. Chcc uzyska niezbdnych onierzy, zwerbowa pod swe sztandary znaczn liczb Turkw i obsadzi nimi miasta, ktre zdoby maszerujc na stolic: Kizykos, Nike,

Nikomedi, Chalcedon i Chrysopolis. Pierwszy raz w historii tureckie watahy dostay si do wielkich miast zachodniej Anatolii. Chocia byli oni tylko najemnikami nowego cesarza, usunicie ich okazao si nieatwe. Micha nie stawia oporu. Wtedy Nicefor wkroczy do stolicy, natychmiast usun si do klasztoru. Tam znalaz swoje prawdziwe powoanie. Szczliwszy od wielu zdetronizowanych cesarzy, w cigu kilku lat wycznie dziki wasnym zasugom otrzyma godno arcybiskupi. Opuszczona przez niego ona, pochodzca z Kaukazu Czerkieska Maria z Alanii, najpikniejsza wadczyni owych czasw, wybrna z kopotliwej sytuacji ofiarowujc sw rk uzurpatorowi. Nicefor wkrtce si przekona, e ycie wadcy jest trudniejsze od ycia buntownika. Inni dowdcy bowiem poszli za jego przykadem. Na zachodzie Bakanw ogosi si cesarzem Nicefor Bryennios, namiestnik Dyrrachium, i zdoa przycign onierzy europejskich do swoich szeregw. Rzd wysa przeciwko niemu Aleksego Komnena z niewielkim oddziaem niewyszkolonych onierzy greckich i garstk Frankw, ktrzy swoim zwyczajem zdezerterowali. Jedynie dziki przybyciu w sam por pewnej liczby najemnikw tureckich Aleksemu udao si pobi Bryenniosa. Natychmiast po skoczonej kampanii Aleksy musia pody do Tessalii, aby rozprawi si z nastpnym uzurpatorem, Basilakiosem. Tymczasem zbuntowa si garnizon turecki w Nikei. Papie Grzegorz po otrzymaniu wiadomoci o zoeniu z tronu swego sprzymierzeca Michaa oboy nowego cesarza kltw, a Robert Guiscard, podjudzony przez papiestwo i zy z powodu zerwania zarczyn swojej crki, przygotowywa si do przeprawy na drugi brzeg Adriatyku. W maju na czele znacznych si wyldowa w Awlonie i pomaszerowa na Dyrrachium. Na pocztku tej samej wiosny zbuntowa si najwybitniejszy dowdca cesarski w Azji, Nicefor Melissenos, i sprzymierzy si z sutanem selduckim, Sulajmanem Ibn Kutulmiszem, dziki czemu Sulajman bez przeszkd wkroczy do Bitynii, gdzie powitay go z radoci garnizony osadzone tam przez Botaniatesa. Kiedy Melissenosowi nie udao si zdoby Konstantynopola, Sulajman odmwi zwrotu okupowanych miast. Co wicej, obra za swoj siedzib Nike. W efekcie Nikea, jedno z najbardziej czczonych miast chrzecijastwa, staa si stolic tureckiego sutanatu. Tymczasem w Konstantynopolu cesarz Nicefor zaprzepaci jedyn szans ratunku, wdajc si w zatarg z rodzin Komnenw. Zarwno Izaak, jak i Aleksy suyli mu lojalnie, starajc si zaskarbi jego yczliwo i utrzymujc blisk przyja z cesarzow: Izaak polubi jej krewniaczk, a Aleksy uchodzi nawet za jej kochanka. Jednake nie zdoaa ona przeciwstawi si intrygom dworu, ktre zniechciy do nich Nicefora. W obliczu grocego niebezpieczestwa bracia zbuntowali si i Aleksy, uwaany przez rodzin za zdolniejszego, ogosi si cesarzem. Nicefor ustpi z rwn atwoci jak cesarz, ktrego niedawno sam zoy z tronu. Za rad patriarchy, zmczony i upokorzony, usun si z ycia publicznego i dokona swych dni w zakonnym habicie. Aleksy Komnen, ktry mia rzdzi trzydzieci siedem lat, okaza si jednym z najwikszych mw stanu swoich czasw. W 1081 roku

wszake wydawao si pewne, e ani dla niego, ani dla Cesarstwa nie ma ratunku. Cho by czowiekiem modym, zapewne jeszcze przed trzydziestk, mia ju za sob wiele trudnych lat jako dowdca, i to przewanie dowdca si bardzo szczupych, ktrych sukces zalea od jego inteligencji i zmysu dyplomacji. Swoj prezencj wywiera due wraenie: by wprawdzie niewysoki, ale dobrze zbudowany i peen wyniosej godnoci. Wytworny i atwy w obejciu, odznacza si wielkim opanowaniem, jednake wrodzon dobro czy z cyniczn gotowoci do podstpu lub terroru, gdy wymagay tego interesy pastwa. Oprcz osobistych przymiotw i uwielbienia, jakim darzyo go wojsko, nie mia wielu atutw. Jego rodzina, powizana z ca arystokracj bizantyjsk, bez wtpienia pomoga mu w dojciu do wadzy, umocni rwnie sw pozycj, polubiajc dam z rodu Dukasw. Jednak intrygi i zawi krewniakw, a zwaszcza nienawi jego despotycznej matki do synowej i caego jej rodu, przysporzyy mu trudnoci w i tak ju nieatwej sytuacji. Dwr roi si od krewnych byych cesarzy i od potencjalnych uzurpatorw, ktrych Aleksy stara si zwiza ze sob poprzez zwizki maeskie. Na dworze cesarskim rezydowali bowiem: cesarzowa Maria, miotana zazdroci o now cesarzow, Iren, a take syn Marii, Konstantyn Dukas, ktrego Aleksy uczyni swym modszym koleg i wkrtce zarczy ze swoj najstarsz crk, Ann; synowie Romana Diogenesa, z ktrych jednego oeni ze swoj siostr, Teodor; syn Nicefora Bryenniosa, ktry po rychej mierci Konstantyna Dukasa polubi Ann Komnen; Nicefor Melissenos, onaty ju z siostr cezara Eudoksj, ktry zrzek si roszcze do korony w zamian za tytu cezara. Aleksy nie mg nikogo z nich spuci z oka, musia agodzi ich ktnie i uprzedza zdrady. Dla zaspokojenia ich aspiracji ustanowiono skomplikowany system tytuw. Na arystokratach i wyszych urzdnikach rwnie nie mg polega. Cesarz nieustannie demaskowa spiski przeciwko sobie, stale grozio mu niebezpieczestwo zabjstwa. Zawsze jednak wymierza kary agodne, zarwno pod wpywem racji politycznych, jak i usposobienia. W wietle zagroenia, w jakim spdzi cae ycie, owa pobaliwo i spokojna dalekowzroczno wszystkich poczyna stanowi najbardziej godne podziwu cechy jego charakteru. Stan Cesarstwa w 1081 roku by tak rozpaczliwy, e tylko czowiek bardzo odwany lub bardzo gupi mg wzi na swoje barki brzemi rzdw. Skarb wieci pustkami. Ostatni cesarze gospodarowali rozrzutnie, a utrata Anatolii i bunty w prowincjach europejskich doprowadziy do zmniejszenia dochodw pastwowych. Zaama si dawny system poboru podatkw. Aleksy nie by finansist, jego metody wprowadziyby dzisiejszych ekonomistw w osupienie. Jednake w jaki sposb, wyciskajc ze swoich poddanych podatki do ostatnich granic, zmuszajc ich do udzielania poyczek, konfiskujc majtki magnatw i Kocioa, karzc czciej grzywn ni wizieniem, sprzedajc przywileje i rozwijajc warsztaty paacowe, potrafi nie tylko opaca wielki aparat administracyjny, ale odbudowa armi i flot wojenn, utrzymywa wspaniay dwr oraz obsypywa hojnymi prezentami wiernych poddanych

i odwiedzajcych go posw i ksit. Zdawa sobie doskonale spraw, e na Wschodzie presti zaley wycznie od splendoru i przepychu. Sknerstwo jest tam grzechem niewybaczalnym. Jednak Aleksy popeni dwa wielkie bdy. W zamian za natychmiastow pomoc udziela kupcom cudzoziemskim przywilejw ze szkod dla wasnych poddanych, a w pewnym krytycznym momencie zdeprecjonowa cesarskie monety, ktre od siedmiu stuleci byy jedynym ustabilizowanym rodkiem patniczym w wczesnym penym chaosu wiecie. W stosunkach zagranicznych sytuacja pastwa przedstawiaa si jeszcze bardziej dramatycznie - jeeli w ogle mona tu mwi o stosunkach zagranicznych, poniewa ze wszystkich stron wrogowie wtargnli daleko w gb Cesarstwa. W Europie cesarz sprawowa chwiejn wadz nad Pwyspem Bakaskim, ale w Serbii i Dalmacji Sowianie podnieli bunt. Tureckie plemi Pieczyngw, prowadzce koczownicze ycie po drugiej stronie Dunaju, nieustannie przeprawiao si przez rzek, pldrujc przygraniczne tereny. A na zachodzie Robert Guiscard na czele swego normaskiego hufca zdoby Awlon i przystpi do oblenia Dyrrachium. W Azji w rkach Bizantyjczykw pozostay tylko wybrzea Morza Czarnego, kilka izolowanych miast na poudniowym brzegu Morza rdziemnego i wielka ufortyfikowana metropolia, Antiochia. Jednake czno z tymi odlegymi miastami bya niepewna i sporadyczna. Wprawdzie w gbi kraju sporo miast nadal znajdowao si w rkach chrzecijan, ale ich wadcy byli cakowicie odcici od wadzy centralnej. Niemal cay ten obszar dosta si w rce sutana selduckiego, Sulajmana, ktry z Nikei rzdzi pewnie posiadociami sigajcymi od Bosforu do granicy syryjskiej, mimo e jego pastwo nie miao ani zorganizowanej administracji, ani cile wytyczonych granic. Innymi miastami wadali pomniejsi ksita tureccy, ktrych cz uwaaa si za wasali Sulajmana, dla wikszoci jednak jedynym suzerenem by Malikszah. Spord nich najwiksz rol odgrywali w tym czasie: rd Daniszmendydw, wadajcy wtedy Cezare, Sebaste i Amase; Mangudak, wadca Erzindanu i Kolonei, oraz najgroniejszy z nich wszystkich, wojowniczy Czaka, ktry zagarn Smyrn i wybrzee Morza Egejskiego. Wodzowie tureccy zaprowadzili pewien porzdek w okolicach swych gwnych miast, ale reszta kraju nadal bya zalana przez hordy koczowniczych Turkmenw, a wielkie gromady greckich i ormiaskich uciekinierw potgoway jeszcze panujcy zamt. Wielu chrzecijan przeszo na islam i stopniowo utracio sw odrbno, stapiajc si ze spoeczestwem tureckim. Kilka spoecznoci greckich wegetowao w okrgach grskich, a Turcychrzecijanie, ktrzy od kilku wiekw zamieszkiwali w okolicy Cezarei w Kapadocji, zdoali zachowa sw tosamo i religi do czasw nowoytnych. Jednak wikszo ludnoci greckiej staraa si wszystkimi dostpnymi sposobami dotrze do wybrzey Morza Czarnego i Morza Egejskiego. Migracje Ormian byy bardziej rozwane i jednoczenie mniej chaotyczne. Wielu ksit armeskich, wywaszczonych przez Bizantyjczykw, otrzymao w zamian dobra w Kapadocji, zwaszcza na

poudniu, w pobliu gr Taurus. Uday si tam z nimi liczne wity dworakw, a kiedy najazdy Seldukw przybray na sile, do tych nowych kolonii ruszy ze swych dawnych siedlisk nieustajcy strumie Ormian, a doszo do tego, e poowa ludnoci Armenii podya na poudnio-zachd. Turecka penetracja Kapadocji zmusia ich najpierw do wycofania si w gry Taurus, pniej w Antytaurus, a w kocu rozproszyli si po dolinie rodkowego Eufratu, gdzie Turcy na razie nie docierali. Opuszczone przez nich tereny zajli wkrtce nie tylko Turcy, ale take muzumascy Kurdowie z pogrza asyryjskiego i pnocno-zachodniego Iranu. Ostatni ksi armeski ze staroytnej dynastii Bagratydw, dynastii, ktra wywodzia swj rodowd od Dawida i Batszeby, zosta w 1079 roku zgadzony na rozkaz Bizantyjczykw w odwet za wyjtkowo okrutne zamordowanie arcybiskupa Cezarei. Wwczas jeden z jego krewnych, niejaki Ruben, zbuntowa si przeciwko Cesarstwu i osiedli na grzystych terenach pnocno-zachodniej Cylicji. Mniej wicej w tym samym czasie inny wdz armeski, Oszin, syn Hetuma, zaoy podobne pastewko na terenach pooonych dalej na zachd. Dynastie Rubenidw i Hetumidw miay odegra jeszcze pewn rol w historii, chwilowo jednak zarwno Ruben, jak i Oszin znaleli si w cieniu Ormianina Wahrama, zwanego przez Grekw Filaretem (Philaretos). Filaret suy w wojsku bizantyjskim i otrzyma od Romana Diogenesa nominacj na stanowisko namiestnika Germanikei (Maraszu). Po upadku Romana nie uzna Michaa Dukasa za cesarza i ogosi si niezalenym wadc. W okresie chaosu panujcego za rzdw Michaa podbi gwne miasta Cylicji - Tars, Mamistr i Anazarbos. W 1077 roku jeden z jego dowdcw po szeciomiesicznym obleniu odebra Bizantyjczykom Edess. W 1078 roku mieszkacy Antiochii, ktrej namiestnik, nastpca Izaaka Komnena, zosta zamordowany, zwrcili si do Filareta o zajcie miasta, aby ocali je przed Turkami. Posiadoci Filareta sigay odtd od Tarsu po ziemie za Eufratem, a Ruben i Oszin zostali jego wasalami. Nie czu si jednak bezpiecznie. W przeciwiestwie do wikszoci swoich rodakw nalea do Kocioa greckiego i nie chcia cakowicie zerwa z Cesarstwem. Po abdykacji Michaa Filaret podporzdkowa si Niceforowi Botaniatesowi, ktry pozostawi go na stanowisku namiestnika podbitego terytorium. Wydaje si, e Filaret uzna take Aleksego, ale z ostronoci skada rwnie co w rodzaju hodu arabskim wadcom Aleppa. Po wstpieniu na tron Aleksy musia podj decyzj, przeciwko komu winien w pierwszej kolejnoci wystpi zbrojnie. Doszedszy do wniosku, e wyparcie Turkw wymaga dugiej, forsownej kampanii, do ktrej nie by jeszcze przygotowany, i e chwilowo Turcy zajm si sporami midzy sob, za najbardziej naglce zadanie uzna uporanie si z najazdem Normanw. Zabrao mu to wicej czasu, ni si spodziewa. W lecie 1081 Robert Guiscard, ktremu towarzyszya wojownicza maonka, Sigelgaita z Salerno, oraz najstarszy syn, Boemund, przystpi do oblenia Dyrrachium. W padzierniku Aleksy na czele armii, ktrej trzon stanowia gwardia waresko-anglosaska, wyruszy z odsiecz dla tej warowni. Podobnie jak pod Hastings przed pitnastu laty Anglosasi nie zdoali

dotrzyma pola Normanom. Aleksy ponis zdecydowan klsk. Dyrrachium bronio si jeszcze przez zimowe miesice, poddajc si w lutym 1082, co umoliwio Robertowi wyruszenie na wiosn gwn drog, via Egnatia, w kierunku Konstantynopola. Niebawem sytuacja w Italii zmusia go do powrotu do kraju, ale zostawi Boemunda z zadaniem zajcia Grecji i Macedonii. Boemund dwukrotnie pobi Aleksego, ktry musia wynaj onierzy od Turkw, a okrty od Wenecji. Flota wenecka przecia linie komunikacyjne Normanw, oddziay tureckie natomiast umoliwiy cesarzowi odzyskanie Tessalii. W 1083 roku Boemund wycofa si do Italii, ale powrci z ojcem w nastpnym roku, niszczc flot weneck na wodach Korfu. Wojna skoczya si dopiero, kiedy Robert w 1085 roku zmar na Kefalenii, midzy jego synami wybuch wtedy zatarg o sukcesj. Wprawdzie cesarz zdoa w kocu przywrci sw wadz nad prowincjami europejskimi, ale w cigu tych czterech lat utraci prowincje wschodnie. Filaret, na wasn zgub, wplta si w intrygi tureckie. Na pocztku roku 1085 jego syn wyda zdradziecko sutanowi Sulajmanowi zarwno Antiochi, jak i wszystkie miasta Cylicji. W 1087 Edessa wpada w rce wodza tureckiego, Buzana, jednake w 1094 odbi j Ormianin Toros (Teodor), ktry by wasalem Malikszaha i ktrego z pocztku garnizon turecki trzyma pod nadzorem w miejskiej cytadeli. Tymczasem inny Ormianin, Gabriel, ktry podobnie jak jego te Toros nalea do Kocioa greckiego, zaj Meliten. Wanie midzy Kocioem greckim a Kocioem jakobickim i ormiaskim pogbiy jeszcze chaos w Syrii pnocnej. Dla wyznawcw tych dwch ostatnich Kociow osabienie Bizancjum byo powodem do radoci. Woleli by poddanymi Turkw. Caa Syria poudniowa znalaza si w tym okresie pod panowaniem Seldukw. Ju od 1055 roku, kiedy Tughril Beg wkroczy do Bagdadu, syryjskie posiadoci Fatymidw byy stale zagroone, a rosncy lk oraz stan niepewnoci doprowadziy do zamtu i lokalnych rebelii. Kiedy w 1056 roku bizantyjscy urzdnicy graniczni w Laodycei syryjskiej nie pozwolili odbywajcemu pielgrzymk biskupowi z Cambrai uda si na poudnie, nie chodzio im, jak podejrzewano na Zachodzie, o szykanowanie acinnikw (cho prawdopodobnie obowizywa zakaz przepuszczania przez granic pielgrzymw normaskich). Mieli oni informacje, e dla ptnikw chrzecijaskich Syria staa si niebezpieczna. Przykre dowiadczenia biskupw niemieckich, ktrzy osiem lat pniej, zlekcewaywszy rady wadz miejscowych, uparli si przekroczy t granic, wskazuj, e urzdnicy bizantyjscy mieli uzasadnione powody do takiego postpowania. W 1071 roku - roku klski pod Mantzikertem i utraty Bari - wataka turecki Atsiz Ibn Abak, ktry nominalnie by wasalem Alp Arslana, zdoby bez walki Jerozolim i wkrtce opanowa ca Palestyn a po twierdz graniczn Askalon. W 1075 roku zaj Damaszek i emirat damasceski. W 1076 Fatymidzi odzyskali Jerozolim, z ktrej Atsiz wypdza ich ponownie po kilkumiesicznym obleniu miasta, zakoczonym rzezi ludnoci muzumaskiej. Oszczdzono tylko chrzecijan, ktrzy znaleli

bezpieczne schronienie za murami swej dzielnicy. Mimo tych niepowodze Fatymidzi ponownie zaatakowali Atsiza w Damaszku. Atsiz musia wezwa na pomoc ksicia selduckiego Tutusza Ibn Alp Arslana, ktry za aprobat swego brata, Malikszaha, dy do zaoenia wasnego sutanatu w Syrii. W 1079 roku Tutusz zamordowa Atsiza i sta si jedynowadc pastwa, ktre sigao od Aleppa, rzdzonego nadal przez dynasti arabsk, po granice Egiptu. Tutusz i dowdca jego wojsk Artuk Ibn Aksak, namiestnik Jerozolimy, zaprowadzili, jak si zdaje, pewien ad i porzdek na tym obszarze. Do chrzecijan nie odnosili si ze specjaln wrogoci, wszystko jednak wskazuje na to, e patriarcha Jerozolimy spdza duo czasu w Konstantynopolu, dokd przenis si na stae patriarcha Antiochii. W 1085 roku cesarz Aleksy, uporawszy si z niebezpieczestwem najazdu Normanw, mg nareszcie zaj si kwesti tureck. Do tej chwili tylko dziki nieustajcym intrygom i wygrywaniu jednego ksicia tureckiego przeciwko drugiemu zdoa skutecznie oprze si ich agresywnym zakusom. Obecnie, po czci zrczn dyplomacj, a po czci demonstrowaniem siy swego ora, doprowadzi do traktatu, na mocy ktrego Cesarstwo odzyskao Nikomedi i anatolijskie wybrzee morza Marmara. W nastpnym roku cesarz otrzyma za sw cierpliwo jeszcze wiksz nagrod. Sulajman Ibn Kutulmisz po zajciu Antiochii pomaszerowa na Aleppo, wywoujc popoch arabskiego wadcy tego miasta, ktry wezwa na ratunek Tutusza. W bitwie na przedpolu Aleppa Tutusz odnis zwycistwo, Sulajman poleg. Po mierci Sulajmana wrd Turkw w Anatolii zapanowa chaos i Aleksy znalaz si w swoim ywiole, spiskujc raz z jednym, raz z drugim wodzem, wygrywajc wzajemne zawici, przekupujc ich wszystkich po kolei i mamic perspektyw skoligacenia si z nimi przez maestwa. Nikea od szeciu lat znajdowaa si w rkach buntownika, Abu al-Kasima, jednake w 1092 roku Malikszahowi udao si wprowadzi na jego miejsce Kilid Arslana I, syna Sulajmana. Tymczasem Aleksy umocni sw pozycj. A nie przyszo mu to atwo. Z caego utraconego terytorium udao mu si odzyska tylko miasto Kizykos, nie zdoa natomiast przeszkodzi Daniszmendom w poszerzeniu ich posiadoci na zachd i zajciu Kastamonu, rodowego gniazda Komnenw w Paflagonii. Spiski paacowe krpoway mu rce, w dodatku za w 1087 roku musia stawi czoo gronemu najazdowi z pnocy, ktrego dokonali Pieczyngowie wspierani przez Wgrw. Dopiero w 1091 roku udao mu si, dziki zrcznym posuniciom dyplomatycznym, ktrym w sukurs przyszo jedno wspaniae zwycistwo, pooy kres napaciom barbarzycw z pnocy. Jeszcze groniejszy by Czaka, turecki emir Smyrny. Czaka, najambitniejszy ze swoich rodakw, postanowi zawadn cesarskim tronem. Chtniej zatrudnia Grekw ni Turkw, zdawa sobie bowiem spraw z potrzeby silnej floty morskiej. Jednoczenie jednak stara si zorganizowa koalicj ksit tureckich i swoj crk wyda za modego Kilid Arslana. W latach od 1080 do 1090 zawadn wybrzeem Morza Egejskiego i wyspami Lesbos, Chios, Samos i Rodos. Aleksy, ktry od samego pocztku swego panowania stara si odbudowa flot bizantyjsk,

pobi go w kocu u wejcia do morza Marmara, jednake odetchn z ulg dopiero w 1092 roku, kiedy na przyjciu w Nikei Czaka zgin z rki swego zicia, Kilid Arslana. Cesarz doradzi to zabjstwo sutanowi, ktry z przeraeniem obserwowa, jak inny Turek wyrasta na wikszego od niego wadc. Po mierci Sulajmana i Czaki Aleksy mg rozway podjcie bardziej agresywnej polityki. Konstantynopol by bezpieczny, w prowincjach europejskich panowa spokj. Flot mia sprawn, skarb chwilowo zasobny. Ale jego armia bya bardzo szczupa. Po utracie Anatolii mia do dyspozycji zaledwie kilka pukw zoonych z samych Bizantyjczykw. Potrzebowa wyszkolonych onierzy najemnych. Okoo 1095 roku wszystko zdawao si wskazywa, e rozpocz si zmierzch potgi Seldukw. Malikszah, ktry w pewnym stopniu sprawowa wadz nad caym imperium tureckim, zmar w 1092 roku, a po jego zgonie doszo do wojny domowej midzy jego synami. Przez nastpne dziesi lat, pki nie pogodzili si co do podziau dziedzictwa, Turcy byli cakowicie zaabsorbowani t walk. Tymczasem w Iraku zbuntowali si arabscy i kurdyjscy wodzowie. W Syrii po mierci Tutusza w 1095 roku jego synowie, Ridwan z Aleppa i Dukak z Damaszku, okazali si niezdolni do utrzymania porzdku. Jerozolima dostaa si w rce synw Artuka. Rzdy ich byy nieudolne i dokuczliwe. Patriarcha Symeon i wysi duchowni usunli si na Cypr. Szyicki klan, Banu Ammar, zaoy w Trypolisie samodzielne ksistwo. Fatymidzi przystpili do rekonkwisty poudniowej Palestyny. Na pnocy dowdca turecki Kurbugha, atabeg Mosulu z ramienia kalifa abbasydzkiego, stopniowo zagarnia posiadoci Ridwana z Aleppa. wczesnym podrnikom wydawao si, e kade tamtejsze miasto ma innego wadc. Rzecz znamienna, e nadal spotykao si na tych obszarach podrnych, nie tylko muzumanw, ale take pielgrzymw z Zachodu. Ruch ptniczy nigdy nie usta cakowicie, podr wszake bya bardzo uciliwa. W Jerozolimie a do mierci Artuka ycie chrzecijan toczyo si niemal bez adnych zakce, a w Palestynie panowa zazwyczaj spokj, z wyjtkiem okresw, gdy toczyli walki Turcy z Egipcjanami. Jednake na przebycie Anatolii mg odway si jedynie podrnik ze zbrojn eskort, ale i tak droga ta bya niebezpieczna, a wojny i niechtnie usposobione wadze czsto zmuszay do przerywania podry. W Syrii sytuacja przedstawiaa si troch lepiej. Niemniej na drogach grasowali rozbjnicy, a w kadym miasteczku lokalny naczelnik prbowa wymusi od wdrowcw mniejsze lub wiksze opaty. Pielgrzymi, ktrym udao si przezwyciy te wszystkie przeszkody, wracali na Zachd zmczeni i wyndzniali, opowiadajc mroce krew w yach historie o swych przeyciach.

KSIGA II

GOSZENIE KRUCJATY
Rozdzia 1

wity pokj i wita wojna

Oczekujemy pokoju ale nie ma nic dobrego... - Ksiga Jeremiasza 8, 15

ady chrzecijanin stoi wobec zasadniczego problemu: czy wolno mu walczy za swoj ojczyzn? Wyznaje religi, ktra jest religi pokoju, kada wojna za niesie mier i zniszczenie. Ojcowie wczesnego Kocioa chrzecijaskiego nie mieli w tej materii adnych wtpliwoci. W ich oczach wojna bya masowym zabijaniem. Ale czy po zwycistwie Krzya, odkd Cesarstwo utosamio si z chrzecijastwem, obywatele imperium nie powinni by gotowi do chwycenia za bro dla jego dobra? Koci wschodni mia w tej kwestii opini negatywn. Wielki kanonista Wschodu, wity Bazyli, chocia przyznawa, e onierz musi sucha rozkazw, twierdzi, i kady czowiek, ktry w czasie wojny zabi dugiego czowieka, winien przez trzy lata na znak pokuty powstrzyma si od przyjmowania komunii. Byo to zalecenie zbyt rygorystyczne. W praktyce onierza bizantyjskiego nikt nie uwaa za morderc. Jednak zawd onierski nie przydawa blasku. mier na polu bitwy nie otaczaa glori, a mierci w walce z niewiernymi nie poczytywano za mczestwo. Prawdziwy mczennik umiera zbrojny jedynie w swoj wiar. Walk z niewiernymi uwaano za godn ubolewania, chocia niekiedy za niemoliw do uniknicia. Walka z chrzecijaskimi brami bya podwjnym zem. I rzecz znamienna, w historii Bizancjum rzeczywicie nie spotyka si wojen napastniczych. Justynian podejmowa kampanie w celu oswobodzenia Rzymian od heretyckich, barbarzyskich wadcw, Bazyli II wyruszy przeciwko Bugarom, aby odzyska prowincje cesarskie i odsun niebezpieczestwo zagraajce Konstantynopolowi. Zawsze preferowano tam metody pokojowe, nawet jeeli wymagay one zawiych zabiegw dyplomatycznych lub koczyy si zapat trybutu pieninego. Historykom zachodnim, nawykym do podziwiania przewag wojennych, postpowanie wielu bizantyjskich mw stanu wydaje si tchrzliwe lub

przebiege, jednake spryn ich dziaania byo przewanie autentyczne pragnienie uniknicia rozlewu krwi. Ksiniczka Anna Komnena, jedna z najbardziej typowych umysowoci bizantyjskich, daje jasno do zrozumienia w swej historii, e mimo ogromnego zainteresowania problemami militarnymi i wielkiego podziwu dla sukcesw wojennych swego ojca, uwaa wojn za godn potpienia, za ostatni desk ratunku, gdy wszystko inne zawiodo, w istocie rzeczy za przyznanie si do klski. Zachodni punkt widzenia nie by tak wiaty. Nawet wity Augustyn dopuszcza podejmowanie wojny z nakazu Boego, a spoeczestwa rycerskie, ktre powstay na Zachodzie po najazdach barbarzycw, staray si znale uzasadnienie dla powszechnie przyjtego w owych czasach sposobu spdzania czasu. Stopniowo powstawa kodeks rycerski, ktry podbudowany popularn epik tworzy presti militarnego bohatera. Odtd pacyfista cieszy si w Europie Zachodniej coraz gorsz reputacj, ktrej ju nigdy nie zdoa si pozby. Koci niewiele mg uczyni, aby przeciwstawi si tym upodobaniom. Stara si raczej skierowa ow wojownicz energi na cieki, ktre prowadziy do celw korzystnych dla jego interesw. wita wojna, to znaczy wojna prowadzona w interesie Kocioa, staa si dopuszczalna, a nawet podana. Papie Leon IV w poowie IX wieku ogosi, e kady, kto umiera w bitwie w obronie Kocioa, otrzyma nagrod w niebie. Kilka lat pniej papie Jan VIII zrwna polegych w witej wojnie z mczennikami. Jeeli zginli z broni w rku, grzechy zostan im odpuszczone. Jednak onierz musia mie czyste serce. Mikoaj I ustanowi, e ludziom, ktrzy orzeczeniem Kocioa zostali potpieni za grzechy, wolno nosi bro wycznie w celu walki z niewiernymi. Jakkolwiek najwysza hierarchia kocielna nie potpia wojny, to jednak na Zachodzie istnieli myliciele, ktrych przejmowaa ona zgroz. Niemiec, Bruno z Kwerfurtu, ktry ponis mier mczesk z rk pogaskich Prusw w 1009 roku, ostro potpi wojny prowadzone przez wczesnych cesarzy przeciwko chrzecijaskim wspwyznawcom - Ottona II przeciwko krlowi francuskiemu i Henryka II przeciwko Polakom. Ruch na rzecz pokoju zainaugurowano we Francji. Na synodzie w Charroux w 989 roku, na ktrym zebrali si biskupi Akwitanii, aby radzi nad ochron nietykalnoci kleru, wystpiono z sugesti, e Koci ma obowizek zagwarantowa ubogim ycie w pokoju. Na synodzie w Le Puy w nastpnym roku podkrelono t kwesti jeszcze mocniej. Gwidon z Andegawenii, biskup Le Puy, owiadczy, e bez pokoju nikt nie moe oglda Boga, i wezwa wszystkich ludzi, aby stali si synami pokoju. Kilka lat pniej Wilhelm Wielki, ksi Gujenny, posun si jeszcze dalej. Na synodzie w Poitiers zwoanym przez niego w 1000 roku uchwalono, e odtd nie wolno nikomu rozstrzyga sporw orem, lecz wycznie w drodze sdowej, i e ci, ktrzy nie zastosuj si do tego postanowienia, zostan ekskomunikowani. Ksi z ca szlacht uroczycie zoyli podpisy pod t uchwa, a Robert Pobony, krl Francji, idc za ich przykadem t sam regu wprowadzi w swych posiadociach. Koci by zainteresowany tym ruchem dlatego, e pragn uchroni swj

majtek od zniszcze i ciarw wojennych. W tej kwestii zwoano kilka synodw. W Verdun-sur-le-Doubs w 1016 roku opracowano formu przysigi, moc ktrej rycerstwo zobowizywao si, e nie bdzie si wciela duchownych i chopw do swoich zbrojnych druyn, rabowa im zbiorw ani rekwirowa zwierzt domowych. Przysig t skadano dobrowolnie w caej Francji, a zgromadzeni ksia i wierni woali: pokj, pokj, pokj. w sukces zachci niektrych penych zapau biskupw do dalszego kroku. W 1038 roku Aymon, arcybiskup Bourges, zarzdzi, aby kady chrzecijanin w wieku powyej pitnastu lat ogosi si wrogiem tych wszystkich, ktrzy ami pokj, i w razie potrzeby by gotw chwyci przeciwko nim za bro. Przystpiono do organizowania Lig Pokoju, ktre z pocztku dziaay skutecznie, cho druga cz polecenia arcybiskupa zdobya sobie wiksz popularno. Grupy uzbrojonych chopw pod przewodem ksiy zaczy niszczy kasztele nieposusznych nakazom rycerzy, a ta zaimprowizowana milicja staa si wkrtce tak nieodpowiedzialna i wyrzdzia tak duo szkd, e wadze musiay j rozwiza si. Kiedy wielka Liga Pokoju spalia miasteczko Bncy, hrabia Odon z Dols rozgromi j nad rzek Cher. Pono w bitwie tej zgino co najmniej siedmiuset duchownych. W tym okresie jednak Europa Zachodnia podja bardziej praktyczn prb ograniczenia konfliktw zbrojnych. W 1027 roku Oliba, biskup Vich, zwoa synod do Toulouges w Roussillon, ktry zakaza prowadzenia akcji zbrojnych w niedziele. Idea rozejmu obejmujcego dni witeczne znalaza dodatkowy wyraz, gdy z inspiracji wielkiego opata kluniackiego Odylona biskupi prowansalscy, ogosiwszy si przedstawicielami caego Kocioa galijskiego, skierowali w 1041 roku list do Kocioa w Italii z daniem rozszerzenia Rozejmu Boego na Wielki Pitek, Wielk Sobot oraz wito Wniebowstpienia. Koci Akwitanii poszed za przykadem Prowansji. Ksistwo Burgundzkie natomiast posuno si jeszcze dalej, obejmujc zasad Rozejmu Boego wszystkie dni od rody wieczorem do poniedziaku rano, a ponadto okres od adwentu do pierwszej niedzieli po Trzech Krlach, a take Wielki Post i Wielki Tydzie a do oktawy Wielkiejnocy. Wilhelm Zdobywca w prawach wydanych dla Normandii rozszerzy nakaz Boego Rozejmu na okres od dni krzyowych do oktawy Zielonych witek. W 1050 roku synod w Toulouges zaleci objcie take trzech wit Marii Panny oraz dni powiconych waniejszym witym. W poowie tego stulecia idea Rozejmu Boego - Treuga Dei - zdawaa si dobrze ugruntowana, a wielki synod w Narbonne w 1054 roku stara si skoordynowa j z ide Pokoju Boego, ktry chroni majtek Kocioa i ubogich przed skutkami wojny. Za naruszenie Rozejmu Boego i Pokoju Boego grozia kltwa, nadto za ustanowiono, e chrzecijaninowi nie wolno zabija chrzecijanina, poniewa kto zabija chrzecijanina, ten przelewa krew Chrystusa. Ruchy pokojowe rzadko bywaj w praktyce rwnie efektowne jak w teorii i XI stulecie nie stanowio pod tym wzgldem wyjtku. Ci sami monowadcy, ktrzy najbardziej arliwie wypowiadali si za Rozejmem

Boym, amali jego reguy. Wanie w sobot Wilhelm Zdobywca pokona pod Hastings swego chrzecijaskiego wspwyznawc, Harolda, a Anna Komnena notuje ze zgroz, e podczas gdy Koci wschodni szczerze dy do zaniechania rozlewu krwi w dni witeczne, rycerze zachodni zaatakowali Konstantynopol w Wielkim Tygodniu, co gorsza, w ich wojsku roio si od uzbrojonych i walczcych duchownych. Rwnie i majtek Kocioa, o czym dobrze wiedzieli papiee, by zawsze naraony na napaci ludzi wieckich. Wojowniczo Zachodu i upodobanie do sawy rycerskiej nie daway si atwo stumi. Jedynym wyjciem z tej sytuacji by powrt do dawnej polityki i skierowanie tej energii na walk z niewiernymi. Do czasu inwazji tureckich na terytorium Cesarstwa Bizantyjczycy nigdy nie uwaali muzumanw za tak gronych, za jakich uchodzili oni w krajach zachodnich. Co wicej, Bizantyjczykw bardziej przeraao barbarzystwo Turkw ni odmienno ich religii. Cho od poraki Arabw na przedpolu Konstantynopola w poowie VIII wieku wojny na wschodnich kresach chrzecijastwa byy niemal nieustanne, to jednak nigdy nie zagroziy powanie integralnoci Cesarstwa, a kontaktw handlowych i intelektualnych midzy tymi dwoma wiatami nie przerywano na dugo. Arabowie niemal w tym samym stopniu co Bizantyjczycy byli dziedzicami cywilizacji grecko-rzymskiej. Sposb ich ycia w istocie niewiele si rni. Bizantyjczycy czuli si bardziej swojsko w Kairze lub Bagdadzie ni w Paryu lub Goslarze, a nawet w Rzymie. Z wyjtkiem do rzadkich okresw powanych napi i akcji odwetowych Cesarstwo i Kalifat, za obopln zgod, nie stosoway przymusowych nawrce i nie robiy adnych trudnoci wyznawcom drugiej religii. Wprawdzie skorzy do chepliwoci kalifowie do czsto wyraali si lekcewaco o cesarzach i od czasu do czasu wymuszali nawet od nich trybuty, to jednak, o czym przekonali si pod koniec X wieku, Bizantyjczycy byli przeciwnikiem potnym i dobrze zorganizowanym. Chrzecijanie zachodni nie podzielali ani tolerancji Bizantyjczykw, ani ich poczucia bezpieczestwa. Chlubili si, e s chrzecijanami, uwaali si za dziedzicw Rzymu, cho trapia ich przykra wiadomo, i w wikszoci dziedzin cywilizacja muzumaska stoi wyej od cywilizacji zachodniej. Muzumanie panowali nad zachodni czci Morza rdziemnego, od Katalonii do Tunisu. Piraci muzumascy polowali na chrzecijaskie statki. Muzumanie spldrowali Rzym. Zbudowali rozbjnicze kasztele w Italii i Prowansji. Ich hiszpaskie warownie wskazyway, e znowu mog przekroczy granic i przez Pireneje rozla si po Francji. Chrzecijastwo zachodnie nie posiadao organizacji zdolnej do stawienia czoa takiej napaci. Indywidualni bohaterzy, poczwszy od czasw Karola Mota, odpierali zwycisko najazdy saraceskie, a cesarstwo karoliskie stanowio przez jaki czas tarcz obronn Europy. W 915 roku papie Jan X wsppracowa z dworem konstantynopolitaskim przy utworzeniu ligi wadcw chrzecijaskich w celu wyparcia muzumanw z zamku nad rzek Garigliano. W 941 roku Bizantyjczycy pomagali Hugonowi z Prowansji w ataku na zamek w Freinet. Akcja ta si

nie powioda, poniewa w ostatniej chwili Hugon zmieni front, ale w 972 roku liga ksit prowansalskich i italskich osigna cel. Jednake wszystkie te ligi o zasigu lokalnym byy krtkotrwae i efemeryczne. Powstaa pilna potrzeba wikszej koordynacji dziaa i akcji na wiksz skal. A nigdzie nie zdawano sobie z tego sprawy tak jasno jak w Rzymie, gdzie nie zapomniano o spldrowaniu kocioa w. Piotra w 846 roku. W X stuleciu muzumanie hiszpascy stanowili dla chrzecijastwa niebezpieczestwo bardzo realne. Chrzecijanie utracili oparcie, ktre kiedy zdobyli w tym kraju. W poowie X wieku wielki kalif Abd arRahman III sta si absolutnym wadc caego Pwyspu. mier tego wadcy w 961 roku przyniosa chrzecijastwu chwilowe wytchnienie, jego nastpca bowiem, Al-Hakam II, by nie tylko czowiekiem usposobionym pokojowo, ale mia do kopotw z prowadzeniem wojen z Fatymidami oraz Idrysydami z Maroka. Po mierci Hakama wszake pojawi si na scenie wojowniczy wezyr Muhammad Ibn Abi Amir, zwany Al-Mansurem, Zwycizc, a przez Hiszpanw Almanzorem. Najsilniejszym pastwem chrzecijaskim w Hiszpanii byo w tym czasie krlestwo Leonu. Stao si ono gwnym celem atakw Almanzora. W 981 roku zdoby Zamor, pooon na poudniowych kresach krlestwa. W 996 roku spldrowa miasto Leon, a w nastpnym roku puci z dymem Compostel, miasto witego Jakuba, ktre po Jerozolimie i Rzymie byo najbardziej popularnym celem pielgrzymek. Nie odway si jednak zniszczy samego grobu witego. Jeszcze wczeniej, w 986 roku, Al-Mansur zawadn Barcelon. Wydawao si, e niebawem przekroczy Pireneje, ale zmar w 1002 roku. Po jego mierci rozpocz si zmierzch potgi muzumanw. Piraci ktrzy operowali z baz w Afryce, zupili Antibes w 1003 roku, Piz w 1005 i ponownie w 1016, Narbon w 1020. Na razie jednak zorganizowane najazdy muzumaskie ustay. Nadszed czas na kontrnatarcie. Plan tej kontrofensywy uoy Sanczo III, zwany Wielkim, krl Nawarry. W 1014 roku podj on prb zorganizowania ligi wadcw chrzecijaskich do walki z niewiernymi. Krlowie Leonu i Kastylii byli gotowi okaza mu pomoc, arliwego sprzymierzeca znalaz w osobie ksicia Gaskonii, Sancza-Wilhelma. Krl Francji, Robert, pozosta jednak guchy na ten apel. Jakkolwiek chwilowo nie osignito adnych konkretnych rezultatw, to jednak Sanczo zdoa zjedna sobie o wiele cenniejszego sprzymierzeca. Potna organizacja kluniacka pod przewodem dwch wybitnych opatw, ktrych rzdy obejmoway okres 115 lat, Odylona od 994 do 1048 roku oraz jego bezporedniego nastpcy, Hugona, piastujcego t godno do swej mierci w 1109 roku, zacza zwraca baczn uwag na sprawy hiszpaskie. Cluny, ktre zawsze interesowao si losem pielgrzymw, z chci przystao na to, e bdzie miao swj udzia w utrzymywaniu szlaku pielgrzymiego do Composteli, a nawet w caym dziele obrony chrzecijastwa w Hiszpanii. Przypuszcza mona, e dziki wpywom Cluny Robert z Tosni z Normandii - cho pewn rol odegra moga take typowa dla Normanw dza przygd uda si w 1018 roku na pomoc hrabinie Erselindzie z Barcelony, gdy

znalaza si ona w obliczu niebezpieczestwa muzumaskiego. Za rzdw Sancza i jego nastpcw Cluny umocnio sw wadz nad Kocioem hiszpaskim, ktry dziki staraniom tego zakonu znalaz si w awangardzie ruchu reformatorskiego. W tej sytuacji papiestwo, nie mogc pozosta w tyle, zaczo odnosi si ze szczegln aprobat do kadej prby powikszenia posiadoci chrzecijaskich w Hiszpanii. Bogosawiestwa kluniackie i papieskie towarzyszyy Sanczo-Wilhelmowi z Gaskonii, gdy przyczy si do Sancza z Nawarry w ataku na emira Saragossy, i dodaway otuchy Rajmundowi-Berengarowi I z Barcelony w akcji zmierzajcej do zepchnicia muzumanw na poudnie. Wojna w Hiszpanii staa si przeto wojn wit i niebawem papiee wzili jej kierownictwo w swe rce. W 1063 roku krl Aragonii Ramiro I zosta zamordowany w Grados przez pewnego muzumanina, na samym pocztku wielkiej ofensywy przeciwko muzumanom. mier Aragoczyka rozpalia wyobrani caej Europy. Papie Mikoaj II nie tylko ogosi odpust dla wszystkich, ktrzy wezm udzia w walce za Krzy w Hiszpanii, ale zaj si werbowaniem armii dla kontynuowania dziea Ramira. Rycerz normaski w subie papieskiej, Wilhelm z Montreuil, przystpi do rekrutacji wojska w Italii pnocnej. W pnocnych okrgach Francji organizacj oddziaw wojskowych zaj si hrabia Ebles z Roucy, brat krlowej aragoskiej Felicji, a najwikszy kontyngent zgromadzi GwidonGotfryd, ksi Akwitanii, ktremu powierzono dowdztwo wyprawy. Rezultaty jej byy znikome. Wprawdzie zdobyto miasto Barbastro, biorc wielkie upy, ale wkrtce znowu je utracono. Jednake odtd rycerze francuscy tumnie przeprawiali si przez Pireneje, aby kontynuowa rozpoczte dzieo. W 1073 roku Ebles z Roucy zorganizowa now wypraw. Papie Grzegorz VII wezwa wadcw chrzecijaskich do udziau w tej ekspedycji i przypomniawszy wiatu, e krlestwo hiszpaskie naley do stolicy w. Piotra, nada rycerzom chrzecijaskim prawo obejmowania w posiadanie ziem zdobytych na niewiernych. W 1078 Hugon I, ksi Burgundii, poprowadzi armi na pomoc swemu szwagrowi, Alfonsowi VI, krlowi Kastylii. W 1080 roku Grzegorz VII skierowa osobiste yczenia zwycistwa do oddziaw ekspedycyjnych, dowodzonych przez Gwidona-Gotfryda. W cigu lat nastpnych wszystko szo pomylnie. W 1085 Kastylijczycy zdobyli Toledo. Po jakim wszake czasie doszo do odrodzenia muzumaskiego pod przewodem fanatycznej dynastii Almorawidw i od 1087 roku pojawiaj si nieustanne apele do rycerstwa chrzecijaskiego o przybycie do Hiszpanii i stawienie im czoa. Papie Urban II w sowach penych niepokoju dodaje rycerzom otuchy i zwraca si nawet do pielgrzymw zamierzajcych uda si do Palestyny z pouczeniem, e zrobiliby lepszy uytek ze swoich pienidzy, przeznaczajc je na odbudow miast hiszpaskich, ktre odebrano muzumanom. Do koca stulecia kampanie hiszpaskie wabiy rycerzy chrzecijaskich z pnocy i dopiero zdobycie miast Huesca w 1096 i Barbastro w 1101 roku na pewien czas pooyo kres tym akcjom zbrojnym. Z kocem XI wieku idea witej wojny zostaa wic zrealizowana w praktyce. Hierarchia kocielna apelowaa do chrzecijaskich rycerzy i

wojownikw, by poniechali swych drobnych wani i udali si na rubiee chrzecijastwa w celu walki z niewiernymi. W nagrod za sw sub mogli obj w posiadanie wyzwolone ziemie, czekay ich dobrodziejstwa duchowe. Jakie miay to by dobrodziejstwa, trudno ustali. Aleksander II, jak si zdaje, udzieli odpustu uczestnikom kampanii w 1064 roku, Grzegorz VII natomiast poprzesta tylko na absolucji dla wszystkich, ktrzy polegli w walce za Krzy. Takiej samej absolucji udzieli onierzom Rudolfa ze Szwabii, ktrzy walczyli przeciwko oboonemu kltw krlowi niemieckiemu, Henrykowi IV. Papiestwo zaczo przejmowa kierownictwo wojen witych. Czsto inicjowao kampanie zbrojne i czsto wyznaczao ich wodza. Papie roci sobie prawo do wadzy zwierzchniej nad zdobytymi obszarami. Jakkolwiek wielcy wadcy starali si trzyma z daleka od tych spraw, rycerze zachodni z ochot odpowiadali na wezwanie do witej wojny. Kierowali si pobudkami, ktre po czci byy autentycznie religijne. Walki midzy rodami rycerskimi napeniay ich wstydem, pragnli walczy w obronie Krzya. Jednake do decyzji tej skania ich w nie mniejszym stopniu gd ziemi, szczeglnie dotkliwy w pnocnej Francji, gdzie wprowadzono zasad majoratu. Odkd feuda zacz zdradza niech do podziau swych woci i zwizanych z nimi urzdw, ktre w coraz wikszym stopniu koncentroway si wok kamiennego zamku, jego modsi synowie musieli szuka szczcia gdzie indziej. We francuskich warstwach rycerskich zapanowa powszechny niepokj i zamiowanie do przygd, szczeglnie silne u Normanw, ktrzy dopiero od kilku pokole zerwali z koczowniczym yciem korsarzy. Perspektywa spenienia chrzecijaskiego obowizku, i w dodatku jeszcze nabycia woci w kraju o poudniowym klimacie, bya bardzo atrakcyjna. Koci mia powody do zadowolenia z rozwoju tego ruchu. Czy nie daoby si go skierowa take na wschodnie rubiee chrzecijastwa?

Rozdzia 2

Opoka witego Piotra

Dziki mnie krlowie panuj, susznie wyrokuj urzdnicy. - Ksiga Przysw 8,15

miar wypierania islamu z Hiszpanii papie z atwoci podporzdkowywa sobie organizacj kocieln na odzyskanych tam obszarach. Darowizna Konstantyna niemal powszechnie, cho bdnie, uznawana przez chrzecijastwo zachodnie za autentyczn, przyznawaa Stolicy Apostolskiej wadz doczesn nad tak wieloma krajami, e dodanie do nich Pwyspu Iberyjskiego przeszo nie zauwaone. Zreszt papie jako gowa Kocioa nie mia w Hiszpanii adnego rywala. Chrzecijastwo wschodnie natomiast byo inaczej zorganizowane. Patriarchaty w Aleksandrii i Antiochii - antiocheski zaoony przez witego Piotra, a aleksandryjski przez witego Marka nie ustpoway wiekiem stolicy rzymskiej. Patriarchat w Jerozolimie, Koci witego Jakuba, cho modszy, cieszy si ogromnym autorytetem, ktry zawdzicza najwitszemu ze wszystkich miast wiata. Ale najgroniejszym rywalem papiestwa by patriarchat w Konstantynopolu. Mimo rzekomego zaoenia przez witego Andrzeja, nie mg czerpa autorytetu ze swej dawnoci. Ale Konstantynopol by Nowym Rzymem. Zaj miejsce stolicy starszej od siebie. By siedzib nieprzerwanej linii chrzecijaskich cesarzy. Wielkoci przewysza znacznie wszystkie miasta chrzecijaskie. Patriarcha Konstantynopola mg susznie mieni si ekumenicznym, najwyszym dostojnikiem duchownym cywilizowanego wiata. Religijna opozycja w Bizancjum szukaa czasem oparcia w autorytecie starego Rzymu, aby przeciwstawi si rosncej wadzy cesarza, ale na Wschodzie nikomu nie przyszoby do gowy wystpi z twierdzeniem, e biskup tego skarlaego miasta zachodniego, ktry tak czsto bywa marionetk w rkach polednich arystokratw lub barbarzyskich monowadcw z pnocy, mgby mie jakkolwiek jurysdykcj nad Kocioami wschodnimi o tak dawnych i trwaych tradycjach. Jednak Rzym nadal budzi szacunek. Cho ignorowano roszczenia Rzymu do supremacji, to jednak niemal powszechnie przyznawano mu pierwszestwo wrd wielkich stolic biskupich, co uznawa nawet patriarcha ekumeniczny. Nikt rwnie nie prbowa podway przekonania, e chrzecijastwo byo i zawsze powinno by jedno. Kiedy po podboju arabskim patriarchaty na poudnio-wschodzie straciy ogromnie na znaczeniu, Konstantynopol sta si obroc i ordownikiem Kociow wschodnich. Jakkolwiek midzy Rzymem a Konstantynopolem

dochodzio ju wtedy do wielu kontrowersji i sporw w sprawach kocielnych, to jednak aden z tych zatargw nie by ani tak powany, ani tak dugotrway, jak twierdzili pniejsi polemici. Jedno chrzecijastwa nadal nie podlegaa dyskusji. Jednake w XI stuleciu Koci rzymski zosta gruntownie zreformowany. Wprawdzie do tych wielkich przemian doszo gwnie z inspiracji mnichw kluniackich i lotaryskich, to jednak przeprowadziy je wadze wieckie, ktre w tym czasie miay decydujcy gos w Rzymie. Cesarz Henryk III dziaa na tym polu szczeglnie aktywnie, nadajc reformom tak wielki rozmach, e po jego mierci Koci mg je kontynuowa niezalenie, a nawet w opozycji do wadz wieckich. Ten ruch reformatorski da pocztek teoriom, ktre gosiy zasad wiatowego zwierzchnictwa duchowego Rzymu i nadrzdnoci papiestwa nad wadz wieck. Zasadniczym przedmiotem konfliktu stao si ponowne potwierdzenie prawa Rzymu do supremacji. Spory jednak rozpoczy si o pewne kwestie doktrynalne i praktyki kocielne. W deniu do umocnienia swej wadzy Rzym pragn ujednolicenia praktyk w caym Kociele. Z powodw zarwno religijnych, jak i politycznych papiestwo dyo nie tylko do wprowadzenia celibatu ksiy, ale take do zunifikowania liturgii i rytuaw. Na Zachodzie przeprowadzenie takich reform leao w granicach moliwoci, jednake obrzdki Kociow wschodnich byy zupenie inne. Na obszarach podlegajcych Rzymowi znajdoway si kocioy greckie, podobnie jak na obszarach zalenych od Konstantynopola spotykao si kocioy aciskie, a w Italii poudniowej granica midzy tymi dwiema sferami bya od dawna przedmiotem dyskusji. W tym samym czasie z inspiracji wpywowych w Rzymie Niemcw wprowadzono do Credo sowo filioque w zwizku z pochodzeniem Ducha witego. A w kwestiach tak draliwych papiee-reformatorzy byli mniej od swoich poprzednikw skonni do kompromisw lub taktownego milczenia. Konflikty stay si nieuniknione. Papie Sergiusz IV w swym licie systatycznym, deklaracji wiary wysyanej przez papiea lub patriarch do biskupw po inauguracji, uy sowa filioque. Patriarcha ekumeniczny Sergiusz II odmwi wwczas uwiecznienia jego imienia w dyptychach kociow patriarchalnych w Konstantynopolu. Dla Bizantyjczykw oznaczao to, e z punktu widzenia doktrynalnego papie Sergiusz by nieprawowierny, cho zarzut nieortodoksyjnoci nie dotyczy Kocioa zachodniego jako caoci. Jednake w oczach papiea i Kociow zachodnich, ktre od dawien dawna uwaay papiea za jedyne rdo doktryny ortodoksyjnej, w obraliwy krok mia znaczenie bardziej oglne i daleko idce. Patriarcha doszed do wniosku, e oferta przywrcenia imienia papiea w dyptychach ma walory przetargowe. W 1024 roku Konstantynopol wystpi do papiea Jana XIX z sugesti, e kwestie sporne midzy obu Kocioami mog by rozwizane, jeeli Rzym zaakceptuje zrcznie zredagowan formu, ktra przyznawaaby Rzymowi tytularn supremacj, a jednoczenie gwarantowaa Konstantynopolowi pen faktyczn niezaleno. Brzmiaa ona: Za zgod

biskupa rzymskiego Koci konstantynopolitaski zostaje uznany za powszechny na swoim obszarze, podobnie jak Koci rzymski jest powszechny na wiecie. Jan by gotw wyrazi na to zgod, jednak opat klasztoru kluniackiego St.-Bnigne w Dijon napisa do niego pospiesznie surowy list przypominajc, i moc zwizywania i rozwizywania w niebie i na ziemi naley wycznie do Stolicy Apostolskiej i nastpcw witego Piotra, i wzywajc do okazania wikszej energii w zarzdzaniu Kocioem powszechnym. Bizancjum wkrtce zrozumiao, e zreformowane papiestwo nie pjdzie w tej kwestii na aden kompromis. W poowie stulecia najazdy Normanw na poudniow Itali doprowadziy do sytuacji, w ktrej sojusz polityczny midzy papieem a cesarzem wschodnim sta si bardzo podany. Jednake w tym czasie zreformowane papiestwo zaangaowao si ju w akcj unifikacyjn i dyo do zniesienia praktyk stosowanych w kocioach greckich w poudniowej Italii i naladowanych przez wiele kociow na pnocy kraju, a po Mediolan. W 1043 roku patriarch konstantynopolitaskim zosta Micha Cerulariusz, czowiek dumny i ambitny, ktry take zmierza do ujednolicenia praktyk religijnych na obszarze swej jurysdykcji. Z pocztku gwnym motywem jego dziaania byo denie do wchonicia kociow odzyskanych w prowincjach armeskich, gdzie obowizyway odmienne zwyczaje, jak na przykad stosowanie w liturgii przanego chleba. Jednake jego polityka uderzya take w kocioy aciskie w bizantyjskiej Italii oraz kocioy istniejce w samym Konstantynopolu na uytek kupcw, pielgrzymw i onierzy gwardii wareskiej. Kiedy duchowiestwo tych kociow odmwio zastosowania si do nowych zarzdze, patriarcha kaza kocioy zamkn, a jego dwr zacz publikowa broszury szkalujce praktyki religijne acinnikw. Cerulariusz, jak mona sdzi, nie przywizywa wagi do problemu teologicznego. Gotw by umieci imi papiea w dyptychach w zamian za wpisanie wasnego imienia w dyptychach rzymskich. Spr dotyczy wprawdzie tylko obrzdw, ale jego konsekwencj byo powstanie w Italii problemu granicy kocielnej, zaostrzonego jeszcze przez inwazj Normanw, ktrzy naleeli do Kocioa aciskiego. Negocjacje prowadzi namiestnik Italii bizantyjskiej, Longobard Argyros, poddany bizantyjski, ktry jednak stosowa si do rytuau aciskiego. Cesarz mia do niego zaufanie, ale w oczach Cerulariusza, rzecz prosta, by on podejrzany. Tymczasem wydarzenia potoczyy si na korzy patriarchy. W 1053 roku, zanim wyznaczono legatw, ktrzy mieli uda si z Rzymu do Konstantynopola, Normanowie uwizili papiea Leona IX. Kiedy legaci z kardynaem Humbertem z Silva Candida jako przewodniczcym przybyli w styczniu 1054 do Konstantynopola, cesarz przyj ich z honorami, Cerulariusz wszake poda w wtpliwo, czy mianowani oni zostali przez papiea oraz czy papie, ktry znajduje si w wizieniu, bdzie mg wywiza si z podjtych przez nich zobowiza. W kwietniu, kiedy dyskusje znajdoway si jeszcze w stadium niezbyt zaawansowanym, Leon nagle zmar i legaci utracili wszelkie prawne podstawy dziaania. Nastpnego papiea (Wiktora II) wybrano dopiero po roku i nikt nie

wiedzia, jak przyjmie on lini polityczn. Cerulariusz odmwi prowadzenia dalszych ukadw. Mimo denia cesarza do pojednania obie strony byy bardzo wzburzone, a w kocu doprowadzeni do pasji legaci opucili Konstantynopol, pozostawiajc na otarzu kocioa Boej Mdroci (Hagia Sophia) bull z ekskomunik patriarchy i jego gwnych doradcw, ale wyranie uznajc ortodoksyjno Kocioa bizantyjskiego. W odpowiedzi patriarcha zwoa synod, ktry potpi bull jako twr trzech nieodpowiedzialnych osb, wyrazi ubolewanie z powodu dodania do Credo sowa filioque, a take sankcji karnych wobec onatych ksiy, jednake ani sowem nie wspomnia o Kociele rzymskim jako caoci ani nie poruszy kwestii spornych obrzdw. W istocie wic sytuacja nie zmienia si ani na jot i jedynym rezultatem wizyty legatw byo obustronne rozgoryczenie. Kocioy Jerozolimy i Aleksandrii nie bray udziau w tych wydarzeniach. Patriarcha Antiochii Piotr III uwaa, e Cerulariusz robi niepotrzebne trudnoci. W administrowanym przez niego Kociele nadal wpisywano imi papiea do dyptychw, nie widzia bowiem powodu do zaniechania tej praktyki. By moe obawia si, e Cerulariusz, ktrego posdza o wygrowane ambicje, planuje zamach na niezaleno jego patriarszej stolicy. Jak si zdaje, sympatyzowa z polityk cesarza. Co wicej, nie mg popiera unifikacji rytuau i obrzdkw, w jego diecezji bowiem znajdoway si kocioy, ktre stosoway liturgi syryjsk, a wiele z nich leao nawet poza granicami Cesarstwa. Nie mia moliwoci wprowadzenia tam unifikacji praktyk religijnych, nawet gdyby jej pragn. Nie miesza si wic do sporu. W cigu nastpnych dziesiciu lat stosunki midzy obu Kocioami ulegy nieznacznej poprawie. W 1059 roku Micha Cerulariusz zosta zoony z godnoci patriarszej. Wkrtce po znikniciu z widowni Michaa otwarto w Konstantynopolu kocioy aciskie. W poudniowej Italii Normanowie, od 1059 roku wierni sprzymierzecy papiestwa, odnosili coraz wiksze sukcesy, ktre utrudniay Bizantyjczykom bardziej stanowcze wystpowanie tam z roszczeniami w sferze kocielnej. W 1061 roku Roger normaski przystpi do wyzwalania Sycylii z rk Arabw, podejmujc wit wojn, ktra spotkaa si z poparciem papiea. I na tej wyspie Bizancjum musiao pogodzi si z utrat wadzy nad chrzecijaskimi wsplnotami. W 1073 cesarz Micha VII doszed do wniosku, e w interesie Cesarstwa ley zasadnicza poprawa stosunkw z Rzymem. Od chwili zdobycia Bari przez Normanw w 1071 roku lka si ich dalszej agresji, ktrej papie powag swego autorytetu mg zapobiec. Rozpocza si infiltracja Turkmenw do Azji Mniejszej. Micha nade wszystko potrzebowa onierzy, a yczliwo papiea uatwiaby mu ich rekrutacj na Zachodzie. W 1073 roku na tron papieski wybrano kardynaa Hildebranda, ju wwczas syncego z energii i prawego charakteru, ktry przybra imi Grzegorza VII. Grzegorz, nie majc adnych wtpliwoci co do supremacji stolicy papieskiej, nie wysa listu systatycznego do patriarchw wschodnich. Mimo to cesarz Micha, dyplomatycznie, pierwszy uczyni przyjazny gest. Napisa do nowo obranego papiea list z

gratulacjami, wspominajc o swym pragnieniu nawizania bliszych stosunkw ze Stolic Apostolsk. Grzegorz, bardzo rad, wysa do Konstantynopola swego legata, Dominika, patriarch Grado, aby na miejscu zorientowa si w panujcych tam nastrojach. Z informacji Dominika Grzegorz wywnioskowa, e intencje Michaa s szczere. Dowiedzia si rwnie o sytuacji w Azji Mniejszej. Stanowia ona powane zagroenie dla ruchu pielgrzymiego. Wprawdzie Palestyna nadal bya dostpna dla ptnikw, jednak stao si jasne, e jeeli nie pooy si tamy inwazjom Turkmenw, podr przez Anatoli stanie si wkrtce niemoliwa. Z wyobrani prawdziwego ma stanu Grzegorz od razu wytyczy nowy kierunek polityki papieskiej. wit wojn, ktra tak pomylnie rozwijaa si w Hiszpanii, naley rozszerzy na Azj Mniejsz. Bizantyjscy przyjaciele papiea potrzebuj pomocy wojskowej. Wyle im armi rycerzy chrzecijaskich pod rozkazami Kocioa. Zwaywszy, e w tym przypadku istnieje konieczno rozwizania pewnych problemw religijnych, na czele rycerstwa zachodniego stanie sam papie. Kiedy wojska papieskie wypdz niewiernych z Azji Mniejszej, zwoa sobr w Konstantynopolu, na ktrym chrzecijanie wschodni z wdziczn pokor wyrzekn si jaowych wani i uznaj zwierzchnictwo Rzymu. Trudno stwierdzi, czy cesarz Micha wiedzia o tych zamiarach papiea i czy spotkayby si z jego uznaniem. Grzegorz nie zdoa zrealizowa swego planu. Nieustpliwo i prawo jego polityki naraaa go na coraz wiksze trudnoci na Zachodzie. Musia porzuci swoje ambitne plany wschodnie. Ale nigdy o nich nie zapomnia i zawsze interesowa si Wschodem. W 1078 roku Micha VII zosta zoony z tronu. Na wie o tym Grzegorz natychmiast rzuci kltw na uzurpatora, Nicefora Botaniatesa. Niebawem pojawi si w Italii pewien awanturnik, ktry podawa si za obalonego cesarza. Normanowie przez jaki czas dawali mu wiar, uzyska rwnie poparcie papiea. Kiedy z kolei w kwietniu 1081 Nicefor zosta zdetronizowany przez Aleksego Komnena, papie rozszerzy ekskomunik rwnie na nowego cesarza. W czerwcu Aleksy napisa list do papiea, starajc si odzyska jego yczliwo i zapewni sobie pomoc w pohamowaniu agresywnych planw Roberta Guiscarda. Nie otrzyma adnej odpowiedzi. Cesarz zdoa pozyska sobie wtedy bardziej obiecujcego sojusznika w osobie Henryka IV, krla Niemiec. Tymczasem zamkn kocioy aciskie w Konstantynopolu. Bizantyjczycy nie mieli ju adnych wtpliwoci, e papie idzie rka w rk ze zdradzieckimi i bezbonymi Normanami. Kryy fantastyczne historie o jego dumie i braku miosierdzia, a kiedy zmar uwikany w sie niepowodze, ktre spowodowa sw wasn polityk, przyjto t wiadomo z radoci jako kar Bo. W 1085 roku, roku mierci Grzegorza, stosunki midzy chrzecijastwem wschodnim i zachodnim byy tak chodne jak jeszcze nigdy w przeszoci. Cesarz by oboony kltw przez papiea, ktry otwarcie zachca niegodziwych awanturnikw do agresji na swych chrzecijaskich braci, a gwny wrg papiea, krl Niemiec, otrzymywa

jawnie subsydia finansowe z Bizancjum. Po obu stronach roso rozgoryczenie i urazy. Wszake na razie nie doszo do schizmy. Mdro polityczna moga jeszcze uratowa jedno chrzecijastwa. W cesarzu Aleksym Wschd posiada ma stanu o wystarczajcej po temu elastycznoci i rozumie. Na Zachodzie mia si pojawi polityk podobnego kalibru. Odon de Lagery urodzi si w 1042 roku w Chtillon-sur-Marne w rodzinie wysokiego stanu. Wyksztacenie odebra w szkole katedralnej w Reims, gdzie jego nauczycielem by wity Bruno, pniejszy zaoyciel zakonu kartuzw. Po ukoczeniu nauk pozosta w Reims, penic najpierw obowizki kanonika, a pniej archidiakona katedry, ale nie dao mu to satysfakcji. Nagle postanowi usun si do wsplnoty kluniackiej. luby zakonne przyj od niego w 1070 roku opat Hugon, ktry od razu pozna si na jego zdolnociach. Przez jaki czas Odon by przeorem, pniej wysano go do Rzymu, gdzie od pierwszej chwili zabysn talentami. W 1078 papie Grzegorz VII mianowa go kardynaem-biskupem Ostii. Od 1082 do 1085 Odon by legatem papieskim we Francji i w Niemczech, a potem, wrciwszy do Rzymu, pozosta przy Grzegorzu przez ostatnie, nieszczliwe lata jego pontyfikatu. Po mierci Grzegorza na wygnaniu, gdy w Rzymie rzdzi antypapie Guibert (jako papie Klemens III), lojalni kardynaowie wybrali na tron papieski opierajcego si temu wywyszeniu sabego opata z Monte Cassino, ktry przybra imi Wiktora III. Kardyna Ostii uwaa ten wybr za nieodpowiedni i nie ukrywa swego zdania. Mimo to Wiktor nie czu do niego urazy i na ou mierci we wrzeniu 1087 zaleci go kardynaom na swego nastpc. Wiadomo byo, e Grzegorz take widzia w nim przyszego papiea. Jednake dopiero w marcu 1088, kiedy konklawe zebrao si w kocu w Terracinie, powoano go na tron papieski. Przybra on imi Urbana II. Urban nadawa si idealnie do czekajcych go zada. By to czowiek budzcy respekt, wysoki, o przystojnej, brodatej twarzy, dwornych manierach, wybitny mwca. Jeeli nawet ustpowa Grzegorzowi VII arliwoci i konsekwencj w dziaaniu, to przewysza go zarwno si wyobrani, jak i umiejtnoci kierowania ludmi. Nie by rwnie tak dumny i tak uparty jak Grzegorz, ale na pewno nie by saby. Sw lojalno wobec papiea i jego ideaw przypaci wizieniem w Niemczech, do ktrego wtrci go Henryk IV. Czasem bywa surowy i nieugity, ale bardziej odpowiadaa mu agodno. Zawsze stara si unika kontrowersji, ktre prowadziy do zacietrzewienia i wani. Przypado mu w udziale nieatwe dziedzictwo. Ze wzgldu na bezpieczestwo osobiste mg przebywa tylko na terytorium Normanw, a Normanowie byli sprzymierzecami samolubnymi i niepewnymi. Rzym znajdowa si w rkach antypapiea Guiberta. Urban mg pokaza si jedynie na przedmieciach, kady dalszy krok grozi bowiem rozlewem krwi, a do tego nie chcia dopuci. Na pnoc od Rzymu mia zagorza popleczniczk w osobie Matyldy, margrabiny toskaskiej, ktra wadaa rozlegymi wociami, a w 1089 roku umocnia jeszcze sw pozycj cynicznym maestwem z niemiecki n ksiciem, Welfem z Bawarii, od

ktrego bya ponad dwa razy starsza. Jednake w 1091 roku Henryk, krl niemiecki, rozgromi jej wojsko w bitwie pod Trisontai. Henryk znalaz si u szczytu potgi. Koronowany na cesarza w 1084 roku przez antypapiea, sta si odtd absolutnym panem Niemiec, triumfowa w pnocnej Italii. Papie, ktry znajdowa si w sytuacji tak niepewnej jak wwczas Urban, nie mg liczy na posuszestwo na obszarach bardziej odlegych. Urban wszake pracowa z uporem i taktem, a w kocu w 1093 roku wszystko zmienio si radykalnie. Posugujc si czciej pienidzmi ni orem, osign niemay sukces, gdy wita Boego Narodzenia spdzi w tym roku ju w Rzymie, a nastpnej wiosny zamieszka na Lateranie. Cesarz Henryk nie by ju tak silny, mia bowiem kopoty ze swoim zbuntowanym synem, Konradem, ktrego niezadowolenie Urban potajemnie podsyca. We Francji, swoim kraju rodzinnym, udao si Urbanowi dziki niepospolitemu talentowi organizacyjnemu podporzdkowa sobie ca struktur kocieln. W Hiszpanii cieszy si niepodwaalnym autorytetem i stopniowo coraz bardziej odlege kraje Zachodu zaczy uznawa go za najwysz wadz duchown. W przeciwiestwie do Grzegorza VII nie podkrela swych roszcze do zwierzchnictwa politycznego. Wadcom wieckim, z wyjtkiem swych zaartych wrogw, okazywa pobaliwo posunit do ostatnich granic. W 1095 roku by ju absolutnym przywdc duchowym zachodniego chrzecijastwa. Jednoczenie zainteresowa si chrzecijastwem wschodnim. Po mierci Roberta Guiscarda najpotniejsz osobistoci wrd Normanw sta si jego brat, Roger z Sycylii, a Roger uzna, e czas skoczy z obraaniem Bizancjum. Przy jego yczliwym poparciu Urban przystpi do negocjacji z dworem bizantyjskim. Na synodzie w Melfi, we wrzeniu 1089, w obecnoci ambasadorw cesarskich, zdj kltw z Aleksego. W odpowiedzi na ten gest Aleksy ju w tym samym miesicu zwoa synod w Konstantynopolu, na ktrym podjto uchwa, e pominicie imienia papiea w dyptychach nie nastpio na podstawie decyzji kanonicznej, lecz przez nieuwag, i wysunito propozycj naprawienia bdu po otrzymaniu papieskiego listu systatycznego. Synod uzna rwnie, e nie ma adnego powodu do zatargu midzy obu Kocioami, i zaleci przeprowadzenie konsultacji z patriarchami Aleksandrii i Jerozolimy. Patriarcha Antiochii uczestniczy w obradach synodu. Patriarcha konstantynopolitaski Mikoaj III wystosowa do Urbana pismo z informacj o tych decyzjach i prob o nadesanie listu systatycznego w cigu osiemnastu miesicy. Zapewni go rwnie, e kocioy aciskie w Konstantynopolu mog bez adnych przeszkd stosowa swoje wasne obrzdki. W licie nie poruszy adnej kwestii teologicznej. Stanowisko to spotkao si z niechtnym przyjciem ambasadorw cesarza w Italii, Bazylego, metropolity Trani, i Romana, arcybiskupa Rossano, duchownych greckich, ktrzy z obaw spogldali na ingerencje papiea w sprawy nalece do ich kompetencji i zaponli oburzeniem, gdy wystpi on z twierdzeniem, nie pozbawionym uzasadnienia historycznego, e Tessalonika powinna nalee do patriarchatu papieskiego. W ich przekonaniu Aleksy postpiby rozsdniej,

udzielajc poparcia antypapieowi. Aleksy wszake zdecydowa si postawi na Urbana, nie na jego rywala, a ponadto by na tyle realist, e pogodzi si z utrat Italii bizantyjskiej. Niebawem Guibert zrazi sobie swych greckich przyjaci, potpiajc na zwoanym w Rzymie synodzie maestwa ksiy. Urban nie wysa listu systatycznego, zapewne pragnc unikn poruszania kwestii teologicznych, a jego imi nigdy nie zostao wpisane do dyptychw konstantynopolitaskich. Jednake midzy Rzymem i Bizancjum znowu zapanoway dobre stosunki. W 1090 roku przybyo do Urbana poselstwo cesarskie z posaniem penym serdecznej przyjani. Oficjalny punkt widzenia Bizancjum najlepiej oddaje traktat Teofilakta, arcybiskupa Bugarii. Apeluje w nim do czytelnikw, aby nie przywizywali zbyt wielkiej wagi do jednolitoci praktyk. Wprawdzie wyraa ubolewanie z powodu dodania do Credo sowa filioque, ale wyjania, e ubstwo jzyka aciskiego w materii teologicznej moe prowadzi do nieporozumie (gwny przedmiot sporu stanowio sowo procedere). Roszcze papiea do wadzy nad Kocioami wschodnimi nie bierze powanie. W istocie rzeczy nie ma adnego powodu, aby kiedykolwiek doszo do rozamu w Kociele chrzecijaskim. Inni teologowie nadal rozwodzili si nad rnicami w praktykach religijnych, jednake ton ich polemik by peen umiaru. Do pisarzy tych nalea take patriarcha Jerozolimy, Symeon II, ktry gani aciski zwyczaj stosowania przanego chleba do komunii witej, ale w jego argumentacji nie byo cienia zjadliwoci. Na pocztku 1095 roku Urban II wyruszy z Rzymu na pnoc i wezwa przedstawicieli caego Kocioa zachodniego na pierwszy za swego pontyfikatu wielki synod, ktry zwoa na marzec do Piacenzy. Zgromadzone tam duchowiestwo uchwalao dekrety przeciwko symonii i maestwom ksiy oraz schizmatykom w onie Kocioa. Rozwaano rwnie spraw odtrcenia ony przez Filipa, krla Francji, ale postanowiono nie podejmowa adnych decyzji tym przedmiocie do czasu wizyty Urbana we Francji. Konrad, syn Henryka, przysa swoich emisariuszy w celu poczynienia przygotowa do spotkania z papieem w Cremonie. Zjawia si take Eupraksja ruska, maonka cesarza Henryka, z rzdzcego w Kijowie rodu pochodzenia skandynawskiego, aby osobicie przedstawi niegodziwoci, jakich dowiadczya od ma. Synod ten mia speni rol najwyszego trybunau chrzecijastwa zachodniego, obradujcego pod przewodnictwem papiea. Wrd goci przysuchujcych si obradom synodu znaleli si posowie cesarza Aleksego. Wojny z Turkami miay dla cesarza przebieg pomylny. Potga Seldukw w sposb oczywisty chylia si ku upadkowi. Kilka kampanii zbrojnych zorganizowanych w odpowiedniej chwili zamaoby ich na zawsze. Ale Cesarstwo nadal odczuwao dotkliwy brak onierzy. Na obszarach Anatolii, ktre od dawna byy gwnym rdem werbunku do wojska bizantyjskiego, panowa chaos, znaczn ich cz Cesarstwo utracio. Cesarz nadal zalea od cudzoziemskich najemnikw, pukw zoonych z Pieczyngw i czonkw innych plemion stepowych, ktrych

uywa gwnie jako stray granicznej i andarmerii wojskowej; gwardii wareskiej, nadal rekrutujcej si przewanie z anglosaskich wygnacw z normaskiej Anglii, oraz kompanii awanturnikw z Zachodu, zacigajcych si do jego suby na okrelony czas. Najwybitniejszym spord owych poszukiwaczy przygd by hrabia Robert I z Flandrii, ktry w 1090 roku walczy w jego wojsku. Ale nawet z oddziaami rdzennie bizantyjskimi, ktre nadal mg werbowa, nie bya to liczba wystarczajca. Duga granica wzdu Dunaju wymagaa staej obrony przed napaciami pnocnych barbarzycw. Na pnoco-zachodzie burzyli si Serbowie, a poddani bugarscy rzadko bywali spokojni przez duszy okres. Nieustannie grozio niebezpieczestwo agresji Normanw z Italii. Konieczno obrony niedokadnie wytyczonej granicy i wysunitych placwek w Azji Mniejszej oraz utrzymania na tym obszarze porzdku i cznoci wyczerpaa cakowicie rezerwy cesarza. Podjcie przez Bizancjum dziaa ofensywnych wymagao zacigu nowych ochotnikw. Polityka cesarza wobec papiestwa przyniosaby oczekiwane owoce, gdyby papie moc swego autorytetu zapewni mu niezbdnych onierzy. Urban zaj stanowisko yczliwe. Jednym z elementw programu papieskiego byo przekonanie ktliwych rycerzy zachodnich, aby uywali swego ora w krajach bardziej odlegych i w prawdziwie witej sprawie. Do ambasadorw bizantyjskich zwrcono si z prob o wygoszenie przemwienia na synodzie. Mowy Bizantyjczykw nie zachoway si do naszych czasw. Wydaje si jednak, e pragnc przekona audytorium o chwalebnoci suby dla cesarza, ambasadorzy pooyli gwny nacisk na cierpienia chrzecijan wschodnich, ktre bd ich udziaem dopty, dopki nie przepdzi si niewiernych z tych obszarw. Jeeli Koci mia sw powag poprze akcj werbunkow, to wabienie ochotnikw wysokim odem wydawao si niewystarczajce. Zaapelowanie do obowizku chrzecijaskiego stanowio argument znacznie bardziej przekonywajcy. Moment nie by odpowiedni do wnikliwego analizowania osigni i intencji Bizantyjczykw. Ale niechaj tylko biskupi powrc do swych stron ojczystych z przekonaniem o grocym chrzecijastwu niebezpieczestwie, to na pewno z zapaem zabior si do ekspediowania wiernych ze swych diecezji do walki w szeregach armii chrzecijaskiej na Wschodzie. Na biskupach, a take na papieu, sowa Bizantyjczykw wywary wielkie wraenie. W drodze do Cremony, gdzie przyj hod modego Konrada, a potem na przeczach alpejskich prowadzcych do Francji, papie zacz way w umyle plan zakrojony na znacznie wiksz skal i o wiele chwalebniejszy - plan witej wojny.

Rozdzia 3

Wezwanie
Suchajcie mnie, wy, ktrzy tracicie odwag, ktrym daleko do sprawiedliwoci. - Proroctwo Izajasza 46,12

apie Urban przyby do Francji z kocem lata 1095. W dniu 5 sierpnia przebywa w Valence, a 11 sierpnia dotar do Le Puy. Stamtd wysa pisma do biskupw francuskich i krajw ssiednich z zawiadomieniem, e w listopadzie oczekuje ich w Clermont. Nastpnie skierowa si na poudnie i spdzi wrzesie w Prowansji, w Awinionie i Saint-Gilles. Na pocztku padziernika bawi w Lyonie, skd uda si do Burgundii. W dniu 25 padziernika konsekrowa w Cluny otarz gwny w wielkiej bazylice, ktrej budow rozpocz opat Hugon. Z Cluny uda si do Souvigny, w okolicy Moulins, aby pomodli si u grobu najwitszego z kluniackich opatw, witego Majola. Do Souvigny przyby biskup Clermont, aby towarzyszy papieowi do swej stolicy biskupiej, ktr przygotowano ju na odbycie synodu. W czasie swoich podry Urban zajmowa si sprawami Kocioa francuskiego, zaatwiajc kwestie organizacyjne i korygujc bdy, chwalc lub karcc zalenie od potrzeby. Wdrwka ta daa mu wszake okazj do zajcia si rwnie swym bardziej dalekosinym planem. Nie wiemy, czy miao to miejsce na poudniu Francji, do jednak, e spotka si z Rajmundem z Saint-Gilles, hrabi Tuluzy i margrabi Prowansji, ktry zdoby sobie saw znakomitego wodza w czasie witych wojen w Hiszpanii. W kadym razie by z Rajmundem w kontakcie i na pewno dowiedzia si o jego wojennych dowiadczeniach. W Cluny rozmawia z ludmi, ktrzy zajmowali si organizowaniem pielgrzymek zarwno do Composteli, jak i do Jerozolimy. Opowiedzieli mu oni o niesychanych trudnociach, z jakimi musz boryka si ptnicy w drodze do Palestyny od chwili rozprzenia wadzy tureckiej na tamtych obszarach. Dowiedzia si rwnie, e nie tylko drogi przez Azj Mniejsz s zablokowane, ale e w istocie Ziemia wita staa si dla pielgrzymw niedostpna. Synod w Clermont obradowa od 18 do 28 listopada. Uczestniczyo w nim okoo trzystu duchownych, tematyka obrad bya bardzo szeroka. Co si tyczy kwestii oglnych, to powtrzono dekrety przeciwko wieckiej inwestyturze, symonii i maestwom ksiy oraz zaapelowano o przestrzeganie Rozejmu Boego. Oboono rwnie ekskomunik krla Filipa za zerwanie wizw maeskich i biskupa Cambrai za symoni, a stolicy arcybiskupiej w Lyonie przyznano prymat nad arcybiskupstwami w Sens i Reims. Jednake Urban pragn wyzyska synod do znacznie waniejszego celu. We wtorek 27 listopada ogoszono, e papie wystpi

na publicznym zgromadzeniu, pragnie bowiem zoy doniose owiadczenie. Zbiego si tak wielu zarwno duchownych, jak i ludzi wieckich, e nie pomiecili si w katedrze, w ktrej odbyway si sesje synodu. Ustawiono wic tron papieski na podium wzniesionym na boniu za wschodni bram miasta i kiedy zebray si nieprzebrane tumy, Urban podnis si, aby do nich przemwi. Sowa papiea zanotowao dla nas czterech wspczesnych kronikarzy. Jeden z nich, Robert Mnich, twierdzi, e znajdowa si wtedy w tumie suchaczy. Balderyk z Dol i Fulcher z Chartres pisz w taki sposb, jakby rwnie byli tam obecni. Czwarty, Wibert z Nogent, posuy si zapewne wiadomociami z drugiej rki. aden z nich jednak nie podaje, e zapisa przemwienie papiea dosownie. Wszyscy czterej pisali swe kroniki po kilku latach, koloryzujc relacje pod wraeniem pniejszych wydarze. Znamy wic jedynie przyblion tre przemwienia Urbana. Wydaje si, e rozpocz je od zwrcenia suchaczom uwagi na konieczno przyjcia z pomoc braciom zamieszkaym na Wschodzie. Chrzecijastwo wschodnie wzywa pomocy, poniewa Turcy posuwaj si coraz dalej w gb ziem chrzecijaskich, przeladujc mieszkacw i profanujc ich witynie. Mwi nie tylko o Romanii (tak nazywano Bizancjum). Wskaza rwnie na specjaln wito Jerozolimy i opisa cierpienia ptnikw, ktrzy udawali si do tego miasta. Po odmalowaniu sytuacji w tak czarnych barwach zwrci si do zebranych z wielkim apelem. Niechaj chrzecijastwo zachodnie wyruszy na ratunek Wschodu. Niechaj pjd tam zarwno bogaci, jak i ubodzy. Niechaj poniechaj zabijania si w walkach bratobjczych i wyrusz na wojn sprawiedliw, czynic dzieo boe, a sam Bg stanie na ich czele. Ci, ktrzy polegn w bitwie, otrzymaj rozgrzeszenie i odpuszczone im zostan wszystkie grzechy. ycie tutaj jest pene nieszcz i za, ludzie zdzieraj siy na zgub swego ciaa i duszy. Tutaj s biedni i nieszczliwi. Tam czeka ich wesele i dostatek, tam zyskaj sobie prawdziwy afekt Pana Boga. Nie wolno zwleka ani chwili. Niechaj bd gotowi do drogi z nastaniem lata i niechaj Bg ich poprowadzi. Urban przemawia arliwie, z kunsztem wielkiego mwcy. Odzew by natychmiastowy i potny. Przemwienie przerway okrzyki Deus le volt! Bg tak chce! Zaledwie papie wymwi ostatnie sowa, powsta Ademar, biskup Le Puy, i uklknwszy przed tronem, zwrci si do papiea z prob o zezwolenie na udzia w wyprawie. Setki ludzi, toczc si wok podium, poszy za jego przykadem. Wtedy kardyna Grzegorz pad na kolana i dononym gosem odmwi Confiteor, a tumy powtarzay za nim sowa tej modlitwy. Potem Urban jeszcze raz powsta z tronu, udzieli suchaczom rozgrzeszenia i poprosi, by rozeszli si do domw. Entuzjazm przeszed oczekiwania Urbana, ktry nie mia jeszcze sprecyzowanych planw, jak pokierowa nim w sposb najbardziej waciwy. W Clermont nie byo ani jednego z wielkich panw feudalnych. Ochotnicy rekrutowali si wycznie z posplstwa. Spraw piln stao si pozyskanie poparcia moniejszych sfer wieckich. Urban ponownie zebra biskupw w celu przeprowadzenia dodatkowych konsultacji. Wydaje si,

e z jego inicjatywy synod ju wczeniej uchwali zniesienie kar doczesnych za grzechy popenione przez tych wszystkich, ktrzy w pobonej intencji uczestniczyli w witej wojnie. Dodano teraz postanowienie, e w czasie nieobecnoci uczestnikw witej wojny ich cay dobytek znajdzie si pod opiek Kocioa. Miejscowy biskup mia obowizek zapewni mieniu temu niezbdn ochron i po powrocie wojownika do stron ojczystych zwrci mu je bez najmniejszego uszczerbku. Wszyscy uczestnicy wyprawy winni nosi znak krzya jako symbol powicenia si witej sprawie. Krzy ten, wycity z czerwonej tkaniny, mia by naszyty na ramieniu opoczy. Kady, kto wzi taki krzy, winien zoy lub, e uda si do Jerozolimy. Jeeli zawrci z drogi zbyt wczenie lub w ogle nie wyruszy, zostanie oboony ekskomunik. Ksia i zakonnicy mog wzi krzy wycznie za zgod waciwego biskupa lub opata. Ludziom w wieku podeszym i sabego zdrowia naley odradza udzia w wyprawie, nikt nie powinien podejmowa decyzji bez zasignicia opinii swego doradcy duchowego. Celem tej wojny nie bdzie zwyczajny podbj. W miastach odzyskanych z rk niewiernych naley kocioom obrzdkw wschodnich przywrci nalene im prawa i majtek. Wszyscy winni by gotowi do opuszczenia swych domostw w dniu Wniebowzicia (15 sierpnia) nastpnego roku, po zebraniu plonw z pl. Armie maj si zgromadzi w Konstantynopolu. Trzeba byo take wyznaczy przywdc. Urban nie chcia pozostawi cienia wtpliwoci, e najwysz wadz nad wypraw sprawuje Koci. Za jednomyln zgod synodu na jej wodza wyznaczy biskupa Le Puy. Ademar de Monteil, biskup Le Puy, pochodzi z rodziny hrabiw Valentinois. By to czowiek w rednim wieku, ktry dziewi lat wczeniej odby pielgrzymk do Jerozolimy. Otrzyma dowdztwo, poniewa jako pierwszy zgosi si na wezwanie Urbana. Zwaywszy jednak, e ju w sierpniu podejmowa papiea w Le Puy i z pewnoci rozmawia z nim o sprawach wschodnich, w poruszajcy krok nie by zapewne cakiem spontaniczny. Wybr Ademara okaza si wszake mdry. Pniejsze wydarzenia dowiody, e by to doskonay kaznodzieja i peen taktu dyplomata, czowiek opanowany i dobrotliwy, ktry budzi respekt, ale wola przekonywa ni wydawa rozkazy. Niezmordowanie uywa on swego autorytetu do hamowania namitnoci i szerzenia wzajemnej yczliwoci, ale nie zawsze by na tyle twardy, aby utrzyma w ryzach magnatw, ktrzy nominalnie byli jego podwadnymi. Pierwszym monowadc, ktry zgosi swj udzia w wyprawie, by hrabia Rajmund z Tuluzy. W dniu 1 grudnia, kiedy Urban przebywa jeszcze w Clermont, przybyli posacy z wiadomoci, e zarwno hrabia, jak i wielu jego wasalnych rycerzy pragn wzi krzy. Rajmund, ktry w tym czasie przebywa w Tuluzie, nie mg mie szczegowych informacji o wielkiej mowie w Clermont. Musia wic o zamierzonej krucjacie wiedzie wczeniej. Poniewa pierwszy dowiedzia si o planie wyprawy i pierwszy zoy luby, uwaa, e naley mu si wieckie dowdztwo nad innymi feudaami. Pragn by Mojeszem u boku Ademara-Aarona. Urban odnis si negatywnie do jego aspiracji, ale Rajmund nigdy cakowicie si

ich nie wyzby. Na razie postanowi wsppracowa lojalnie z Ademarem. Urban opuci Clermont w dniu 2 grudnia. Po wizytacji kilku kluniackich domw klasztornych spdzi Boe Narodzenie w Limoges, gdzie wygosi kazanie w katedrze, wzywajc wiernych do udziau w krucjacie, a nastpnie uda si przez Poitiers w dolin Loary. W marcu przebywa w Tours, przewodniczc obradom synodu. Pewnej niedzieli zwoa wiernych tej diecezji na k nad rzek. Stojc na zaimprowizowanym podium wygosi dugie uroczyste kazanie, w ktrym wezwa suchaczy do skruchy i zaapelowa o udzia w krucjacie. Z Tours uda si przez Akwitani znowu na poudnie i odwiedziwszy po drodze Saintes i Bordeaux, dotar do Tuluzy. W cigu maja i czerwca Tuluza stanowia jego kwater gwn. Mia wic wiele sposobnoci do przedyskutowania spraw krucjaty ze swoim gospodarzem, hrabi Rajmundem. Pod koniec czerwca znalaz si w Prowansji. Rajmund towarzyszy mu do Nmes. W sierpniu papie przeprawi si przez Alpy do Lombardii. Podr po Francji nie przyniosa mu wytchnienia. Przez cay czas konferowa z duchownymi i pisa listy, starajc si doprowadzi do koca reorganizacj Kocioa francuskiego, a przede wszystkim nadal ukadajc plan krucjaty. Do biskupw zachodnich poszy listy synodalne zawierajce tre decyzji powzitych w Clermont. W niektrych prowincjach papie odby synody lokalne, aby nawiza kontakt z miejscow hierarchi kocieln i zastanowi si nad sposobami dziaania na terenach podlegych ich jurysdykcji. Mona uzna za prawdopodobne, e poinformowa oficjalnie najmoniejszych przedstawicieli wadzy wieckiej o swych yczeniach. Z Limoges pod koniec 1095 roku Urban napisa do wiernych we Flandrii, informujc o postanowieniach synodu w Clermont i proszc o ich poparcie. Mia wszelkie podstawy do zadowolenia z odzewu, jaki jego apel wywoa we Flandrii i krajach ssiednich. W czerwcu 1096, w czasie bytnoci w Nmes, Urban otrzyma posanie od krla Filipa, w ktrym Filip owiadczy, e poddaje si cakowicie orzeczeniu w sprawie zarzuconego mu zamania wizw maeskich, zgaszajc jednoczenie, jak si zdaje, udzia swego brata, Hugona z Vermandois, w krucjacie. W tym samym miesicu Rajmund da przekonywajcy dowd szczeroci swych intencji, przekazujc znaczn cz rodowych dbr klasztorowi w Saint-Gilles. Wydaje si, e za rad Rajmunda Urban uzna za konieczne zwrcenie si o pomoc do pastwa dysponujcego siln flot morsk, aby zapewni wyprawie dostawy zaopatrzenia. Dwch legatw z listami papieskimi wyruszyo do Republiki Genueskiej. Republika wyrazia zgod na dostarczenie dwunastu galeonw i zorganizowaniu transportu, jednake zwlekaa z ich wysaniem, chcc si przekona, czy krucjata jest przedsiwziciem powanym. Flota genueska wypyna z portu dopiero w czerwcu. Do tego czasu wielu Genueczykw wzio krzy. Kiedy Urban powrci do Italii, mia ju cakowit pewno sukcesu swego zamierzenia. Wezwania papiea spotkay si z arliwym odzewem. Z krajw tak odlegych, jak Szkocja, Dania i Hiszpania, spieszyli ludzie, aby zoy luby krucjatowe. Niektrzy zastawiali swj dobytek i grunty,

aby uzyska rodki na podr. Inni, liczc si z tym, e ju nigdy nie wrc, oddawali cay swj majtek Kocioowi. Udzia w krucjacie tak wielu monych panw pocign ogromne rzesze rycerstwa. Oprcz Rajmunda z Tuluzy i Hugona z Vermandois gotowali si do drogi Robert II z Flandrii, Robert ksi Normandii oraz jego szwagier Stefan hrabia Blois. Jeszcze bardziej znamienna bya gotowo udziau zagorzaych zwolennikw cesarza Henryka IV. Najwybitniejszym z nich by Gotfryd z Bouillon, ksi Dolnej Lotaryngii, ktry wzi krzy razem ze swoimi brami, Eustachym hrabi Boulogne i Baldwinem. Wok tych przywdcw skupio si liczne grono nobilw poledniejszej rangi oraz kilku wybitnych dostojnikw kocielnych, jak na przykad biskup Bayeux. W Italii Urban spotka si z nie mniejszym entuzjazmem. We wrzeniu 1096 wystosowa pismo do Bolonii, dzikujc jej obywatelom za okazany zapa i przestrzegajc, by nie wyruszali na Wschd bez zezwolenia swych duszpasterzy. Rwnie nowoecy musieli wpierw uzyska zgod swych maonek. Tymczasem wieci o planowanym przedsiwziciu dotary do poudniowej Italii, gdzie spotkay si z gorcym przyjciem wielu Normanw, zawsze skorych do nowej przygody. Ksita normascy zachowywali si pocztkowo z rezerw, jednake syn Guiscarda, Boemund, wczesny ksi Tarentu, ktremu karier w Italii uniemoliwiali brat Roger Borsa i stryj Roger z Sycylii, szybko si zorientowa, e krucjata stwarza mu nowe szanse. Ksi Tarentu, z licznym pocztem swych krewniakw i przyjaci, wzi krzy. Dziki ich akcesowi krucjata zyskaa wielu najbardziej dowiadczonych i przedsibiorczych wojownikw w Europie. Kiedy w okresie Boego Narodzenia 1096 Urban powrci do Rzymu, mg mie cakowit pewno, e krucjata naprawd si zacza. Prawd mwic, papie nie zdawa sobie sprawy, e zainicjowa ruch na skal tak ogromn. By moe staoby si lepiej, gdyby na jego wezwanie odpowiedziao mniej monowadcw. Jakkolwiek bowiem wszyscy oni, z wyjtkiem Boemunda, kierowali si witym zapaem, to jednak wkrtce ich ziemskie zamysy i rywalizacje doprowadziy do powika, ktrych usunicie przerastao moliwoci legata papieskiego. Jeszcze trudniejsza do opanowania okazaa si ywioowa reakcja posplstwa w caej Francji, Flandrii i Nadrenii. Papie poleci biskupom propagowanie krucjaty w kazaniach, ale znacznie skuteczniejsza okazaa si akcja propagandowa prowadzona przez ludzi niskiej kondycji, jak na przykad Robert z Arbissel, zaoyciel zakonu z Fontevrault, a nade wszystko wdrowny mnich Piotr. Piotr by czowiekiem posunitym w latach, urodzonym gdzie w okolicy Amiens. Wydaje si, e kilka lat wczeniej uda si z pielgrzymk do Jerozolimy, ale brutalnie potraktowany przez Turkw musia zawrci z drogi. Wspczeni nazywali go Maym Piotrem - chtou lub kiokio w dialekcie pikardyjskim - ale pustelnicza opocza, z ktr nigdy si nie rozstawa, zyskaa mu z czasem przezwisko Eremity (Pustelnika) i pod nim przewanie wystpuje w historii. By to czowiek niskiego wzrostu, o ciemnej cerze, pocigej, wychudzonej twarzy, w stopniu szokujcym

podobny do osa, ktrego zawsze dosiada, a ktrego ludzie otaczali niemal tak sam czci jak jego waciciela. Chodzi boso w brudnym przyodziewku. Nie jada nigdy chleba i misa, ywi si rybami i pi wino. Mimo swej ndznej postury mia moc wadania ludmi. Promieniowa jakim dziwnym autorytetem. Cokolwiek rzek lub uczyni - opowiada Wibert z Nogent, ktry zna go osobicie - zdao si to na wp boskie. Piotr, jak si zdaje, nie uczestniczy w synodzie w Clermont, ale ju pod koniec 1095 roku zajmowa si goszeniem krucjaty. Zacz sw wdrwk od Berry, pniej przez Orleani i Szampani dosta si do Lotaryngii, a stamtd przez miasta nadmozaskie i Akwizgran do Kolonii, gdzie spdzi Wielkanoc. Mia gromad uczniw i wysya ich do okrgw, ktrych sam nie mg odwiedzi. Znajdowali si wrd nich Francuzi, Walter Bez Mienia (Sans-Avoir), Renald z Breis, Gotfryd Burel i Walter z Breteuil, a take Niemcy, Orel i Gotszalk. Wszdzie, gdzie uda si Piotr lub jego uczniowie, mczyni i kobiety opuszczali domy i szli za nim. Kiedy przyby do Kolonii, liczebno jego orszaku szacowano na pitnacie tysicy ludzi, a w Niemczech przyczyo si do niego jeszcze wicej. Niebyway sukces jego dziaalnoci kaznodziejskiej mia przyczyny wielorakie. ycie chopw w pnocno-zachodniej Europie byo cikie i niepewne. Od czasu najazdw plemion barbarzyskich oraz zbrojnych napaci Normanw ogromne poacie ziemi leay odogiem. Groble zostay przerwane, wody morza i rzek zaleway pola uprawne. Waciciele ziemscy czsto nie dopuszczali do karczowania lasw, byy one bowiem terenem polowa. Jeeli wioski nie strzeg zamek kasztelana, pldroway j lub puszczay z dymem bandy wagabundw wyjtych spod prawa lub oddziay wojownikw prowadzcych lokalne wojny. Koci stara si chroni biedot wiejsk i zakada osady targowe na nie uytkowanych terenach, ale jego pomoc dla wieniakw bya dorywcza i nieskuteczna. Wprawdzie wielcy feudaowie zachcali do rozbudowy miast, ale pomniejsi baronowie stawiali temu opr. Organizacja domen ziemskich rozpadaa si, ale na jej miejsce nie wprowadzono adnego nowego, sprawnego systemu. Wprawdzie niewolnictwo ju nie istniao, ale ludzie byli przywizani do ziemi obowizkami, z ktrych nieatwo byo im si wyzwoli. Tymczasem liczba ludnoci rosa, a gospodarstwa wiejskie mona byo dzieli tylko do pewnych granic. Ten kraj - powiedzia Urban w Clermont wedle relacji Roberta Mnicha - nie moe wyywi swoich mieszkacw. Dlatego zuywacie wszystkie jego dobra do szcztu i wywoujecie nieustanne wojny midzy sob. Ostatnie lata byy szczeglnie trudne. Po powodziach i zarazie w 1094 roku ju w nastpnym roku wystpiy susza i gd. Bya to wic chwila, kiedy perspektywa emigracji staa si bardzo pocigajca. Ju w kwietniu 1095 deszcz meteorytw zapowiedzia wielkie ruchy ludnoci. Oprcz motywacji ekonomicznych wak rol odegray nauki apokaliptyczne. By to wiek wizjonerstwa, a Piotr, w powszechnym przekonaniu, dowiadcza wizji. Czowiek redniowieczny y w przewiadczeniu, e Powtrne Zstpienie jest kwesti najbliszej przyszoci. Musia okaza skruch za grzechy, pki nie bdzie za pno, musia i w wiat, by czyni dobro. Koci naucza, e z grzechw mona

oczyci si pielgrzymk, a proroctwa gosiy, i Ziemia wita winna by wyzwolona przed ponownym nadejciem Chrystusa. Co wicej, dla nieuczonych umysw rnica midzy Jerozolim a Now Jerozolim nie bya zbyt jasna. Wielu suchaczy Piotra wierzyo, e obiecuje on wyprowadzi ich z kraju ez do krainy mlekiem i miodem pyncej, o ktrej wiedzieli ze sw witych ksig. Czekaa ich droga cika, bd musieli pokona legiony antychrystw. Ale celem ich bya Jeruzalem Zocista. Nie wiemy, jak opini mia Urban o Piotrze i co sdzi o sukcesie jego akcji agitacyjnej. List papiea do Boloczykw wskazuje, e w ywioowy entuzjazm troch go zaniepokoi, jednake nic nie uczyni lub nie mg uczyni, aby przeszkodzi szerzeniu si tego pomiennego zapau take i w Italii. Przez cae lato 1096 pyn na Wschd chaotyczny, lecz nieustajcy strumie pielgrzymw, pozbawionych i przywdcw, i organizacji. Bez wtpienia papie ywi nadziej, e ptnicy ci oraz entuzjaci Piotra dotr bezpiecznie do Konstantynopola i e tam bd oczekiwa przybycia legata papieskiego i dowdcw wojskowych, ktrzy wciel ich do wielkiej armii chrzecijaskiej. danie Urbana, by krzyowcy zebrali si w Konstantynopolu, wskazuje na jego gbokie przekonanie, e cesarz Aleksy przyjmie to z zadowoleniem. Bizancjum prosio wszak o wojownikw z Zachodu, a w odpowiedzi na wezwanie cesarza stawiaa si nie garstka najemnikw, lecz potna armia. Przekonanie Urbana byo jednak do naiwne, bo cho kady rzd pragnie zyska sobie sprzymierzecw, to jednak kiedy owi sojusznicy wysyaj ogromne armie, nad ktrymi rzd ten nie ma adnej wadzy i ktre maj wkroczy na jego terytorium z przewiadczeniem, e bd karmione, zakwaterowane i hojnie ugoszczone, budz si wtpliwoci, czy sojusz taki rzeczywicie si opaca. Tote wieci o ruchu krucjatowym wywoay w Konstantynopolu uczucia niepokoju i trwogi. W 1096 roku Cesarstwo Bizantyjskie przeywao od kilku miesicy rzadki w historii tego pastwa okres wytchnienia. Cesarz odpar niedawno najazd Kumanw z Pwyspu Bakaskiego, zadajc im tak druzgocc klsk, e byo mao prawdopodobne, by jakiekolwiek barbarzyskie plemi stepowe odwayo si wtargn w granice pastwa. W Azji Mniejszej dziki wojnom domowym, inspirowanym przez dyplomacj bizantyjsk, imperium Seldukw znajdowao si na krawdzi rozkadu. Aleksy zamierza wkrtce podj przeciwko niemu kroki ofensywne, ale chcia to uczyni w chwili najbardziej dla siebie korzystnej. Nadal potrzebowa oddechu dla podreperowania nadweronych si pastwa. Trapi go problem braku ludzi. Pragn najemnikw z Zachodu i nie mia wtpliwoci, e akcja werbunkowa, ktr prowadzili ambasadorzy bizantyjscy w Italii, przyniesie dobre rezultaty. Tymczasem dotary do niego wieci, e zamiast indywidualnych rycerzy lub niewielkich kompanii zbrojnych wybieraj si do Cesarstwa cae armie frankijskie. Przyj to bez entuzjazmu, poniewa wiedzia z dowiadczenia, e Frankowie to lud niestay, asy na pienidze i cynicznie wiaroomny. Wprawdzie reprezentowali oni ogromn si bojow, ale w wczesnej sytuacji bya to zaleta wtpliwa. Dwr cesarski przyj wic wiadomo z pewnym niepokojem,

czemu daa wyraz ksiniczka Anna Komnena: Cay Zachd, wszystkie plemiona barbarzyskie, ile ich tylko zamieszkuje z tej strony Adriatyku a po Supy Herkulesa, zaczynaj przemieszcza si w swej gstej masie do Azji. Wyruszyli w drog z caymi rodzinami, przeszli ca Europ. Nie tylko cesarza, ale i jego poddanych ogarn lk. Ostrzegawcz zapowiedzi tego wydarzenia byo pojawienie si nad Cesarstwem ogromnych chmar szaraczy, ktra nie tkna zboa, ale poara doszcztnie winorol. Zapewne z inspiracji wadz, ktre nie chciay dopuci do paniki, ludowi wrbici wytumaczyli to dziwne zjawisko w ten sposb, e Frankowie nie uczyni adnej krzywdy dobrym chrzecijanom, ktrych symbolem jest zboe, rdo ich chleba powszedniego, zniszcz natomiast Saracenw, ludzi pogronych w tak wielkiej zmysowoci, i wino jest ich waciwym symbolem. Ksiniczka Anna odniosa si do tej interpretacji z pewnym sceptycyzmem, mimo e podobiestwo Frankw do szaraczy narzucao si bardzo silnie. Cesarz Aleksy przystpi do przygotowa z cakowitym spokojem. Wydano polecenie aprowizowania wojsk frankijskich w czasie ich przemarszu przez terytorium Cesarstwa. Przedsiwzito rodki ostronoci w celu uniemoliwienia im dewastacji obszarw wiejskich i rabowania dobytku ludnoci. We wszystkich gwnych orodkach na trasie przemarszu zmagazynowano zapasy ywnoci i podzielono korpus policyjny na oddziay, ktre kad jednostk cudzoziemsk miay eskortowa od granicy Cesarstwa do samego Konstantynopola. Przez Pwysep Bakaski prowadziy dwie wielkie drogi - droga pnocna, ktra przekraczaa granic w Belgradzie i zmierzaa na poudniowy wschd przez Nisz, Sofi, Filipopolis i Adrianopol, oraz via Egnatia, prowadzca z Dyrrachium przez Ochryd i Edess (Woden) do Tessaloniki i dalej przez Mosynopolis i Selymbri do stolicy. Od czasu wielkiej pielgrzymki niemieckiej w 1064 roku podrni z Zachodu rzadko korzystali z drogi przez Belgrad. Liczba pielgrzymw zmalaa i ci, ktrzy podejmowali ryzyko podry, wybierali t drug tras. Co wicej, informacje o krucjacie dotary do Aleksego z Italii. Na tej podstawie wywnioskowa, e wojska frankijskie przeprawi si przez Adriatyk i pjd via Egnatia. Zapasy wysano wic do Dyrrachium i miast lecych wzdu tego szlaku. Namiestnik Dyrrachium Jan Komnen, bratanek cesarza, otrzyma instrukcj serdecznego przyjcia wodzw frankijskich, jednak mia dopilnowa, by milicja wojskowa nie spuszczaa z oka zarwno wodzw, jak i onierzy. Z Konstantynopola zamierzano wysa posw wysokiej rangi, aby kolejno witali przybywajcych wodzw. Jednoczenie admira Mikoaj Maurokatakalon wprowadzi sw flotyll na wody Adriatyku, aby strzec wybrzey i zawiadomi o zblianiu si frankijskich transportowcw. Cesarz pozosta w Konstantynopolu oczekujc dalszych wiadomoci. Wiedzia, e papie wyznaczy termin wyruszenia wojsk krucjatowych na dzie 15 sierpnia, nie spieszy si wic z przygotowaniami, gdy nagle, w kocu maja 1096, przyby goniec z pnocy z wiadomoci, e pierwsze oddziay frankijskie przemaszeroway przez Wgry i w Belgradzie

przekroczyy granic Cesarstwa.

KSIGA III

W DRODZE NA WOJNY
Rozdzia 1

Wyprawa ludowa
Jahwe nie moe doprowadzi ich do kraju, ktry im przyrzek. - Ksiga Powtrzonego Prawa 9,28

ewnego lutowego Pustelnik z tumem swoich zwolennikw przyby do Kolonii w Wielk Sobot, 12 kwietnia 1096. Tam dopiero zacz sobie uwiadamia, jak wielkie trudnoci pitrz si przed przywdc wyprawy ludowej. Ogromna pstrokata zbieranina entuzjastw, ktrych zgromadzi wok siebie, skadaa si z ludzi z rnych ziem i rnego pokroju. Niektrzy z nich zabrali w drog swoje kobiety, a nawet dzieci. Wikszo stanowili chopi, ale znajdowali si wrd nich take mieszkacy miast, czonkowie modszej generacji rodw rycerskich, dawni rozbjnicy i pospolici przestpcy. czya ich tylko arliwo wiary. Porzucili wszystko, aby i za Piotrem, i gorco pragnli jak najszybciej uda si w dalsz drog. Ale take i ze wzgldu na sam problem wyywienia rzesza ta nie moga nigdzie popasa zbyt dugo. Niewiele byo bowiem w redniowiecznej Europie obszarw dysponujcych tak wielkimi nadwykami ywnoci, by zdoay przez duszy czas wykarmi t ogromn mas ludzi. Kolonia jednak leaa w okolicy zasobnej, z dobr komunikacj rzeczn. Piotr postanowi skorzysta z tej sytuacji i zatrzyma si jaki czas w tym grodzie, aby wygosi kazania do Niemcw. Liczy zapewne na to, e uda mu si zwerbowa do swoich zastpw troch miejscowego rycerstwa. We Francji i Flandrii rycerze woleli przyczy si do pocztu jakiego monego feudaa. Wrd wielu Niemcw, ktrzy odpowiedzieli na wezwanie Piotra, znaleli si liczni przedstawiciele mniej znacznych rodw rycerskich pod przewodem Hugona hrabiego Tybingi, Henryka hrabiego Schwarzenbergu, Waltera z Teck i trzech synw hrabiego Zimmern. Francuzi wszake niecierpliwili si. Walter bez Mienia zdecydowa, e nie bdzie trwoni czasu w Kolonii. Natychmiast po witach Wielkanocnych, prawdopodobnie w pierwszy wtorek, z kilkoma tysicami

swoich ziomkw opuci Koloni i poszed drog, ktra prowadzia prosto na Wgry. Posuwajc si wzdu Renu i Nekaru, a pniej wzdu Dunaju, dotar do granicy Wgierskiej w dniu 8 maja. Stamtd wysa gocw do krla Kolomana z prob o zezwolenie na przemarsz przez jego krlestwo i pomoc w uzyskaniu ywnoci dla swoich ludzi. Koloman odnis si do tej proby yczliwie. Oddziay Waltera przebyy Wgry bez adnego przykrego incydentu. Z kocem miesica znalazy si w Zemuniu, na poudniowej granicy krlestwa, i przeprawiwszy si w Belgradzie przez Saw wkroczyy na terytorium bizantyjskie. Komendant wojskowy Belgradu by kompletnie zaskoczony. Nie otrzyma adnej instrukcji, jak zachowa si wobec takiej inwazji. Wysa wic pospiesznie gocw do Niszu, gdzie rezydowa namiestnik prowincji bugarskiej, z informacj o przybyciu Waltera. Namiestnik ten, sumienny, lecz niezbyt wybitny urzdnik, imieniem Nicetas, rwnie nie mia instrukcji. Z kolei on wysa goca do Konstantynopola, aby moliwie jak najszybciej przekaza wiadomoci. Tymczasem w Belgradzie Walter zada dla swoich ludzi ywnoci. Byo to na przednwku, tamtejszy garnizon nie dysponowa nadwykami prowiantu. W tej sytuacji Walter i jego oddziay zaczli rabowa okolice miasta. W dodatku Walter by rozsierdzony z powodu niefortunnego incydentu w Zemuniu, gdzie szesnastu jego ludzi, ktrzy nie przeprawili si przez rzek z ca kompani, zabrao si do rabowania bazaru. Wgrzy natychmiast pojmali awanturnikw i zabrawszy im bro oraz przyodziewek, ktre jako ostrzeenie powieszono na murach Zemunia, wygnali ich nago do Belgradu. Kiedy ludzie Waltera przystpili do pldrowania okolic miasta, dowdca garnizonu chwyci za bro. W walkach polego wielu wojownikw Waltera, pewna ich liczba spalia si ywcem w kociele. Po jakim czasie Walter odway si na marsz do Niszu, gdzie Nicetas przyj go uprzejmie i zaopatrzy w prowiant, zatrzymujc tak dugo, pki nie otrzyma odpowiedzi z Konstantynopola. Cesarz, ktry by przekonany, e krucjata wyruszy z Zachodu po wicie Wniebowzicia, zosta zmuszony do przyspieszenia przygotowa. Nicetas otrzyma rozkaz odesania Waltera pod eskort do stolicy. Pod okiem tej eskorty oddziay Waltera kontynuoway marsz ju bez adnych perypetii. Na pocztku lipca dotary do Filipopolis, gdzie zmar wuj Waltera, Walter z Poissy. W poowie miesica Walter Bez Mienia znalaz si w Konstantynopolu. Nicetas z pewnoci dowiedzia si od Waltera, e wkrtce po nim przybdzie Piotr na czele znacznie wikszej rzeszy ludzi. Uda si przeto do Belgradu, aby go tam powita i nawiza kontakt z wgierskim namiestnikiem Zemunia. Piotr opuci Koloni okoo 20 kwietnia. Wprawdzie z pocztku Niemcy wymiewali si z jego kaza, ale do tego czasu przyczyo si do niego wiele tysicy ludzi, tak e liczba jego zwolennikw wzrosa do dwudziestu tysicy mczyzn i kobiet. Cz Niemcw, porwanych jego entuzjazmem, postanowia wyruszy w terminie pniejszym, pod dowdztwem Gotszalka i hrabiego Emicha z Leisingen. Z Kolonii Piotr uda si

najczciej uywanym szlakiem, ktry prowadzi wzdu Renu i Nekaru do Dunaju. Kiedy caa ta rzesza dotara do Dunaju, cz ludzi postanowia popyn w d rzeki odziami, Piotr natomiast z wikszoci swego wojska wybra drog, ktra biega na poudnie od Jeziora Nezyderskiego, i wkroczy na Wgry w Sopronie. Piotr jecha na ole, rycerze niemieccy konno, na prymitywne wozy zaadowano zapasy prowiantu i szkatu z pienidzmi, ktre zdoa zgromadzi na drog. Ogromna wikszo ludzi sza pieszo. Na dobrych odcinkach drogi haastra ta przebywaa dziennie okoo czterdziestu kilometrw. Krl Koloman przyj wysannikw Piotra z tak sam askawoci, jak okaza Walterowi, ostrzegajc ich tylko, e kada prba grabiey zostanie ukarana. Przez ostatnie dni maja i pocztek czerwca armia Piotra posuwaa si przez Wgry bez najmniejszych incydentw. W jakim miejscu, prawdopodobnie w okolicy Karowic, doczy do niej oddzia, ktry pyn rzek. W dniu 20 czerwca armia dotara do Zemunia. Tam zaczy si kopoty. Co naprawd wydarzyo si w tym grodzie, do dzi nie zostao wyjanione. Wydaje si, e namiestnik Zemunia, czowiek pochodzcy z tureckich Oguzw, po prostu przestraszy si tak wielkiej masy ludzi. W porozumieniu ze swoim bizantyjskim koleg zza rzeki zaostrzy rodki zmierzajce do utrzymania porzdku, zwaszcza nadzr milicji. onierze Piotra patrzyli na to podejrzliwie. Doszy do nich pogoski o gehennie ludzi Waltera, obawiali si, e obaj namiestnicy uknuli przeciwko nim spisek. Ze zgroz patrzyli na wiszc nadal na murach bro szesnastu otrzykw Waltera. Ale wszystko skoczyoby si dobrze, gdyby nie sprzeczka, ktra nieoczekiwanie wybucha przy zakupie pary butw. Doprowadzio to do bijatyk, ktre przeistoczyy si w zaart bitw. Prawdopodobnie wbrew woli Piotra oddziay pod dowdztwem Gotfryda Burela zaatakoway i zdobyy szturmem cytadel miejsk. Polegy cztery tysice Wgrw, w rce napastnikw dostay si znaczne zapasy ywnoci. Potem, w strachu przed zemst krla wgierskiego, oddziay zachodnie z najwyszym popiechem przeprawiy si przez Saw. Aby zbudowa tratwy, zrabowano cae drewno, jakie tylko udao si zabra z domw mieszkalnych. Nicetas, ktry z niepokojem ledzi te wydarzenia z Belgradu, stara si zorganizowa przepraw przez rzek i zmusi ludzi Piotra do korzystania wycznie z jednego brodu. Garnizon belgradzki skada si z najemnych Pieczyngw, ludzi, ktrym mona byo zaufa, e wykonaj lepo kady rozkaz. Wysano ich na barkach z zadaniem dopilnowania, by przeprawa odbya si we wskazanym miejscu. Sam namiestnik, zdajc sobie spraw, e dysponuje zbyt ma si, by stawi czoo tak wielkiej masie ludzi, wycofa si do Niszu, gdzie znajdowaa si gwna kwatera prowincji. Po jego wyjedzie mieszkacy opucili Belgrad i schronili si w grach. W dniu 26 czerwca armia Piotra sforsowaa Saw. Kiedy Pieczyngowie prbowali zmusi oddziay zachodnie do przeprawy tylko w jednym miejscu, zostali przez nie zaatakowani. Wiele odzi zatopiono, onierzy, ktrzy znajdowali si na ich pokadach, ujto i zamordowano. Armia wkroczya do Belgradu i spldrowawszy miasto doszcztnie, pucia je z

dymem. Przez nastpne siedem dni wojsko maszerowao lasami i w dniu 3 lipca wkroczyo do Niszu. Piotr natychmiast wysa gocw do Nicetasa z daniem ywnoci. Nicetas poinformowa Konstantynopol o zblianiu si oddziaw Piotra i wyczekiwa niecierpliwie urzdnikw i eskorty, ktra miaa odstawi je do stolicy. Dysponowa w Niszu silnym garnizonem, ktry wzmocni, rekrutujc na tamtejszym terenie Pieczyngw i najemnikw wgierskich. Prawdopodobnie jednak mia za mao onierzy, by zapewni eskort Piotrowi bez pomocy oddziau z Konstantynopola. Z drugiej strony pozostawienie na duszy czas tak wielkiej masy ludzi w Niszu byo zarwno kopotliwe, jak i niebezpieczne. Bizantyjczycy zadali wic od Piotra, by da im zakadnikw na czas potrzebny do zgromadzenia ywnoci dla jego oddziaw, a nastpnie by moliwie najszybciej opuci miasto. Z pocztku wszystko szo dobrze. Na zakadnikw wyznaczono Gotfryda Burela i Waltera z Breteuil. Mieszkacy okolicy nie tylko pozwolili ludziom Piotra zakupi prowiant, ale wielu z nich dao jamun uboszym pielgrzymom. Znaleli si i tacy, ktrzy chcieli przyczy si do pielgrzymki. Rankiem nastpnego dnia krzyowcy wyruszyli drog prowadzc do Sofii. W momencie wymarszu paru Niemcw, ktrzy poprzedniego wieczoru powanili si z jednym z mieszczan, podpalio zoliwie kilka mynw nad rzek. Dowiedziawszy si o tym Nicetas wysa oddzia onierzy z rozkazem zaatakowania stray tylnej krzyowcw i wzicia pewnej liczby jecw, by mie w swym rku zakadnikw. Piotr, ktry na swym ole wyprzedzi czoo kolumny jakie ptora kilometra, nic o tym wszystkim nie wiedzia, pki z koca orszaku nie przybieg do niego pewien czek imieniem Lambert. Zawrci wic pospiesznie, aby rozmwi si z Nicetasem i wyjedna zwolnienie jecw za zapat okupu. Jednak w czasie trwania rozmowy rozeszy si wrd krzyowcw pogoski o toczcych si walkach i jakim zdradzieckim podstpie Bizantyjczykw. Gromada postrzelecw zawrcia i przypucia szturm na fortyfikacje miasta. Garnizon odpar ich i przeszed do kontrataku, a kiedy Piotr, ktry wybieg powstrzyma swoich ludzi, prbowa ponownie nawiza kontakt z Nicetasem, inna kompania zdecydowaa si ponowi atak. Wtedy Nicetas rozkaza wszystkim swoim siom uderzy na krzyowcw, ktrzy ponieli zdecydowan klsk i poszli w rozsypk. Wielu z nich polego, wiele mczyzn, kobiet i dzieci zostao pojmanych i reszt swoich dni spdzio w niewoli w okolicy miasta. Na domiar tych nieszcz Piotr utraci szkatu z pienidzmi. Piotr z Renaldem z Breis, Walterem z Breteuil i okoo picioma setkami mczyzn uciekli w stron gr, w przekonaniu, e tylko oni wyszli cao z pogromu. Nastpnego ranka wszake doczyo do nich okoo siedmiu tysicy ludzi i caa ta rzesza ruszya w dalsz drog. Zatrzymali si na jaki czas w opuszczonym przez ludno miecie Bela Palanka, by zebra zboe z okolicznych pl, nie mieli ju bowiem ani odrobiny ywnoci. Doczyo tam do nich jeszcze wielu maruderw. W czasie dalszego marszu doliczyli si, e stracili czwart cz swoich si. Do Sofii dotarli w dniu 12 lipca. W grodzie tym czekali na nich

emisariusze i eskorta z Konstantynopola z rozkazem zaopatrzenia ich w prowiant, ale i dopilnowania, aby w adnym miejscu nie popasali duej ni trzy dni. Od tego momentu wszystko ukadao si gadko. Miejscowa ludno odnosia si do oddziaw krzyowych przyjanie. W Filipopolis Grecy tak gboko wzruszyli si opowiadaniami o ich cierpieniach, e z nieprzymuszonej woli ofiarowywali im pienidze, konie i muy. Kiedy krzyowcy znaleli si w odlegoci dwch dni drogi od Adrianopola, jeszcze jedno poselstwo powitao Piotra, przekazujc mu pene askawoci sowa cesarza. Powzi on decyzj, e zbrodnie krzyowcw zostan im wybaczone, poniewa ponieli ju dostateczn kar. Piotr rozpaka si z radoci, rozczulony yczliwoci tak wielkiego wadcy. Po przybyciu krzyowcw do Konstantynopola w dniu 1 sierpnia cesarz nie przesta okazywa im yczliwego zainteresowania. Nade wszystko pragn pozna ich przywdc. Piotr zosta wezwany na audiencj u cesarza, ktry ofiarowa mu pienidze i dobre rady. Aleksy by czowiekiem dowiadczonym i od razu zorientowa si w niewielkiej wartoci Piotrowego wojska. Obawia si, e po wkroczeniu tej armii do Azji Mniejszej Turcy rozgromi j bez trudnoci. Jednake niesforno krzyowcw zmuszaa go do jak najszybszego usunicia ich z okolic Konstantynopola. Przybysze z Zachodu dokonywali nieustannych grabiey. Wamywali si do paacw i willi na przedmieciach, kradli nawet blach oowian, ktr kryte byy kocioy. Jakkolwiek wstp do Konstantynopola podlega cisej kontroli i do stolicy wpuszczano przez bramy miejskie tylko niewielkie grupy zwiedzajcych, policja nie miaa moliwoci utrzymania porzdku w caej okolicy miasta. Oddziay Waltera Bez Mienia znajdoway si ju w Konstantynopolu, a mniej wicej w tym samym czasie przybyo tam sporo gromad ptniczych z Italii. Doczyli oni do wyprawy Piotra. W dniu 6 sierpnia caa ta rzesza zostaa przetransportowana przez Bosfor. Po wyldowaniu na brzegu azjatyckim krzyowcy ruszyli bezadnie wzdu wybrzea morza Marmara, grabic po drodze kocioy i domy, i dotarli tak do Nikomedii, ktra od czasu zupienia przez Turkw przed pitnastu laty staa pustk. Tam doszo do ktni midzy Niemcami i Wochami z jednej strony, a Francuzami z drugiej. Niemcy i Wosi wypowiedzieli posuszestwo Piotrowi i wybrali na swojego wodza feudaa woskiego, niejakiego Renalda. Z Nikomedii obie armie poszy na zachd, udajc si wybrzeem Zatoki Nikomedyjskiej do ufortyfikowanego obozu zwanego przez Grekw Kibotos, a przez krzyowcw Civetot, ktry Aleksy przygotowa w pobliu Helenopolis dla angielskich oddziaw najemnych. Teren ten doskonale nadawa si do obozowania, poniewa ziemia w tym okrgu bya urodzajna, a dodatkowe zaopatrzenie mona byo z atwoci sprowadzi morzem z Konstantynopola. Aleksy nalega na Piotra, by nie podejmowa adnych krokw ofensywnych przed nadejciem gwnych si krucjatowych. Rada ta trafia Piotrowi do przekonania. Jednake autorytet Piotra coraz bardziej mala. Tymczasem zarwno Niemcy i Wosi pod dowdztwem Renalda, jak i rodacy Piotra, Francuzi, na ktrych najwikszy wpyw mia

prawdopodobnie Gotfryd Burel, przecigali si w dokonywaniu napaci na ssiednie obszary wiejskie. Najpierw spldrowali ca okolic obozu, a potem posuwali si ostronie przez terytorium znajdujce si pod wadz Turkw, napadajc i upic ludno wiejsk, ktra skadaa si tam wycznie z chrzecijan greckich. W poowie wrzenia Francuzi zapucili si a pod bramy Nikei, stolicy sutana selduckiego, Kilid Arslana Ibn Sulajmana. Oddziay francuskie spldroway wioski na peryferiach tego miasta, zagarniajc stada byda i owiec, torturujc i masakrujc ludno chrzecijask z nieopisanym okruciestwem. Kryy wieci, e krzyowcy piekli niemowlta na ronach. Oddzia turecki, ktry dokona wypadu z miasta, po zaartej walce zosta zmuszony do odwrotu. Nastpnie Francuzi zawrcili do Civetot, gdzie sprzedali upy swoim kompanom i eglarzom greckim, ktrzy znaleli si wtedy w pobliu obozu. Ta uwieczona sukcesem akcja Francuzw wzbudzia zazdro Niemcw. Pod koniec wrzenia Renald wyruszy w pole z hufcem w sile okoo szeciu tysicy ludzi, wrd ktrych znajdowali si ksia, a nawet biskupi. Posunli si oni a za Nike, pldrujc wszystko po drodze, jednake, mniej okrutni od Francuzw, oszczdzali ludno chrzecijask. Po jakim czasie hufiec niemiecki dotar do zamku zwanego Kserigordon. Grd w udao im si zdoby, a poniewa okaza si doskonale zaopatrzony we wszelkiego rodzaju prowiant, postanowili uczyni z niego orodek, z ktrego bd dokonywa wypadw na okoliczne tereny. Na wie o tym sukcesie krzyowcw sutan wysa dowdc wysokiej rangi na czele silnej jednostki bojowej z zadaniem odzyskania zamku. Kserigordon, ktry wznosi si na wzgrzu, zaopatrywa si w wod ze studni usytuowanej tu za murami miejskimi oraz ze rda tryskajcego w niej pooonej dolinie. Oddzia turecki zjawi si pod murami zamku w dniu w. Michaa, 29 wrzenia, gromic hufiec Renalda, ktry czeka na niego w zasadzce, a nastpnie obsadzi rdo i studni, zamykajc Niemcw w potrzasku. Wkrtce obleni zaczli przechodzi katusze pragnienia. Prbowali wysysa wilgo z ziemi, przecinali yy koniom i osom, aby gasi pragnienie ich krwi, jeden drugiemu dawa do picia swj mocz. Ksia daremnie prbowali pocieszy i podnie ich na duchu. Po omiu dniach tych mczarni Renald zdecydowa si na kapitulacj. Wpuci oddziay nieprzyjacielskie do miasta, otrzymawszy uprzednio od Turkw obietnic, e daruj mu ycie, jeeli wyrzeknie si wiary chrzecijaskiej. Wszyscy, ktrzy pozostali wierni swej religii, ponieli mier. Renalda i innych odszczepiecw zesano w niewol do Antiochii i Aleppa oraz daleko w gb Chorasanu. Wiadomo o zdobyciu przez Niemcw Kserigordonu dotara do obozu w Civetot w padzierniku. Wkrtce rozesza si pogoska, ktr szerzyo dwch szpiegw tureckich, e Niemcy zdobyli take Nike i wszystkie upy podzielili midzy siebie. Zgodnie z przewidywaniami Turkw wywoao to w obozie ogromne podniecenie. onierze zaczli domaga si jak najszybszego wymarszu do Nikei, do ktrej wiody drogi gsto obsadzone przez sutana ukrytymi w zasadzkach oddziaami. Wodzowie z trudnoci powstrzymywali ich od tego zamiaru, gdy nagle dowiedziano si

prawdy o losie wyprawy Renalda. Zapa przeistoczy si w panik, przywdcy wojskowi zebrali si na narad, co dalej czyni. Piotr uda si do Konstantynopola. W wojsku nie mia ju adnego posuchu. Liczy na to, e zdoa odzyska dawny autorytet, wyjednujc od cesarza powan pomoc wojskow. Tymczasem w armii podniosy si gosy za wyjciem z obozu i pomszczeniem rzezi w Kserigordonie. Walter Bez Mienia przekona jednak innych dowdcw, aby poczeka na powrt Piotra, co miao nastpi za osiem dni. Piotr wszake nie wraca, a tymczasem otrzymano wiadomoci o zblianiu si Turkw. Rada wojskowa zebraa si ponownie. Najbardziej rozumni dowdcy, jak Walter Bez Mienia, Renald z Breis, Walter z Breteuil i Fulko z Orleanu oraz Niemcy, Hugon z Tybingi i Walter z Teck, domagali si, by do powrotu Piotra nie podejmowa adnych akcji zbrojnych. Gotfryd Burel natomiast, przy poparciu wojska, dowodzi, e postpiliby tchrzliwie i nierozsdnie nie wychodzc na spotkanie nieprzyjaciela. Zdanie Gotfryda przewayo. W dniu 21 padziernika o wicie caa armia w sile dwudziestu tysicy ludzi wymaszerowaa z Civetot, pozostawiajc w obozie tylko starcw, niewiasty, dzieci i chorych. W odlegoci zaledwie piciu kilometrw od Civetot, w miejscu, gdzie gociniec do Nikei wpada w wsk, zalesion dolin opodal wioski Drakon, Turcy przygotowali zasadzk. Krzyowcy szli haaliwie, nie zachowujc ostronoci, z pocztem rycerzy konnych na czele. Nagle z lasu posypa si grad strza, zabijajc lub ranic wierzchowce. Kiedy konie wpady w popoch, wysadzajc jedcw z siode, Turcy poszli do ataku. Jazda chrzecijaska, cigana przez oddziay tureckie, musiaa cofn si do linii piechoty. Wprawdzie wielu rycerzy walczyo z wielkim mstwem, nie zdoali jednak opanowa paniki, ktra ogarna onierzy. Po kilku minutach cay hufiec zawrci, uciekajc bezadnie do Civetot. W obozie rozpoczyna si normalny dzie. Niektrzy starsi ludzie jeszcze spali. Tu i wdzie kapani celebrowali poranne msze. W takiej chwili wpad do obozu tum przeraonych uciekinierw, ktrym nieprzyjaciel depta po pitach. O prawdziwym oporze nie byo ju mowy. onierze, kobiety i ksia ponieli mier na miejscu. Niektrzy umknli do okolicznych lasw, inni rzucili si do morza, ale i tak wikszo wkrtce zgina. Cz bronia si przez jaki czas, rozpalajc wielkie ogniska, zerwa si bowiem akurat silny wiatr i zwiewa pomienie w twarze Turkw. Turcy oszczdzili jedynie chopcw i dziewczta, ktrzy im si spodobali, a gdy ochonli troch po skoczonej walce, darowali rwnie ycie garstce jecw. Wszystkich uprowadzili w niewol. Okoo trzem tysicom ludzi, ktrym dopisao wicej szczcia, udao si dotrze do starego zamczyska nad brzegiem morza. Stao ono pustk od dawna, brak byo drzwi i okien. Ale uciekinierzy z desperack energi zaimprowizowali naprdce fortyfikacje ze znalezionego drewna, ktre wzmocnili komi, i dziki temu odparli ataki nieprzyjaciela. Zamek si trzyma, ale na otwartym polu bitwa dobiega koca ju w poudnie. Od przeomu rzeki Drakon po wybrzee morza ziemia zasana bya trupami. Wrd polegych znajdowali si Walter Bez Mienia, Renald z

Breis, Fulko z Orleanu, Hugon z Tybingi, Konrad i Albert z Zimmern, a take wielu innych rycerzy niemieckich. Z dowdcw uszli z yciem tylko Gotfryd Burel, ktrego zapalczywo doprowadzia do tej straszliwej klski, Walter z Breteuil oraz Wilhelm z Poissy, a z Niemcw Henryk ze Schwarzenbergu, Fryderyk z Zimmern i Rudolf z Brandis, niemal wszyscy ciko ranni. Po zapadniciu zmroku pewnemu Grekowi, ktry przyczy si do wojska, udao si znale d i popyn do Konstantynopola, aby donie Piotrowi i cesarzowi o bitwie. O wraeniu, jakie wywaro to na Piotrze, nie posiadamy adnego przekazu, Aleksy natomiast wysa natychmiast do Civetot kilka okrtw wojennych z silnymi oddziaami na pokadach. Po przybyciu eskadry bizantyjskiej Turcy odstpili od oblenia i wycofali si w gb ldu. Ocalonych krzyowcw zaadowano na okrty i odstawiono do Konstantynopola. Tam rozmieszczono ich na kwaterach na przedmieciach miasta, odebrano im jednak bro. Krucjata ludowa dobiega kresu. Przypaciy j yciem tysice ludzi, wystawia na prb cierpliwo cesarza i jego poddanych, dowioda, e sama wiara bez mdroci i dyscypliny nie otworzy drogi do Jerozolimy.

Rozdzia 2

Krucjata niemiecka
Ach, Jahwe Panie! Czy zechcesz wyniszczy ca reszt Izraela? - Ksiga Ezechiela 9,8

o wyruszeniu Piotra Pustelnika na Wschd entuzjazm krucjatowy w Niemczech bynajmniej nie wygas. Piotr pozostawi tam swego ucznia, Gotszalka, ktry mia zwerbowa jeszcze jedn armi, a wielu kaznodziei i przywdcw postanowio pj w jego lady. Ale cho na te apele odpowiedziay tysice Niemcw, to jednak w przeciwiestwie do Francuzw nie za bardzo spieszyo im si do Ziemi witej. Mieli do zaatwienia pewn spraw na miejscu. Od wielu stuleci wzdu szlakw handlowych Europy Zachodniej egzystoway kolonie ydowskie. Zamieszkiwali je ydzi, ktrych przodkowie w zaraniu redniowiecza rozeszli si z krajw rdziemnomorskich po Europie. Utrzymywali oni kontakty ze swoimi wspwyznawcami w Cesarstwie Bizantyjskim oraz krajach arabskich i dziki temu odgrywali du rol w handlu midzynarodowym, zwaszcza midzy pastwami muzumaskimi i chrzecijaskimi. Zakaz lichwy w zachodnich krajach chrzecijaskich i cisy nadzr nad t kwesti w Bizancjum stworzyy im okazj do zakadania domw bankierskich w caym chrzecijastwie. Umiejtnoci praktyczne i starodawne tradycje zapewniy im rwnie prymat w medycynie. Z wyjtkiem Hiszpanii wizygockiej, i to w czasach bardzo dawnych, nie spotykay ich w Europie dotkliwe przeladowania. Wprawdzie nie korzystali z praw publicznych, ale zarwno wadze wieckie, jak i kocielne chtnie bray pod sw opiek tak poytecznych czonkw spoecznoci. Krlowie Francji i Niemiec zawsze odnosili si do nich przyjanie, a specjalnymi wzgldami darzyli ich arcybiskupi wielkich miast w Nadrenii. Ale chopi i ubosi mieszczanie, ktrzy w miar wypierania ekonomiki opartej na suebnociach przez gospodark pienin coraz czciej borykali si z brakiem gotwki, zacigali u ydw coraz wiksze dugi, a w konsekwencji odnosili si do nich ze stale rosnc niechci. Jednoczenie za ydzi, pozbawieni ochrony prawnej, dali wysokich odsetek i cignli ogromne zyski wszdzie tam, gdzie cieszyli si askawym poparciem miejscowego wadcy. W XI stuleciu niech do ydw stale rosa, poniewa coraz wicej warstw spoecznych zaczynao poycza od nich pienidze, a pocztki ruchu krucjatowego przyczyniy si do pogbienia tych nastrojw. Zaopatrzenie si rycerza w rynsztunek na wypraw krzyow byo rzecz kosztown i jeeli nie mia on woci lub innego majtku, ktry mgby

zastawi, musia si zwrci o poyczk do ydw. Ale czy byo to sprawiedliwe, e nie mg inaczej urzeczywistni swego pragnienia walki za chrzecijastwo, jak tylko wydajc si na pastw czonkw narodu, ktry ukrzyowa Chrystusa? Mniej majtni krzyowcy byli ju przewanie zadueni u ydw. Czy wic byo sprawiedliwe, e nie mogli speni swej chrzecijaskiej powinnoci tylko z racji swych zobowiza wobec jakiego czonka tej bezbonej rasy? W ewangelicznych kazaniach wzywajcych do krucjaty podkrelano znaczenie Jerozolimy, miejsca Ukrzyowania. Zwracao to uwag na lud, ktry skaza Chrystusa na mk. Muzumanie byli dzisiejszymi wrogami, przeladowali wszak wyznawcw Chrystusa. ydzi byli bez wtpienia gorsi - przeladowali samego Chrystusa. Ju w czasie wojen hiszpaskich wojska chrzecijaskie zdradzay pewn skonno do gnbienia ydw. W czasie walk o Barbastro papie Aleksander II wysa do biskupw hiszpaskich list z przypomnieniem, e istnieje ogromna rnica midzy muzumanami a ydami. Ci pierwsi s nieprzejednanymi wrogami chrzecijastwa, ydzi natomiast chtnie pracuj dla chrzecijan. Jednake w Hiszpanii ydzi cieszyli si tak wielkimi wzgldami muzumanw, e chrzecijascy zdobywcy nie mogli ufa w ich uczciwe zamiary. W grudniu 1095 gminy ydowskie z pnocnej Francji napisay do swych wspwyznawcw w Niemczech list z ostrzeeniem, e ruch krucjatowy moe przysporzy ich ludowi powanych kopotw. Rozeszy si pogoski o pogromie ydw w Rouen. Fakt owej masakry wydaje si mao prawdopodobny, niemniej jednak ydzi na tyle si przestraszyli, e Piotr Pustelnik zdoa zaatwi z nimi dobry interes. Wspomniawszy bez wtpienia, e w przypadku odmowy moe mie trudnoci z pohamowaniem swych zwolennikw, uzyska od ydw francuskich listy polecajce do gmin ydowskich w caej Europie, w ktrych wzywano je do zgotowania mu yczliwego przyjcia i dostarczania jego armii wszelakiego zaopatrzenia, jakiego zada. Mniej wicej w tym samym czasie Gotfryd z Bouillon, ksi Dolnej Lotaryngii, rozpocz przygotowania do krucjaty. Rozeszy si wieci, e lubowa pomci si krwawo na ydach za mier Chrystusa, zanim wyruszy do Palestyny. Przeraeni ydzi z Nadrenii namwili gwnego rabina Moguncji Kalonymosa do wystosowania pisma do seniora Gotfryda, cesarza Henryka IV, ktry zawsze odnosi si yczliwie do spoecznoci ydowskiej, z apelem o zakazanie przeladowa. Jednoczenie, chcc zabezpieczy si ze wszystkich stron, gminy ydowskie z Moguncji i Kolonii ofiaroway ksiciu po piset sztuk srebra. Henryk wysa pismo do swoich gwnych wasali wieckich i kocielnych, dajc od nich zagwarantowania bezpieczestwa ydw w ich posiadociach. Gotfryd, ktremu szanta uda si tak znakomicie, odpowiedzia, e przez myl mu nie przeszo przeladowa ydw, i chtnie udzieli danej gwarancji. Jeeli ydzi mieli nadziej tak tanim kosztem zabezpieczy si przed grob religijnego zapau chrzecijan, to srodze si zawiedli. Z kocem kwietnia 1096 roku niejaki Volkmar, o ktrego pochodzeniu nic nie wiemy,

wyruszy z Nadrenii na czele hufca w sile ponad dziesiciu tysicy ludzi, aby poczy si z Piotrem na Wschodzie. Skierowa si na Wgry drog, ktra wioda przez Czechy. Kilka dni pniej dawny ucze Piotra, Gotszalk, na czele troch silniejszej armii pody tym samym gwnym traktem, ktrym uda si Piotr, a ktry prowadzi w gr Renu oraz przez Bawari. Tymczasem zebraa si trzecia armia pod wodz niezbyt monego feudaa, hrabiego Emicha z Leisingen, ktry zyska sobie opini gwaciciela prawa i rozbjnika. Emich gosi od pewnego czasu, e nosi na ciele cudown moc wypalony znak krzya. Jako rycerz znany z dowiadczenia wojennego zdoa przycign pod swj sztandar zbieranin ochotnikw bardziej zaprawionych w bojach i w liczbie znacznie wikszej, ni zwerbowali do swoich oddziaw kaznodzieje Volkmar i Gotszalk. Przyczyo si do niego wielu prostych, penych arliwego entuzjazmu pielgrzymw, cho znaleli si wrd nich i tacy, ktrzy za przywdc obrali sobie g, rzekomo natchnion przez Boga. Ale do jego armii zacignli si take czonkowie francuskiej i niemieckiej arystokracji, panowie z Zweibrcken, Salm i Viernenberger, Fiartmann z Dillingen, Drogon z Nesle, Clarambald z Vendeuil, Tomasz z La Fre oraz Wilhelm, wicehrabia Melun, ktrego zwano Ciel (Carpentier) z powodu wielkiej siy fizycznej. Prawdopodobnie przykad Piotra i ksicia Gotfryda natchn Emicha myl, e arliwo religijn moe z atwoci wyzyska zarwno dla poytku wasnego, jak i swoich towarzyszy. Nie zwaajc na rozkazy cesarza Henryka, namwi swoich ludzi do rozpoczcia krucjaty od napaci w dniu 3 maja na gmin ydowsk w Spirze, miecie pooonym niedaleko jego rodowej siedziby. Efekt tej akcji okaza si niky. Biskup Spiry, ktrego ydzi zjednali sobie kosztownym prezentem, wzi ich pod sw opiek. Krzyowcy zdoali uj tylko dwunastu czonkw gminy, ktrych zamordowali, gdy odmwili oni przejcia na chrzecijastwo, jedna za ydwka popenia samobjstwo w obronie swego dziewictwa. Biskup ocali reszt gminy, a nawet udao mu si schwyta kilku mordercw, ktrych ukarano obciciem rk. Jakkolwiek masakra w Spirze nie pocigna wielu ofiar, jednak zaostrzya apetyt Emicha. W dniu 18 maja stan on w Wormacji. Wkrtce po jego przybyciu rozesza si plotka, e ydzi pojmali pewnego chrzecijanina, utopili go i wod, w ktrej trzymali trupa, zatruli studnie miejskie. ydzi nie cieszyli si dobr opini ani w Wormacji, ani w jej okolicach. Plotka ta sprawia, e mieszczanie i chopi przyczyli si do napaci oddziaw Emicha na dzielnic ydowsk. Kadego ujtego yda skazywano na mier. Podobnie jak w Spirze, biskup wormacki rwnie uj si za ydami i otworzy bramy swego paacu dla uciekinierw z getta. Jednake rozszalay motoch pod wodz Emicha wyway wrota i wtargn do biskupiej rezydencji. Mimo zakl biskupa zamordowano wszystkich jego goci w liczbie okoo piciuset. Rze w Wormacji miaa miejsce 20 maja. W dniu 25 maja Emich stan pod murami wielkiego miasta Moguncji. Z rozkazu arcybiskupa Rotharda bramy zamknito. Jednake na wiadomo o przybyciu oddziaw Emicha

doszo do ekscesw antyydowskich, w czasie ktrych zgin pewien chrzecijanin. W konsekwencji w dniu 26 maja przyjaciele Emicha otworzyli mu bramy miasta. ydzi, ktrzy zgromadzili si w synagodze, wysali w darze arcybiskupowi i najmoniejszemu ze wieckich panw w miecie po dwiecie grzywien w srebrze z prob, aby udzielili im schronienia w swoich paacach. Jednoczenie do Emicha uda si ydowski emisariusz i w zamian za siedem funtw zota wytargowa od niego przyrzeczenie, e nie zrobi ydom adnej krzywdy. Pienidze te poszy na marne. Nastpnego dnia Emich zaatakowa paac arcybiskupa. Przeraony zaciekoci napastnikw Rothard uciek z ca swoj wit. Wtedy ludzie Emicha wtargnli do budynku. Po krtkim oporze wszyscy ydzi zostali zamordowani. wiecki protektor gminy ydowskiej, ktrego imienia nie znamy, wykaza, jak si zdaje, wicej odwagi. Emich zdoa jednak podpali jego paac, zmuszajc wszystkie przebywajce w nim osoby do ewakuacji. Pewna liczba ydw ocalia ycie, wyrzekajc si swej wiary. Reszta poniosa mier. Masakra przecigna si jeszcze dwa dni, krzyowcy bowiem urzdzili polowanie na zbiegw. Niektrzy z odszczepiecw, aujc swego postpku, popenili samobjstwo. Jeden z nich, zanim zada mier sobie i swojej rodzinie, podpali synagog, aby nie dopuci do dalszego profanowania wityni. Gwny rabin, Kalonymos, z okoo pidziesicioma ydami, umkn z miasta do Rudesheim, gdzie przebywa arcybiskup, i wybaga azyl w jego wiejskiej willi. Kiedy arcybiskup zobaczy przeraenie swoich goci, uzna to za dobr okazj do podjcia prby nawrcenia ich na wiar chrzecijask. Tego Kalonymos ju nie wytrzyma. Chwyci za sztylet i rzuci si na arcybiskupa. Obezwadniono go, ale za ten niecny czyn zarwno on, jak i towarzyszcy mu ydzi zapacili yciem. W czasie pogromu w Moguncji zgino okoo tysica ydw. Nastpnie Emich ruszy do Kolonii. Ju w kwietniu doszo w tym miecie do ekscesw antyydowskich. ydzi, przeraeni wieciami z Moguncji, rozpierzchli si po okolicznych wioskach i domostwach swoich chrzecijaskich znajomych, ktrzy przetrzymali ich w ukryciu przez pierwszy dzie Zielonych wit, 1 czerwca, oraz dzie nastpny, kiedy Emich grasowa w okolicy miasta. W Kolonii spalono synagog, zamordowano rwnie pewnego yda i ydwk, ktrzy odmwili przejcia na chrzecijastwo. Arcybiskup zdoa jednak zapobiec dalszym gwatom. W Kolonii Emich doszed do wniosku, e w Nadrenii nie ma ju nic wicej do roboty. Z pocztkiem czerwca ruszy z przewaajc wikszoci swego wojska w gr Menu, kierujc si na Wgry. Znaczna cz jego towarzyszy uwaaa jednak, e dolin Mozeli take naley oczyci z ydw. Ju w Moguncji odczyli si od jego armii i w dniu 1 czerwca stanli w Trewirze. Wikszo tamtejszej gminy ydowskiej znalaza bezpieczne schronienie w paacu arcybiskupim, ale kiedy rozesza si wie o zblianiu si krzyowcw, ydzi wpadli w tak wielk panik, e cz zacza si bi midzy sob, inni za rzucili si do Mozeli i utonli w jej nurtach. Wwczas ich przeladowcy ruszyli do Metzu, gdzie zgino z ich

rki dwudziestu dwch ydw. W poowie czerwca cay ten oddzia zawrci do Kolonii w celu poczenia si z Emichem. Nie zastawszy go w miecie, Niemcy ruszyli w d Renu, spdzajc dni od 24 do 27 czerwca na pogromach ydw w Neuss, Wevelinghofen, Eller i Xanten. Nastpnie rozeszli si, cz wrcia do domw, inni prawdopodobnie przyczyli si do armii Gotfryda z Bouillon. Wieci o wyczynach Emicha dotary do krzyowcw, ktrzy znajdowali si ju w drodze z Niemiec na Wschd. Volkmar ze swoim oddziaem dotar do Pragi z kocem maja. W dniu 30 czerwca krzyowcy przystpili do rzezi ydw w tym miecie. Wadze wieckie byy bezradne, a na gorce zaklcia biskupa Kosmasa nikt nie zwraca uwagi. Z Pragi Volkmar pomaszerowa na Wgry. W Nitrze, pierwszym duym miecie na terytorium wgierskim, prbowa, jak si zdaje, przeprowadzi podobn akcj. Jednak Wgrzy nie tolerowali takiego postpowania. Stwierdziwszy, e krzyowcy mimo upomnie zachowuj si po zbjecku, zaatakowali ich i rozproszyli. Wielu z nich polego, niektrzy dostali si do niewoli. Co stao si z ludmi, ktrzy zdoali si uratowa i z samym Volkmarem, nie wiemy. Gotszalk ze swoim wojskiem zatrzyma si w Ratyzbonie, gdzie dokona rzezi ydw. W kilka dni pniej Przekroczy granic wgiersk w Mosonie. Krl Koloman wyda rozkazy, aby zezwala krzyowcom na zakupy ywnoci, pki bd zachowywa si przyzwoicie. Jednake od samego pocztku zaczli oni grabi wsie, kra wino, zboe, owce i woy. Chopi wgierscy stawiali opr tym gwatom. Doszo do walk, pado sporo zabitych, krzyowcy wbili na pal kilkunastoletniego chopca. Koloman cign wwczas swe wojsko i otoczy ich pod Biaogrodem Krlewskim, miastem pooonym dalej na poudnio-wschd. Krzyowcw zmuszono do oddania broni i zwrcenia wszystkich skradzionych rzeczy. Jednake i to nie doprowadzio do spokoju. By moe krzyowcy prbowali stawia opr, a moe Koloman dowiedzia si o wydarzeniach w Nitrze i nie ufa im nawet po rozbrojeniu. Kiedy zostali bez broni, wojsko wgierskie uderzyo na nich bez litoci. Jako jeden z pierwszych zdoa si wymkn Gotszalk, ale Wgrzy go ujli. Doszo do masakry, w ktrej zginli wszyscy jego ludzie. Kilka tygodni pniej wojsko Emicha zbliyo si do granicy wgierskiej. Byo ono liczniejsze i groniejsze od armii Gotszalka, nic wic dziwnego, e krl Koloman po ostatnich dowiadczeniach zaniepokoi si powanie. Kiedy Emich zwrci si do niego z prob o udzielenie zgody na przemarsz przez krlestwo wgierskie, odpowiedzia odmownie i wysa wojsko z zadaniem obrony mostu na odnodze Dunaju, ktrym prowadzia droga do Mosonu. Ale Emich nie zamierza ustpi. Przez sze tygodni oddziay krzyowcw staczay z Wgrami potyczki na przedpolu mostu, budujc sobie tymczasem drugi most. Jednoczenie grabiy wiejskie obszary po swojej stronie rzeki. W kocu krzyowcy zbudowali most i przystpili do oblenia twierdzy w Mosonie. Armia krucjatowa bya dobrze wyekwipowana i dysponowaa tak potnymi machinami oblniczymi, e upadek twierdzy zdawa si moliwy w kadej chwili.

Prawdopodobnie jednak plotka, e nadciga krl na czele caej swojej armii, wywoaa w szeregach krzyowcw panik i zamt. Wtedy garnizon wgierski dokona wypadu i zaatakowa ich obz. Emichowi nie udao si skoncentrowa swoich oddziaw. Krtka bitwa skoczya si zupen klsk wojsk zachodnich. Wikszo polega na polu bitwy, ale Emichowi i garstce rycerzy udao si umkn dziki szybkim wierzchowcom. Po jakim czasie Emich i jego niemieccy towarzysze powrcili do kraju. Rycerze francuscy, Clarambald z Vendeuil, Tomasz z La Fre i Wilhelm Ciela przyczyli si do innych wypraw zmierzajcych do Palestyny. Niepowodzenie krucjaty Emicha, ktre nastpio tak szybko po fiasku krucjat Volkmara i Gotszalka, wywaro w zachodnich krajach chrzecijaskich gbokie wraenie. Wikszo dobrych chrzecijan sdzia, e jest to kara Boa za morderstwa popenione na ydach. Inni, ktrzy cay ruch krzyowy uwaali za nierozsdny i grzeszny, dopatrywali si w tych klskach widomego potpienia przez Boga idei krucjatowej. Do tej chwili nie zdarzyo si nic, co potwierdzioby suszno okrzyku, ktry rozbrzmiewa tysicznym echem w Clermont: Deus le volt!

Rozdzia 3

Baronowie i cesarz
Moe ci poprosi o ask? Czy powie dobre sowo? Czy zawrze z tob przymierze... - Ksiga Hioba 40,27 i 28

aronom zachodnim, ktrzy wzili krzy, nie spieszyo si tak bardzo jak Piotrowi i jego zwolennikom. Odpowiaday im terminy ustalone przez papiea. Musieli zwerbowa i wyekwipowa swe oddziay. Trzeba byo si postara o potrzebne na ten cel pienidze. Zadba o administrowanie wociami w czasie nieobecnoci, ktra moga potrwa cae lata. aden z nich nie zamierza wic opuci kraju wczeniej ni pod koniec sierpnia. Pierwszy ruszy Hugon hrabia Vermandois, znany jako Le Maisn, czyli modszy, ktrego przezwisko nawet wspczeni mu kronikarze aciscy tumaczyli cakowicie bdnie jako Magnus. By on modszym synem krla Francji Henryka I i ksiniczki ruskiej z rodu pochodzenia skandynawskiego Anny z Kijowa, mczyzn okoo czterdziestki, wprawdzie wysoko urodzonym, ale niezbyt majtnym, ktry naby swe mae hrabstwo w drodze maestwa z dziedziczk i ktry na francuskiej arenie politycznej nigdy nie odgrywa wybitniejszej roli. By dumny ze swego pochodzenia, ale nieudolny w dziaaniu. Trudno rzec, co skonio go do przyczenia si do krucjaty. Zamiowanie do przygd odziedziczy pewnie po skandynawskich przodkach. By moe liczy na to, e na Wschodzie zdobdzie wadz i bogactwo, jakie naleay mu si z racji urodzenia. Prawdopodobnie jego brat, krl Filip, umacnia go w tym postanowieniu, aby pozyska yczliwo papiestwa dla swej rodziny. Pozostawiwszy woci pod opiek maonki, Hugon wyruszy pod koniec sierpnia do Italii na czele niewielkiego hufca, ktry skada si z jego wasali i pewnej liczby rycerzy z domen krlewskiego brata. Przed odjazdem wysa specjalnego emisariusza do Konstantynopola, proszc cesarza o zgotowanie mu przyjcia nalenego ksiciu krlewskiej krwi. W drodze na poudnie przyczyli si do niego Drogon z Nesle, Clarambald z Vendeuil, Wilhelm Ciela i inni rycerze francuscy, ktrzy wracali do kraju po katastrofalnej klsce wyprawy Emicha. Hugon ze swoj druyn wstpi najpierw do Rzymu, a na pocztku padziernika dotar do Bari. W poudniowej Italii ksita normascy przygotowywali si wanie do wyruszenia na krucjat. Siostrzeniec Boemunda, Wilhelm, postanowi nie czeka na swoich krewniakw i przeprawi si przez morze razem z Hugonem. Z Bari Hugon wysa statkiem do Dyrrachium dwudziestu czterech rycerzy pod przewodem Wilhelma Cieli w charakterze oficjalnego poselstwa, ktre powiadomio namiestnika tego

grodu o rychym przybyciu hrabiego i ponowio danie zgotowania mu nalenego powitania. Namiestnik Dyrrachium, Jan Komnen, mia wic do czasu zarwno na uprzedzenie cesarza o bliskim terminie przybycia Hugona, jak i na przygotowanie si do przyjcia go z honorami. Tymczasem wszystko odbyo si w sposb znacznie mniej dostojny, ni yczy sobie Hugon. W czasie przeprawy wybucha burza, ktra kompletnie zniszczya wynajt przez niego ma flotyll. Cz stateczkw zatona ze wszystkimi pasaerami. Statek z Hugonem na pokadzie morze wyrzucio na brzeg u przyldka Pall, kilka kilometrw na pnoc od Dyrrachium. Wysannicy Jana, odnalazszy tam Hugona przemoczonego do suchej nitki, w stanie kompletnego oszoomienia, odstawili go do swego zwierzchnika, ktry wprawdzie od razu wyekwipowa go na nowo, urzdza na jego cze przyjcia i okazywa wszelakie honory, niemniej jednak trzyma go pod cisym nadzorem. Hugon by ukontentowany pochlebiajc mu atencj, jednak cz jego wity uwaaa, e Bizantyjczycy traktuj go jak winia. Hrabia pozosta w Dyrrachium do chwili przybycia wysokiego urzdnika, admiraa Manuela Butumitesa, ktry jako osobisty przedstawiciel cesarza mia go eskortowa do Konstantynopola. Podr do stolicy Hugon odby z wielkimi wygodami, jednake tras okrn przez Filipopolis, poniewa cesarz nie yczy sobie spotkania hrabiego z pielgrzymami woskimi, ktrych gromady cigny wwczas via Egnatia. W Konstantynopolu Aleksy powita go serdecznie i obsypa prezentami, ale nadal ogranicza mu swobod ruchw. Przybycie Hugona zmusio Aleksego do sprecyzowania swego stanowiska wobec zachodnich dostojnikw. Posiadane przez niego informacje oraz ywa jeszcze pami poczyna Roussela z Bailleul utwierdziy go w przekonaniu, e bez wzgldu na oficjalne powody ruchu krucjatowego, w istocie rzeczy Frankowie d przede wszystkim do zdobycia dla siebie ksistw na Wschodzie. Nie mia przeciwko temu adnych obiekcji. Jeeli Cesarstwo odzyska wszystkie terytoria, ktre posiadao przed inwazjami tureckimi, to wiele racji przemawia za utworzeniem na terenach przygranicznych chrzecijaskich pastw buforowych. e tak mae pastwa mogy by niezawise, nikomu w owych czasach nie przyszoby do gowy. Jednake Aleksy chcia mie cakowit pewno, e bdzie seniorem wszystkich nowo utworzonych pastewek. Wiedzc, e na Zachodzie wasal potwierdza sw zaleno przysig, postanowi zada od wszystkich zachodnich wodzw przysigi, zobowizujcej do uznania jego senioratu nad podbitymi przez nich w przyszoci obszarami. Aby skoni wielmow do ustpliwoci, gotw by obsypa ich prezentami i nie szczdzi pomocy finansowej, podkrelajc jednoczenie swj majestat i bogactwo, by nie poczuli si dotknici w swej dumie, e staj si wasalami cesarskimi. Hugon, olniony dostojestwem i hojnoci cesarza, z chci przysta na jego projekty. Ale z innymi wielkimi panami, ktrzy wkrtce mieli przyby z Zachodu, cesarzowi nie poszo tak gadko. Gotfryd z Bouillon, ksi Dolnej Lotaryngii, zosta pasowany w pniejszej legendzie na rycerza doskonaego, niedocignionego bohatera

caego krucjatowego eposu. Skrupulatne badania historyczne zmuszaj do skorygowania tego werdyktu. Urodzony okoo 1060 roku Gotfryd by drugim synem hrabiego Eustachego II z Boulogne i Idy, crki Gotfryda II, ksicia Dolnej Lotaryngii, potomka Karola Wielkiego po kdzieli. Zosta wyznaczony na dziedzica rodowych woci swojej matki, jednak po mierci jej ojca cesarz Henryk IV zasekwestrowa owo ksistwo, pozostawiajc Gotfrydowi jedynie hrabstwo Antwerpii i seniorat Bouillon w Ardenach. Gotfryd wszake suy Henrykowi w jego niemieckich i italskich kampaniach tak wiernie, e w 1082 roku cesarz nada mu to ksistwo, jednak tylko jako urzd, a nie dziedziczne lenno. W Lotaryngii Cluny cieszyo si wielkimi wpywami i chocia Gotfryd nadal suy wiernie cesarzowi, nie mona wykluczy, e nauki kluniackie, przesycone sympatiami do papiestwa, zaczy budzi w nim wyrzuty sumienia. Lotaryngi wada niezbyt sprawnie. Mona nawet wtpi, czy Henryk mia zamiar zatrzyma go w swojej subie. Odpowiadajc na wezwanie do krucjaty, Gotfryd kierowa si po czci zymi przeczuciami co do swej przyszoci w Lotaryngii, po czci rozterkami, czy z religijnego punktu widzenia stoi po waciwej stronie, ale w pewnym stopniu decyzj t podyktowa mu take autentyczny entuzjazm. Przygotowywa si do krucjaty bardzo sumiennie. Po wyudzeniu szantaem pienidzy od ydw sprzeda swe dobra Rosay i Stenay nad Moz, odda w zastaw zamek w Bouillon biskupowi Leodium, co umoliwio mu wyekwipowanie silnego hufca. Liczebno wojska oraz dawna wysoka godno zapewniay Gotfrydowi wielki autorytet, do ktrego przyczynia si zarwno jego miy sposb bycia, jak i uroda. By bowiem wysoki, dobrze zbudowany i przystojny, z blond brod i jasnymi wosami, sowem, idea pnocnego rycerza. Ale w rzemiole wojennym nie byszcza, a si charakteru ustpowa swemu modszemu bratu, Baldwinowi. Dwaj bracia Gotfryda rwnie wzili krzy. Starszy, Eustachy III hrabia Boulogne, by krzyowcem bez entuzjazmu, nieustannie marzy o powrocie do swych bogatych woci, pooonych po obu stronach kanau La Manche. Zwerbowa mniej onierzy od Gotfryda, z chci przeto przysta na objcie dowdztwa przez brata. Zdaje si, e wyruszy w drog osobno, tras prowadzc przez Itali. Modszy brat, Baldwin, ktry towarzyszy Gotfrydowi, by czowiekiem innego pokroju. Przeznaczony przez rodzin do stanu duchownego, nie otrzyma ani skrawka rodowych woci. Ale cho lata nauki w wietnej szkole w Reims wpoiy mu zamiowanie do kultury, to jednak z usposobienia nie mia w sobie nic ze sugi Kocioa. Powrci wic do ycia wieckiego i jak mona sdzi, wstpi do suby u swego brata Gotfryda w Lotaryngii. Bracia stanowili uderzajce przeciwiestwo. Baldwin by jeszcze wyszy od Gotfryda. Podczas gdy Gotfryd mia wosy jasnoblond, Baldwin by mczyzn kruczowosym, ale o cerze bardzo jasnej. Gotfryd urzeka wdzikiem swojego obejcia, Baldwin natomiast zachowywa si wyniole i chodno. Gotfryd prowadzi prosty tryb ycia, Baldwin za, cho potrafi znosi najwiksze przeciwnoci, lubowa si w pompie i w zbytku. W yciu osobistym Gotfryd zachowywa czysto, Baldwin pawi si w rozpucie.

Perspektyw krucjaty powita z radoci. W stronach ojczystych nie widzia dla siebie przyszoci, a na Wschodzie mia szans zdobycia nawet korony krlewskiej. Zabra w drog on, Normank Godver z Tosni, i swoje mae dzieci. Nie zamierza wraca. Do Gotfryda i jego braci przyczyo si wielu znamienitych rycerzy z ziem waloskich i lotaryskich: ich kuzyn Baldwin z Rethel senior Le Bourg, Baldwin II, hrabia Hainaut, Renald, hrabia Toul, Garnier z Gray, Dudo z Konz-Saarburg, Baldwin ze Stavelot, Piotr ze Stenay i bracia Henryk i Gotfryd z Esch. Czujc si zapewne troch skrpowany wobec papiea jako czonek stronnictwa cesarskiego, Gotfryd nie wybra drogi przez Itali, ktr zamierzali si uda inni wodzowie krzyowi. Ruszy przez Wgry ladem krucjat ludowych, a take, jak gosia popularna w owym czasie na Zachodzie legenda, swego przodka Karola Wielkiego, ktry t sam tras mia odby pielgrzymk do Jerozolimy. Opuci Lotaryngi z kocem sierpnia i po kilku tygodniach marszu w gr Renu, a pniej z biegiem Dunaju znalaz si w pierwszych dniach padziernika na granicy wgierskiej nad rzek Litaw. Stamtd wysa poselstwo pod przewodnictwem Gotfryda z Esch, ktry przez jaki czas przebywa na dworze wgierskim, do krla Kolomana z prob o zezwolenie na przemarsz przez Wgry. Koloman dozna niedawno od krzyowcw zbyt wielu utrapie, by cieszy si t now inwazj. Zatrzyma poselstwo przez osiem dni, a potem owiadczy, e dla omwienia tej kwestii chce osobicie spotka si z Gotfrydem w Sopronie. Gotfryd zjawi si z kilkoma rycerzami i na zaproszenie krla spdzi par dni na dworze wgierskim. Koloman, ktry wynis z tego spotkania dobre wraenie, wyrazi zgod na przemarsz krzyowcw przez Wgry, pod warunkiem, e Baldwin, w jego mniemaniu najniebezpieczniejszy uczestnik wyprawy, pozostanie wraz z on i dziemi na dworze krlewskim jako zakadnik. Po powrocie Gotfryda do oddziaw krzyowych Baldwin w pierwszej chwili odmwi swej zgody na oddanie si w rce Wgrw, pniej jednak zmieni zdanie i krzyowcy wkroczyli w okolicach Sopronu na ziemi wgiersk. Koloman obieca Gotfrydowi zaopatrzy ich w prowiant po godziwych cenach, Gotfryd za rozkaza swoim heroldom ogosi wojsku, e kady akt gwatu zostanie ukarany mierci. Po podjciu tych rodkw ostronoci wojsko krzyowe bez adnych incydentw przemaszerowao przez Wgry, obserwowane bacznie przez krla i oddziay wgierskie w czasie caej drogi. Po spdzeniu trzech dni w Mangjelos niedaleko granicy bizantyjskiej, w celu uzupenienia zapasw ywnoci, hufiec Gotfryda dotar z kocem padziernika do Zemunia i w dobrym ordynku przeprawi si przez Saw do Belgradu. Natychmiast po przekroczeniu przez krzyowcw granicy Koloman odesa zakadnikw. Wadze bizantyjskie, zapewne uprzedzone przez Wgrw, byy przygotowane na przyjcie Gotfryda. Spldrowany przed piciu miesicami przez ludzi Piotra Belgrad nadal by wyludniony. Stra graniczna pospieszya jednak do Niszu, gdzie rezydowa namiestnik Nicetas i gdzie

czekaa na Gotfryda przydzielona mu eskorta. Eskorta ta wyruszya natychmiast i spotkaa si z Gotfrydem w serbskich lasach, w poowie drogi midzy Belgradem a Niszem. Zarzdzenia w sprawie zaprowiantowania armii zostay wydane wczeniej, marsz krzyowcw przez Pwysep Bakaski odbywa si bez incydentw. W Filipopolis dotary do nich wieci o przybyciu Hugona z Vermandois do Konstantynopola i o wspaniaych darach, ktrymi cesarz obsypa zarwno hrabiego, jak i jego druhw. Na Baldwinie z Hainaut i Henryku z Esch zrobio to tak wielkie wraenie, e wyprzedzili armi, aby wczeniej zjawi si w stolicy i otrzyma swj udzia przed przybyciem innych rycerzy. Ale rozesza si take pogoska, nie pozbawiona pewnych podstaw, e Hugon zosta uwiziony, co Gotfryda troch zaniepokoio. Okoo 12 grudnia wojsko Gotfryda zatrzymao si na postj w Selymbrii nad morzem Marmara. Dyscyplina, ktra do tej chwili bya bez zarzutu, raptownie si rozlunia i przez osiem dni wojsko grabio okoliczne wsie. Nie znamy powodw tych zamieszek, jednak Gotfryd tumaczy, e by to odwet za uwizienie Hugona. Cesarz Aleksy wysa bezzwocznie dwch pozostajcych w jego subie Francuzw, Radulfa z Peeldelau i Rogera, syna Dagoberta, aby zoyli protest u Gotfryda i skonili go do kontynuowania marszu bez zakcania porzdku publicznego. Misja ich si powioda. W dniu 23 grudnia zastpy Gotfryda stany pod Konstantynopolem i na polecenie cesarza rozoyy si obozem poza granicami miasta, nad wybrzeem Zotego Rogu. Przybycie Gotfryda z licznym i dobrze wyekwipowanym wojskiem postawio rzd cesarski przed trudnym problemem. Zgodnie z obran przez siebie taktyk Aleksy pragn najpierw zapewni sobie posuszestwo lenne Gotfryda, a potem moliwie najszybciej wyprawi go z grocej konfliktami okolicy Konstantynopola. Wbrew sugestiom crki cesarza, Anny, wydaje si mao prawdopodobne, aby Gotfryd zamierza zawadn Konstantynopolem. Jednake przedmiecia stolicy ucierpiay ju dotkliwie od rozbojw haastry Piotra Pustelnika. Byo wic bardzo ryzykowne naraa je ponownie na swawole wojska zachodniego, ktre nie tylko okazao si rwnie zbjeckie, ale w dodatku miao znacznie lepsze uzbrojenie. Najwaniejsz jednak spraw byo odebranie od Gotfryda przysigi hodowniczej. Kiedy Gotfryd urzdzi si w obozie, zjawi si tam natychmiast Hugon z Vermandois, aby nakoni go do zoenia wizyty cesarzowi. Hugon, ktry nie czu do cesarza najmniejszej pretensji za potraktowanie go jak winia, chtnie podj si tej misji. Gotfryd nie przyj zaproszenia cesarza. By zbity z tropu. Nie mg zrozumie postpowania Hugona. Oddziay ksicia nawizay kontakt z niedobitkami armii Piotra, z ktrych wikszo utrzymywaa, e gwn przyczyn ich klski bya zdrada cesarza - Gotfryd uwierzy tej propagandzie. Jako ksi Dolnej Lotaryngii zoy osobist przysig lenn cesarzowi Henrykowi IV, mia przeto prawo uwaa, e wyklucza to zoenie przysigi cesarzowi wschodniemu, rywalowi jego seniora. Co wicej, nie chcia podejmowa adnych wanych decyzji przed zasigniciem rady innych wodzw krucjaty, ktrzy wkrtce mieli przyby

do Konstantynopola. Hugon wrci do paacu bez odpowiedzi dla Aleksego. Aleksy wpad w gniew i nieopatrznie postanowi nauczy Gotfryda rozsdku, wstrzymujc przyrzeczone jego oddziaom dostawy prowiantu. Podczas gdy Gotfryd si waha, Baldwin bezzwocznie przystpi do grabienia przedmie, a w kocu cesarz obieca, e odwoa blokad. Jednoczenie Gotfryd wyrazi zgod na przeniesienie obozu bliej poudniowego kraca Zotego Rogu, do Pery, gdzie wiatry zimowe daway si mniej we znaki, a milicja cesarska moga roztoczy nad krzyowcami cilejszy nadzr. Przez jaki czas obie strony nie podejmoway adnych krokw. Cesarz zapewni krzyowcom dostawy prowiantu w dostatecznej iloci, Gotfryd za zrewanowa si trzymajc wojsko w karbach. Pod koniec stycznia cesarz ponownie zaprosi Gotfryda do zoenia mu wizyty, ale Gotfryd nadal nie chcia podejmowa adnych zobowiza przed przybyciem pozostaych wodzw krucjaty. Wprawdzie wysa do paacu swego kuzyna Baldwina z Le Bourg, Konona z Montaigu i Gotfryda z Esch dla wysuchania propozycji cesarza, ale po ich powrocie nie udzieli adnej odpowiedzi. Aleksy nie chcia prowokowa Gotfryda w obawie, aby nie zacz on ponownie pustoszy przedmie stolicy. Upewniwszy si, e Lotaryczycy nie maj adnej cznoci ze wiatem zewntrznym, zdecydowa si czeka, liczc, e Gotfryd straci w kocu cierpliwo i dojdzie z nim do porozumienia. Pod koniec marca Aleksy dowiedzia si, e pozostae armie krzyowe wkrtce przybd do Konstantynopola. Postanowi wic przeci t kopotliw spraw i zacz zmniejsza dostawy ywnoci do obozu krzyowcw. Wstrzyma pasz dla koni, a w miar zbliania si Wielkiego Tygodnia najpierw pozbawi armi ryb, a potem i chleba. Krzyowcy rewanowali si dokonywaniem codziennych napaci na okoliczne wsie, co niebawem doprowadzio ich do konfliktu z Pieczyngami, ktrzy speniali rol milicji w tym okrgu. W odwecie Baldwin zorganizowa zasadzk na milicj cesarsk. Wzi do niewoli szedziesiciu ludzi, z ktrych wielu skazano na mier. Zachcony tym niewielkim sukcesem i przekonany ju o koniecznoci podjcia walki ornej, Gotfryd postanowi przenie obz i zaatakowa samo miasto. Po dokadnym spldrowaniu i spaleniu domostw w Perze, gdzie kwaterowali jego ludzie, przeprowadzi ich przez most przerzucony nad grnym odcinkiem Zotego Rogu i kiedy wojsko znalazo si pod murami miasta, przystpi do szturmu zespou paacowego Blacherny. Wydaje si, e chodzio mu tylko o wywarcie presji na cesarza, ale Grecy podejrzewali go o zamiar zawadnicia Cesarstwem. Dziao si to w Wielki Czwartek, 2 kwietnia, Konstantynopol nie by przygotowany do odparcia ataku. W miecie wystpiy objawy paniki, ktr udao si opanowa tylko dziki obecnoci i spokojnemu zachowaniu cesarza. Aleksy by rzeczywicie wstrznity koniecznoci walki w tak witym dniu. Wyda swoim oddziaom rozkaz dokonania demonstracji za murami miasta, bez angaowania si w starcia zbrojne z nieprzyjacielem, a ucznikom rozstawionym na murach zapowiedziano, by strzelali nad gowami napastnikw. Krzyowcy nie kontynuowali szturmu i niebawem

si wycofali, pooywszy trupem tylko siedmiu Bizantyjczykw. Nastpnego dnia Hugon z Vermandois ponownie zjawi si u Gotfryda, by przemwi mu do sumienia, ale Gotfryd zarzuci mu sualczo wytykajc, e tak skwapliwie uzna si za wasala Aleksego. Kiedy w pniejszych godzinach tego samego dnia przybyo poselstwo z propozycj cesarza, aby oddziay Gotfryda przeprawiy si do Azji jeszcze przed zoeniem przez niego przysigi wiernoci, krzyowcy zaatakowali posw, nie dajc im nawet przyj do sowa. Wwczas Aleksy postanowi pooy kres tej sprawie i skierowa przeciwko napastnikom silne oddziay wojska. Wytrawni onierze cesarscy bez najmniejszej trudnoci rozprawili si z krzyowcami. Po krtkiej potyczce oddziay Gotfryda rzuciy si do ucieczki. Klska ta uprzytomnia Gotfrydowi jego sabo. Zgodzi si zarwno na zoenie przysigi lennej, jak i na przetransportowanie swych wojsk na drugi brzeg Bosforu. Ceremonia zoenia przysigi odbya si prawdopodobnie dwa dni pniej, w Niedziel Wielkanocn. Gotfryd, Baldwin oraz najznamienitsi baronowie zoyli przysig, e uznaj cesarza za suzerena wszystkich zdobytych przez nich ziem oraz e przeka urzdnikom cesarskim odebrane niewiernym obszary, ktre uprzednio naleay do Cesarstwa. Nastpnie cesarz wrczy im w darze ogromne sumy pienidzy i wyda na ich cze przyjcie. Natychmiast po zakoczeniu tych uroczystoci oddziay Gotfryda zostay odstawione statkami do Chalcedonu, skd pomaszeroway do obozu wojskowego w Pelekanonie, pooonym przy drodze do Nikomedii. Aleksy mia niewiele czasu do stracenia. Na peryferiach miasta bowiem stana ju mieszana armia, zoona prawdopodobnie z rozmaitych wasali Gotfryda, ktrzy pod wodz, jak si zdaje, hrabiego z Toul, wybrali drog przez Itali. Oddziay zachodnie zatrzymay si na wybrzeu morza Marmara, w okolicy Sosthenium. Rycerze ci zachowywali si tak samo wojowniczo jak Gotfryd, i postanowili czeka na Boemunda i Noimanw, bo dowiedzieli si, e znajduj si oni ju blisko stolicy; jednoczenie za cesarz nie chcia dopuci do poczenia si ich z hufcem Gotfryda. Dopiero po kilku zbrojnych utarczkach udao si Aleksemu utrzyma ich w jednym miejscu. Kiedy Gotfryd znalaz si po drugiej stronie Bosforu, odstawiono ich natychmiast morzem do miasta, gdzie spotkali si z innymi maymi kompaniami krzyowcw, ktre rnymi drogami przedostay si przez Bakany do stolicy. Cesarz musia uy caego swego taktu i ofiarowa mnstwo darw, by nakoni ich przywdcw do zoenia przysigi lennej. Kiedy wreszcie wyrazili na to zgod, Aleksy dla uwietnienia uroczystoci sprowadzi Gotfryda i Baldwina jako wiadkw ceremonii. Zachodni baronowie zachowywali si, opornie i butnie. Jeden z nich usiad na tronie cesarskim, co spotkao si z ostr nagan Baldwina, ktry przypomnia mu, e przed chwil zosta wasalem cesarza i ma obowizek przestrzega obyczajw kraju. Rycerz w odburkn, e cesarz zachowuje si prostacko, poniewa nie powinien siedzie, kiedy tak wielu walecznych rycerzy musi sta. Aleksy, ktry usysza ow uwag i kaza j sobie przetumaczy, poprosi rycerza na kilka sw rozmowy, a gdy ten

zacz si przechwala, e w walce wrcz jeszcze nikt nie zdoa mu dorwna, poradzi mu dobrotliwie, by w walce z Turkami stosowa raczej inn taktyk. Incydent ten by typowy dla stosunkw midzy cesarzem a Frankami. Na prostackim rycerstwie zachodnim przepych i sprawny, drobiazgowy ceremonia oraz opanowane, wykwintne maniery dworzan wywary bez wtpienia ogromne wraenie. Ale wszystko to ich mierzio. Zranieni w swej dumie, zachowywali si haaliwie i niesfornie jak niegrzeczne dzieci. Po zoeniu przysigi rycerze ze swoimi druynami zostali przetransportowani na brzeg azjatycki, gdzie doczyli do oddziaw Gotfryda. Cesarz zaatwi to w sam por. W dniu 9 kwietnia zjawi si w Konstantynopolu Boemund z Tarentu. Z pocztku Normanowie z poudniowej Italii nie brali sobie za bardzo do serca wezwa Urbana do krucjaty. Od czasu mierci Roberta Guiscarda toczyy si tam nieustanne wojny domowe. Robert, ktry rozszed si ze sw pierwsz on, matk Boemunda, wyznaczy na dziedzica ksistwa Apulii syna zrodzonego z maestwa z Sigelgait, Rogera Bors. Boemund zbuntowa si przeciwko swemu bratu i zawadn Tarentem i Ziemi Otranto na poudniowym kracu Pwyspu Apeniskiego, zanim stryj, Roger hrabia Sycylii, zdoa doprowadzi midzy nimi do bardzo kruchego rozejmu. Boemund nigdy nie uwaa tego stanu za ostateczny i po cichu stara si zaszkodzi Rogerowi Borsie. W lecie 1096 caa rodzina zjednoczya si jednak, aby ukara zbuntowane miasto Amalfi. W owym czasie dekrety papieskie o krucjacie byy ju promulgowane i niewielkie gromady poudniowych Italczykw przeprawiay si przez morze na Wschd. Ale dopiero przybycie do Italii penych entuzjazmu wojsk krzyowych z Francji uzmysowio Boemundowi wielkie znaczenie tego ruchu. Zrozumia wtedy, e moe go wyzyska dla wasnych interesw. Wiedzia, e stryj, Roger sycylijski, nigdy nie pozwoli mu na aneksj caego ksistwa Apulii. Najlepsz drog wyjcia z tej sytuacji byo wic zapewnienie sobie korony na obszarze Lewantu. arliwo krzyowcw francuskich wywara wielkie wraenie na wojownikach normaskich, zebranych pod murami Amalfi, a Boemund nastrj ten umiejtnie podsyca. Owiadczy, e on rwnie wemie krzy, i wezwa wszystkich dobrych chrzecijan, aby si do niego przyczyli. Stanwszy przed frontem swych oddziaw, podar na kawaki swj kosztowny purpurowy paszcz na krzye dla swoich dowdcw. Wasale Boemunda poszli skwapliwie w jego lady, a razem z nimi zoyo lubowanie wielu wasali zarwno jego brata, jak i stryja z Sycylii, ktremu nie pozostao ju nic innego, jak tylko si ali, e ruch krucjatowy obrabowa go z wojska. Siostrzeniec Boemunda, Wilhelm, wyruszy natychmiast z krzyowcami francuskimi, Boemund potrzebowa jednak troch czasu na przygotowanie swojej armii. Uzyskawszy od brata odpowiednie gwarancje, odda mu swe woci w zarzd i zgromadzi dostateczn sum pienidzy, aby pokry wydatki wszystkich, ktrzy postanowili towarzyszy mu w wyprawie. Ekspedycja odpyna z Bari w padzierniku. Boemundowi towarzyszyli: Tankred, starszy brat Wilhelma, syn siostry Boemunda Emmy i

margrabiego Odona; kuzyni Ryszarda i Rajnulf z Salerno oraz syn Rajnulfa, Ryszard; Gotfryd hrabia Rossignuolo ze swoimi brami; Robert z Ansy, Herman z Kann; Onufry z Monte Scabioso, Albered z Cagnano, i biskup Girard z Ariano oraz wielu Normanw sycylijskich. Wrd Normanw francuskich, ktrzy przyczyli si do Boemunda, znaleli si Robert z Sourdeval i Boel z Chartres. Wojsko Boemunda ustpowao liczebnoci armii Gotfryda, ale byo dobrze wyekwipowane i dobrze wyszkolone. Oddziay te wyldoway w Epirze, w rnych miejscach wybrzea midzy Dyrrachium a Awlon, zbierajc si w wiosce Dropoli, pooonej w grze doliny rzeki Vjosa. Miejsca ldowania zostay wyznaczone zapewne po konsultacji z wadzami bizantyjskimi, ktre chciay oszczdzi miastom pooonym wzdu via Egnatia ponownego nadwerenia zasobw, ale dalsz tras marszu swego wojska wybra prawdopodobnie sam Boemund. W czasie kampanii wojennych przed pitnastu laty pozna troch kraj na poudnie od tej gwnej drogi i, by moe, liczy na to, e obierajc szlak mniej uczszczany uniknie nadzoru Bizantyjczykw. Poniewa Jan Komnen nie mia rezerw wojskowych, Boemund rozpocz marsz bez eskorty milicji cesarskiej. Sdzi jednak mona, e odnoszono si do niego bez zej woli, Normanowie bowiem otrzymywali pod dostatkiem prowiantu, a Boemund przykaza kategorycznie wszystkim swoim podwadnym, e nie wolno im grabi ani narusza porzdku, poniewa id przez kraj chrzecijaski. Przeprawiwszy si przez przecze w grach Pindos, hufiec tu przed Boym Narodzeniem dotar do Kastorii, w zachodniej Macedonii. Dokadne ustalenie trasy marszu Boemunda jest niemoliwe, ale na pewno nie bya ona atwa i prowadzia przez obszary pooone powyej tysica dwustu metrw n.p.m. W Kastorii ksi stara si uzyska ywno, ale mieszkacy nie chcieli oddawa swych niewielkich zapasw niespodziewanym gociom, ktrzy przed kilku laty zapisali si w ich pamici jako okrutni wrogowie. W tej sytuacji wojsko zarekwirowao potrzebne bydo, a take konie i osy, poniewa w czasie przeprawy przez gry Pindos z pewnoci pado wiele zwierzt jucznych. Boe Narodzenie Normanowie spdzili w Kastorii, po czym Boemund poprowadzi ich na wschd, w kierunku rzeki Wardar. Po drodze zatrzymali si, by napa na wiosk heretykw paulicjaskich, pooon blisko gocica, gdzie spalili domostwa razem z ich mieszkacami, i w poowie lutego dotarli do rzeki, przebywajc w cigu siedmiu tygodni niewiele ponad sto szedziesit kilometrw. Boemund posuwa si prawdopodobnie traktem, ktry prowadzi przez Edess (Woden), gdzie czy si z via Egnatia. Od tego miejsca eskortowa go zbrojny oddzia Pieczyngw, ktrym tak jak uprzednio wydano rozkazy, aby nie dopuszczali do napadw na ludno, do rozpraszania si krzyowcw po okolicach i do duszego ni trzy dni popasania w jednym miejscu. Przewaajca wikszo wojownikw Boemunda przeprawia si przez rzek natychmiast, ale na zachodnim brzegu zatrzyma si hrabia Rossignuolo z brami i niewielkim oddziaem

onierzy. Pieczyngowie od razu natarli na t druyn, aby przynagli j do przeprawy. Na wie o tym Tankred bezzwocznie pospieszy im z odsiecz. Odpar Pieczyngw i wzi kilku jecw, ktrych odstawi do Boemunda. Boemund wypyta ich szczegowo i usyszawszy, e wykonywali rozkazy cesarza, puci ich wolno. Przyj zasad, e bdzie zachowywa si wobec cesarza bez zarzutu. Nie chcc w aden sposb urazi cesarza, Boemund prawdopodobnie zaraz po wyldowaniu w Epirze wysa swych ambasadorw do Konstantynopola. Minwszy mury Tessaloniki, ju na drodze do Serresu wojsko krzyowe spotkao tych posw powracajcych ze stolicy w towarzystwie wysokiego dostojnika cesarskiego. Boemund nawiza z nim szybko stosunki bardzo kordialne. Zaopatrzenie krzyowcw w ywno byo doskonae, a Boemund w rewanu zobowiza si nie tylko nie wstpowa do adnego miasta po drodze, ale take zwrci wszystkie zarekwirowane w czasie marszu zwierzta. Chocia niejeden raz braa rycerzy chtka dokonania napaci na okoliczne wioski, Boemund surowo zakaza im wszelkich gwatw. W dniu 1 kwietnia hufiec dotar do Russy (dzisiejszy Keszan) w Tracji. Boemund postanowi teraz jak najszybciej dosta si do Konstantynopola, aby dowiedzie si o wyniku rozmw midzy cesarzem a zachodnimi wodzami. Pozostawi swe wojsko pod dowdztwem Tankreda, ktry zaprowadzi je do bogatej doliny, pooonej w bok od gocica, gdzie spdzio koniec tygodnia wielkanocnego. Boemund przyby do Konstantynopola w dniu 9 kwietnia. Ulokowano go za murami miasta, w klasztorze witych Kosmy i Damiana, i ju nastpnego dnia wyznaczono mu audiencj u cesarza. W oczach Aleksego Boemund by najniebezpieczniejszym ze wszystkich krzyowcw. Bizantyjczycy mieli ju sposobno przekona si, e Normanowie s przeciwnikami niezwykle gronymi, ambitnymi, podstpnymi i bezwzgldnymi, a w poprzednich kampaniach Boemund okaza si wodzem godnym tak znakomitych wojownikw. Oddziay Boemunda byy dobrze zorganizowane, dobrze wyekwipowane i zdyscyplinowane. Cieszy si ich absolutnym zaufaniem. Jako strateg grzeszy by moe zbytni pewnoci siebie i nie zawsze postpowa rozsdnie, jednak by zrcznym i elokwentnym dyplomat oraz dalekowzrocznym politykiem. Mia imponujc prezencj. Anna Komnena, ktra go znaa i nienawidzia z caej duszy, nie moga jednak odmwi mu wdziku i w sowach penych entuzjazmu rozpisywaa si o jego urodzie. Odznacza si niezwykle wysokim wzrostem, a cho liczy ju ponad czterdziestk, zachowa sylwetk i wygld modzieca, by barczysty, szczupy w pasie, o mlecznobiaej cerze i rumianych policzkach. Jasne wosy mia przycite krcej, ni wedle wczesnej mody nosili je zachodni rycerze, i zawsze by gadko ogolony. Od dziecistwa troch si garbi, ale mimo to by okazem zdrowego, silnego mczyzny. Anna Komnena pisze, e mia jak surowo w wyrazie twarzy, a w umiechu co ponurego, ale poniewa, jak od wiekw wszyscy Grecy, bya wraliwa na pikno ludzkiego ciaa, nie moga powstrzyma si od sw zachwytu dla jego

urody. Aleksy postanowi zobaczy si najpierw z samym Boemundem, aby wybada jego zamiary, ale gdy tylko si przekona, e zachowuje si on przyjanie i stara si i mu naprzeciw, dopuci do rozmw Gotfryda i Baldwina, ktrzy jeszcze przebywali w paacu. Nieskazitelne zachowanie Boemunda byo dokadnie przemylane. Lepiej od innych krzyowcw zdawa sobie spraw, e Bizancjum nadal jest potg i e bez pomocy Cesarstwa ruch krucjatowy nie zdoa niczego osign. Nie mia wtpliwoci, e wanie z cesarzem prowadz do nieuchronnej klski, podczas gdy przy rozumnym postpowaniu sojusz z nim moe si okaza bardzo korzystny. Boemund bowiem pragn gorco zasta wodzem krucjaty, ale nie majc na to sankcji papiea, musia zadowoli si rywalizacj z innymi przywdcami krzyowymi. Gdyby wic udao mu si uzyska od cesarza jakie oficjalne stanowisko, mgby z tego tytuu wzi kierownictwo operacji zbrojnych w swe rce. Mgby regulowa stosunki krzyowcw z cesarzem, byby tym dostojnikiem cesarskim, ktremu krzyowcy przekazaliby ziemie zdobyte dla Bizancjum. Staby si wtedy osi przymierza caego chrzecijastwa. Bez namysu zoy wic przysig lenn i zasugerowa cesarzowi, aby mianowa go wielkim domestikosem Wschodu, to jest wodzem naczelnym wszystkich wojsk cesarskich w Azji. Proba ta postawia Aleksego w pooeniu nader kopotliwym. Obawia si Boemunda i nie ufa mu, ale nie chcia go sobie zrazi. Okaza mu niezwyk hojno, przyjmowa z najwyszymi honorami i nie przestawa obsypywa pienidzmi. Jednake z zaatwieniem proby Boemunda zwleka. Jeszcze nie pora - rzek - na tak nominacj, ale nie ma adnej wtpliwoci, e Boemund zasuy sobie na t godno sw energi i lojalnoci. Boemund musia poprzesta na tej oglnikowej obietnicy, ktra umocnia go wszake w postanowieniu wsppracy z Cesarstwem. Tymczasem Aleksy obieca wysanie swoich oddziaw razem z wojskami krzyowymi, pokrycie poniesionych ju przez krzyowcw wydatkw, a ponadto zapewni, e bdzie zaopatrywa ich w prowiant i zorganizuje im czno. Hufiec Boemunda zosta wic wezwany do Konstantynopola, skd 26 kwietnia przetransportowano go przez Bosfor, by mg doczy do armii Gotfryda, ktra stacjonowaa w Pelekanonie. Tankred, ktry odnosi si krytycznie do postpowania swego wuja i absolutnie go nie rozumia, przemkn si noc przez miasto razem ze swym kuzynem Ryszardem z Salerno, aby unikn zoenia przysigi lennej. Tego samego dnia przyby do Konstantynopola hrabia Rajmund z Tuluzy i od razu zosta przyjty przez cesarza na audiencji. Rajmund IV hrabia Tuluzy, nazywany najczciej hrabi z Saint-Gilles od nazwy swych ulubionych woci, by czowiekiem niemodym, zapewne ju blisko szedziesitki. Rodowe hrabstwo Rajmunda naleao do najbogatszych we Francji, a ostatnio odziedziczy nie mniej bogate margrabstwo Prowansji. Skoligacony z hiszpaskim domem krlewskim przez maestwo z ksiniczk aragosk Elwir, bra udzia w wielu witych wojnach przeciwko hiszpaskim muzumanom. By jedynym

monowadc, z ktrym papie Urban osobicie omawia projekt krucjaty, a zarazem pierwszym, ktry zgosi w niej swj udzia. Nie bez pewnych podstaw uwaa przeto, e naley mu si wieckie dowdztwo wyprawy. Papie wszake, ktremu zaleao na tym, aby kierownictwo ruchu krucjatowego znajdowao si wycznie w rkach wadzy duchownej, nigdy nie uzna jego roszcze. Najprawdopodobniej Rajmund uwaa, e mianowanie wieckiego wodza stanie si z czasem koniecznoci. Tymczasem uoy sobie, e wyruszy na Wschd razem z duchownym wodzem wyprawy, biskupem Le Puy. Rajmund postanowi wzi krzy w okresie synodu w Clermont w listopadzie 1095 roku, ale dopiero w padzierniku nastpnego roku zakoczy przygotowania do opuszczenia swych woci. Zoy lubowanie, e reszt swych dni spdzi w Ziemi witej. Niewykluczone jednak, e by to lub z zastrzeeniami, poniewa Rajmund odda wprawdzie przed opuszczeniem Francji swe posiadoci nielubnemu synowi, Bertrandowi, ale przezornie nie zrzek si swych praw. W wyprawie towarzyszya mu ona i prawowity dziedzic, Alfons. Cz rodowych woci Rajmund sprzeda bd zastawi, aby uzyska niezbdne fundusze, swj hufiec wszake wyekwipowa do oszczdnie. Charakterystyka jego osobowoci nie jest atwa. Postpowanie tego magnata wskazuje, e by on prny, uparty, a nawet chciwy. Jednak jego dworne maniery wywary due wraenie na Bizantyjczykach, ktrzy uwaali go za najbardziej kulturalnego ze wszystkich zachodnich baronw. Cieszy si rwnie u nich opini najbardziej rzetelnego i uczciwego. Anna Komnena, ktra pod wraeniem pniejszych wypadkw darzya go wyran sympati, podkrela prawo jego charakteru i czysto obyczajw. Ademar z Le Puy, ktry bezsprzecznie by czowiekiem o wysokich wymaganiach, wyranie ceni sobie jego przyja. Do krucjaty Rajmunda przyczyo si wielu baronw z poudniowej Francji. Znaleli si wrd nich Rambald hrabia Orange, Gaston z Barn, Gerard z Roussillon, Wilhelm z Montpelier, Rajmund z Le Forez i Isoard z Gap. Ademarowi z Le Puy towarzyszyli jego bracia, Franciszek-Lambert z Monteil, senior Peyrins, oraz Wilhelm-Hugon z Monteil ze wszystkimi swoimi wasalami. Najwysz godno duchown po Ademarze mia Wilhelm biskup Orange. Ekspedycja przeprawia si przez Alpy przecz Montgenvre i powdrowaa przez pnocn Itali w kierunku Adriatyku. Prawdopodobnie ze wzgldw oszczdnociowych Rajmund zrezygnowa z przeprawy statkami i postanowi pj drog ldow, ktra prowadzia wzdu wschodniego wybrzea Adriatyku przez Istri i Dalmacj. Decyzja ta okazaa si bdna, poniewa drogi w Dalmacji byy ze, a ludno nieokrzesana i nieprzyjazna. Jakkolwiek marsz przez Istri odby si bez incydentw, to jednak przez nastpne czterdzieci zimowych dni hufiec zmaga si ze skalistymi szlakami dalmatyskimi, nieustannie nkany przez dzikie plemiona sowiaskie, ktre szy krok w krok za jego stra tyln. Rajmund jecha w ariergardzie, aby czuwa nad jej bezpieczestwem, i pewnego razu udao mu si uratowa swoich ludzi tylko dziki temu, e w

poprzek gocica uoy barykad z jecw sowiaskich, ktrych po wziciu do niewoli okrutnie okaleczy. Wyruszajc w drog Rajmund zadba o dobre zaopatrzenie swych oddziaw w prowiant i do tej chwili nikt z jego ludzi nie zgin z godu ani nie poleg w walce. Kiedy krzyowcy dotarli do Skodry, zapasy ywnoci byy bliskie wyczerpania. Rajmund doprowadzi wtedy do spotkania z miejscowym wadyk serbskim Bodinem, ktry w zamian za kosztowne podarunki zezwoli krzyowcom na swobodne dokonywanie zakupw na bazarach miejskich. Ale ywnoci nie mona byo dosta. Wojsko musiao wic kontynuowa marsz, coraz bardziej uciemione godem i wyczerpane, a w pierwszych dniach lutego dotaro do granicy waciwych posiadoci Cesarstwa, w miejscu pooonym na pnoc od Dyrrachium. Rajmund i Ademar odetchnli z ulg liczc, e skoczyy si ich kopoty. W Dyrrachium powita krzyowcw Jan Komnen, czekao tam na nich poselstwo cesarskie oraz eskorta Pieczyngw, ktra miaa ich konwojowa w czasie marszu przez via Egnatia. Rajmund wysa stamtd posw do Konstantynopola z zawiadomieniem o swoim przybyciu i po kilku dniach odpoczynku wojsko ruszyo w dalsz drog. Brat Ademara, senior Peyrins, pozosta w miecie, aby doj do si po chorobie, ktra zmoga go w czasie uciliwej podry. Ludzie Rajmunda byli niesforni i niezdyscyplinowani. Oburzali si, e milicja Pieczyngw pilnuje ich ze wszystkich stron, a ich niepoprawna skonno do grabiey doprowadzaa do nieustannych konfliktw z eskort. Ju po kilku dniach w jednej z takich utarczek polego dwch baronw prowansalskich. Pniej sam biskup Le Puy, zboczywszy pewnego dnia z drogi, zosta poraniony przez Pieczyngw, ktrzy dopiero po ujciu go zorientowali si, z kim maj do czynienia. Odstawiono go natychmiast do gwnych si krzyowych, i chocia on sam nie ywi, jak si zdaje, adnej urazy z powodu tego incydentu, to jednak onierze byli oburzeni. Irytacja ich wzrosa jeszcze bardziej, kiedy w podobnych okolicznociach Pieczyngowie zaatakowali w okolicy Edessy samego Rajmunda. W Tessalonice biskup Le Puy odczy si od hufca i pozosta w miecie, aby wykurowa si z ran. Zatrzyma si tam a do przybycia swego brata z Dyrrachium. Od tej pory w wojsku krzyowym, ktrego wybryki biskup mitygowa swym autorytetem, dyscyplina jeszcze bardziej si rozlunia, jednak a do przybycia do Russy w Tracji nie doszo do adnego powanego incydentu. Dwa tygodnie wczeniej wojownicy Boemunda byli zachwyceni przyjciem w tym miecie, ale poniewa mieszczanie, jak mona si domyla, nie mieli ju ywnoci na sprzeda, ludzie Rajmunda miertelnie si o co obrazili. Z okrzykiem Tuluza, Tuluza przypucili szturm na mury miejskie, wdarli si do grodu i zupili doszcztnie wszystkie domostwa. Kilka dni pniej oddziay krzyowe spotkay si w Rodosto z posami Rajmunda, ktrzy powracali z Konstantynopola w towarzystwie przedstawiciela cesarskiego, przywoc Rajmundowi sowa serdecznego powitania od Aleksego, z jednoczesnym wezwaniem go do jak najszybszego przybycia do stolicy oraz wzmiank, e Boemund i Gotfryd nie mog si go doczeka. Jak mona sdzi, ta druga cz posania

cesarskiego, w poczeniu z obaw, by nie podjto wanych decyzji bez jego udziau, skonia Rajmunda do skorzystania z zaproszenia. Odczy si od wojska i pospieszy do Konstantynopola, gdzie przyby w dniu 21 kwietnia. Po odjedzie hrabiego nie byo ju w hufcu nikogo, kto zdoaby utrzyma wojsko w karbach. Wojownicy frankijscy natychmiast zaczli grabi okoliczne wsie. Ale mieli teraz do czynienia nie tylko z ma eskort Pieczyngw. Puki bizantyjskie, ktre stacjonoway w pobliu, zaatakoway grabiecw. Doszo do bitwy, ktra skoczya si druzgocc klsk i ucieczk oddziaw Rajmunda. Caa ich bro i bagae dostay si w rce Bizantyjczykw. Wieci o tym pogromie dotary do Rajmunda w chwili, gdy udawa si na audiencj u cesarza. Rajmund spotka si w Konstantynopolu z dobrym przyjciem. Ulokowano go w rezydencji tu za murami miasta, proszc wszake, aby jak najszybciej przyby do paacu cesarskiego, gdzie mu zaproponowano zoenie przysigi lennej. Jednake przykre dowiadczenia w czasie podry oraz otrzymane wanie wieci wyprowadziy go z rwnowagi. Sytuacja, w jakiej znalaz si w paacu, wprawia go w ambaras i zirytowaa. Przez cay czas trawio go pragnienie uzyskania wieckiego dowdztwa wszystkich wojsk krzyowych. Ale jedynym rdem autorytetu Rajmunda by papie oraz zaye stosunki z przedstawicielem papieskim, biskupem Le Puy. Tymczasem biskup by nieobecny, Rajmundowi zabrako wic i poparcia, i rady. W czasie nieobecnoci Ademara nie chcia podejmowa adnych zobowiza, tym bardziej e zoenie przysigi za przykadem innych krzyowcw oznaczaoby zerwanie szczeglnych stosunkw, jakie czyy go z papiestwem. Stanowioby to degradacj i zrwnanie si z innymi krzyowcami. Istniao jeszcze jedno niebezpieczestwo. Rajmund by na tyle inteligentny, by natychmiast si zorientowa, e jego najgroniejszym rywalem jest Boemund. Boemund za nie tylko cieszy si specjalnymi wzgldami cesarza, ale krya pogoska, e otrzyma naczelne dowdztwo wojsk cesarskich. Po zoeniu przysigi Rajmund straciby swj prymat, w dodatku za staby si podwadnym Boemunda jako przedstawiciela cesarza. Owiadczy przeto, e przyby na Wschd czyni dzieo Boe, i e jego jedynym suzerenem jest Pan Bg, dajc w tych sowach do zrozumienia, i uwaa si za wieckiego przedstawiciela papiea. Nadmieni jednak, e gdyby cesarz obj osobicie dowdztwo nad zjednoczonymi wojskami chrzecijaskimi, gotw jest suy pod jego rozkazami. Ustpstwo to wskazywao, e nie ma obiekcji przeciwko podporzdkowaniu si cesarzowi, nie uzna natomiast zwierzchnictwa Boemunda. Cesarz mg jedynie odpowiedzie, e ubolewa, ale ze wzgldu na sytuacj Cesarstwa nie moe go w tej chwili opuci. Pozostali wodzowie zachodni z obawy, e moe to wpyn fatalnie na losy krucjaty, na prno bagali Rajmunda o zmian decyzji. Boemund, ktry nadal liczy na powierzenie mu dowdztwa wojsk bizantyjskich i chcia si cesarzowi przypodoba, posun si tak daleko, e obieca Aleksemu sw pomoc, gdyby doszo do otwartego konfliktu z Rajmundem. Gotfryd zarzuci mu

nawet, e jego postpowanie przynosi szkod sprawie chrzecijaskiej. Aleksy trzyma si na uboczu od tych dyskusji, jednak Rajmund nie dosta od niego darw, ktrymi tak hojnie obsypa innych baronw. W kocu, 26 kwietnia, Rajmund przysta na zoenie zmodyfikowanej przysigi, w ktrej przyrzeka broni ycia i honoru cesarza i zobowizywa si w imieniu wasnym i swoich wasali nie czyni niczego, co mogoby przynie cesarzowi szkod. W poudniowej Francji ten rodzaj przysigi spotykao si do czsto i Aleksy by t formu cakowicie usatysfakcjonowany. Po zakoczeniu tych negocjacji Boemund ze swoim wojskiem przeprawi si do Azji. Tymczasem wojownicy Rajmunda w niewesoych nastrojach zebrali si w Rodosto, czekajc tam na biskupa Le Puy, pod ktrego przewodem mieli wyruszy do Konstantynopola. O poczynaniach Ademara w stolicy nie zachoway si adne przekazy. Naley przypuszcza, e spotka si z dostojnikami Kocioa greckiego, a cesarz na pewno przyj go na audiencji. Rozmowy toczyy si w duchu bardzo przyjaznym. Wydaje si pewne, e Ademar przyczyni si do zagodzenia konfliktu midzy Aleksym a Rajmundem, poniewa stosunki midzy nimi szybko ulegy poprawie. Sdzi jednak mona, e w wikszym stopniu wpyn na to odjazd Boemunda. Cesarz mg bowiem teraz porozmawia z Rajmundem w cztery oczy i wyjani mu, e on rwnie nie ywi sympatii do Normanw i e Boemund nigdy nie otrzyma dowdztwa wojsk cesarskich. W dwa dni po zoeniu przysigi Rajmund przeprawi si ze swym hufcem przez Bosfor, ale powrci do stolicy i spdzi jeszcze dwa tygodnie na dworze cesarskim. Kiedy opuszcza Konstantynopol, czyy go ju z Aleksym stosunki bardzo serdeczne i nie mia adnych wtpliwoci, e znalaz w cesarzu potnego sprzymierzeca przeciwko Boemundowi. Postawa Rajmunda wobec Cesarstwa zmienia si cakowicie. Czwarta wielka armia krzyowa wyruszya z Francji w padzierniku 1096, wkrtce po odjedzie Rajmunda. Znajdowaa si pod wsplnym dowdztwem Roberta ksicia Normandii, jego szwagra Stefana hrabiego Blois, oraz Roberta II hrabiego Flandrii. Robert normandzki by najstarszym synem Wilhelma Zdobywcy. By to mczyzna czterdziestoletni, sympatyczny w obejciu, cho do nieudolny, nie pozbawiony wszake odwagi i uroku osobistego. Od czasu mierci swego ojca prowadzi nieustann i bezadn wojn ze swym bratem Wilhelmem Rufusem, krlem Anglii, ktry kilka razy napada na jego ksistwo. Wezwanie Urbana do krucjaty poruszyo go gboko i nie zwlekajc zgosi w niej swj udzia. Papie odwzajemni mu si od razu, poniewa ju w czasie swego pobytu w pnocnej Francji doprowadzi do pojednania braci. Robert potrzebowa jednak kilku miesicy na uoenie planu swej krucjaty i zdobycie potrzebnych funduszy, ktre uzyska dopiero po pewnym czasie, poyczajc od Wilhelma dziesi tysicy grzywien w srebrze pod zastaw swego ksistwa. Dokument potwierdzajcy w zastaw zosta podpisany we wrzeniu 1096. Kilka dni pniej Robert na czele swego wojska wyruszy do Pontarlier, gdzie przyczyli si do niego Stefan z Blois i Robert z Flandrii. Ksiciu Normandii towarzyszyli Odon biskup Bayeux, Walter

hrabia Saint-Valery, dziedzice hrabiw Montgomery i Mortagne, Girard z Gournay, Hugon z Saint-Pol, synowie Hugona z Grant-Mesnil oraz pewna liczba rycerzy i piechoty nie tylko z Normandii, ale take z Anglii, Szkocji i Bretanii. Jednake jedynym baronem angielskim, ktry wzi udzia w tej krucjacie, by Ralf Guader, hrabia Norfolku. Przebywa w tym czasie na wygnaniu w Bretanii, w dobrach swej matki. Stefan z Blois nie mia ochoty bra udziau w krucjacie. Oeniony by jednak z Adel, crk Wilhelma Zdobywcy, ktra w tym maestwie miaa zawsze gos decydujcy. Poniewa postanowia, e pjdzie, poszed. Do Stefana doczyli jego gwni wasale, Ewerard z Le Puits, Guerin Gueronat, Caro Asini oraz Gotfryd Guerin ze swoim kapelanem Aleksandrem. W wicie hrabiego znajdowa si Fulcher z Chartres, pniejszy historyk. Stefan, ktry by jednym z najbogatszych ludzi we Francji, zgromadzi fundusze potrzebne na wypraw bez wikszych trudnoci. Zarzd swych dbr pozostawi w kompetentnych rkach maonki. Hrabia Flandrii, cho troch modszy, by czowiekiem znacznie wikszego kalibru. Jego ojciec Robert I odby w 1086 roku pielgrzymk do Jerozolimy i w drodze powrotnej wstpi na jaki czas na sub u cesarza Aleksego, z ktrym utrzymywa kontakt a do swej mierci w 1093 roku. Nic wic dziwnego, e Robert II pragn kontynuowa dzieo swego ojca i walczy z niewiernymi. Jego armia bya troch mniejsza od wojsk Rajmunda i Gotfryda, ale za to wietnie wyszkolona. Do Roberta doczyy druyny z Brabancji pod wodz Baldwina z Alostu (Aalst) hrabiego Gandawy. Zarzd swoich woci Robert powierzy onie, hrabinie Klemencji z Burgundii. Z Pontarlier poczone hufce krzyowe wyruszyy przez Alpy do Italii. W Lukce krzyowcy spotkali si z papieem Urbanem, ktry zatrzyma si tam na kilka dni w drodze powrotnej z Cremony do Rzymu. Urban przyj wodzw krucjaty na audiencji i udzieli im specjalnego bogosawiestwa. Armia wyruszya nastpnie do Rzymu, aby odwiedzi grb w. Piotra, ale nie daa si wcign w walki midzy stronnikami Urbana a stronnikami antypapiea Guiberta, ktre nkay wwczas miasto. Z Rzymu krzyowcy udali si, wstpiwszy po drodze na Monte Cassino, do ksistwa normaskiego w poudniowej Italii. Spotkali si tam z ciepym przyjciem ksicia Apulii, Rogera Borsy, ktrego ona Adela, wdowa po krlu Danii, bya siostr hrabiego Flandrii i ktry uwaa ksicia Normandii za gow wszystkich Normanw. Roger ofiarowa szwagrowi wiele kosztownych prezentw, ale hrabia przyj tylko wite relikwie, wos Najwitszej Marii Panny oraz prochy w. Mateusza i w. Mikoaja, ktre posa swojej onie, aby zoya je w opactwie w Watten. Robert z Normandii i Stefan z Blois postanowili oszczdzi sobie trudw i spdzi miesice zimowe w Kalabrii. Robert z Flandrii natomiast niemal od razu wyruszy do Bari, skd w pierwszych dniach grudnia przeprawi si do Epiru. Do Konstantynopola dotar bez adnego przykrego incydentu, mniej wicej w tym samym czasie co Boemund. Tymczasem hrabiemu Alostu, ktry prbowa przybi do brzegu w Chimarze, nieco na poudnie

od wyznaczonych miejsc ldowania zagrodzia drog eskadra bizantyjskich okrtw. Doszo do niewielkiej bitwy morskiej, o ktrej Anna Komnena rozpisaa si szeroko w swej historii, poniewa czya j przyja z jej bohaterem, Marianem Maurokatakalonem, synem admiraa. Mimo dzielnoci pewnego aciskiego ksidza, ktrego wojowniczo, wiadczca o braku poszanowania dla sukni duchownej, zgorszya Bizantyjczykw, statek brabancki zosta zdobyty, hrabiego za z jego druyn wysadzono w Dyrrachium. Wszystko wskazuje na to, e Flamandowie zoyli przysig lenn Aleksemu bez szemrania. Hrabia Robert nalea do tych baronw, ktrzy starali si przekona Rajmunda, by zastosowa si do yczenia cesarza. Robert z Normandii i Stefan z Blois przebywali bezczynnie w poudniowej Italii a do wiosny. Brak entuzjazmu wodzw udzieli si uczestnikom ekspedycji, z ktrych wielu zaczo wraca do stron ojczystych. Wreszcie w marcu wojsko przenioso si do Brindisi i w dniu 5 kwietnia gotowao si do zaokrtowania. Pechowym zrzdzeniem losu pierwszy statek, ktry mia odbi od brzegu, przechyli si i poszed na dno z czterystu pasaerami, woami, komi oraz wieloma szkatuami z pienidzmi. Dokonane w sam por odkrycie, e zwoki wyrzucone na brzeg zostay cudown moc naznaczone na opatkach znakiem krzya, podbudowao moralnie wierzcych, ale znalazo si sporo ludzi sabszego ducha, ktrych nawet i ten cud nie odwid od wycofania si z wyprawy. Wikszo rycerzy wszake zaokrtowaa si szczliwie i po czterech dniach borykania si ze wzburzonym morzem dobia do Dyrrachium. Wadze bizantyjskie przyjy ich dobrze i przydzieliy eskort, ktra miaa im towarzyszy w czasie marszu przez via Egnatia do Konstantynopola. Z wyjtkiem wypadku, ktry zdarzy si podczas przeprawy przez potok w grach Pindos, kiedy naga fala powodziowa porwaa wielu pielgrzymw, podr odbya si w dobrej atmosferze. Pod murami Tessaloniki zmitrono cztery dni, w pierwszych dniach maja wszake krzyowcy dotarli do Konstantynopola. Dla hufca tego przygotowano obz w niewielkiej odlegoci od murw miejskich, codziennie wpuszczano do miasta grupki zoone z piciu do szeciu osb, aby umoliwi przybyszom obejrzenie jego dziww i pomodlenie si w wityniach. Wszystkie wojska krzyowe zostay ju przetransportowane przez Bosfor, nowo przybyli nie spotkali wic malkontentw, ktrzy popsuliby ich stosunki z Bizantyjczykami. Pikno i przepych miasta wprawiy ich w zachwyt, wypoczywali rozkoszujc si komfortem, z jakim nie spotkali si jeszcze w yciu. Byli wdziczni cesarzowi za obdarowanie pienidzmi i jedwabnymi szatami, za ywno i wierzchowce, ktrych im nie szczdzi. Wodzowie natychmiast zoyli przysig lenn, otrzymujc za to w nagrod wspaniae dary. Stefan z Blois, piszc w czerwcu do swej ony, ktr skrupulatnie o wszystkim w listach informowa, pia peany na cze cesarza za zgotowane mu przyjcie. Spdzi dziesi dni w paacu, gdzie cesarz traktowa go jak syna, udzielajc mu wielu dobrych rad i obsypujc wspaniaymi prezentami, a take obiecujc, e osobicie zajmie si wyksztaceniem jego najmodszego syna. Szczeglne wraenie wywara na Stefanie hojno

cesarza dla wszystkich krzyowcw bez wzgldu na ich stan oraz nie liczca si z kosztami i bardzo sprawna organizacja dostaw ywnoci dla wojsk znajdujcych si ju w polu. Wasz ojciec, moja najmilsza - pisa, wspominajc Wilhelma Zdobywc - czyni wiele wielkich darw, ale zaiste byo to nic w porwnaniu z tym mem. Po dwutygodniowym postoju w Konstantynopolu armia krzyowa zostaa przetransportowana do Azji. Nawet przeprawa przez Bosfor sprawia Stefanowi mi niespodziank, sysza bowiem, e cienina ta jest niebezpieczna, tymczasem wszystko odbyo si jak na Marnie lub Sekwanie. Potem krzyowcy pomaszerowali wzdu Zatoki Nikomedyjskiej, wstpujc po drodze do Nikomedii, i poczyli si z gwnymi siami krzyowymi, ktre ju przystpiy do oblenia Nikei. Aleksy odetchn z ulg. Chcia uzyska najemnikw zachodnich. Zamiast nich przysano mu wielkie armie, z ktrych kada podlegaa innym wodzom. aden rzd nie ma powodu do radoci, gdy na jego terytorium wkraczaj wielkie armie niezalenych sprzymierzecw, zwaszcza jeeli pochodz one z krajw o niszym poziomie cywilizacji. Trzeba dostarczy im ywnoci, trzeba przeciwdziaa grabieom. Liczebno wojsk krucjatowych mona okreli jedynie w przyblieniu. Oceny redniowieczne zawsze grzesz przesad, wydaje si jednak prawdopodobne, e haastra Piotra Pustelnika, cznie z mnstwem uczestnikw nie noszcych broni, skadaa si z okoo dwudziestu tysicy ludzi. Kada z gwnych armii krzyowych - Rajmunda, Gotfryda i baronw z pnocnej Francji - liczya znacznie ponad dziesi tysicy ludzi, wczajc w to osoby cywilne. Hufiec Boemunda by troch sabszy, ale w rachunku musimy uwzgldni wiele innych maych kompanii. Mona wic przyj, e w okresie od lata 1096 do wiosny 1097 wkroczyo na ziemie Bizancjum od szedziesiciu do stu tysicy przybyszw z Zachodu. Oglnie biorc, cesarz dobrze sobie poradzi z tym problemem. W czasie przemarszu przez Bakany nikt z krzyowcw nie cierpia godu. Grabiey ludnoci wiejskiej dla zdobycia prowiantu dopucili si tylko Walter Bez Mienia w Belgradzie i Piotr w Bela Palanka, obaj w okolicznociach wyjtkowych, a take Boemund w Kastorii, kiedy w samym rodku zimy poszed bardzo z drog. Niewielkich napaci na wioski i bezsensownych szturmw na miasta nie mona byo unikn, poniewa Aleksy mia za mao wojska. Jednake szwadrony Pieczyngw, cho obrzydzay ycie krzyowcom, okazay si, dziki lepemu wykonywaniu rozkazw, bardzo sprawnym korpusem milicyjnym, a specjalni posowie cesarscy wykazywali na og duo taktu w postpowaniu z baronami zachodnimi. Metody cesarza jeszcze lepiej zday egzamin w czasie nie zakconego adnym incydentem przemarszu ostatniej armii, skadajcej si z mieszkacw pnocnej Francji, ktrzy z natury byli niezdyscyplinowani i ktrymi dowodzili sabi i niekompetentni przywdcy. W Konstantynopolu Aleksy odebra przysig lenn od wszystkich baronw, z wyjtkiem Rajmunda, z ktrym w cztery oczy doszed do porozumienia. Nie mia adnych zudze ani co do rzeczywistej wartoci tej przysigi, ani co do rzetelnoci ludzi, ktrzy lubowali mu

posuszestwo. Ostatecznie jednak daway mu one prawne argumenty, ktre mogy odegra wan rol. Nie przyszo mu atwo doprowadzi do tych rezultatw, pamita bowiem trzeba, e cho niektrzy mdrzejsi wodzowie, jak Boemund, i inteligentni obserwatorzy, jak Fulcher z Chartres, dostrzegli konieczno wsppracy z Bizancjum, to jednak og rycerstwa i pospolici wojownicy uwaali t przysig za upokorzenie, a nawet za sprzeniewierzenie si krzyowemu posannictwu. Do Bizantyjczykw zrazia ich postawa ludnoci wiejskiej, ktra odniosa si do nich chodno, mimo e w ich przekonaniu przybyli jej na ratunek. Konstantynopol, to rozlege, wspaniae miasto, z caym jego bogactwem, pene wiecznie zaaferowanych kupcw i rzemielnikw, dwornych arystokratw w zbytkownych szatach oraz wystrojonych, umalowanych dam z orszakami eunuchw i niewolnikw, budzio ich pogard pomieszan z dranicym poczuciem niszoci. Nie rozumieli ani jzyka, ani obyczajw tego kraju. Nawet obrzdki kocielne byy im obce. Bizantyjczycy odwzajemniali si przybyszom nie mniejsz niechci. Dla mieszkacw stolicy ci prostaccy, niesforni otrzykowie, ktrzy tak dugo obozowali na przedmieciach, stanowili nieznon udrk, a nastroje ludnoci wiejskiej ilustruje list Teofilakta, metropolity Bugarii, pisany w jego stolicy w Ochrydzie, przez ktr biega via Egnatia. Teofilakt, ktry by znany ze swej tolerancyjnoci wobec Zachodu, pisze, e przemarsz krzyowcw przez jego archidiecezj wywoa wielki zamt, ale dodaje, i on i jej mieszkacy ucz si znosi w dopust cierpliwie. Pocztek krucjaty nie wry dobrych stosunkw midzy Wschodem a Zachodem. Mimo wszystko wydaje si, e Aleksy by w gruncie rzeczy zadowolony. Konstantynopolowi nie grozio ju adne niebezpieczestwo, armie krzyowe wyruszyy do walki z Turkami. Szczerze pragn okaza pomoc krucjacie, ale z jednym zastrzeeniem: e nigdy nie powici interesw Cesarstwa dla interesw rycerstwa zachodniego. Jego najwaniejszym obowizkiem byo dba o wasny nard. Co wicej, podziela przekonanie wszystkich Bizantyjczykw, e pomylno chrzecijaskiego wiata zaley od pomylnoci historycznego Cesarstwa chrzecijaskiego. I mia racj.

KSIGA IV

WOJNA PRZECIW TURKOM

Rozdzia 1

Kampania w Azji Mniejszej

... i przyjdziesz ze swojej siedziby, z najdalszej pnocy, ty i liczne ludy wraz z tob, wszyscy na koniach, wielki zastp, potne wojsko. - Ksiga Ezechiela 38,15

akkolwiek kwestia praw suzerennych i podziau zdobytych w przyszoci obszarw wywoywaa midzy cesarzem a baronami zachodnimi do czste kontrowersje, to jednak co do pocztkowych etapw kampanii przeciwko niewiernym nie byo midzy nimi adnej rnicy zda. Jeeli krucjata miaa dotrze do Jerozolimy, to najpierw trzeba byo oczyci drogi prowadzce do niej przez Azj Mniejsz, a wyparcie Turkw z Azji Mniejszej stanowio gwny cel polityki bizantyjskiej. Panowaa rwnie zgoda co do strategii, w kwestii za taktyki krzyowcy, majc armi bizantyjsk u swego boku, byli skonni na razie polega na dowiadczeniu jej dowdcw. Pierwszym celem bya Nikea, stolica Seldukw. Nikea leaa nad Jeziorem Askaniaskim, w niewielkiej odlegoci od morza Marmara. Prowadzi przez ni stary bizantyjski trakt wojskowy, ale istniaa jeszcze jedna droga, ktra biega nieco dalej na wschd. Pozostawienie owej twierdzy w rkach wroga stanowioby powane zagroenie dla linii komunikacyjnych na caym tym obszarze. Aleksy pragn jak najszybszego wymarszu wojska, zbliao si bowiem lato, krzyowcy take si niecierpliwili. Z kocem kwietnia, przed przybyciem armii z pnocnej Francji, wydano rozkazy przygotowania si do opuszczenia obozu w Pelekanonie i marszu na Nike. Moment zosta dobrze wybrany, poniewa sutan selducki Kilid Arslan I przebywa wtedy na wschodnich rubieach swego pastwa, uwikany w konflikt z ksitami daniszmendzkimi o zwierzchnictwo nad Meliten, ktrej wadca, Gabriel armeski, stara si ze wszystkich si porni midzy sob ssiadujcych z nim potentatw. Kilid Arslan nie wzi na serio tej nowej agresji z Zachodu. Po dziecinnie atwym zwycistwie nad motochem Piotra Pustelnika odnosi si do krzyowcw z pogard,

niewykluczone rwnie, e jego szpiedzy w Konstantynopolu, chcc przypodoba si swemu wadcy, w zbyt przesadnych barwach odmalowali spory midzy cesarzem a baronami zachodnimi. W przekonaniu, e krucjata nie zdoa dotrze do Nikei, pozostawi tam on i dzieci oraz cay swj skarbiec. Dopiero po otrzymaniu wiadomoci o koncentracji wojsk krzyowych w Pelekanonie wysa forsownymi marszami cz swej armii z powrotem na zachd, a sam uda si na miejsce wydarze natychmiast po zaatwieniu najpilniejszych spraw na wschodzie kraju. Oddziay sutana przybyy za pno, aby przeszkodzi krzyowcom w marszu na Nike. Armia Gotfryda lotaryskiego opucia Pelekanon okoo 26 kwietnia, zatrzymujc si trzy dni w Nikomedii, gdzie doczy do niej hufiec Boemunda pod komend Tankreda oraz Piotr Pustelnik z resztkami swej haastry. Boemund pozosta kilka dni duej w Konstantynopolu, aby uzgodni z cesarzem organizacj dostaw prowiantu dla wojska. Do armii krzyowej doczy rwnie niewielki oddzia saperw bizantyjskich z machinami oblniczymi pod dowdztwem Manuela Butumitesa. Z Nikomedii Gotfryd ruszy do Civetotu, gdzie skrci na poudnie, idc tym samym wwozem, w ktrym doszo do masakry rycerzy Piotra. U wylotu wwozu nadal bieliy si ich koci i Gotfryd, pomny na ich los i pouczony przez cesarza, posuwa si ostronie, wysyajc przodem zwiadowcw i saperw z zadaniem oczyszczenia i poszerzenia traktu, ktry oznaczono przy tej okazji drewnianymi krzyami dla orientacji pniejszych pielgrzymw. W dniu 6 maja Gotfryd stan pod murami Nikei. Ju w IV stuleciu miasto zostao silnie ufortyfikowane, a jego mury o dugoci okoo szeciu i p kilometra, z dwustu czterdziestoma basztami, byy zawsze utrzymywane przez Bizantyjczykw w doskonaym stanie. Twierdza leaa na wschodnim kracu Jeziora Askaniaskiego, jej zachodnie mury wyrastay wprost z pytkiej w tym miejscu wody, a zbudowana bya na planie nieregularnego picioboku. Gotfryd rozbi obz pod pnocnymi murami, a Tankred pod wschodnimi. Poudniowy odcinek fortyfikacji pozostawiono dla armii Rajmunda. Wprawdzie garnizon turecki by liczny, jednak potrzebowa posikw. Wysano wic do sutana gocw (jednego z nich przechwycili krzyowcy), proszc go o wprowadzenie wieych oddziaw do miasta, pki nie jest ono jeszcze cakowicie okrone. Zanim turecka stra przednia podesza pod Nike, w dniu 16 maja przyby Rajmund i rozwin swe oddziay pod poudniowymi murami miasta. Dwa lub trzy dni wczeniej zjawi si Boemund. Do chwili jego przybycia zaopatrzenie w ywno byo niedostateczne, co osabio krzyowcw, ale dziki uzgodnieniom z Aleksym znaczne iloci prowiantu zaczy dociera do oblegajcych zarwno ldem, jak i morzem. Kiedy w dniu 3 czerwca nadeszy zastpy Roberta z Normandii i Stefana z Blois, wszystkie hufce krzyowe zebray si w jednym miejscu. Baronowie podejmowali decyzje kolegialnie. Na razie nie byo midzy nimi powaniejszych rnic zda. Tymczasem cesarz przenis si do Pelekanonu, skd mg utrzymywa kontakt zarwno ze stolic, jak i z Nike. Pierwsze posikowe oddziay tureckie zjawiy si pod Nike tu po

przybyciu Rajmunda i stwierdziy, e od strony ldu miasto jest odcite ze wszystkich stron. Po krtkiej przegranej potyczce z oddziaami Rajmunda Turcy si cofnli, aby poczeka na przybycie swych gwnych si pod wodz samego sutana. Aleksy poinstruowa Butumitesa, aby nawiza kontakt z oblonym garnizonem. Kiedy Turcy zobaczyli, e oddziay posikowe si wycofay, dowdcy garnizonu zaprosili Butumitesa do miasta, gwarantujc bezpieczestwo listem elaznym, w celu omwienia warunkw kapitulacji. Butumites przyj zaproszenie, jednak niemal jednoczenie nadeszy wieci, e sutan znajduje si ju bardzo blisko Nikei, i negocjacje zostay przerwane. Okoo 21 maja nadcigna od poudnia armia pod wodz sutana, ktry od razu zaatakowa krzyowcw, prbujc przebi si do miasta. Wojsko Rajmunda, ktrego prawym skrzydem dowodzi biskup Le Puy, musiao ca si uderzenia wzi na siebie, poniewa Gotfryd i Boemund, obawiajc si utworzenia luki, nie odwayli si opuci swoich stanowisk pod murami. Z pomoc Rajmundowi przyszed hufiec Roberta z Flandrii. Zaarta bitwa trwaa cay dzie, ale Turcy nie zdoali si przebi do miasta. Z zapadniciem zmroku sutan zdecydowa si na odwrt. Armia krzyowa okazaa si silniejsza, ni sdzi, w dodatku za w pojedynkach, ktre prowadzono na przedpolu miasta, dobrze uzbrojeni rycerze zachodni z atwoci dawali sobie rad z Turkami. Ze strategicznego punktu widzenia lepiej byo wycofa si w gry, pozostawiajc miasto swemu losowi. Krzyowcy ponieli cikie straty. Wielu z nich polego, zgin Baldwin hrabia Gandawy, a niemal wszyscy pozostali przy yciu uczestnicy bitwy odnieli rany. Jednake zwycistwo wywoao sza radoci. Ku wielkiej uciesze krzyowcw znaleziono wrd tureckich trupw powrozy, ktrymi wedle rachub sutana Turcy mieli wiza wzitych do niewoli jecw chrzecijaskich. W celu osabienia ducha bojowego oblonego garnizonu krzyowcy obcinali martwym Turkom gowy, ktre bd przerzucali przez mury, bd zatknwszy na piki obnosili przed bramami miasta. Po jakim czasie, kiedy mino niebezpieczestwo interwencji armii sutaskiej, krzyowcy skoncentrowali si na obleniu miasta. Jednak fortyfikacje byy potne. Na prno Rajmund i Ademar sali raz po raz saperw z zadaniem podkopania si pod jedn z poudniowych baszt i wzniecenia tam wielkiego poaru. Niewielkie szkody, ktre powstaway w wyniku tych akcji, onierze tureccy usuwali w cigu jednej nocy. Co wicej, blokada miasta okazaa si nieszczelna, mieszkacom bowiem dostarczano ywno od strony jeziora. Krzyowcy musieli zwrci si do cesarza o pomoc i przysanie statkw, ktre przeciyby t lini komunikacyjn. Wydaje si, e Aleksy doskonale zdawa sobie spraw z sytuacji, ale zaleao mu na tym, by baronowie zachodni uwiadomili sobie, jak nieodzowna jest dla nich wsppraca z Cesarstwem. Tote dopiero na ich prob skierowa na jezioro ma flotyll, ktr odda pod rozkazy Butumitesa. Wycofujc si spod Nikei sutan zawiadomi garnizon, by sam obra najlepsz drog wyjcia z sytuacji, poniewa nie moe ju przyj mu z pomoc. Kiedy obrocy zobaczyli na jeziorze statki bizantyjskie i zdali sobie spraw, e cesarz nie szczdzi krzyowcom wsparcia, postanowili

skapitulowa. Na to wanie liczy Aleksy. Pragn wczy do swego pastwa miasto moliwie nie zniszczone oraz oszczdzi swym przyszym poddanym grozy pldrowania miasta, zwaszcza e wikszo mieszkacw stanowili chrzecijanie, ludno turecka za skadaa si tylko z onierzy i garstki dworskich dostojnikw. Obrocy twierdzy ponownie nawizali kontakt z Butumitesem i przystpili do omawiania z nim warunkw zoenia broni. Turcy jednak nadal si wahali, zapewne w nadziei, e sutan zawrci pod Nike. Dopiero wiadomo, e krzyowcy przygotowuj si do generalnego szturmu, skonia ich do poddania miasta. Szturm ten zosta wyznaczony na 19 czerwca. Tymczasem z nastaniem witu wojska krzyowe ujrzay sztandary cesarskie powiewajce na basztach miasta. Turcy poddali si w nocy, a oddziay cesarskie, zoone gwnie z Pieczyngw, wkroczyy do twierdzy przez bramy wychodzce na jezioro. Wydaje si mao prawdopodobne, aby wodzowie krucjaty nie zostali poinformowani o toczcych si pertraktacjach, i z pewnoci uwaali je za suszne, poniewa nie byo sensu traci czasu i ludzi na zdobywanie miasta, ktre i tak nie dostaoby si pod ich wadz. Ale kocowe etapy tych negocjacji wiadomie przed nimi zatajono, tote wszyscy wojownicy uwaali, e podstpnie sprztnito im upy sprzed nosa. yli nadziej na obowienie si bogactwami Nikei. Tymczasem do miasta, ktrego strzega czujnie milicja cesarska wpuszczano ich tylko maymi grupkami. Liczyli na to, e za dostojnikw tureckich otrzymaj okup. Tymczasem mogli tylko patrze, jak pod eskort odstawia si ich z caym mieniem ruchomym do Konstantynopola lub do obozu cesarskiego w Pelekanonie. Poczuli jeszcze wiksz antypati do cesarza. Hojno cesarza przyczynia si do pewnego zagodzenia tej wrogoci. Aleksy bowiem natychmiast rozkaza obdarowa kadego onierza krzyowego dodatkow racj prowiantu, a wodzw krucjaty wezwa do Pelekanonu, gdzie ofiarowano im zoto i kosztownoci ze skarbca sutana. Stefan z Blois, ktry uda si tam w towarzystwie Rajmunda z Tuluzy, oniemia ze zdumienia na widok gry zota, ktra przypada mu w udziale. Nie podziela zdania niektrych swoich towarzyszy, e cesarz powinien by osobicie uda si do Nikei, zdawa sobie bowiem spraw, i owacyjne przyjcie, ktre ludno wyzwolonego miasta niewtpliwie zgotowaaby swemu suzerenowi, mogo go postawi w kopotliwym pooeniu. W zamian za dary Aleksy zada przysigi lennej od tych rycerzy, ktrzy do tej chwili jej nie zoyli. Wielu niszej rangi baronw, na ktrych nie nalega specjalnie w czasie ich krtkiego pobytu w Konstantynopolu, przystao na to bez sprzeciwu. Od Rajmunda, jak si wydaje, cesarz nie da niczego wicej ponad to, do czego hrabia ju si zobowiza. Spraw Tankreda natomiast potraktowa powaniej. Z pocztku Tankred zachowywa si wyzywajco. Owiadczy, e przysig zoy dopiero wtedy, gdy cesarz ofiaruje mu swj wielki namiot wypeniony po brzegi zotem oraz dooy rwnowarto tej iloci zota, ktr otrzymali wszyscy baronowie razem wzici. Kiedy szwagier cesarza, Jerzy Paleolog, zwrci mu uwag na niestosowno zachowania, Tankred po grubiasku rzuci si na niego i zacz okada piciami. Cesarz powsta, aby pooy kres temu

zajciu, Boemund za ostro zgani swego siostrzeca. W kocu Tankred z nie ukrywan niechci zoy przysig hodownicz. Zgorszenie krzyowcw wywoa rwnie sposb, w jaki cesarz obszed si z jecami tureckimi. Urzdnikw dworskich i wyszych dowdcw zgodzi si wypuci na wolno po zapaceniu okupu, maonk sutana natomiast, crk emira Czaki, przewieziono z krlewskimi honorami do Konstantynopola. Miaa tam pozosta do czasu nadejcia wiadomoci od ma ze wskazaniem miejsca, gdzie bdzie jej oczekiwa. Postanowiono odesa j wraz z dziemi bez adnego okupu. Aleksy by czowiekiem dobrotliwym i jasno zdawa sobie spraw, jak wielkie korzyci przynosi kurtuazja wobec pokonanego wroga. Baronowie zachodni uwaali to postpowanie za dwulicowe i nielojalne. Tak czy owak, mimo pewnego rozczarowania, e to nie oni zdobyli Nike i e nie oni zawadnli jej bogactwami, wyzwolenie tego miasta wywoao wrd krzyowcw wielk rado i wiar w powodzenie krucjaty. Na zachd popyny listy z wiadomociami, e to czcigodne miasto znowu znajduje si w rkach chrzecijan, i zostay tam przyjte z entuzjazmem. Armia krzyowa udowodnia, e odniesie zwycistwo. Zgosio si wielu nowych ochotnikw, a miasta woskie, do tej chwili ostrone i ocigajce si z obiecan pomoc, zaczy traktowa ruch krucjatowy bardziej powanie. W obozie krzyowym rycerze rwali si da dalszej drogi. Stefan z Blois by peen optymizmu. Za pi tygodni - pisa do swej ony - bdziemy w Jeruzalem, chyba e - doda bardziej proroczo, ni sdzi - zostaniemy zatrzymani pod Antiochi. Z Nikei krzyowcy wyruszyli dawnym szlakiem bizantyjskim, ktry przecina Azj Mniejsz. Droga z Chalcedonu i Nikomedii czya si traktem z Helenopolis i Nikei nad rzek Sangarios i przez jaki czas prowadzia jej brzegiem. Potem szlak ten odcza si od rzeki i wspina dolin jej dopywu na poudnie, mijajc dzisiejszy Biledik, a nastpnie wi si serpentynami na przecz, skd dociera do Doryleum, w pobliu dzisiejszego Eskiszehiru. W tym miejscu dzieli si na trzy drogi. Wielki wojskowy szlak Bizantyjczykw prowadzi prosto na wschd, zapewne omijajc Ankyr od poudnia, a potem, ju za rzek Halys, znowu dzieli si, tym razem na dwie drogi, z ktrych jedna prowadzia przez Sebaste do Armenii, druga za skrcaa do Cezarei, znanej jako Caesarea Mazaka. Stamtd prowadzio wiele drg przez przecze Antytaurusu do doliny Eufratu, jedna natomiast zawracaa na poudnio-zachd i przez Tjan docieraa do Wrt Cylicyjskich (Pylae Ciliciae). Do Wrt Cylicyjskich mona si byo dosta z Doryleum jeszcze jednym szlakiem, ktry wid przez wielk son pustyni w samym rodku Azji Mniejszej, nieco na poudnie od jeziora Tatta (Palus Tattaeus). Bya to droga, ktrej mogy uywa tylko jednostki zdolne do szybkiego marszu, poniewa biega przez obszary bezludne i cakowicie pozbawione wody. Trzecia droga wioda wzdu poudniowej krawdzi sonej pustyni, zaczynaa si w Filomelionie, dzisiejszym Akszehirze, i prowadzia do Ikonium, Heraklei i Wrt Cylicyjskich. W niewielkiej odlegoci od Filomelionu znajdowaa si boczna droga zmierzajca do Attalii nad Morzem rdziemnym, a zaraz za

Ikonium spotykao si drug odnog, ktra wioda nad Morze rdziemne do Seleucji. Chocia krzyowcy mieli tak wiele drg do wyboru, to najpierw musieli dosta si do Doryleum. W dniu 26 czerwca, w tydzie po upadku Nikei, stra przednia wojsk krucjatowych zacza posuwa si naprzd, a w cigu nastpnych dwch dni ruszyy w lad za ni poszczeglne jednostki armii, uzgodniwszy, e zbior si przy mocie na Rzece Bkitnej, gdzie droga opuszczaa dolin rzeki Sangarios i zaczynaa pi si na paskowy. Krzyowcom towarzyszy niewielki oddzia bizantyjski pod dowdztwem dowiadczonego generaa Tatikiosa. Pewna liczba krzyowcw, prawdopodobnie ci, ktrzy odnieli rany pod Nike, zostaa na miejscu wstpujc na sub u cesarza. Oddano ich pod rozkazy Butumitesa, kierujc do Nikei, gdzie zajli si usuwaniem szkd i sub garnizonow. W okolicy wspomnianego mostu, w wiosce zwanej Leuke, baronowie odbyli narad wojenn. Aby atwiej poradzi sobie z zaopatrzeniem w ywno, postanowiono podzieli armi na dwa korpusy, ktre miay posuwa si t sam drog w odstpie jednego dnia marszu. Pierwszy skada si z Normanw z poudniowej Italii i pnocnej Francji oraz oddziaw hrabiego Flandrii i hrabiego Blois, a take Bizantyjczykw, ktrzy dostarczyli przewodnikw. W skad drugiego korpusu wchodzili poudniowi Francuzi i Lotaryczycy oraz hufiec hrabiego Vermandois. Za wodza pierwszego zgrupowania uwaano Boemunda, a za dowdc drugiego Rajmunda z Tuluzy. Natychmiast po dokonaniu tego podziau armia Boemunda ruszya w kierunku Doryleum. Po nieudanej prbie przyjcia Nikei z pomoc sutan Kilid Arslan wycofa si na wschd, aby zgromadzi tam swe wojska, a take zawrze z emirem daniszmendzkim pokj i przymierze przeciwko niespodziewanej agresji. Utrata Nikei zatrwoya go, utrata skarbca stanowia cios bardzo dotkliwy. Turcy byli jednak z natury nadal koczownikami. Faktyczn stolic sutana stanowi jego namiot. Pod koniec czerwca Kilid Arslan skierowa si ponownie na zachd, prowadzc ca sw armi, a take oddziay swego wasala, Hasana, emira Turkw kapadockich, i wojska emira daniszmendzkiego pod jego osobistym dowdztwem. W dniu 20 czerwca sutan ukry si w dolinie w pobliu Doryleum, gotujc si do zaatakowania krzyowcw w momencie, gdy z przeczy bd schodzili w d. Wieczorem tego samego dnia pierwsza armia rozoya si obozem na rwninie w niewielkiej odlegoci od Doryleum. O wicie Turcy z okrzykami wojennymi uderzyli na pooony w dole obz krzyowcw. Nie zaskoczyli Boemunda. Pielgrzymw, ktrzy nie mieli broni, zgromadzono szybko w rodku obozu, gdzie znajdoway si rda wody, kobiety za otrzymay zadanie przynoszenia wody wojownikom w pierwszej linii. Pad rozkaz ustawienia namiotw w szeregach, rycerzom polecono zsi z koni. Jednoczenie do drugiej armii pogalopowa goniec z wezwaniem do jak najszybszego przybycia, Boemund za przemwi do swych dowdcw, nakazujc im przygotowanie si do cikiej walki i niepodejmowanie z pocztku akcji zaczepnych. Tylko jeden rycerz nie posucha jego

rozkazw, ten sam, ktry omieli si usi na tronie cesarskim w Konstantynopolu. Na czele czterdziestu ludzi zaatakowa nieprzyjaciela, ale dosta sromotne cigi i okryty ranami zrejterowa z pola. Wkrtce obz zosta ze wszystkich stron otoczony przez Turkw, ktrych liczba zdaa si chrzecijanom nieskoczona. Turcy zastosowali swoj ulubion taktyk, polegajc na wysyaniu na pierwsz lini ucznikw, ktrzy po wypuszczeniu strza robili byskawicznie miejsce dla nastpnego oddziau. By upalny dzie lipcowy i po kilku godzinach ogarno krzyowcw zwtpienie, czy zdoaj wytrzyma w nieustanny grad strza. Znajdowali si jednak w kotle, a ucieczce nie byo mowy, kapitulacja oznaczaa niewol. Postanowili wic wszyscy, jeli bdzie trzeba, zgin mierci mczesk. W kocu okoo poudnia ujrzeli drug armi z hufcami Gotfryda i Hugona na czele, a tu za nimi zastpy Rajmunda. Turcy nie wiedzieli, e zapali w puapk tylko jedn armi krzyow. Na widok nowych oddziaw nieprzyjaciela zachwiali si i nie zdoali przeszkodzi poczeniu si obu korpusw. W krzyowcw wstpi nowy duch. Utworzywszy dugi front z Boemundem, Robertem z Normandii i Stefanem z Blois na lewym skrzydle, Rajmundem i Robertem z Flandrii w centrum oraz Gotfrydem i Hugonem na prawej flance, przystpili do natarcia, zagrzewajc si wzajemnie wizjami bogactw, ktre w razie zwycistwa wpadn im w rce. Turcy nie byli przygotowani do odparcia tak gwatownego ataku i prawdopodobnie zabrako im strza. Po chwili wahania wpadli w panik, poniewa na wzgrzach, pooonych na tyach ich wojsk, ukazaa si nagle kompania poudniowych Francuzw pod wodz biskupa Le Puy. Dywersja ta bya pomysem Ademara, ktry znalaz przewodnikw gotowych do przeprowadzenia go grskimi ciekami. Manewr Ademara zdecydowa o triumfie krzyowcw. Szeregi tureckie zaamay si i wkrtce cae wojsko zaczo ucieka na wschd. W popiechu pozostawili swoje obozowisko nietknite, w rce chrzecijan dostay si namioty sutana i emirw ze wszystkimi bogactwami. Byo to wspaniae zwycistwo. Wielu chrzecijan zapacio za nie yciem, poleg brat Tankreda, Wilhelm, zginli Onufry z Monte Scabioso i Robert z Parya. Frankw nauczyo ono respektu dla wojownikw tureckich. Pragnc zapewne podkreli ogrom swego sukcesu, nie szczdzili Turkom sw podziwu, ktrym nie darzyli Bizantyjczykw, poniewa ich bardziej racjonalne metody prowadzenia wojny uwaali za zdegenerowane. W przekonaniu krzyowcw Bizantyjczycy nie odegrali w bitwie adnej roli. Anonimowy autor Gesta Francorum, pisarz rodem z Normandii, doszed do wniosku, e Turcy byliby jednym z najznakomitszych narodw, gdyby wyznawali wiar chrzecijask, i przypomnia legend, wedle ktrej Frankowie i Turcy naleeli do jednej rodziny, gdy jedni i drudzy pochodzili od Trojan - legend, ktrej rdem bya gwnie rywalizacja obu tych narodw z Grekami, a nie racje etnologiczne. Ale mimo tak wielkiej walecznoci Turkw krzyowcy odnieli nad nimi zwycistwo, dziki ktremu mogli bezpiecznie przeprawi si przez Azj Mniejsz. Sutan, ktry najpierw utraci sw stolic, a teraz swj krlewski namiot i wikszo skarbca, uzna dalsze

prby powstrzymywania ich marszu za bezcelowe. Spotkawszy w czasie ucieczki kompani Turkw syryjskich, ktrzy przybyli z pomoc za pno, owiadczy, e nie doceni ani liczebnoci, ani siy Frankw i e nie sta go ju na stawianie im dalszego oporu. Skierowa si ze swoim ludem w gry, ale przedtem spldrowa i wysiedli ludno z miast, a take spustoszy okolice wiejskie, aby w czasie marszu krzyowcy nie mogli zdoby ywnoci. Armia krzyowa zatrzymaa si w Doryleum na dwa dni odpoczynku, aby odzyska siy po bitwie i uoy dalsz marszrut. Wybr drogi nie przedstawia trudnoci. Szlak wojskowy na wschd prowadzi zbyt daleko w gb obszarw, ktre znajdoway si pod wadz Daniszmendw i nadal jeszcze silnych emirw tureckich. Jednoczenie za armia krucjatowa bya zbyt liczna i zbyt ociaa, by zaryzykowa przepraw przez son pustyni. Naleao wic wybra drog dusz, ktra wioda u podna gr, na poudnie od pustyni. Nie ulega wtpliwoci, e doradzi j Tatikios i dostarczeni przez niego przewodnicy. Ale i ten szlak nie by bezpieczny. W konsekwencji najazdw turkmeskich i dwudziestu lat nieustannych wojen osiedla na tym obszarze byy zdewastowane, pola leay odogiem, studnie byy zanieczyszczone lub wyschnite, mosty si zawaliy lub zostay zniszczone. Od nielicznej i zatrwoonej ludnoci rzadko udawao si uzyska cise informacje. Sytuacj pogarsza fakt, e w razie najmniejszego niepowodzenia Frankowie natychmiast podejrzewali greckich przewodnikw o zdrad, Grekw za drani brak dyscypliny i niewdziczno Frankw. Tatikios zacz uwaa swe zadanie za coraz bardziej przykre i trudne. Wyruszywszy w dniu 3 lipca w zwartej kolumnie, aby unikn tak ryzykownej sytuacji jak pod Doryleum, armia krok za krokiem posuwaa si przez paskowy anatolijski. Nie moga trzyma si starego gocica. Za Polybotosem krzyowcy zboczyli do Antiochii Pizydyjskiej, ktra, jak si zdaje, nie zostaa zniszczona przez Turkw, dziki czemu mona byo si tam zaopatrzy w ywno. Stamtd przez nagie przecze w grach zwanych dzi Sultandag dotarli do Filomelionu, gdzie znowu znaleli si na gwnej drodze. Trakt z Filomelionu prowadzi przez odludn krain, wcinit midzy pasmo gr i pustyni. W nieustajcym upale - by to bowiem sam rodek lata - cikozbrojni rycerze, ich wierzchowce i piechurzy cierpieli straszliwe katusze. Wody nie byo tam ani kropli, spotykao si tylko zasolone bagna pustynne i cierniste krzewy. Rycerze uli ich gazki, w daremnej nadziei wyssania choby odrobiny wilgoci. Na poboczach traktu spotykali stare cysterny bizantyjskie, ale Turcy nie oszczdzili ani jednej. Najpierw zaczy pada wierzchowce. Wielu rycerzy szo pieszo, niektrzy jechali na woach, wszystkie owce, barany i psy zapdzono do cignicia taborw. Ale duch wojska by wymienity. Fulcherowi z Chartres braterstwo broni ludzi, ktrzy pochodzili z tak rnych krajw i mwili tak rozmaitymi jzykami, zdao si dzieem specjalnej aski Boej. W poowie sierpnia krzyowcy dotarli do Ikonium. Ikonium, dzisiejsza Konia, przez trzynacie lat znajdowao si w rkach Turkw. Ju wkrtce

Kilid Arslan mia uczyni to miasto stolic swego pastwa. Chwilowo jednak byo ono opustoszae. Turcy z caym swoim dobytkiem schronili si w grach. Nie mogli wszake zniszczy strumieni i gajw w uroczej dolinie Meram, pooonej za miastem. Urodzajno tej doliny wprowadzia krzyowcw w zachwyt. Dla nabrania si odpoczywali tam przez kilka dni. Nawet wodzowie padali ze zmczenia. Kilka dni wczeniej Gotfryd w czasie polowania na niedwiedzia odnis ran, a Rajmund tak ciko zachorowa, e dni jego zdaway si by policzone. Biskup Orange opatrzy go olejami witymi, ale po kilku dniach pobytu w Ikonium Rajmund przyszed do siebie i mia do si, by pomaszerowa z armi w dalsz drog. Za rad zamieszkaych w okolicy Ikonium nielicznych Ormian wojownicy zabrali tak duy zapas wody, aby wystarczy im na cay nastpny etap, ktry prowadzi do bogatej doliny herakleaskiej. W Heraklei krzyowcy zastali oddziay tureckie pod wodz emira Hasana i emira daniszmendzkiego. Emirowie ci, niespokojni o los swych kapadockich posiadoci, sdzili zapewne, e sama ich obecno zmusi krzyowcw do wybrania drogi, ktra prowadzia przez gry Taurus do wybrzea morskiego. Jednak na widok Turkw krzyowcy natychmiast poszli do ataku pod wodz Boemunda, ktry natar na samego emira daniszmendzkiego. Turcy nie kwapili si do walnej bitwy, tote wycofali si pospiesznie na pnoc, pozostawiajc tamtejsze miasta w rkach krzyowcw. Kometa, ktra rozpomienia si na niebie, dodaa blasku tej nowej wiktorii. Nadszed czas, by ponownie przedyskutowa dalsz tras krucjaty. Nieco na wschd od Heraklei bieg gociniec, ktry przez gry Taurus i gron przecz, zwan Wrotami Cylicyjskimi, prowadzi do Cylicji. Wprawdzie wid on prosto do Antiochii, ale i stwarza niedogodnoci. Wrota Cylicyjskie stanowiy przeszkod nieatw do sforsowania. Miejscami droga bya tak stroma i wska, e niewielki oddzia nieprzyjacielski, zajwszy stanowiska na szczytach grskich, mg z atwoci zniszczy mao zwrotn armi. Cylicja znajdowaa si w rkach Turkw, a na domiar wedle informacji przewodnikw bizantyjskich, wrzesie by w tym kraju najtrudniejszym do wytrzymania miesicem w roku. Co wicej, armia udajca si z Cylicji do Antiochii musi sforsowa pasmo gr Amanos przez bardzo trudn przecz zwan Wrotami Syryjskimi. Z drugiej strony, dziki ostatniemu zwycistwu nad Turkami krzyowcy mieli otwart drog do Cezarei Kapadockiej (Caesarea Mazaka). Stamtd odnoga starego wojskowego szlaku bizantyjskiego prowadzia przez Antytaurus do Maraszu (Germanikei) i dalej przez nisk, szerok Przecz Wrota Amaskie na rwnin antiochesk. Przed inwazjami tureckimi droga ta stanowia najczciej uywan lini komunikacyjn midzy Antiochi a Konstantynopolem i miaa t zalet, e prowadzia przez obszar znajdujcy si przewanie w rkach chrzecijan, ksitek armeskich, ktrzy byli nominalnymi wasalami cesarstwa i od ktrych mona si byo spodziewa yczliwego przyjcia. Prawdopodobnie t ostatni drog doradza krzyowcom Tatikios i Bizantyjczycy, ale spotkao si to ze sprzeciwem baronw wrogo usposobionych do cesarza,

ktrym przewodzi Tankred. Wikszo postanowia pj traktem biegncym przez Cezare. Tankred wszake, z hufcem Normanw z poudniowej Italii, oraz Baldwin, brat Gotfryda, z kompani Flandryjczykw i Lotaryczykw, zdecydowali si odczy od armii gwnej i uda do Cylicji. Okoo 10 wrzenia Tankred i Baldwin wyruszyli dwoma rnymi szlakami w kierunku przeczy w grach Taurus, armia gwna za skierowaa si na pnoco-wschd do Cezarei. W miejscowoci Augostopolis krzyowcy docignli oddziay Hasana, ponownie zadali im klsk, ale aby unikn zwoki, nie podjli prby zdobycia zamku emira, wznoszcego si opodal drogi. Zajli jednak sporo niewielkich osad, oddajc cay ten teren miejscowemu wielmoy armeskiemu, Symeonowi, ktry na wasn prob obj go jako lennik cesarza. Z kocem miesica krzyowcy doszli do opuszczonej przez Turkw Cezarei. Nie zatrzymawszy si tam ani chwili udali si prosto do Komany (Placentia), zamonego miasta zamieszkanego przez Ormian, ktre w tym momencie oblegali Turcy daniszmendzcy. Na widok zbliajcej si armii krzyowej Turcy zniknli i cho Boemund natychmiast zacz ich ciga, nie zdoa nawiza z nimi kontaktu bojowego. Mieszkacy Komany powitali serdecznie swych wybawcw, krzyowcy za zwrcili si do Tatikiosa o mianowanie namiestnika, ktry w imieniu cesarza sprawowaby rzdy w tym miecie. Tatikios powierzy ten urzd Piotrowi z Aulps, rycerzowi prowansalskiemu, ktry przebywa na Wschodzie najpierw w druynie Guiscarda, a potem wstpi do suby cesarskiej. By to wybr taktowny epizod ten wskazuje, e w tym okresie Frankowie i Bizantyjczycy potrafili ze sob wspdziaa, starajc si tak z jednej, jak i z drugiej strony wypenia rzetelnie ukad zawarty midzy baronami a cesarzem. Z Komany armia udaa si do Koksonu, dzisiejszego Gksunu, zasobnego miasta o licznej ludnoci ormiaskiej, pooonego w urodzajnej dolinie u stp gr Antytaurus. Postj w tym miecie trwa trzy dni. Mieszkacy odnosili si do wojska bardzo przyjanie, krzyowcy uzyskali znaczne zapasy prowiantu, ktre byy im potrzebne do przebycia nastpnego etapu, prowadzi on bowiem przez pasmo gr. Tymczasem do armii dotara wie, e Turcy opucili Antiochi. Boemunda nie byo wtedy w obozie, nadal bowiem prbowa docign oddziay daniszmendzkie, i w tej sytuacji Rajmund z Tuluzy, nie pytajc o rad nikogo oprcz swej wasnej wity, wysa natychmiast piciuset rycerzy pod dowdztwem Piotra z Castillon, aby bezzwocznie zajli miasto. Rycerze ci pdzili penym galopem, ale kiedy dotarli do zamku heretykw paulicjaskich w pobliu Orontesu, dowiedzieli si, e pogoska ta jest wyssana z palca i e Turcy wanie sprowadzaj do miasta posiki. Jakkolwiek wydaje si pewne, e Piotr z Castillon powrci do armii, to jednak jeden z rycerzy, niejaki Piotr z Roaix, wymkn si z garstk towarzyszy i po potyczce z miejscowymi Turkami zdoby - z gorliw pomoc ludnoci ormiaskiej kilka fortw i osad w dolinie Ar-Rud (Rugia), pooonej na drodze do Aleppa. Manewr Rajmunda z pewnoci nie by podyktowany chci zdobycia Antiochii dla siebie, lecz pragnieniem chway i upw, ktre

stayby si udziaem tego, kto pierwszy stanby w miecie. Ale po powrocie do armii Boemund odnis si podejrzliwie do postpku Rajmunda, co wskazywao na rosncy rozdwik midzy obydwoma baronami. Droga z Koksonu bya najtrudniejsza z dotychczasowych. Zacz si ju padziernik, nastay pierwsze jesienne deszcze. Trakt przez Antytaurus znajdowa si w kompletnej ruinie, caymi kilometrami bya to botnista cieka, ktra pia si po stromych zboczach, prowadzc nad zawrotnymi przepaciami. Konie lizgay si ustawicznie i jeden po drugim staczay si w d, cae kolumny zwierzt jucznych, ktre szy zwizane powrozami, waliy si w otcha, gdy choby jedno z nich stracio rwnowag. Nikt nie odway si jecha konno. Rycerze, ktrzy szli pieszo w cikim rynsztunku, z chci sprzedawali sw bro lej wyekwipowanym wojownikom lub zdesperowani porzucali j na szlaku. Gry zdaway si by siedliskiem mocy piekielnych. Zgino tam wicej ludzi ni we wszystkich bitwach z Turkami. Zapanowaa wic wielka rado, kiedy nareszcie armia wkroczya do doliny, w ktrej lea Marasz. W Maraszu, gdzie znowu powitaa krzyowcw yczliwa ludno ormiaska, wojsko odpoczywao przez kilka dni. Wadca tego miasta, ksi ormiaski Tatul, ktry by kiedy wysokim urzdnikiem cesarskim, otrzyma od Tatikiosa potwierdzenie swej godnoci. Po nieudanym pocigu za Turkami doczy do armii Boemund, zjawi si rwnie Baldwin, ktry szybkimi etapami przyby z Cylicji, aby poegna si ze sw umierajc on Godver. Po jej mierci ponownie odjecha, kierujc si tym razem na wschd. Armia, skrzepiona i wypoczta, opucia Maraszu w dniu 15 padziernika i wkrtce wkroczya na rwnin antiochesk. W dniu 20 padziernika krzyowcy dotarli do elaznego Mostu, odlegego od miasta o trzy godziny marszu. Od opuszczenia Nikei miny cztery miesice. Jak na armi tak liczn, z tak wielkim balastem osb cywilnych, armi, ktra w letnim skwarze musiaa przeby krain niemal cakowicie jaow, nieustannie zagroona atakami silnego i ruchliwego nieprzyjaciela, byo to osignicie godne podziwu. Krzyowcw wspomagaa wiara i gorce pragnienie dotarcia do Ziemi witej. Dodatkowy bodziec stanowia bezsprzecznie perspektywa zdobycia upw, a moe i posiadoci lennych. Cz chway wszake naley si towarzyszcym krucjacie Bizantyjczykom, ktrzy, majc dowiadczenie w walkach z Turkami, mogli suy krzyowcom rad i bez ktrych zginliby oni na bezdroach Azji Mniejszej. Przewodnikom zdarzao si popenia bdy, jak choby w wypadku wyboru drogi z Koksonu do Maraszu, jednake po dwudziestu latach braku konserwacji gocicw i nierzadko ich umylnego niszczenia rzeczywicie nie mogli wiedzie, w jakim stanie znajduje si ta czy inna droga. Rola Tatikiosa bya trudna, jednak do chwili dotarcia do Antiochii pozostawa w przyjaznych stosunkach z baronami. Wprawdzie pospolici krzyowcy odnosili si do Grekw nieufnie, ale w kierownictwie ruchu nie byo na razie adnych zgrzytw. Tymczasem cesarz Aleksy, ktry wzi na siebie odpowiedzialno za

bezpieczestwo linii komunikacyjnych w Azji Mniejszej, umacnia pozycje chrzecijaskie na zapleczu armii krzyowej. Sukces Frankw pojedna Seldukw i Daniszmendw, a w konsekwencji Turcy, ochonwszy z szoku po pierwszej klsce, zdoali szybko stworzy w centrum i na wschodzie Pwyspu silny potencja militarny. W tej sytuacji cesarz postanowi odzyska zachodni cz Pwyspu, skd, z pomoc swej coraz potniejszej floty morskiej, mg otworzy sobie drog do wybrzea poudniowego przez obszary, znajdujce si wycznie pod jego wadz. Po naprawieniu fortyfikacji w Nikei i obsadzeniu fortec panujcych nad traktem do Doryleum Aleksy wysa swego szwagra, cezara Jana Dukasa, ktry przy wsparciu eskadry pod dowdztwem admiraa Kaspaksa mia za zadanie odzyska Joni i Frygi. Gwnym celem ekspedycji bya Smyrna, gdzie syn Czaki nadal sprawowa rzdy nad emiratem, obejmujcym wiksz cz wybrzea joskiego, wyspy Lesbos, Chios i Samos, podczas gdy Efez i inne miasta w pobliu morza znajdoway si w rkach podlegych mu emirw. We Frygii wadali rni wodzowie selduccy, odcici teraz od sutana. W celu wywarcia wraenia na Turkach Jan zabra ze sob maonk sutana, crk Czaki, do tej chwili bowiem nie uzgodniono z jej mem, dokd naley j odstawi. Emir Smyrny nie mia moliwoci przeciwstawienia si jednoczesnemu atakowi si ldowych i morskich, tote w zamian za zagwarantowanie mu bezpiecznego wycofania si na wschd odda swe posiadoci Bizantyjczykom. Jak si wydaje, odwiz swoj siostr na dwr sutana, i odtd znik z kart historii. Wkrtce pad Efez, niemal bez walki. W czasie gdy flota Kaspaksa zajmowaa si obsadzaniem pasa nadmorskiego oraz wysp, Jan Dukas pomaszerowa w gb ldu, zdobywajc kolejno gwne miasta lidyjskie, Sardes, Filadelfi i Laodyce. Pod koniec jesieni 1097 caa prowincja znalaza si w jego rkach, na wiosn za zamierza posun si do Frygii, a do gwnej drogi, ktr przemaszerowali krzyowcy. Dy zapewne do przywrcenia wadzy Bizantyjczykw nad szlakiem prowadzcym z Polybotosu i Filomelionu na poudnie do Attalii, a potem wybrzeem na wschd, gdy droga ta znajdowaa si pod ochron floty wojennej, a jednoczenie zapewniaaby czno z ksitami ormiaskimi, ktrzy mieli wtedy swoje siedziby w grach Taurus. W ten sposb powstaby szlak, dziki ktremu mona byoby zaopatrywa chrzecijan prowadzcych walk w Syrii, a tym samym kontynuowa wsplne dzieo caego chrzecijastwa.

Rozdzia 2

Interludium ormiaskie
Nie ufajcie przyjacielowi. - Ksiga Micheasza 7, 5

igracje Ormian na poudniowy zachd, ktre rozpoczy si w chwili, gdy najazdy Seldukw uniemoliwiy im spokojn egzystencj w dolinie Araksu i okolicy jeziora Wan, trway do ostatnich lat XI stulecia. Kiedy krzyowcy przybyli do wschodniej Azji Mniejszej, istniao tam mnstwo maych ksistw ormiaskich, ktre cigny si od obszarw na wschd od Eufratu po samo serce gr Taurus. Efemeryczne pastwo, zaoone przez Ormianina Filareta, rozpado si ju przed jego mierci w 1090 roku. Toros wszake nadal wada Edess, niedawno udao mu si nawet usun garnizon turecki z cytadeli, a jego te, Gabriel, wci trzyma si w Melitenie. W Maraszu wadze bizantyjskie, ktrym krzyowcy oddali to miasto, potwierdziy na stanowisku namiestnika jego dotychczasowego wadc, Tatula, czoow osobisto tamtejszej gminy chrzecijaskiej. W Rabanie i Kajsunie, pooonych midzy Maraszem a Eufratem, niewielkie ksistwo zaoy Ormianin Kogh Wasil, Wasyl Zbjca. Toros i Gabriel, a prawdopodobnie take Tatul, naleeli do najbliszych wsppracownikw Filareta i podobnie jak on rozpoczli sw karier w administracji bizantyjskiej. Nie tylko byli czonkami Kocioa greckiego, nie autokefalicznego Kocioa ormiaskiego, ale nadal uywali tytuw nadanych im przed laty przez cesarza i w miar moliwoci starali si utrzymywa kontakty z dworem konstantynopolitaskim, potwierdzajc sw zaleno lenn od cesarza. Toros otrzyma nawet od Aleksego wysoki tytu kuropalatesa. Jakkolwiek te bliskie stosunki z dworem cesarskim daway im pewn legitymacj prawn do sprawowania rzdw, to jednak bardziej solidnym fundamentem wadzy ksit bya ich gotowo podporzdkowania si zwierzchnictwu okolicznych wodzw tureckich. Toros z zadziwiajc zrcznoci wygrywa przeciwko sobie potencjalnych suzerenw, Gabriel za wysa sw on do Bagdadu z misj uzyskania od najwyszych wadz muzumaskich oficjalnego uznania swej godnoci. Mimo to jednak znajdowali si w sytuacji bardzo niepewnej. Wszyscy, z wyjtkiem Kogha Wasila, byli odseparowani od wikszoci swych ziomkw odmiennoci religii i znienawidzeni przez chrzecijan syryjskich, ktrych znaczna liczba nadal zamieszkiwaa ich posiadoci. Turcy nie mieli do adnego z nich odrobiny zaufania, w gruncie rzeczy wic jedynym fundamentem ich egzystencji byy wanie midzy wadcami tureckimi. W grach Taurus Ormianom yo si bezpieczniej, osiedlili si bowiem

na terenach trudno dostpnych, a tym samym atwych do obrony. Obszarem grskim na zachd od Wrt Cylicyjskich wada w owym czasie Oszin, syn Hetuma, ktry rezydowa w zamku Lambron, zbudowanym na wysokim szczycie, dominujcym nad Tarsem i rwnin cylicyjsk. Utrzymywa raz dobre, raz ze stosunki z cesarzem, ale otrzyma od niego tytu stratopedarchy Cylicji. Chocia Oszin nie nalea, jak si zdaje, do Kocioa greckiego, to jednak w przeszoci suy pod rozkazami Aleksego i prawdopodobnie za aprobat cesarza przej Lambron od niepokonanego garnizonu bizantyjskiego. Oszin dokonywa czstych wypadw na rwnin cylicyjsk i w roku 1097, korzystajc z zaabsorbowania Turkw ofensyw krzyowcw, zaj cz miasta Adana. Tereny grskie na wschd od Wrt Cylicyjskich znajdoway si w rkach Konstantyna, syna Rubena, ktry sw kwater gwn zaoy w zamku Parcyrpert, pooonym na pnoco-zachd od miasta Sis. Po mierci ojca rozszerzy swe posiadoci na wschd, w kierunku gr Antytaurus i zdoby wielki zamek Wahka nad rzek Gksu, odbierajc go odcitej zaodze bizantyjskiej. By on arliwym czonkiem autokefalicznego Kocioa ormiaskiego i jako potomek dynastii Bagratydw pozostawa, podobnie jak jego ojciec, w dziedzicznym konflikcie z Bizancjum. On take liczy na to, e dziki zaabsorbowaniu Turkw uda mu si zawadn bogat nizin cylicyjsk, gdzie przewaajc cz ludnoci stanowili ju wwczas Ormianie. Od pewnego czasu Baldwin z Boulogne zacz zdradza zainteresowanie kwesti ormiask. W Nikei nawiza blisk przyja z Ormianinem Bagratem, dawnym urzdnikiem cesarskim, bratem Kogha Wasila. Bagrat przysta do wity Baldwina. Jest prawdopodobne, e zaleao mu na pomocy Baldwina dla ksistw ormiaskich w rejonie Eufratu, gdzie mia krewnych. Kiedy wic w Heraklei Tankred oznajmi, e zamierza odczy si od gwnej armii i zaryzykowa wypraw do Cylicji, Baldwin doszed do wniosku, i nie moe pozwoli innemu baronowi zachodniemu na podjcie inicjatywy w kwestii ormiaskiej, gdy pozbawioby go to plonw, ktre naleay mu si jako najwikszemu przyjacielowi tego narodu. Wydaje si nieprawdopodobne, by Baldwin i Tankred dziaali w porozumieniu. Obaj byli modszymi czonkami rodw ksicych, bez najmniejszych perspektyw w swoich krajach, i aden z nich nie robi tajemnicy, e chce zdoby sobie seniorat na Wschodzie. O ile jednak Baldwin zdecydowa si ju na ksistwo ormiaskie, to Tankred by gotw osi w kadym miejscu, ktre uzna za najkorzystniejsze. Sprzeciwia si okrnej drodze przez Cezare, poniewa z sugesti t wystpili Bizantyjczycy, ktrych interesom odpowiadaa owa trasa, ale rwnie i dlatego, e obecno na tych terenach yczliwej ludnoci chrzecijaskiej sprzyjaa szybkiej realizacji jego planw. Okoo 15 wrzenia Tankred z niewielkim hufcem w sile stu rycerzy i dwustu piechurw opuci obz w Heraklei i uda si prosto w kierunku Wrt Cylicyjskich. W lad za nim wyruszy natychmiast Baldwin, zabierajc swego kuzyna Baldwina z Le Bourg, Renalda z Toul i Piotra ze Stenay oraz piciuset rycerzy i dwa tysice piechurw. Wodzowie obu

ekspedycji nie dopucili do udziau w nich adnej osoby cywilnej. ona Baldwina, Godvera, pozostaa z dziemi w obozie armii gwnej. Tankred wybra szlak prowadzcy prosto w kierunku przeczy, posuwajc si t sam tras, ktr biegnie dzi linia kolejowa przez Uukisz. Baldwin natomiast, majc wojsko znacznie liczniejsze, zdecydowa si na stary gociniec, ktry prowadzi z Tjany do Podandosu, pooonego u wylotu przeczy, czyli poszed drog wiodc troch bardziej na wschd. Na przeczy znalaz si o trzy dni pniej od Tankreda. Dostawszy si na rwnin Tankred pomaszerowa do Tarsu, ktry nadal by gwnym miastem Cylicji. Jednoczenie wysa gocw do armii gwnej z prob o posiki. W Tarsie stacjonowa garnizon turecki, ktry natychmiast dokona wypadu przeciwko najedcom, ale krzyowcy odparli atak, zadajc Turkom cikie straty. Wwczas chrzecijascy mieszkacy Tarsu, Ormianie i Grecy, nawizali kontakt z Tankredem, proszc go o zajcie miasta. Turcy wszake trzymali si jeszcze trzy dni, do momentu gdy ukazao si w oddali wojsko Baldwina. Widzc, e nieprzyjaciel ma nad nimi ogromn przewag, doczekali do wieczora i pod oson ciemnoci uciekli z miasta. Nastpnego ranka chrzecijanie wpucili Tankreda do Tarsu i Baldwin, przybywszy na miejsce, ujrza powiewajce na wieach proporce Tankreda. Tankredowi nie towarzyszy aden urzdnik cesarski i mona uzna za pewnik, e nie zamierza on przekaza cesarzowi niczego ze swoich zdobyczy. Jednake w Baldwinie znalaz znacznie groniejszego konkurenta, ktry take ignorowa ukad zawarty w Konstantynopolu: Baldwin zada oddania mu Tarsu i Tankred, wcieky, lecz bezsilny wobec przygniatajcej przewagi rywala, musia ustpi. Wycofa si z miasta i pomaszerowa na wschd, w kierunku Adany. Zaledwie Baldwin zdy przej wadz nad Tarsem, przed bramami grodu zjawio si trzystu Normanw, ktrych wysano Tankredowi z pomoc z armii gwnej. Mimo ich natarczywych prb Baldwin nie wpuci oddziau do miasta. Zmusio to Normanw do rozbicia obozu pod murami Tarsu, gdzie w nocy napad na nich garnizon turecki, ktry nadal grasowa w okolicy miasta, i wyci ich w pie. Wywoao to wielkie oburzenie wrd krzyowcw. Nawet wasne wojsko Baldwina uwaao go za sprawc rzezi Normanw i wszystko to mogo ogromnie zaszkodzi jego pozycji, gdyby nie nadeszy wieci o nieoczekiwanym pojawieniu si w Zatoce Mersiskiej u ujcia rzeki Cydnus, troch na poudnie od Tarsu, floty chrzecijaskiej, ktra zawina tam pod dowdztwem Guynemera z Boulogne. Guynemer by zawodowym piratem, ktry z wielk przenikliwoci dostrzeg, e krucjata bdzie potrzebowa wsparcia floty morskiej. Zebrawszy kompani ludzi zwizanych z pirackim rzemiosem, Duczykw, Flamandw, Fryzw, odpyn z Niderlandw pn wiosn i od chwili znalezienia si na wodach lewantyskich stara si nawiza kontakt z krzyowcami. Guynemer poczuwa si do lojalnoci wobec swego rodzinnego miasta. Ucieszy si wic ogromnie, e los zawid go tak blisko armii, ktr dowodzi brat jego pana, hrabiego Boulogne. Poeglowa rzek do Tarsu i zoy Baldwinowi przysig wiernoci.

Baldwin poyczy od niego trzystu ludzi do penienia suby garnizonowej w miecie i, jak si zdaje, mianowa go tam swoim zastpc, poniewa w tym momencie gotowa si ju do marszu w kierunku wschodnim. Tymczasem Tankred zasta w Adanie najokropniejszy zamt. Oszin z Lambronu dokona niedawno najazdu na Adan, pozostawiajc tam oddzia swoich wojownikw, ktry toczy walki z Turkami o panowanie nad grodem. Jednoczenie pewien rycerz burgundzki imieniem Welf, ktry prawdopodobnie wyruszy w orszaku Baldwina, ale pniej postanowi poprbowa szczcia na wasn rk, wtargn do miasta i opanowa cytadel. Po przybyciu Tankreda Turcy si wycofali, Welf za chtnie wpuci jego druyn do cytadeli, a w zamian Tankred nie odebra mu miasta. Jak mona sdzi, Oszinowi chodzio jedynie o wydostanie swoich ludzi z niebezpiecznej sytuacji. Okazywa wdziczno Tankredowi za interwencj, ale jednoczenie namawia gorco, by uda si do Mamistry, staroytnej Mopsuestii, gdzie caa ludno ormiaska czekaa niecierpliwie na wyzwolenie spod jarzma tureckiego. Oszinowi zaleao na tym, aby Frankowie jak najszybciej wynieli si na terytorium, ktre stanowio stref wpyww jego rywala, Konstantyna Rubenidy. Tankred dotar do Mamistry w pierwszych dniach padziernika. Podobnie jak w Adanie, Turcy pierzchli na widok jego oddziaw, a ludno z radoci otworzya mu bramy miasta. W czasie bytnoci Tankreda w Mamistrze zjawi si Baldwin ze swoim wojskiem. Wydaje si, e Baldwin zrezygnowa ju z zaoenia ksistwa w Cylicji. By moe odstraszy go parny i malaryczny klimat. Niewykluczone, e tereny te wydaway mu si za bliskie rosncego w si Cesarstwa Bizantyjskiego. Jego doradca Bagrat namawia go usilnie do udania si na obszary pooone dalej na wschodzie, a zamieszkane przez ludno ormiask, ktra apelowaa o pomoc. Tak czy owak, Baldwinowi udao si zniweczy szanse Tankreda na zaoenie silnego pastwa cylicyjskiego. Uda si wic w drog powrotn do armii gwnej, aby naradzi si z bratem i przyjacimi przed podjciem nowej kampanii. Ale Tankred nie przesta by podejrzliwy. Nie wpuci Baldwina do Mamistry, zmuszajc go do biwakowania po drugiej stronie rzeki Dajhan. Zezwoli jednak na wysanie ywnoci do obozu pod miastem. Wielu Normanw wszake, pod przewodem Ryszarda z Princypatu, szwagra Tankreda, nie chciao si pogodzi z faktem, e Baldwinowi ujdzie bezkarnie zbrodnia popeniona pod Tarsem. Namwili Tankreda, aby znienacka zaatakowa obz Baldwina. By to krok nierozwany. Wojsko Baldwina, znacznie liczniejsze i lepiej uzbrojone, wyparo ludzi Tankreda za rzek, zmuszajc do bezadnej ucieczki. Ten godny ubolewania konflikt spotka si z powszechnym potpieniem, Tankred i Baldwin zgodzili si na pojednanie. Ale szkody nie mona ju byo naprawi. Epizod ten stanowi bowiem bolesny dowd, e baronowie krucjatowi bez wahania powic dobro chrzecijastwa i kady z nich pjdzie wasn drog, gdy tylko nadarzy si okazja do zdobycia dla siebie posiadoci. Chrzecijanie autochtoniczni szybko si zorientowali, e altruizm frankijskich wybawcw jest powierzchowny i e najatwiej sobie z nimi poradz wygrywajc jednego

Franka przeciwko drugiemu. Po pojednaniu w Mamistrze Baldwin pospiesznymi marszami ruszy do armii gwnej. Otrzyma wiadomo, e Godvera jest konajca. Dzieci ich take byy chore i wszystko wskazywao, e ju niedugo poegnaj si ze wiatem. Baldwin pozosta tylko kilka dni ze swoimi brami i innymi wodzami krucjaty. Kiedy gwne siy krzyowe ruszyy na poudnie do Antiochii, Baldwin uda si na wschd, aby sprbowa szczcia w dolinie Eufratu i na obszarach pooonych za t rzek. Towarzyszy mu hufiec znacznie mniejszy ni na wypraw cylicyjsk. By moe nie odzyska jeszcze sawy wodza, jak cieszy si przed wydarzeniami pod Tarsem, niewykluczone rwnie, e bracia, dla ktrych najwaniejsz spraw byo zdobycie Antiochii, nie mogli mu da wicej wojownikw. Zabra tylko stu konnych. Mia jednak u boku ormiaskiego doradc, Bagrata, a do swojej wity wczy nowego kapelana, historyka Fulchera z Chartres. Wkrtce po wyjedzie Baldwina Tankred opuci Mamistr. Pozostawi w miecie niewielki garnizon i uda si na poudnie wzdu wybrzea zatoki Issos w kierunku Aleksandretty. W drodze wysa gocw do Guynemera, ktry prawdopodobnie przebywa wtedy w Tarsie, z prob o wspdziaanie floty. Guynemer bez chwili wahania wyprowadzi swe okrty na morze i doczy do Tankreda w okolicy Aleksandretty. Jednoczesnym szturmem z ldu i morza zdobyli miasto, ktre Tankred obsadzi swoj zaog. Nastpnie Wrotami Syryjskimi przedosta si przez gry Amanos, aby poczy si z armi chrzecijask, ktra zbliaa si ju do Antiochii. Awanturnicza kampania cylicyjska nie przyniosa ani Baldwinowi, ani Tankredowi prawie adnych korzyci. Obaj doszli do wniosku, e nie opaca im si zakada ksistwa na tym obszarze. Zaogi frankijskie, ktre pozostay w trzech miastach cylicyjskich - Guynemera w Tarsie, Welfa w Adanie i Tankreda w Mamistrze - byy zbyt sabe, aby stawi czoo silnemu natarciu. Trzeba jednak zaznaczy, e rozproszenie garnizonw tureckich wyszo na dobre caej krucjacie, poniewa Turcy nie mogli ju wyzyska Cylicji jako bazy do zaatakowania krzyowcw z flanki w czasie ich dziaa pod Antiochi. Jednoczenie dziki zdobyciu Aleksandretty Frankowie uzyskali cenny port, do ktrego mogy zawija statki z zaopatrzeniem. Ale najwiksz korzy z awantury cylicyjskiej wynieli osiedleni w grach ksita armescy. Wypdzenie Turkw z niziny umoliwio im powolne przenikanie do tamtejszych wiosek i miast i pooenie fundamentw pod cylicyjskie krlestwo Maej Armenii. Kiedy Baldwin opuszcza armi w Maraszu, wyruszaa ona wanie w drog do Antiochii. Z pocztku posuwa si tras rwnoleg, o kilka kilometrw na wschd od drogi gwnej, aby osania lewe skrzydo wojsk krzyowych. Wydaje si, e tylko dziki podjciu si tego zadania uzyska zgod na ponowne odczenie si od armii krucjatowej. Mg nawet uzasadni celowo swojej ekspedycji argumentem, e akcja ta zapewni bezpieczestwo krucjacie, poniewa najatwiejsza droga, ktr mona byo kierowa posiki z Chorasanu dla Turkw w Antiochii, prowadzia przez obszar stanowicy cel jego dziaa zbrojnych. W dodatku za byy to tereny

zasobne, a wic potencjalne rdo dostaw tak potrzebnej krzyowcom ywnoci. W Ajn Tabie Baldwin skrci na wschd. Mona wtpi, czy mia jaki konkretny plan dziaania poza deniem do zaoenia ksistwa gdzie nad Eufratem, ktre mogoby przynosi korzyci zarwno jemu, jak i caemu ruchowi krucjatowemu. Sytuacja sprzyjaa jego zamysom. Nie chodzio o wyzwolenie owego terytorium spod jarzma niewiernych, poniewa od dawna znajdowao si ono w rkach przyjaznych Ormian. Mia ju kontakty z tamtejszymi ksitami ormiaskimi. Za porednictwem Bagrata z pewnoci nawiza kontakty z jego bratem, Koghem Wasilem, ktrego posiadoci leay na wschd od Maraszu. Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa Gabriel z Meliteny, ktremu nieustannie zagraali Turcy daniszmendzcy, wystpowa do Frankw z apelami o pomoc, a Toros z Edessy niewtpliwie utrzymywa czno z krzyowcami. Powiadano nawet, e decyzj o opuszczeniu Cylicji Baldwin powzi po otrzymaniu adresowanego do niego lub Bagrata apelu Torosa z baganiem o natychmiastowe przybycie do Edessy. Ormianie od dawna yli nadziej na pomoc z Zachodu. Przed dwudziestu laty, kiedy rozesza si wiadomo, e Grzegorz VII rozwaa zorganizowanie krucjaty dla ratowania chrzecijastwa wschodniego, jeden z biskupw ormiaskich uda si do Rzymu, aby bardziej zainteresowa papiea t spraw. W oczach Ormian, nie wyczajc ksit noszcych tytuy bizantyjskie, sojusznicy zachodni byli zawsze bardziej podani od pomocy, ktra zwikszaa ich zaleno od znienawidzonego Cesarstwa. Obecno armii frankijskiej, walczcej zwycisko w imi dobra caego chrzecijastwa, stwarzaa wszystkim Ormianom realn szans, o ktr od tak dawna zanosili mody, szans uzyskania niepodlegoci i wyzwolenia si raz na zawsze spod dominacji zarwno tureckiej, jak i bizantyjskiej. Powitali wic Baldwina i jego rycerzy jako wyzwolicieli. W naszych czasach nauczylimy si nie dowierza piknie brzmicemu sowu wyzwolenie. Ormianie otrzymali t lekcj wczeniej od nas. Kiedy Baldwin zmierza w kierunku Eufratu, ludno ormiaska witaa go chwytajc za bro przeciwko Turkom. Garnizony tureckie, ktre stacjonoway jeszcze w tym okrgu, albo ucieky, albo zostay przez chrzecijan wycite w pie. Jedyny turecki wadca o pewnym znaczeniu w tej okolicy, emir Balduk z Samosaty, przez ktrego posiadoci biega droga z Edessy do Meliteny, prbowa zorganizowa opr, ale nie sta go byo na dziaanie ofensywne. Do Baldwina przyczyo si dwch nobilw ormiaskich, przezwanych przez krzyowcw Ferem i Nicususem, z niewielkimi kontyngentami onierzy. Wczesn wiosn 1097 roku Baldwin zakoczy podbj ziem na zachd od Eufratu zdobyciem dwu kluczowych twierdz, Ravendel i Turbessel, tak bowiem acinnicy przeksztacili nazwy arabskie Ar-Rawandan i Tall Bazeir. Warowne miasto Ravendel, ktre decydowao o bezpieczestwie szlaku komunikacyjnego do Antiochii, Baldwin odda w zarzd swemu doradcy Bagratowi, a dowdztwo twierdzy Turbessel, speniajcej wan rol ze wzgldu na niewielk odlego od historycznego brodu na Eufracie w Karkemisz, powierzy Ormianinowi

Ferowi. Do Baldwina, w czasie jego pobytu w Turbessel, prawdopodobnie okoo Nowego Roku, przybyo poselstwo z Edessy. Toros, ktry niecierpliwie wyglda Frankw, denerwowa si, e tak dugo pozostaj oni na zachodnim brzegu Eufratu. Toros nigdy nie czu si bezpiecznie, teraz za wpad w prawdziwy popoch, poniewa doszy do niego suchy, e Kurbugha, grony turecki emir Mosulu, mobilizuje ogromn armi, ktra ma pj z odsiecz dla Antiochii, ale ktra moe po drodze z atwoci obrci w perzyn Edess i inne pastewka ormiaskie. Baldwin jednak gotw by uda si do Edessy wycznie na warunkach korzystnych dla swoich interesw. Toros liczy na to, e posuy si Baldwinem jako najemnikiem, opacajc go pienidzmi i hojnymi darami. Stao si teraz jasne, e Baldwin da znacznie wicej. Poselstwo, ktre przybyo do Turbesselu, zostao wic upowanione do przedoenia propozycji bardziej atrakcyjnej: Toros jest gotw usynowi Baldwina i uczyni go swym jedynym dziedzicem, co wicej, od razu podzieli si z nim rzdami. Toros, ktry by bezdzietny i ju niemody, uzna to za jedyne wyjcie, z sytuacji. Na pewno decyzja ta nie przysza mu atwo, ale niepopularny w swym kraju i zagroony przez ssiadw doszed do wniosku, e nie ma innego wyboru. Jednake bardziej dalekowzroczni Ormianie zaniepokoili si tym obrotem rzeczy. Nie po to Bagrat szkoli Baldwina w problemach ormiaskich. Bagrat pierwszy okaza niezadowolenie. Kiedy Frankowie przebywali jeszcze w Turbesselu, Fer, ktry bez wtpienia pragn zaj miejsce Bagrata jako najbliszego zausznika Baldwina, donis Baldwinowi, e Bagrat prowadzi konszachty z Turkami. Prawdopodobnie chodzio tylko o konszachty z bratem, Koghem Wasilem, z ktrym Bagrat konsultowa si w kwestii tego nowego zagroenia wolnoci Ormian. By moe zamierza ogosi si ksiciem Ravendelu. Baldwin jednak nie chcia ryzykowa. Wysa oddzia wojownikw do Ravendelu z rozkazem aresztowania Bagrata, ktrego nastpnie przywiedziono przed oblicze Baldwina i wydano na tortury, aby zmusi go do wyspowiadania si ze swych postpkw. Bagrat mia niewiele do wyjawienia i wkrtce uciek, chronic si w grach pod opiek Kogha Wasila, ktry po jakim czasie zosta wygnany i zamieszka z bratem w grskich ostpach. W pierwszych dniach lutego 1098 Baldwin opuci Turbessel i uda si do Edessy. Towarzyszyo mu tylko omiu rycerzy. Turcy z Samosaty zaczaili si na niego w miejscu, gdzie wedle ich przewidywa mia przeprawi si przez Eufrat, prawdopodobnie w Birediku, ale wyprowadzi ich w pole, przemykajc si brodem pooonym dalej na pnoc. W Edessie zjawi si w dniu 8 lutego, witany entuzjastycznie zarwno przez Torosa, jak i przez ca ludno chrzecijask. Niemal natychmiast Toros dokona aktu adopcji. Ceremonia, ktra odbya si zgodnie z rytuaem obowizujcym w wczesnej Armenii, stosowana zapewne w przypadku adopcji dzieci, bya do dziwaczna, gdy chodzio o dorosego mczyzn. Baldwin obnay si bowiem do pasa, Toros za przyodzia si w bia koszul podwjnej szerokoci, ktr wdzia Baldwinowi przez gow, po czym przybrany ojciec i syn potarli si nagimi

torsami. Ten sam ceremonia powtrzy Baldwin z ksin, maonk Torosa. Zostawszy dziedzicem i wspwadc Edessy, Baldwin uzna za swoje najpilniejsze zadanie zniszczenie emiratu tureckiego w Samosacie, poniewa tamtejsi Turcy mogli z atwoci przeci jego linie komunikacyjne z obszarami zachodnimi. Edesseczycy z ochot poparli projekt tej ekspedycji, poniewa emir Balduk by ich najbliszym i najbardziej uporczywym wrogiem, ktry bezustannie rabowa im stada i plony, a od czasu do czasu zmusza nawet Edess do pacenia haraczu. W wyprawie przeciwko Samosacie towarzyszya Baldwinowi i jego rycerzom milicja edesseska oraz pewien ksi armeski, Konstantyn z Gargaru, ktry by wasalem Torosa. Ekspedycja, ktra trwaa od 14 do 20 lutego, skoczya si fiaskiem. Edesseczycy byli marnymi onierzami. Zaatakowani niespodziewanie przez Turkw, stracili okoo tysica ludzi, po czym natychmiast wycofali si z akcji. Baldwin jednake zdoby i ufortyfikowa miasteczko, nazwane przez Frankw Saint-Jean, w pobliu stolicy emira, i osadzi tam do liczn kompani rycerzy frankijskich, ktrzy mieli za zadanie szachowa Turkw. W konsekwencji napady tureckie osaby, co Ormianie susznie uznali za zasug Baldwina. Wkrtce po powrocie Baldwina do Edessy doszo w miecie do spisku przeciwko Torosowi, popieranego przez Konstantyna z Gargaru. W jakim stopniu Baldwin macza palce w tej sprawie, nigdy si nie dowiemy. Jego przyjaciele zaprzeczali temu gorco, ale ormiaski pisarz Mateusz twierdzi e spiskowcy poinformowali go o zamiarze obalenia Torosa i oddania mu tronu Edessy. Ludno Edessy nie tylko odnosia si do Torosa z niechci, ale nawet nie bya mu wdziczna za zrczno, z jak chroni miasto przed utrat niepodlegoci. Mieszkacy nie lubili go, poniewa nalea do Kocioa greckiego i by tytularnym dostojnikiem Cesarstwa. Nie potrafi broni ich zbiorw i towarw przed grabiecami tureckimi, ciga wysokie podatki. Pki Baldwin nie zjawi si w Edessie, Toros by im zbyt potrzebny, aby odwayli si go usun. Obecnie zyskali sobie znacznie potniejszego obroc. Jakkolwiek wic do spisku mogo doj bez zachty Frankw, to jednak trudno uwierzy, by konspiratorzy omielili si posun tak daleko bez zapewnienia sobie ich aprobaty. W niedziel, 7 marca, spiskowcy przeszli do czynw. Podburzywszy ludno do zaatakowania domw zamieszkanych przez urzdnikw Torosa, ruszyli na paac ksicia w obrbie cytadeli. Toros zosta sam, opuszczony przez wojsko, a jego przybrany syn nie tylko nie przyszed mu z pomoc, ale zaleci mu kapitulacj. Toros wyrazi na to zgod, proszc tylko, aby pozwolono mu z on uda si do jej ojca w Melitenie. Jakkolwiek Baldwin w sposb wyrany zagwarantowa Torosowi bezpieczestwo, nie pozwolono mu opuci budynku. Uwiziony w paacu, prbowa po dwch dniach, we wtorek, wymkn si przez okno, ale tum go pochwyci i rozszarpany na kawaki. Los ksinej, przybranej matki Baldwina, nie jest znany. W rod, 10 marca, ludno Edessy zwrcia si do Baldwina o objcie rzdw. Ambicji Baldwina stao si zado, nareszcie mia wasne ksistwo.

Edessa nie leaa w Ziemi witej, niemniej panowanie frankijskie nad rodkowym Eufratem stanowio wany element w systemie obronnym kadego pastwa, jakie mogo w przyszoci powsta w Palestynie. Z punktu widzenia krucjaty Baldwin mia wic pewne racje dla uzasadnienia swej penej rozmachu polityki. Jednak nie wszystkich chrzecijan zdoaby przekona o legalnoci swego postpowania. Przysiga zoona przez niego w Konstantynopolu obejmowaa Edess, byo to bowiem miasto, ktre przed inwazjami tureckimi naleao do cesarza. Co wicej, wszed w posiadanie tego grodu odbierajc tron i przystajc na zamordowanie wadcy, ktry przynajmniej nominalnie by wysokim urzdnikiem Cesarstwa. Baldwin wszake udowodni ju w Cylicji, e do przysigi nie przywizuje adnej wagi, a w dodatku Toros by gotw przehandlowa swoje uprawnienia do Edessy bez pytania o zgod swego suzerena. Jednake epizod ten nie uszed uwagi Aleksego, ktry postanowi odczeka do chwili, kiedy bdzie mg wyegzekwowa swoje prawa si. Pniejsi historycy ormiascy, ktrzy pisali w okresie, kiedy dla wszystkich stao si jasne, e rzdy Frankw doprowadziy Ormian nad Eufratem do ostatecznej ruiny, nie szczdzili Baldwinowi sw potpienia. Ale osd ten by niesprawiedliwy. Z moralnego punktu widzenia Baldwin nie mia adnego argumentu na usprawiedliwienie swego postpowania wobec Torosa, co znalazo wyraz w penym zaenowania stanowisku kronikarzy aciskich. Trzy lub cztery lata wczeniej Toros podobnie potraktowa Turka Alphilaga, do ktrego zwrci si o pomoc przeciwko Daniszmendom i ktrego pniej kaza zamordowa. Zway jednak trzeba, e dziaa wtedy w obronie swego miasta i ludu przed tyrani niewiernych i e nie by przybranym synem Alphilaga. To prawda, e wedug zwyczajw ormiaskich adopcja nie miaa tak wielkiej wagi jak w prawie zachodnim, ale nie zmniejsza to moralnej odpowiedzialnoci Baldwina. Mimo to jednak Ormianie nie mieli podstaw do oskarania Baldwina, poniewa to oni sami zamordowali Torosa, a Baldwin zaj jego tron z aprobat niemal caego ich ludu. Ksita armescy, pozbawieni przez krzyowcw wadzy, jedyni nieufnie usposobieni do pomocy Baldwina, byli kiedy urzdnikami cesarskimi. Nie cieszyli si sympati swych ziomkw, ktrzy mieli im za ze uznawanie zwierzchnictwa cesarza, a nade wszystko przynaleno do Kocioa greckiego. A ci dawni urzdnicy cesarscy, jak choby Toros czy Gabriel, byli wadcami na tyle dowiadczonymi, e potrafiliby obroni niepodlego Ormian osiedlonych nad Eufratem. Ich niewdziczni poddani wskutek swej pogardy dla Bizancjum, wskutek gotowoci wybaczenia kademu acinnikowi bdw heretyckich, ktre greka skazyway w ich oczach na wieczne potpienie, mogli mie pretensj tylko do siebie, kiedy z czasem frankijscy przyjaciele przywiedli ich do zguby. Na razie wszystko przedstawiao si rowo. Baldwin przyj tytu hrabiego Edessy i da jasno do zrozumienia, e nie bdzie z nikim dzieli rzdw. Majc jednak tylko garstk wojownikw frankijskich, musia oprze si na Ormianach. Znalaz wrd nich wielu godnych zaufania, a realizacj zamierze uatwio mu odkrycie w cytadeli skarbca, ktrego

znaczna cz pochodzia z czasw bizantyjskich, a ktry Toros ogromnie pomnoy swymi zdzierstwami podatkowymi. Skarbiec ten spad mu jak z nieba, umoliwiajc zarwno zjednanie sobie pienidzmi poparcia, jak i dokonanie mistrzowskiego posunicia dyplomatycznego. Emir Balduk z Samosaty, dowiedziawszy si o przejciu wadzy przez Baldwina, przestraszy si nie na arty. Kiedy doniesiono mu o przygotowaniach do nastpnego ataku na jego stolic, wysa poselstwo do Edessy z ofert odprzeday emiratu za dziesi tysicy bizantw. Baldwin zgodzi si i triumfalnie wkroczy do Samosaty. W cytadeli zasta wielu zakadnikw, ktrych Balduk zabra z Edessy. Od razu odesa ich do domw rodzinnych. Ten wspaniaomylny postpek i wypdzenie gronych Turkw z Samosaty przyczyniy si ogromnie do wzrostu jego popularnoci. Baldukowi zaproponowano, aby za sw gwardi przyboczn przenis si do Edessy, gdzie w charakterze najemnikw mogliby wstpi na sub u hrabiego. Kiedy rozeszy si wieci o sukcesach Baldwina, wielu rycerzy zachodnich, ktrzy zdali do armii krzyowej pod Antiochi, skrcio do Edessy w nadziei, e im take dopisze szczcie u jego boku, inni odstpili od beznadziejnie wlokcego si oblenia twierdzy antiocheskiej, udajc si pod sztandary hrabiego. Znajdowali si wrd nich Drogon z Nesle, Renald z Toul i wasal Rajmunda z Tuluzy Gaston z Barn. Baldwin wynagrodzi ich piknymi prezentami ze swego skarbca i pragnc zwiza ich z Edess, zachca do oenku z bogatymi dziedziczkami ormiaskimi. A poniewa by wdowcem, nie mia ju dzieci, postanowi da im przykad. Drug on Baldwina zostaa crka pewnego wodza, ktry w kronikach aciskich wystpuje pod imieniem Taphnuz lub Tafroc. By to bogaty arystokrata, ktrego woci leay w pobliu Edessy, spokrewniony, jak si wydaje, z Konstantynem z Gargaru. W dodatku mia on rozlege stosunki w Konstantynopolu, dokd z czasem przenis si na stae. Niewykluczone, e by to w istocie Tatul, wadca Maraszu; sojusz z nim mia dla Baldwina niemae znaczenie. Panna moda otrzymaa od ojca posag w wysokoci szedziesiciu tysicy bizantw oraz oglnikowe przyrzeczenie, e odziedziczy jego posiadoci. Maestwo to nie przynioso jej szczcia, nie urodzia te Baldwinowi dzieci. W ten sposb Baldwin ustali zasady polityki, ktre pniej stosowa w Krlestwie Jerozolimskim. Rzdy miay spoczywa w rkach wadcy frankijskiego i jego wasali, ale mieszkacom Wschodu, zarwno chrzecijanom, jak i muzumanom, powierzono w pastwie pewn rol, liczc na to, e z owego pomieszania rnych narodowoci powstanie z czasem organiczna cao. Bya to polityka przenikliwego ma stanu, ale w oczach rycerzy dopiero co przybyych z Zachodu, ktrzy powicili si dla Krzya i lubowali wytpienie niewiernych, graniczyo to niemal ze zamaniem lubw krzyowych. Urban nie apelowa do nich w Clermont o to, aby Baldwina i innych baronw osadzili na tronach porientalnych monarchii. Realizacja takiej polityki take bya z pocztku nieatwa. Muzumanie uwaali Baldwina za awanturnika, ktrego przejciowy sukces naleao

mdrze wyzyska. Midzy Edess a Eufratem, na poudnio-wschd od Edessy, leao miasto Sarud. Pacio ono trybut ksiciu artukidzkiemu, Balikowi Ibn Bahramowi, ale ostatnio wyamao si z tego obowizku. Balik napisa do Baldwina z prob, by hrabia za odpowiednim wynagrodzeniem poskromi buntownikw. Baldwin, uradowany tak doskona okazj, wyrazi zgod. Wwczas mieszkacy Sarudu zwrcili si potajemnie do Balduka, aby przyszed im na ratunek. Balduk ze swoim oddziaem wymkn si z Edessy i pody do Sarudu, gdzie ludno wpucia go do miasta. Baldwin uda si natychmiast w lad za nim, zabierajc kilka machin oblniczych. Balduk i mieszkacy Sarudu przestraszyli si. Ludno od razu zgodzia si na kapitulacj i pacenie haraczu. Balduk natomiast uda si do hrabiego i owiadczy, e pospieszy naprzd jedynie po to, aby w jego imieniu zaj miasto. Ale Baldwin nie da si oszuka. Wysucha usprawiedliwie Balduka i z pozoru przywrci go do ask, ale po kilku dniach zada od emira wydania ony i dzieci jako zakadnikw. Kiedy emir zacz protestowa, Baldwin kaza go aresztowa i ci. Tymczasem w Sarudu osadzono zaog frankijsk pod dowdztwem Fulka z Chartres, ktrego nie naley myli z historykiem Fulcherem. Z wydarzenia tego Baldwin wycign lekcj, e muzumanom nie mona ufa. Od tej chwili przestrzega zasady, aby muzumanie zamieszkali w jego pastwie nie mieli adnego przywdcy, ale jednoczenie przyzna im wolno wyznania. Jeeli chcia utrzyma w swych rkach takie miasta jak Sarud, gdzie ludno skadaa si niemal wycznie z Arabw-muzumanw, nie mia innego wyboru. Ale tolerancja Baldwina wywoywaa oburzenie chrzecijan zachodnich. Zdobycie Sarudu, a w kilka miesicy pniej Birediku, z tamtejszym brodem na Eufracie, umoliwio bezpieczn komunikacj midzy Edess a twierdzami Turbessel i Ravendel, skonsolidowao hrabstwo Baldwina i zapewnio mu czno z gwn armi krzyow. Jednoczenie Turcy przekonali si, e pastwa hrabiego Edessy nie mona lekceway, i skoncentrowali swe siy, aby je zniszczy. O determinacji Turkw i znaczeniu frankijskiej Edessy dla powodzenia wypraw krzyowych przekonano si ju w maju, gdy Kurbugha, ktry wyruszy na odsiecz Antiochii, przerwa marsz, aby rozprawi si z Baldwinem. Po trzech tygodniach daremnych prb sforsowania murw Edessy musia odstpi od szturmu. Poraka Kurbughi podniosa presti Baldwina, a opnienie ofensywy tureckiej ocalio krucjat. Ormianie take nie brali Baldwina zbyt serio. Krzywym okiem patrzyli na rycerzy frankijskich, ktrzy gromadami przybywali na ich ziemie, raziy ich wzgldy okazywane Frankom przez Baldwina. Rycerze frankijscy rwnie nie starali si zjedna sobie Ormian, traktujc ich z pogard i nierzadko brutalnie. Notabli Edessy nie dopuszczono do rady przybocznej Baldwina, w ktrej uczestniczyli tylko Frankowie, ale podatki pacili nie mniejsze ni za czasw Torosa. Co wicej, ormiaskie dobra ziemskie nadawano wycznie przybyszom, ktrzy zgodnie z zachodnimi zwyczajami feudalnymi jeszcze bardziej przywizywali chopw do ziemi.

Pod koniec 1098 roku pewien Ormianin donis Baldwinowi o spisku na jego ycie. Dwunastu najwybitniejszych obywateli miasta miao pono wej w konszachty z emirami tureckimi z okrgu Dijar Bakr. W tym czasie bawi w Edessie te Baldwina, Taphnuz. lub Baldwina z jego crk odby si bardzo niedawno. Wedle dostarczonych informacji spiskowcy postanowili pozbawi Baldwina tronu na rzecz Taphnuza lub przynajmniej zmusi hrabiego do podzielenia si z nim rzdami. Wysuchawszy tego raportu, Baldwin bezzwocznie przystpi do dziaania. Dwch przywdcw spisku aresztowano i olepiono, a ich gwnym wsplnikom obcito nosy lub stopy. Wielu Ormian, ktrych podejrzewano o udzia w knowaniach, wtrcono do wizienia, konfiskujc ich majtki. Ale zwyczajem przezornych mieszkacw Wschodu tak dokadnie ukryli oni swoje pienidze, e urzdnicy Baldwina nie zdoali ich odnale. Wwczas Baldwin w drodze aski obieca zwrci im wolno po zapaceniu przez kadego z nich okupu, ktry wynosi od dwudziestu do szedziesiciu tysicy bizantw. Jakkolwiek Taphnuzowi nie mona byo udowodni udziau w spisku, to jednak uzna on za wskazane co rychlej wrci do swej grskiej siedziby i trzyma si z daleka od straszliwego zicia. Zabra wikszo posagu hrabiny, z ktrego wrczy Baldwinowi niewiele ponad siedemset bizantw. Srogo, z jak Baldwin zdawi w spisek, pooya kres grobie buntowania si jego ormiaskich poddanych. Kilku z nich nadal zatrzyma w swej subie, jak na przykad Abu al-Ghariba, ktremu powierzy urzd namiestnika Birediku. Ale im wicej Frankw zwabionych saw hrabiego wstpowao pod jego sztandary, tym bardziej mg ignorowa rdzenn ludno wschodni. Po niespena roku od przybycia do Edessy Baldwin zyska ju ogromn saw. W czasie gdy gwna armia krzyowa posuwaa si krok za krokiem w kierunku Jerozolimy, Baldwin zaoy w gbi Azji bogate i silne pastwo, a sam budzi strach i szacunek w caym wschodnim wiecie. Jako najmodszy syn hrabiego Boulogne wyruszy na wypraw z pustkami w kieszeni, zdany na jamun od swych braci. Znajdowa si w cieniu tak potnych arystokratw jak Rajmund z Tuluzy lub Hugon z Vermandois lub tak dowiadczonych rycerzy-awanturnikw jak Boemund. Teraz by najwikszym potentatem z nich wszystkich. Armia krucjatowa miaa podstaw do uznania go za najwybitniejszego ma stanu, ktry uda si w jej szeregach na Wschd.

Rozdzia 3

Pod murami Antiochii

Tylko drzewa znane ci jako nieowocowe zetniesz i zbudujesz sobie narzdzia oblnicze przeciw miastu, ktre toczy z tob wojn, a je zdobdziesz. - Ksiga Powtrzonego Prawa 20, 20

ntiochia leaa nad rzek Orontes, w odlegoci okoo dwudziestu kilometrw od morza. Zaoy j w 300 roku p.n.e. Seleukos I i nazwa tak na cze swego ojca. Wkrtce staa si gwnym orodkiem miejskim Azji, a za czasw Cesarstwa Rzymskiego bya trzecim co do wielkoci miastem wiata. Chrzecijanie otaczali Antiochi czci szczegln, tam bowiem nazwano ich pierwszy raz chrzecijanami, tam wity Piotr zaoy pierwsze biskupstwo. W VI wieku n.e. trzsienia ziemi i dewastacja miasta przez Persw przymiy blask Antiochii, a po podboju arabskim zacza si ona chyli ku upadkowi, przegrywajc rywalizacj z pooonym w gbi ldu Aleppem. Kiedy w X stuleciu Bizancjum ponownie zawadno Antiochi, miasto odzyskao troch dawnej wietnoci. W tym okresie stao si gwnym miejscem spotka kupcw greckich i muzumaskich oraz najpotniejsz twierdz na granicy syryjskiej. W 1085 roku Antiochi zdoby Sulajman Ibn Kutulmisz. Po jego mierci miasto przeszo w rce sutana Malikszaha, ktry osadzi w nim namiestnika Turkmena Jaghi Sijana. Rzdzi on ju miastem dziesi lat. Od czasu mierci Malikszaha wadz suzerenn nad Antiochi sprawowa nominalnie emir Ridwan z Aleppa, ale Jaghi Sijan by wasalem krnbrnym i w praktyce zachowa niezaleno, wygrywajc przeciwko Ridwanowi jego rywali, Dukaka z Damaszku i Kurbugh z Mosulu. W 1096 roku Jaghi Sijan zdradzi nawet Ridwana w czasie wojny przeciwko Dukakowi, ktrego od tej chwili nazywa swoim wadc. Mimo jego pomocy Dukak nie zdoa zdoby Aleppa, ale emir tego miasta nigdy nie wybaczy Jaghi Sijanowi wiaroomstwa. Wieci o marszu chrzecijan zaalarmoway Jaghi Sijana. Wiedzia, e zdobycie Antiochii byo jednym z gwnych celw krucjaty, a zreszt, chcc pj dalej do Palestyny, krzyowcy musieli wpierw zawadn t wielk twierdz. Wikszo poddanych Jaghi Sijana stanowili chrzecijanie - Grecy, Ormianie i Syryjczycy. Wprawdzie lojalno chrzecijan syryjskich, ktrzy jednakowo nienawidzili Grekw i Ormian, nie budzia wikszych obaw, ale do innych swoich poddanych Jaghi Sijan nie mg mie zaufania. Do tej chwili odnosi si do chrzecijan z tolerancj. Za jego zgod patriarcha grecki Jan Oksita rezydowa w miecie, a wielkich kociow antiocheskich Turcy nie zamienili na meczety. Na wie o zblianiu si krucjaty Jaghi Sijan zacz jednak stosowa rodki represyjne.

Patriarch, gow najwikszej w Antiochii gminy religijnej, wtrcono do wizienia. Wielu wybitnych chrzecijan wypdzono z miasta, cz z nich ucieka. Sprofanowano wielk katedr w. Piotra, urzdzajc w niej stajni dla wierzchowcw emira. Doszo take do przeladowa w okolicy miasta, co przynioso tylko taki efekt, e na pierwsz wie o zblianiu si armii krzyowej ludno wiejska wycia w pie garnizony tureckie. Nastpnie Jaghi Sijan zacz rozglda si za sojusznikami. Wiadomo byo, e Ridwan z Aleppa wbrew rozsdkowi nie przyjdzie mu z pomoc, mszczc si za zdrad w poprzednim roku. Jednak Dukak z Damaszku, do ktrego z apelem o ratunek osobicie uda si syn Jaghi Sijana, Szams adDaula, zacz przygotowywa si do odsieczy dla miasta. Pomoc przyrzek take jego atabeg, Turkmen Tughtakin, oraz emir Danah ad-Daula z Himsu. Drugi pose antiocheski odwiedzi dwr Kurbughi, atabega Mosulu. Kurbugha by teraz najmoniejszym wadc w grnej Mezopotamii, czyli Al-Dazirze. Mia tyle dowiadczenia, e zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa krucjaty dla caego wiata muzumaskiego, na domiar za od dawna spoglda akomie na Aleppo. Gdyby udao mu si zawadn Antiochi, Ridwan zostaby okrony i znalazby si w jego mocy. On take sposobi armi do odsieczy dla miasta, a po nim zaoferowali sw pomoc sutanowie Bagdadu i Persji. Tymczasem Jaghi Sijan ciga do twierdzy swoje wasne, silne oddziay i w przewidywaniu dugiej blokady zacz gromadzi zapasy ywnoci. Krzyowcy wkroczyli na terytorium Jaghi Sijana w miasteczku Marasa, ktrego garnizon turecki uciek na wie o zblianiu si ich armii. Z Marasy oddzia pod dowdztwem Roberta z Flandrii dokona wypadu na poudnio-zachd, aby wyzwoli miasto Artach, w ktrym ludno chrzecijaska zmasakrowaa zaog tureck. Tymczasem w dniu 20 padziernika armia gwna dotara do Mostu elaznego na Orontesie, gdzie zbiegay si drogi z Maraszu i Aleppa. Most ten by silnie ufortyfikowany, z dwiema basztami u wejcia. Krzyowcy przystpili natychmiast do szturmu, ktrym kierowa biskup Le Puy, i po zaciekej walce przedostali si na drugi brzeg rzeki. Dziki temu zwycistwu wpad im w rce konwj z mnstwem byda, baranw i zboa dla wojska Jaghi Sijana. Droga do Antiochii staa otworem, krzyowcy widzieli w oddali cytadel miejsk. Nastpnego dnia stra przednia pod wodz Boemunda stana pod murami Antiochii, a wkrtce cigna tam caa armia. Widok Antiochii zdj krzyowcw strachem. Domy i bazary miejskie zajmoway rwnin o dugoci niemal piciu kilometrw i szerokoci ponad ptora kilometra, pooon midzy Orontesem a gr Silpion, ktrej zbocza usiane byy willami i paacykami bogaczy. Antiochi otaczay potne fortyfikacje, zbudowane przez Justyniana i zaledwie przed stu laty wyremontowane przez Bizantyjczykw, ktrzy zastosowali najnowsze zdobycze techniki. Na pnocy mury miejskie wznosiy si wprost z bagnistej rwniny cigncej si wzdu rzeki, na wschodzie i zachodzie piy si po stromych zboczach gry, a na poudniu biegy grzbietem grskim, prowadzc miao przez przepacisty wwz, ktrym spada na rwnin potok o nazwie Onopnikles, i ukiem nad boczn furt, zwan Bram elazn, dochodziy

do wspaniaej cytadeli, pooonej na wysokoci ponad trzystu metrw nad miastem. Z murw tych sterczao czterysta baszt, usytuowanych w taki sposb, e kady metr znajdowa si w zasigu strzay z uku. W pnocnowschodnim naroniku fortyfikacji znajdowaa si Brama w. Pawa, ktr prowadzia droga z Mostu elaznego i Aleppa. W narou pnocnozachodnim miecia si Brama w. Jerzego, do ktrej biega droga z Laodycei i wybrzea libaskiego. Gocice do Aleksandretty i portu SaintSimeon (w. Szymona), dzisiejszej As-Suwajdijji, wiody przez potn bram, usytuowan tu nad rzek, i ufortyfikowany most. Na wschd od nich znajdoway si dwie mniejsze bramy, Brama Ksica i Brama Psia, ktre take wychodziy na rzek. Wewntrz fortyfikacji wody byo pod dostatkiem, zieleniy si tam ogrody, ktre zaopatryway ludno w warzywa i owoce, a take pastwiska dla zwierzt. W miecie mona byo zakwaterowa wielka armi i zgromadzi zapasy na dugie miesice oblenia. W dodatku za aden najedca nie mg otoczy miasta ze wszystkich stron, poniewa od poudnia teren by tak dziki i urwisty, e nie nadawa si do obozowania. W 1085 roku Turcy zdobyli Antiochi tylko dziki zdradzie i zdrada bya jedynym niebezpieczestwem, z ktrym musia si liczy Jaghi Sijan. Mimo to denerwowa si. Wprawdzie krzyowcy nie mogli otoczy miasta, ale i on mia za mao wojownikw, aby obsadzi mury na caej dugoci. Do czasu nadejcia posikw nie mg ryzykowa adnych strat w ludziach. Nie zaatakowa wic krzyowcw, kiedy zajmowali pozycje pod murami, i przez dwa nastpne tygodnie pozostawi ich w spokoju. Po przybyciu krzyowcy ulokowali si na przedpolu pnocnowschodniego odcinka murw. Boemund zaj sektor na wprost Bramy w. Pawa, Rajmund naprzeciwko Bramy Psiej, a Gotfryd, po jego prawej rce, na wprost Bramy Ksicej. Pozostae hufce rozlokoway si na tyach wojsk Boemunda, gotowe do akcji tam, gdzie okae si to potrzebne. Chwilowo nie zamknito dostpu ani do Bramy Mostowej, ani do Bramy w. Jerzego. Od razu jednak przystpiono do budowy mostu ywowego na rzece, ktrym z obozu Gotfryda mona si byo dosta do wioski Talenki, gdzie znajdowa si cmentarz muzumaski. Budowa tego mostu umoliwia krzyowcom korzystanie z drg do Aleksandretty i portu SaintSimeon, a wkrtce zaoono obz rwnie na pnoc od Orontesu. Jaghi Sijan spodziewa si natychmiastowego ataku na miasto. Jednake spord wodzw krucjaty tylko jeden Rajmund opowiada si za szturmem na mury miasta. Bg, ktry do tej chwili otacza nas opiek - mwi - zele nam zwycistwo. Ale nikt nie podziela jego wiary. Fortyfikacje zdejmoway baronw strachem, wojsko byo wyczerpane, nie mogli w tej chwili dopuci do duych strat. Co wicej, jeeli poczekaj, nadejd posiki. Lada moment nadcignie z Aleksandretty Tankred. By moe zjawi si rwnie cesarz ze swoimi wspaniaymi machinami oblniczymi. Flota Guynemera take moga odda im troch ludzi, rozeszy si pogoski, e w pobliu wybrzea ukazaa si flotylla genueska. Boemund, ktrego zdanie najwicej wayo wrd wodzw, mia osobiste powody, by sprzeciwia si radom Rajmunda. Powzi niezomne postanowienie zdobycia miasta dla

siebie. Nie tylko pragn zapobiec zupieniu Antiochii przez wojownikw dnych rozkoszy rabowania bogatego grodu, ale nade wszystko obawia si, e w przypadku zdobycia go wsplnymi siami krucjaty nie bdzie mg roci do niego wycznych praw. Dobrze zapamita lekcj, jakiej Aleksy udzieli krzyowcom pod Nike. Gdyby udao mu si doprowadzi do zoenia kapitulacji na swoje rce, miaby do Antiochii prawo bez wtpienia trudne do zakwestionowania. A e nieobce mu byy orientalne metody dziaania, uwaa za pewne, i niebawem znajdzie na to jaki sposb. Pod naciskiem Boemunda zignorowano rad hrabiego Tuluzy, ktry odtd jeszcze bardziej go znienawidzi, i w ten sposb krzyowcy utracili jedyn szans szybkiego zdobycia Antiochii. Gdyby bowiem pierwsze natarcie przynioso choby niewielki sukces, Jaghi Sijan, ktry straci zimn krew, rycho poniechaby wszelkiego oporu. Zwoka przywrcia mu pewno siebie. Boemund i jego przyjaciele bez trudu znaleli porednikw, ktrzy podjli si skomunikowania ich z Turkami. Dziki lukom zarwno w blokadzie, jak i systemie obronnym, chrzecijascy uchodcy i wygnacy z miasta utrzymywali cise kontakty z rodzinami, ktre pozostay wewntrz murw. Krzyowcy mieli dokadne informacje, co dzieje si w Antiochii, ale system ten dziaa w obie strony, wielu bowiem chrzecijan autochtonicznych, zwaszcza Syryjczykw, miao wtpliwoci, czy rzdy frankijskie lub bizantyjskie bd lepsze od tureckich. Postanowili wic wkupi si w aski Jaghi Sijana i rwnie dokadnie informowali go o sytuacji w obozie krzyowym. Od nich dowiedzia si, e krzyowcy nie zamierzaj przystpi do szturmu. Zacz wtedy organizowa zbrojne wypady z miasta. Wojownicy Jaghi Sijana wykradali si przez bram zachodni i wycinali mae oddziay Frankw, ktre w poszukiwaniu ywnoci zapuszczay si daleko od obozu gwnej armii. Jaghi Sijan utrzymywa rwnie kontakty ze swoim garnizonem w Harencu (Harimie) pooonym za Mostem elaznym na drodze do Aleppa, i zachca do nkania tyw armii krzyowej. Tymczasem doszy go wieci, e misja jego syna w Damaszku odniosa pewien sukces i e moe si spodziewa rychej odsieczy. Na przeomie jesieni i zimy krzyowcy, ktrzy z pocztku cakiem niesusznie cieszyli si z biernoci Jaghi Sijana, zaczli traci rezon, mimo e odnieli kilka niewielkich sukcesw. W poowie listopada druynie pod wodz Boemunda udao si wywabi zaog Harencu i zniszczy j doszcztnie. Niemal w tym samym dniu zawina do portu Saint-Simeon eskadra genueska w sile trzynastu okrtw, co umoliwio krzyowcom zajcie tej miejscowoci. Flotylla przywioza posiki w ludziach i uzbrojeniu w odpowiedzi na apel papiea Urbana wystosowany do Genueczykw ju blisko dwa lata wczeniej. Dziki przybyciu okrtw krzyowcy poczuli si raniej, mieli bowiem moliwo utrzymywania drog morsk cznoci z krajami rodzinnymi. Ale wszystkie te sukcesy przesoni problem wyywienia wojska. Kiedy krzyowcy wkroczyli na rwnin antiochesk, ywnoci byo tam w brd. Nie brakowao ani baranw, ani byda, w wiejskich stodoach znajdowaa si wikszo

tegorocznych zbiorw. Jedli wic dobrze i do gowy im nie przyszo odkada zapasy na miesice zimowe. Wojownicy musieli teraz szuka prowiantu w coraz wikszej odlegoci od obozu, naraajc si na odcicie odwrotu przez Turkw, ktrzy dokonywali wypadw z gr. Niebawem odkryto, e onierze antiochescy przekradaj si wwozem Onopniklesu na wzgrze dominujce nad obozem Boemunda i czekaj tam w zasadzce na wojownikw frankijskich, ktrzy opnili si z powrotem do obozu. Aby pooy temu kres, wodzowie postanowili zbudowa na tym wzgrzu warown wie, zobowizujc si do kolejnego obsadzania jej swoimi zaogami. Wie t zbudowano bardzo szybko, nadajc jej nazw Malregard. Okoo Boego Narodzenia 1097 roku zapasy w obozie spady niemal do zera, w caej okolicy nie mona byo ju znale ani krzty ywnoci. Baronowie odbyli narad, na ktrej postanowiono wysa cz armii pod wodz Boemunda i Roberta z Flandrii w gr doliny Orontesu, w kierunku miasta Hama, z zadaniem zupienia tamtejszych wiosek i dostarczenia do obozu moliwie najwikszej iloci prowiantu. W czasie ich nieobecnoci obleniem mieli kierowa Rajmund i biskup Le Puy, Gotfryd lea wtedy ciko chory. Boemund i Robert wyruszyli 28 grudnia, zabierajc okoo dwudziestu tysicy ludzi. Jaghi Sijan natychmiast si o tym dowiedzia. Odczekawszy, a hufiec ten znajdzie si w znacznej odlegoci od obozu, ju w nocy 29 grudnia dokona wypadu z miasta, uywajc silnego oddziau, ktry przedosta si przez most i uderzy na krzyowcw, obozujcych na pnoc od murw miejskich. Byy to prawdopodobnie oddziay Rajmunda, ktry musia przenie si ze swego pierwszego stanowiska, gdy deszcze zimowe rozmyy paski teren midzy rzek a murami. Atak by niespodziewany, ale dziki przytomnoci Rajmunda wszystko skoczyo si dobrze. Natychmiast skrzykn druyn konnych rycerzy, ktra w ciemnociach dokonaa szary na Turkw, zmuszajc ich do zawrcenia w popochu na most. Rajmund ciga ich tak zajadle, e rycerze znaleli si za mostem, zanim Turcy zdyli zamkn bram, i przez moment utrzymali zdobyty teren. Kiedy ju wydawao si, e Rajmund udowodni suszno swego twierdzenia o moliwoci wzicia miasta szturmem, jeden z wierzchowcw, ktry wysadzi jedca z sioda, zacz si nagle cofa, spychajc rycerzy w nieadzie na wski most. W ciemnociach nikt nie mg si zorientowa, co si stao, i krzyowcy wpadli w panik. Z kolei oni rzucili si do ucieczki, cigani przez Turkw, ustawiajc si w szyku bojowym dopiero w swoim obozie koo mostu ywowego, skd Turcy zawrcili do miasta. Po obu stronach polego wielu ludzi, zwaszcza rycerzy frankijskich, co stanowio bolesn strat dla krucjaty. Wrd zabitych znajdowa si chory Ademara. Tymczasem Boemund z Robertem z Flandrii u boku cwaowa na poudnie, nie wiedzc ani o tym, e jego rywal o mao nie sprztn mu Antiochii sprzed nosa, ani o tym, i w jego kierunku zmierza wielka muzumaska armia posikowa. W poowie miesica Dukak z Damaszku ze swoim atabegiem Tughtakinem i synem Jaghi Sijana, Szams ad-Daul, na czele pokanej armii opuci sw stolic. W Hamie doczy do niego

tamtejszy emir ze swoimi oddziaami. W dniu 30 grudnia, w Szajzarze, dosza ich wiadomo, e w najbliszej okolicy znajduje si armia krzyowa. Wymaszerowali natychmiast i dopadli nieprzyjaciela we wsi Albara. Turcy kompletnie zaskoczyli krzyowcw, a Robert, ktry wysforowa si ze swoim pocztem troch do przodu, zosta niemal zupenie otoczony. Boemund wszake, zorientowawszy si w sytuacji, zatrzyma wikszo swoich ludzi w odwodzie i uderzy na muzumanw dopiero w tym momencie, kiedy ju byli pewni zwycistwa. T przytomn interwencj nie tylko uratowa Roberta, ale zada armii damasceskiej tak cikie straty, e wycofaa si do Hamy. Ale siy krzyowcw, jakkolwiek przypisywali sobie zwycistwo i cho niewtpliwie udaremnili odsiecz dla Antiochii, zostay tak nadwtlone, e musieli przerwa akcj aprowizacyjn. Po spldrowaniu kilku wiosek i spaleniu jednego meczetu powrcili z niemal pustymi rkami do obozu pod murami miasta. Zastali swoich towarzyszy w nastroju grobowym. Po morderczej bitwie w nocy 29 grudnia wystpio nastpnego dnia trzsienie ziemi, ktre dao si odczu nawet w Edessie, a wieczorem rozwietlia niebo zorza polarna. Przez nastpne tygodnie paday nieustannie ulewne deszcze, zimno dawao si coraz bardziej we znaki. Stefan z Blois nie mg poj ludzi, ktrzy uskarali si na upay w Syrii. Nikt ju nie mia wtpliwoci, e Pan Bg jest niezadowolony ze swoich wojownikw, poniewa zgrzeszyli dum, zbytkiem i grabieami. Ademar z Le Puy zarzdzi trzy dni solennego postu, ale w obliczu widma godu post ten nikomu nie robi rnicy, zwaszcza w sytuacji, kiedy niepowodzenie wyprawy aprowizacyjnej grozio wielu ludziom mierci godow. Wkrtce co sidmy czowiek w obozie umiera z godu. W poszukiwaniu ywnoci wysyano emisariuszy nawet w gry Taurus, gdzie ksita rubenidzcy zgodzili si odstpi tyle prowiantu, ile tylko uda im si zgromadzi. Troch jada dostarczyli krzyowcom ormiascy mnisi osiedleni w grach Amanos, a okoliczni chrzecijanie, Ormianie i Syryjczycy, zbierali wszystko, co nadawao si do jedzenia, i znosili do obozu. Ale czynili to nie z mioci bliniego, lecz dla zysku. Za adunek ywnoci, ktry mieci si na grzbiecie osa, dali omiu bizantw, a na zapat takiej ceny mogli pozwoli sobie tylko najbogatsi wojownicy. Wierzchowce cierpiay jeszcze bardziej od ludzi, a w kocu w caym wojsku zostao tylko okoo siedmiuset koni. Bardziej hojna pomoc nadesza z Cypru. Biskup Le Puy, dziaajc niewtpliwie w duchu instrukcji papiea Urbana, stara si usilnie nawiza dobre stosunki z dostojnikami Kocioa greckiego na Wschodzie, okazujc im szacunek, ktry zaprzecza teorii, jakoby papie uwaa krucjat za drog podporzdkowania ich swej wadzy. Wizionemu przez Jaghi Sijana patriarsze Antiochii owe przyjazne gesty na razie na nic si nie zday, Turcy bowiem od czasu do czasu zamykali go w klatce, ktr zawieszali na murach obronnych. Ale patriarcha Jerozolimy Symeon, ktry opuci sw diecezj, gdy po mierci Artura nastay tam czasy zbyt niebezpieczne, przebywa na Cyprze. Zaraz po uruchomieniu komunikacji morskiej Ademar nawiza z nim kontakt. Wprawdzie Symeon odnosi si niechtnie do praktyk aciskich, a nawet potpi je w stanowczym, lecz

nieobraliwym traktacie, to jednak dla dobra chrzecijastwa chtnie przysta na wspprac z Kocioem zachodnim. Ju w padzierniku podpisa wsplnie z Ademarem raport o postpach krucjaty, przeznaczony dla chrzecijan zachodnich. Dowiedziawszy si o tragicznej sytuacji krzyowcw, zacz regularnie wysya z wyspy wszystkie nadwyki ywnoci i wina. Przesyki ywnociowe od patriarchy, aczkolwiek czste, niewiele mogy uly niedoli tak wielkiej masy krzyowcw. Udrczeni godem ludzie zaczli dezerterowa z obozu, szukajc schronienia w zamoniejszych okolicach lub nawet wac si na drog powrotn do swych krajw rodzinnych. Z pocztku byli to pospolici, nikomu nie znani wojownicy, ale pewnego styczniowego poranka okazao si, e uciek sam Piotr Pustelnik, a z nim razem Wilhelm Ciela. Wilhelm by awanturnikiem, ktry nie mia ochoty traci czasu na skazan na klsk krucjat. Zdarzyo mu si to nie pierwszy raz, zdezerterowa ju bowiem w czasie jednej z wypraw hiszpaskich, ale trudno zrozumie, jak doszo do tego, e Piotr nie wytrzyma nerwowo. Tankred uda si za nimi w pocig i w wielkiej habie sprowadzi ich do obozu. Spraw Piotra, ktry w interesie oglnym powinien by zachowa nieskaziteln opini, zatuszowano, Wilhelm Ciela natomiast musia ca noc sta w namiocie Boemunda, ktry rano udzieli mu surowej i ostrzegawczej admonicji. Wilhelm poprzysig nie opuci szeregw krucjaty, pki nie dotrze ona do Jerozolimy i pniej zama t przysig. Autorytet Piotra powanie ucierpia, ale wkrtce nadarzya mu si sposobno do odzyskania dawnego szacunku. Kiedy wskutek godu i dezercji szeregi armii zaczy z dnia na dzie coraz bardziej topnie, Ademar uzna za konieczne wystosowanie do Zachodu stanowczego apelu o posiki. Aby nada mu jak najwiksz wag, napisa go w imieniu patriarchy Jerozolimy, przypuszczalnie za jego zgod. Jzyk tego ordzia jest znamienny, poniewa rzuca wiato na polityk kocieln Ademara. Patriarcha zwraca si do wiernych na Zachodzie jako przywdca biskupw na Wschodzie, zarwno greckich, jak i aciskich. Uywa tytuu apostolski i przyznaje sobie prawo do oboenia kltw kadego chrzecijanina, ktry zamie luby krucjatowe. Jest to jzyk niezalenego arcypasterza. Ademar nie woyby takich sw w usta dostojnika kocielnego, ktry powinien podlega biskupowi Rzymu. Cokolwiek myla Urban o przyszym administrowaniu Kocioami wschodnimi, to w kadym razie jego legat nie gosi supremacji papiea. Nie wiemy, jaki oddwik wywoa list patriarchy w Europie zachodniej. Podczas gdy hierarchw Kocioa greckiego krzyowcy traktowali z naleytym szacunkiem, to jednak stosunki z ich wieckim zwierzchnikiem ulegy pogorszeniu. Na pocztku lutego przedstawiciel cesarza, Tatikios, nagle opuci obz krzyowcw. Towarzyszy on krucjacie od Nikei, majc ze sob niewielki sztab i druyn zoon gwnie z przewodnikw i saperw i, jak si wydaje, czyy go dobre stosunki z jej wodzami. Zgodnie z ukadem krzyowcy przekazali mu zdobyt Koman i Kokson, on za w swoich raportach nie szczdzi im pochwa za waleczno. Ju w tamtych czasach w rozmaity sposb wyjaniano powody jego odjazdu,

jednake nie mamy adnych podstaw do odrzucenia wersji, ktr poda sam Tatikios po powrocie do Konstantynopola. Wedle Tatikiosa, Boemund wezwa go pewnego dnia do swego namiotu, kiedy ju wiedziano o nowej prbie Turkw przyjcia Antiochii z odsiecz, i powiedzia mu w najwikszym zaufaniu, e inni wodzowie posdzaj cesarza o podeganie Turkw przeciwko krzyowcom i e w odwecie postanowili zamordowa Tatikiosa jako przedstawiciela cesarskiego. Tatikios da si przekona. W wojsku panowao wwczas takie wrzenie, e dla uspokojenia nastrojw trzeba byo powici jakiego koza ofiarnego. Ponadto Tatikios by przewiadczony, e krzyowcy, wycieczeni i zdemoralizowani brakiem ywnoci, nie zdoaj zdoby tak potnej twierdzy jak Antiochia. Uwaa, e mona j zmusi do kapitulacji godem, ale nie posuchano jego rady, by obsadzi w gbi kraju zamki, ktre panoway nad drogami zaopatrzeniowymi do miasta. Oznajmiwszy wic, e musi uda si na terytorium cesarskie, by usprawni system zaopatrzenia krucjaty w ywno, odpyn z Saint-Simeon na Cypr. Na dowd, e zamierza powrci, pozostawi w obozie wikszo swego sztabu. Natychmiast po opuszczeniu obozu przez Tatikiosa agitatorzy Boemunda zaczli rozgasza, e uciek on ze strachu przed atakiem Turkw, a niewykluczone nawet, i dopuci si zdrady. Skoro przedstawiciel cesarza zachowa si tak nikczemnie, to krucjata zostaa zwolniona ze wszelkich zobowiza wzgldem Cesarstwa. Krtko mwic, krzyowcy nie mieli obowizku przekazania Antiochii cesarzowi. Nastpnie Boemund zacz rozpowiada, e on rwnie nosi si z myl opuszczenia armii. Nie moe duej zaniedbywa obowizkw w swym rodowym ksistwie. Poniewa do tej chwili odgrywa czoow rol we wszystkich operacjach militarnych krucjaty, susznie przewidzia, e perspektywa utraty jego pomocy przerazi ca armi. Osignwszy ten cel, da do zrozumienia, e oddanie mu wadzy nad Antiochi gotw jest uzna za godziw rekompensat strat, jakie poniesie z powodu swej nieobecnoci w Italii. Baronowie nie dali si nabra na te manewry, ale wrd zwyczajnych wojownikw Boemund zyska gorce poparcie. Tymczasem Turcy mobilizowali siy do ponownej prby przyjcia Antiochii z odsiecz. Kiedy Jaghi Sijana zawiody nadzieje na pomoc Dukaka, zwrci si o ratunek do swego dawnego suzerena, Ridwana z Aleppa. Ridwan wyrzuca sobie teraz, e nie przeszkodzi krzyowcom w dotarciu do Antiochii. Kiedy wic Jaghi Sijan ponownie uzna si za jego wasala, postanowi przyj mu z pomoc, wspierany siami swego kuzyna Sukmana Artukidy z Dijar Bakru i jego tecia, emira Hamy. Na pocztku lutego zjednoczone wojska tureckie odbiy Harenc, gdzie podjy przygotowania do ataku na obz krzyowcw. Kiedy wiadomoci o tym dotary do krzyowcw, baronowie krucjatowi odbyli narad wojenn w namiocie Ademara, na ktrej Boemund zaproponowa pozostawienie caej piechoty w obozie, aby paraliowa wypady z miasta, podczas gdy rycerze - a tylko siedmiuset byo zdolnych do walki - dokonaj niespodziewanej szary na nieprzyjacielsk armi. Plan Boemunda spotka si z aprobat. W dniu 8 lutego, po zapadniciu zmroku, jazda frankijska przemkna si

mostem ywowym, zajmujc pozycj midzy rzek a Jeziorem Antiocheskim, w miejscu dogodnym do zaatakowania Turkw, gdy znajd si w pobliu Mostu elaznego. Kiedy o wicie ukazao si wojsko tureckie, pierwsza linia krzyowcw posza do ataku, zanim ucznicy tureccy zdyli ustawi si w szereg. Poniewa jednak szara nie zdoaa zama zwartej linii wojska tureckiego, rycerze si wycofali, wabic nieprzyjaciela na wybrane z gry pole bitwy, gdzie jezioro z lewej strony i rzeka z prawej uniemoliwiay Turkom oskrzydlenie ich wikszymi siami. Na tym wskim skrawku rycerze ponownie poszli do ataku, tym razem wszyscy. Lekkozbrojni wojownicy tureccy nie wytrzymali impetu natarcia i pierzchli z pola, siejc zamt w stoczonej kolumnie na tyach. Wkrtce caa armia Ridwana w najokropniejszym nieadzie cofaa si do Aleppa. Kiedy Turcy mijali Harenc, przyczya si do nich tamtejsza zaoga, pozostawiajc twierdz w rkach ludnoci chrzecijaskiej, ktra zwrcia j krzyowcom. Podczas gdy kawaleria odnosia tak wspaniae sukcesy, piechota toczya zaarty bj. Jaghi Sijan dokona wypadu na obz wszystkimi swoimi siami, zmuszajc obrocw do cofania si, gdy nagle, w godzinach popoudniowych, ukaza si hufiec powracajcych w triumfie rycerzy. Na ich widok Jaghi Sijan zrozumia, e armia posikowa zostaa pobita. Wyda swoim onierzom rozkaz odwrotu do twierdzy. Jakkolwiek klska drugiej armii posikowej pokrzepia krzyowcw na duchu, to jednak doranie nie poprawia ich sytuacji. Z aprowizacj nadal byo bardzo le, mimo e do Saint-Simeon zaczy ju nadchodzi dostawy ywnoci, przewanie z Cypru, gdzie patriarcha Symeon, a prawdopodobnie take nie doceniony Tatikios gromadzili wszystko, co tylko udao im si zdoby. Jednak prowadzcy do morza gociniec by celem nieustannych napadw oddziaw tureckich, ktre wymykay si z miasta, atakujc z zasadzki sabsze konwoje, a jednoczenie do twierdzy dostarczano ywno przez nadal nie zablokowan Bram w. Jerzego i ufortyfikowany most. Aby uniemoliwi Turkom korzystanie z tego mostu, a tym samym rozwiza problem bezpiecznego dostpu do Saint-Simeon, Rajmund zaproponowa zbudowanie wiey na pnocnym brzegu rzeki, w pobliu tego mostu. Z braku materiaw i murarzy realizacja tego projektu ulega zwoce. W dniu 4 marca zawina do Saint-Simeon flota z zaog angielsk, dowodzona przez wygnanego pretendenta do tronu Anglii, Edgara Athelinga. Flotylla ta, ktra przywioza pielgrzymw z Italii, wstpia po drodze do Konstantynopola, gdzie doczy do niej Edgar, oddawszy si wpierw pod rozkazy cesarza. Statki zjawiy si w sam por, miay bowiem na pokadzie nie tylko mnstwo materiaw oblniczych, ale take rzemielnikw. Fakt, e pomoc ta pochodzia od cesarza, krzyowcy skrztnie pomijali milczeniem. Na wiadomo o zawiniciu flotylli Rajmund i Boemund -tak bowiem sobie nie ufali, e aden z nich nie chcia puci drugiego w pojedynk wyruszyli do portu, aby spord pasaerw zwerbowa moliwie najwiksz liczb ochotnikw do wojska oraz odstawi rzemielnikw i materiay do obozu. W dniu 6 marca, kiedy obadowani wracali z Saint-

Simeon, wpadli w zasadzk, ktr zastawi na nich oddzia wysany z miasta. Kompletnie zaskoczeni wojownicy frankijscy pierzchli w popochu, pozostawiajc cay transport w rkach nieprzyjaciela. Kilku uciekinierw popdzio do obozu, gdzie pucili nawet plotk, e Rajmund i Boemund polegli. Kiedy Gotfryd na wie o tej klsce zacz przygotowywa si do wyjcia z obozu na ratunek rozgromionego oddziau, Turcy dokonali wypadu, aby umoliwi swej druynie bezpieczne wycofanie si z cikim upem do miasta. Wojownicy Gotfryda, ktrzy stali ju pod broni, gotowi wyruszy na drog prowadzc do morza, skutecznie odpierali ataki Turkw, pki niespodziewanie nie nadcignli Rajmund i Boemund z niedobitkami swych ludzi. Dziki przybyciu ich oddziau, cho tak bardzo osabionego, Gotfryd zdoa odrzuci Turkw do miasta. Wodzowie postanowili wtedy dopa tureckich dywersantw w czasie ich powrotu do twierdzy. Zamierzenie to si powiodo. Krzyowcy, majc przewag nad objuczonymi zdobycz Turkami, oskrzydlili i rozgromili ich w momencie, gdy usiowali dosta si na most, i tak odzyskano bezcenny adunek. Polego wtedy pono tysic piciuset Turkw, z ktrych wielu utono w czasie desperackiej prby ratowania si przez rzek wpaw. Wrd zabitych znajdowao si dziewiciu emirw. Wieczorem podczogali si onierze z tureckiego garnizonu, aby pochowa polegych na cmentarzu muzumaskim na pnocnym brzegu rzeki. Cho krzyowcy to dostrzegli, pozostawili ich w spokoju, ale nastpnego ranka wykopali zwoki, aby przywaszczy sobie ozdoby ze zota i srebra, ktre mieli przy sobie polegli. Zwycistwo to umoliwio krzyowcom cakowite odcicie Antiochii. Majc niezbdne materiay i rzemielnikw zbudowali wie, ktra panowaa nad dostpem do ufortyfikowanego mostu. Wzniesiono j w pobliu meczetu na cmentarzu muzumaskim i oficjalnie nazwano kasztelem La Mahomerie, od starofrancuskiego sowa oznaczajcego meczet. Kiedy wodzowie dyskutowali, komu powierzy dowdztwo owego kasztelu, Rajmund, ktry by inicjatorem jego budowy, zada kategorycznie oddania mu tej budowli, i tak utara si nazwa kasztelu Rajmunda. Budow ukoczono 19 marca. Ju wkrtce kasztel okaza si ogromnie poyteczny, uniemoliwia bowiem dostp do bramy mostowej. Z Bramy w. Jerzego natomiast Turcy mogli nadal korzysta swobodnie. Aby opanowa sytuacj i na tym odcinku, postanowiono wznie drugi kasztel, tym razem w miejscu po starym klasztorze, na wzgrzu pooonym na wprost bramy. Budow tego kasztelu ukoczono w kwietniu i oddano go Tankredowi, ktry wyasygnowa na ten cel trzysta grzywien. Od tej chwili aden konwj nie mg dosta si do miasta, a ponadto jego mieszkacy nie mogli, jak to byo w ich zwyczaju, wypdza swych stad na pastwiska za murami obronnymi. Wprawdzie pojedynczy dywersanci nadal przedostawali si przez mury na grze Silpion lub wsk Bram elazn, jednak Turcy nie mieli ju moliwoci organizowania wypadw na wiksz skal. Zaoga Antiochii zacza godowa, sytuacja aprowizacyjna krzyowcw natomiast ulega poprawie. Lepsza, wiosenna ju pogoda, moliwo organizowania wypraw po prowiant bez ryzyka

niespodziewanego ataku Turkw, gotowo kupcw, ktrzy przedtem sprzedawali swe towary po wysokich cenach garnizonowi tureckiemu, do handlowania z obozem, wszystko to uatwiao zdobywanie ywnoci i podnioso krzyowcw na duchu. Wkrtce po ukoczeniu budowy kasztelu Tankred zdoby ogromny transport ywnoci, ktry by przeznaczony dla Jaghi Sijana i konwojowany przez kupcw chrzecijaskich, Syryjczykw i Ormian. Sukcesy te budziy w krzyowcach nadziej, e uda im si zmusi Antiochi godem do zoenia broni. A czas nagli, poniewa grony Kurbugha z Mosulu zbiera siy do uderzenia. W czasie pobytu krzyowcw w Konstantynopolu cesarz Aleksy doradza im zawarcie jakiego porozumienia z Fatymidami z Egiptu. Fatymidzi nieprzejednani wrogowie Turkw, traktowali swych chrzecijaskich poddanych z tolerancj i zawsze byli gotowi wej w ukady z pastwami chrzecijaskimi. Jak si zdaje, krzyowcy nie posuchali tej rady. Tymczasem wczesn wiosn przybyo do obozu pod Antiochi poselstwo egipskie, wysane przez Al-Afdala, wszechpotnego wezyra nieletniego kalifa fatymidzkiego, Al-Mustalego. Przypuszczalnie zaproponowa on podzia imperium selduckiego: Frankowie zabior pnocn Syri, Egipt za Palestyn. Poniewa Al-Afdal bez wtpienia uwaa krzyowcw tylko za najemnikw cesarskich, wystpi z t propozycj w przekonaniu, e podzia terytoriw, dokonany na podstawie stanu faktycznego sprzed inwazji tureckich, powinien cakowicie satysfakcjonowa obie strony. Krzyowcy przyjli posw egipskich z wielk gocinnoci, ale nie podjli adnych konkretnych zobowiza. Egipcjanie, ktrzy przebywali w obozie krzyowym kilka tygodni, powrcili do kraju w towarzystwie niewielkiego poselstwa frankijskiego, obadowani prezentami, ktre pochodziy gwnie z upw zdobytych w bitwie w dniu 6 marca. Negocjacje te stanowiy dla krzyowcw pouczajc lekcj, e na intrygach z pastwami muzumaskimi mog niemao skorzysta. Kiedy wic dowiedzieli si o przygotowaniach Kurbughi, odoyli na bok skrupuy religijne i zwrcili si do Dukaka z Damaszku, proszc go o zachowanie neutralnoci i zapewniajc, e nie wkrocz na jego terytorium. Dukak, ktry uwaa swego brata Ridwana z Aleppa za najwikszego wroga, stwierdziwszy, e Ridwan swoim dawnym zwyczajem zamierza zachowa neutralno, nie zgodzi si na ich prob. W pierwszych dniach maja byo ju wiadomo, e Kurbugha maszeruje na Antiochi. Oprcz wasnych oddziaw prowadzi on kontyngenty selduckich wadcw Bagdadu i Persji oraz ksit artukidzkich z pnocnej Mezopotamii. Wkrtce mia przyczy si do niego Dukak, a w Antiochii, cho w cikiej opresji, nadal trzyma si Jaghi Sijan. W obozie krzyowym roso napicie. Krzyowcy zdawali sobie spraw, e jeeli nie uda im si szybko zdoby Antiochii, zostan zmiadeni w kleszczach garnizonu antiocheskiego i potnej armii posikowej. Cesarz Aleksy prowadzi wtedy kampani w Azji Mniejszej. Wystosowano do niego rozpaczliwy apel o jak najszybsz pomoc. Boemund, ktry za wszelk cen chcia zosta panem Antiochii, mia powody do jeszcze wikszego zmartwienia. Gdyby bowiem cesarz przyby przed upadkiem Antiochii lub

gdyby krzyowcy nie uporali si z Kurbugh bez jego pomocy, brakoby podstaw do odmwienia Cesarstwu zwrotu miasta. Wikszo baronw bya gotowa speni yczenie Boemunda, ale Rajmund z Tuluzy, prawdopodobnie z poparciem biskupa Le Puy, zgosi przeciwko temu stanowczy sprzeciw. Motywy postpowania Rajmunda stanowiy przedmiot wielu dyskusji. Wprawdzie by on jedynym spord wszystkich baronw, ktrego nie wizaa wobec cesarza adna wyrana przysiga, to jednak opuszczajc Konstantynopol rozsta si z nim w dobrych stosunkach. Do Boemunda odnosi si z nienawici jako do swego gwnego rywala do militarnego przywdztwa krucjaty. Jak mona sdzi, zarwno Rajmund, jak i legat byli rzecznikami pogldu, e jeeli przysiga wobec cesarza jest niewana, to tylko Koci, ktrego Ademar by przedstawicielem, ma prawo nadawania zdobytych terytoriw. Po oywionych dyskusjach i dyplomatycznych gierkach osignito kompromis. Jeeli oddziay Boemunda wyprzedz innych baronw i pierwsze wejd do miasta i jeeli nie zjawi si cesarz, Boemund otrzyma Antiochi. Rajmund zgasza obiekcje nawet do takiego ukadu, Boemund wszake mia powody do zadowolenia. Tymczasem Kurbugha pomyli si w rachubach i krzyowcy nieoczekiwanie zyskali chwil wytchnienia. Uzna on marsz na Antiochi za zbyt ryzykowny, pki w Edessie znajduje si wojsko frankijskie, ktre moe zagrozi jego prawemu skrzydu. Kurbugha nie wiedzia, e Baldwin jest zbyt saby, by podj dziaania ofensywne, ale ma dosy si, by obroni si w swej wielkiej twierdzy. Ostatnie trzy tygodnie maja Kurbugha zmarnowa pod Edess i dopiero po wielu daremnych szturmach doszed do wniosku, e nie opaca mu si traci na to si i czasu. W okresie tych trzech cennych tygodni Boemund uwija si jak w ukropie. Od jakiego czasu pozostawa w kontakcie z pewnym dowdc w Antiochii niejakim Firuzem. Firuz by Ormianinem, ktry przeszed na islam, osigajc w administracji Jaghi Sijana wysokie stanowisko. Cho z pozoru lojalny, ywi uraz do swego wadcy, ktry niedawno ukara go za ukrywanie zapasw zboa. Firuz nie zerwa stosunkw ze swoimi dawnymi wspwyznawcami. Za ich porednictwem zawar z Boemundem porozumienie, w ktrym zgodzi si sprzeda miasto. Transakcja bya otoczona cis tajemnic. Boemund nie dopuci do niej nikogo. Przeciwnie, w wystpieniach publicznych rozwodzi si z emfaz o czekajcych krzyowcw niebezpieczestwach, aby swemu przyszemu triumfowi doda tym wikszego blasku. Propagandowa dziaalno Boemunda okazaa si a nazbyt skuteczna. Z kocem maja Kurbugha odstpi od bezcelowego oblenia Edessy i ruszy w kierunku Antiochii. W miar zbliania si armii tureckiej w obozie krucjatowym rosa coraz wiksza panika. Dezercje doszy do takich rozmiarw, e nawet nie prbowano im ju przeciwdziaa. W kocu, w dniu 2 czerwca, silny hufiec pod wodz Stefana z Blois opuci obz, udajc si w kierunku Aleksandretty. Jeszcze dwa miesice temu Stefan wysa z obozu peen optymizmu list do swojej maonki, malujc w nim trudnoci oblenia miasta, ale jednoczenie opisujc wspaniae

zwycistwo w dniu 6 marca i podkrelajc sw wysok rang w armii krzyowej. Jednak teraz, gdy miasto nadal si bronio, a zastpy Kurbughi znalazy si o krok od obozu, Stefan doszed do wniosku, e byoby szalestwem czeka na nieuchronn rze. Nigdy nie by wielkim rycerzem, ale przynajmniej doyje dnia, kiedy bdzie mg stan do walki. Ze wszystkich baronw Stefan darzy cesarza najwiksz admiracj. Boemund na pewno si umiecha obserwujc jego odjazd, ale nie mg przewidzie, jak bardzo ucieczka hrabiego Blois przysuy si jego sprawie. Gdyby Stefan opni swj odjazd tylko o kilka godzin, na pewno odstpiby od swego zamiaru. Tego dnia bowiem Firuz posa swego syna do Boemunda z wiadomoci, e przygotowa wszystko do wydania miasta. Pniej krya pogoska, jakoby waha si a do wieczora dnia poprzedniego, ale zdecydowa si ostatecznie na wie, e ona zdradzia go z jednym z jego tureckich kolegw. Firuz dowodzi wtedy Baszt Dwch Sistr oraz przylegajcym do niej odcinkiem murw zewntrznych, na wprost kasztelu Tankreda. Zada od Boemunda, by tego dnia zebra armi krzyow i ruszy na wschd, pozorujc, e chce zastpi drog wojsku Kurbughi. Po zapadniciu zmroku oddziay powinny zawrci i podej chykiem pod mury zachodnie, przynoszc drabiny, ktrymi dostan si na wie, gdzie on bdzie oczekiwa krzyowcw. Jeeli Boemund zgodzi si na ten plan, przele mu wieczorem swego syna jako zakadnika, co bdzie oznacza, e wszystko jest gotowe. Boemund zastosowa si do rad Firuza. W cigu dnia jeden z piechurw, niejaki Male Couronne, obszed obz w charakterze herolda, wzywajc wojsko do przygotowania si przed zmierzchem do wypadu na terytorium nieprzyjacielskie. Nastpnie Boemund zaprosi do siebie najwybitniejszych baronw - Ademara, Rajmunda, Gotfryda i Roberta z Flandrii - i pierwszy raz poinformowa ich o zmowie z Firuzem. Tej nocy - rzek - jeeli Pan Bg nam pobogosawi, Antiochia bdzie w naszych rkach. Cokolwiek czu wtedy Rajmund, nie odezwa si ani sowem. Zarwno on, jak i pozostali baronowie, lojalnie poparli plan Boemunda. O zachodzie soca wojsko krzyowe wyruszyo na wschd i przed oczami caego miasta udao si w gr doliny, z kawaleri na czele, a piechot wspinajc si mozolnie po grskich ciekach w ariergardzie. Zobaczywszy to Turcy rozlunili dyscyplin, pewni spokojnej nocy. Panoway jeszcze ciemnoci, gdy wysano rozkazy do oddziaw frankijskich, nakazujc im zawrcenie i wyznaczajc punkt zborny pod murami pnocnymi i pnocno-zachodnimi. Tu przed witem hufiec Boemunda stan pod Baszt Dwch Sistr. Przystawiono drabin, po ktrej wspio si kolejno szedziesiciu rycerzy pod dowdztwem Fulka z Chartres, i przez okno na szczycie baszty dostao si do izby, gdzie czeka na nich zdenerwowany Firuz. W pierwszej chwili si stropi, e rycerzy jest tak mao. Mamy za mao Frankw - wykrzykn po grecku: - Gdzie jest Boemund? Niepotrzebnie si obawia. Z Baszty Dwch Sistr rycerze przedostali si do dwch innych baszt, ktre znajdoway si pod komend Firuza, umoliwiajc swym towarzyszom przystawienie drabin do przylegych odcinkw muru

obronnego. W tym momencie jeden z piechurw, rodem z Italii, pospieszy do Boemunda, donoszc mu, e ju czas, aby i on wspi si na mury. Wprawdzie zaraz po wejciu Boemunda zaamaa si drabina, ale tymczasem cz krzyowcw pobiega pod murami, zaskakujc zaogi tureckie w innych basztach, cz za dostaa si do miasta i skrzyknwszy chrzecijan otworzya z ich pomoc Bram w. Jerzego i wielk Bram Mostow, przed ktr czekay gwne siy krzyowe. Do rzezi Turkw przyczyli si Grecy i Ormianie, mordujc kadego, kto si nawin, zarwno kobiety, jak i mczyzn, nie wyczajc brata Firuza. W straszliwym zamieszaniu zgino wielu chrzecijan. Obudzony zgiekiem Jaghi Sijan od razu si zorientowa, e wszystko stracone. Ze sw gwardi przyboczn wymkn si konno wwozem prowadzcym do Bramy elaznej, ktr przedosta si w gry. Jednak jego syn, Szams al-Daula, nie straci gowy. Zanim Frankowie zdoali dosta go w swoje rce, skrzykn wojownikw, ktrych znalaz pod rk, i przedar si z nimi do cytadeli. Boemund puci si za nim w pocig, ale poniewa nie udao mu si sforsowa bramy, zatkn swj purpurowy sztandar w najwyszym miejscu, do jakiego udao mu si dotrze. Widok tego sztandaru, powiewajcego wysoko w promieniach soca, uradowa krzyowcw, ktrzy wkraczali do antiocheskiego grodu. Zebrawszy dostatecznie silny oddzia Boemund przystpi do szturmu cytadeli. Turcy odparli krzyowcw, Boemund odnis ran. Wojownicy Boemunda z przyjemnoci powrcili do rabowania i pldrowania miasta, a on sam take wprdce si pocieszy, poniewa pewien Ormianin przynis mu gow Jaghi Sijana. Jak si okazao, w czasie ucieczki grsk ciek Jaghi Sijan spad z konia. Eskorta zostawia go na miejscu. Kiedy lea bez si i prawie nieprzytomny, znalazo go kilku Ormian, ktrzy natychmiast go rozpoznali. Zabili go bez namysu. Ten, ktry przynis Boemundowi jego gow, otrzyma za to wysok nagrod, pozostali za sprzedali jego pas i pochw od buata, biorc za nie po szedziesit bizantw. O zmroku w dniu 3 czerwca nie byo ju w Antiochii ani jednego ywego Turka, a nawet z okolicznych wiosek, do ktrych krzyowcy nigdy si nie zapucili, caa ludno ucieka do Kurbughi. Domostwa mieszkacw Antiochii, zarwno chrzecijan, jak i muzumanw, obrabowano doszcztnie. Wiele bezcennych przedmiotw, take i broni, porozrzucano po ulicach, bardzo duo bezmylnie zniszczono. W miecie nie mona byo zrobi kroku, by nie natkn si na trupy, ktre rozkaday si szybko w letnim upale. Jednake Antiochia jeszcze raz znalaza si w rkach chrzecijan.

Rozdzia 4

O wadz nad Antiochi

Wycign rce swoje na tych, ktrzy z nim mieli pokj, wzruszy przymierze swoje. - Ksiga Psalmw 55, 21

dobycie Antiochii byo sukcesem, ktry napeni serca chrzecijan prawdziw radoci. Kiedy jednak mino oszoomienie triumfem i krzyowcy dokonali na trzewo oceny sytuacji, okazao si, e niewiele zmienia si na lepsze. Zwycistwo przynioso im bezsprzecznie wielkie korzyci. W rce ich dostay si nie uszkodzone w walkach fortyfikacje miejskie, ktre broniy ich przed zastpami Kurbughi. Cywilni uczestnicy wyprawy, ktrych mimo chorb i dezercji pozostao bardzo duo, znaleli dach nad gow, przestajc by dla wojska ciarem, jakim byli w warunkach obozowych. Stacjonujce w miecie oddziay tureckie zostay zniszczone i nie byy ju grone. Ale do obrony tak dugich murw Frankowie mieli za mao ludzi. Cytadela znajdowaa si w rkach Turkw, trzeba wic byo rozstawi wok niej pikiety. Wprawdzie zaoga turecka bya zbyt szczupa, by zaatakowa krzyowcw, to jednak z fortecy Turcy widzieli kady ruch w miecie, nie mona byo rwnie przeszkodzi im w utrzymywaniu kontaktu z Kurbugh. Zapasy ywnoci w Antiochii okazay si znacznie mniejsze, ni oczekiwano, a w przystpie radosnego szalestwa krzyowcy wasnymi rkami zniszczyli wikszo jej zasobw. A cho ani jeden muzumanin nie uszed z yciem, do ludnoci chrzecijaskiej nie mona byo mie zaufania. Dotyczyo to przede wszystkim Syryjczykw, ktrzy w przeszoci nieraz dopucili si zdrady i ktrzy do acinnikw odnosili si bez sympatii. Krzyowcy bardziej obawiali si ich zdrady w czasie oblenia miasta ni w obozie pod jego murami. W dodatku zwycistwo postawio na ostrzu noa kwesti, ktra ju raz omal nie doprowadzia do rozamu wrd zastpw krzyowych: komu odda wadz nad miastem? W pierwszych chwilach krzyowcy nie mieli czasu na debaty o przyszoci Antiochii. Kurbugha nieustpliwie par naprzd i trzeba byo myle o obronie miasta przed grocym mu szturmem. Boemund, cokolwiek zamierza, mia zbyt mao wasnych wojownikw, by bez pomocy innych baronw obsadzi mury miejskie. Poniewa do obrony miasta musieli stan wszyscy, baronowie podzielili si odcinkami fortyfikacji. Najpilniejszym zadaniem wojska byo oczyszczenie miasta z rozkadajcych si trupw, by nie dopuci do epidemii. Kiedy wojsko zajmowao si t akcj, biskup Le Puy stara si uporzdkowa i przywrci chrzecijanom katedr w. Piotra i inne sprofanowane przez Turkw kocioy. Po uwolnieniu z wizienia patriarcha Jan obj sw

dawn godno. Jan, Grek z pochodzenia, cho z niechci odnosi si do obrzdkw aciskich, niemniej jednak by prawowitym arcypasterzem stolicy, ktra nadal pozostawaa z Rzymem w penej wsplnocie religijnej. Ademar nie zamierza kwestionowa legitymacji Jana do stolca patriarszego ani obraa uczu miejscowej ludnoci ignorowaniem jego praw. Rwnie nikt z krzyowcw, pomnych na jego cierpienia za wit wiar, nie mia obiekcji przeciwko przywrceniu mu godnoci patriarszej, by moe z wyjtkiem Boemunda, ktry zapewne przewidywa, e narazi go to kiedy na kopoty. Ledwo krzyowcy zdyli urzdzi si w miecie, gdy nadesza armia Kurbughi. W dniu 5 czerwca dotar on do Mostu elaznego na Orontesie, a w dwa dni pniej rozoy obz pod murami, zajmujc te same pozycje, ktre dopiero co opucili krzyowcy. Szams ad-Daula natychmiast wysa do niego gocw z prob o pomoc. Kurbugha zada jednak kategorycznie przekazania fortecy jego wasnym oddziaom. Na prno Szams ad-Daula prosi o pozostawienie mu jej dowdztwa do czasu odzyskania miasta. Kurbugha wymg na nim przekazanie cytadeli ze wszystkimi zapasami swemu zaufanemu dowdcy, Ahmadowi Ibn Marwanowi. Z pocztku Kurbugha zamierza dosta si do miasta z cytadeli. W przewidywaniu tego niebezpieczestwa Boemund i Rajmund zbudowali naprdce mur, ktry odci j od fortyfikacji miejskich. Poniewa by to najsabszy odcinek systemu obronnego, wydaje si, e baronowie kolejno obsadzali go swoimi ludmi. Po dokonaniu niezbyt dokadnego rozpoznania Ahmad Ibn Marwan zaatakowa wanie ten sektor, prawdopodobnie we wczesnych godzinach rannych dnia 9 czerwca. Hugon z Vermandois, hrabia Flandrii i ksi Normandii, ktrzy dowodzili wtedy obron, omal nie ponieli klski, w kocu jednak odrzucili Turkw, zadajc im cikie straty. Po tej nieudanej prbie Kurbugha uzna, e zdobdzie miasto mniejszym kosztem, zacieniajc blokad i atakujc krzyowcw dopiero wtedy, gdy z godu opadn z si. W dniu 10 czerwca przystpi do okrenia Antiochii ze wszystkich stron. Krzyowcy prbowali mu w tym przeszkodzi dokonujc miaego wypadu, ale po krtkiej, zaartej utarczce zostali zmuszeni do odwrotu za mury obronne. Po tym niepowodzeniu zapanowao wrd krzyowcw wielkie przygnbienie. Morale wojska, ktre podnioso si po zdobyciu Antiochii, tydzie pniej przedstawiao si tak fatalnie jak jeszcze nigdy. Znowu da si odczu dotkliwy brak ywnoci. May bochenek chleba kosztowa bizanta, za jajko trzeba byo paci dwa bizanty, za kurczaka pitnacie. Wielu ludzi ywio si wycznie limi i wysuszonymi skrami. Ademar z Le Puy daremnie stara si zorganizowa jak pomoc dla ubogich pielgrzymw. Wrd rycerzy zaczo si szerzy przekonanie, e Stefan z Blois postpi mdrze. Noc 10 czerwca kompania wojownikw pod przewodem Wilhelma i Alberyka z Grant-Mesnil oraz Lamberta hrabiego Clermont przemkna si przez linie nieprzyjaciela, udajc si do Saint-Simeon. W przystani stay statki frankijskie, prawdopodobnie kilka jednostek genueskich i kilka z flotylli Guynemera. Kiedy zbiegowie owiadczyli, e

armia krzyowa stoi w obliczu nieuchronnej zagady, zaogi natychmiast podniosy kotwice i poegloway do bezpiecznego portu. Uciekinierzy popynli z nimi do Tarsu. Tam doczyli do hufca Stefana z Blois, ktry dowiedziawszy si o zdobyciu Antiochii zamierza powrci do miasta, ale kiedy zobaczy z daleka armi Kurbughi, oblecia go strach. Wilhelm z Grant-Mesnil by oeniony z Mabill, siostr Boemunda. Dezercja szwagra wodza Normanw na pewno wywara wielkie wraenie na wojsku krzyowym. Krzyowcom zamknitym w murach Antiochii wydawao si teraz, e ich jedynym ratunkiem jest nadejcie cesarza na czele armii bizantyjskiej. Wiedzieli ju, e Aleksy wyruszy z Konstantynopola. W cigu wiosny Jan Dukas wkroczy z Lidii do Frygii, posuwajc si a do gwnego gocica, ktrym niedawno szli krzyowcy, i na jaki czas znowu udostpni drog do Attalii. W tak pomylnej sytuacji Aleksy uzna, e moe bezpiecznie uda si na czele swych wojsk w gb Azji Mniejszej, aby udzieli pomocy krucjacie, mimo i wielu jego doradcw sprzeciwiao si tej ekspedycji, poniewa w ich przekonaniu cesarz nie powinien by tak bardzo oddala si od swej stolicy, a w dodatku zapuszcza na obszary, ktre nie byy jeszcze oczyszczone z oddziaw nieprzyjacielskich. W poowie czerwca Aleksy znalaz si w Filomelionie. W trakcie przygotowa wojska do wymarszu zjawili si w obozie Stefan z Blois i Wilhelm. Wypynli oni razem z Tarsu i w drodze, prawdopodobnie w Attalii, dowiedzieli si o miejscu postoju cesarza. Pozostawiwszy swoich ludzi, ktrzy dalsz drog mieli odby statkami morskimi, Stefan i Wilhelm pocwaowali do Filomelionu, aby donie cesarzowi, e Turcy na pewno s ju w Antiochii i e armia krzyowa przestaa istnie. Mniej wicej w tym samym czasie zjawi si w obozie Piotr z Aulps, ktry zdezerterowa ze swego stanowiska w Komanie, pooonej na wschd od Cezarei, informujc cesarza, e silne oddziay tureckie zmierzaj w jego kierunku, aby uderzy na armi bizantyjsk, zanim stanie ona pod Antiochi. Aleksy nie mia podstaw do kwestionowania prawdziwoci dostarczonych mu informacji. Stefan by jak dotd jego lojalnym i rzetelnym przyjacielem, nie mg rwnie wykluczy klski krucjaty. Jeeli Antiochia rzeczywicie pada i armia frankijska zostaa zniszczona, to nie ulegao wtpliwoci, e Turcy bd kontynuowali dziaania ofensywne. Selducy niewtpliwie podejm prb odzyskania utraconych terytoriw, a cay zwyciski wiat turecki pjdzie pod ich przewodem. W tej sytuacji dalsze prowadzenie kampanii zakrawao na szalestwo. Istotnie, lewe skrzydo armii cesarskiej znalazo si w niebezpieczestwie, naraone na ataki tureckie. Wyduenie linii cznoci w tak krytycznym pooeniu, dla sprawy, ktra bya ju przegrana, nie mogo, rzecz oczywista, wchodzi w rachub. Nawet gdyby Aleksy odznacza si tak nadzwyczajn brawur jak wodzowie krucjaty, to i tak uznaby, e ryzyko jest zbyt due. Tymczasem ponosi odpowiedzialno za losy wielkiego, zagroonego ze wszystkich stron Cesarstwa i przede wszystkim musia dba o dobro swych poddanych. Aleksy zwoa rad wojenn i oznajmi, e uwaa odwrt za konieczny. W wicie cesarskiej znajdowa si wtedy brat przyrodni Boemunda, normaski ksi Gwidon,

ktry od wielu lat pozostawa w subie u Aleksego. Gwidon, ktry ogromnie si przej tragiczn sytuacj krzyowcw, baga cesarza, aby poprowadzi armi naprzd, gdy by moe uda si ich jeszcze uratowa. Nikt go nie popar. Wielka armia bizantyjska zawrcia na pnoc, pozostawiajc za sob pas spustoszonej ziemi, ktry mia osoni przed Turkami odebrane im niedawno obszary. Zarwno dla Cesarstwa, jak i pokoju w chrzecijastwie wschodnim staoby si lepiej, gdyby Aleksy posucha nalega Gwidona, mimo e dotarby do Antiochii ju po rozstrzygajcej batalii. Kiedy do krzyowcw dosza wie o odwrocie armii cesarskiej, ogarno ich wielkie rozgoryczenie. Uwaali si za wojownikw Chrystusa przeciwko niewiernym. Odmowa pospieszenia im z pomoc, nawet w sytuacji beznadziejnej, bya w ich oczach rwnoznaczna z zaparciem si witej wiary. Nie miecio im si w gowie, e cesarz mg mie waniejsze obowizki. Przeciwnie, zlekcewaeniem tej powinnoci sam da dowd, e mieli racj odnoszc si do grekw podejrzliwie i z niechci. Nigdy nie wybaczono tego Bizancjum. Boemund natomiast stwierdzi, e sytuacja ukada si korzystnie dla jego zamierze. Krzyowcy uwiadomili sobie, e Stefan z Blois take ponosi za to win. Kronikarze krucjatowi z gniewem rozpisywali si o jego tchrzostwie i wkrtce wie o jego postpku dotara do Europy. Hrabia za niespiesznymi etapami powrci do swoich rodowych woci, do swojej ony, ktra szalaa ze wstydu i nie uspokoia si, pki jeszcze raz nie wysaa go na Wschd, aby odpokutowa tam swoj win. Tymczasem Kurbugha nie dawa Antiochii chwili wytchnienia. W dniu 12 czerwca niespodziewanym szturmem omal nie zdoby jednej z baszt na poudniowo-zachodnim odcinku murw, ktr uratowao tylko mstwo trzech rycerzy z Malines. Aby unikn w przyszoci tak niebezpiecznych sytuacji, Boemund spali cae ulice w pobliu murw obronnych, co zapewnio wojsku wiksz swobod ruchw. W tym momencie podnioso krzyowcw na duchu kilka wydarze, ktre zdaway si wskazywa, e Stwrca darzy ich ask szczegln. Wojownicy byli godni i zatrwoeni, wiara, ktra podtrzymywaa ich do tej chwili, chwiaa si, ale nawet na moment nie wygasa. Panowaa atmosfera, w ktrej nawiedzaj ludzi sny i wizje. Dla czowieka redniowiecza zjawiska nadprzyrodzone byy nie tylko moliwe, ale do powszednie. Nie zdawano sobie wwczas sprawy z ogromnej roli podwiadomoci. Sny i wizje pochodziy od Boga, czasem od Szatana. Sceptycyzm ogranicza si po prostu do niewiary w prawdomwno czowieka, ktry opowiada swj sen lub wizj. Naley o tym pamita, aby w peni zrozumie opisany poniej epizod. W dniu 10 czerwca 1098 roku przyszed do namiotu Rajmunda pewien ubogo odziany wieniak zada zobaczenia si z hrabi i biskupem Le Puy. Mia na imi Piotr Bartomiej i bra udzia w krucjacie jako sucy pielgrzyma prowansalskiego, niejakiego Wilhelma-Piotra. Mimo swego niskiego stanu nie by zupenym analfabet, w oczach swoich towarzyszy wszake uchodzi za czeka nieobyczajnego i nie stronicego od zdronych

uciech. w Piotr Bartomiej opowiedzia im, e od kilku miesicy trapi go wizje, w ktrych wity Andrzej objawia mu miejsce, gdzie znajduje si jedna z najwitszych relikwii chrzecijastwa - wcznia, ktr przebito bok Chrystusa. Pierwszy raz dowiadczy wizji w czasie trzsienia ziemi w dniu 30 grudnia. Kiedy modli si w wielkiej trwodze, ukaza mu si siwy jak gob starzec, ktremu towarzyszy wysoki, niezwykej urody modzieniec. Starzec w rzek, e jest witym Andrzejem, i rozkaza mu natychmiast pj do biskupa Le Puy i hrabiego Rajmunda. Biskupowi mia przekaza sowa nagany za zaniedbywanie obowizkw kaznodziejskich, Rajmundowi za wskaza miejsce ukrycia wczni, ktre wity za chwil pokae Piotrowi Bartomiejowi. Nastpnie Piotr w samej tylko koszuli, tak jak zasta go wity, zosta cudownie przeniesiony do katedry w. Piotra w rodku miasta, ktr muzumanie zamienili na meczet. wity Andrzej poprowadzi go przez poudniowe wejcie do poudniowej kaplicy. Tam zapad si pod ziemi i po chwili ukaza si trzymajc w rku wczni. Piotr chcia j natychmiast zabra, ale wity powiedzia mu, e po zdobyciu miasta winien przyj do katedry w towarzystwie dwunastu mczyzn i szuka w tym samym miejscu. Potem Piotr Bartomiej zosta przeniesiony z powrotem do obozu. Piotr nie posucha polece witego, poniewa obawia si, e nikt nie uwierzy czowiekowi tak biednemu. Zacign si do oddziau, ktry udawa si po prowiant do Edessy. O wicie w dniu 10 lutego, kiedy stacjonowa w pewnym zamku niedaleko Edessy, ponownie objawi mu si wity Andrzej, ktry surowo zgani go za nieposuszestwo i ukara chwilow chorob oczu. wity pouczy go take, e Pan Bg otacza krzyowcw szczegln opiek i e wszyscy wici pragn oblec si w swe miertelne ciaa, aby walczy u ich boku. Piotr okaza skruch i powrci do Antiochii, ale znowu zabrako mu odwagi. Nie mia nagabywa wielkich panw, odetchn wic z ulg, gdy w marcu jego chlebodawca, Wilhelm-Piotr, zabra go w podr na Cypr po zakupy ywnoci. W wigili Niedzieli Palmowej, kiedy z Wilhelmem-Piotrem spa w jednym namiocie w Saint-Simeon, znowu mia widzenie. Kiedy powtrzy swoje usprawiedliwienia, wity Andrzej najpierw powiedzia mu, eby wreszcie wyzby si strachu, a potem przekaza wskazwki, ktrych winien trzyma si hrabia Rajmund, gdy znajdzie si nad rzek Jordan. Wilhelm-Piotr sysza ca t rozmow, ale niczego nie widzia. Piotr Bartomiej zawrci wtedy do obozu pod Antiochi, nie zdoa wszake uzyska audiencji u hrabiego. Uda si wic do Mamistry, aby stamtd poeglowa na Cypr. Tam znowu przyszed do niego wity Andrzej i wielce zagniewany rozkaza mu wrci do obozu. Tam razem Piotr pragn okaza witemu posuszestwo, ale jego pan kategorycznie poleci mu przeprawi si statkiem przez morze. Trzy razy fale znosiy w statek z powrotem na brzeg, a wyrzuciy go w kocu na wysepk w pobliu Saint-Simeon, gdzie zrezygnowano z dalszej eglugi. Przez jaki czas Piotr lea chory, a kiedy wyzdrowia, Antiochia znajdowaa si ju w rkach krzyowcw, poszed wic do miasta. Bra udzia w bitwie w dniu 10 czerwca, ledwo uchodzc z yciem, poniewa znalaz si midzy dwoma wierzchowcami, ktre omal

go nie zgnioty. Po tym wydarzeniu znowu objawi mu si wity Andrzej, przemawiajc do niego tak surowo, e ju nie mg duej okazywa mu nieposuszestwa. Najpierw opowiedzia o tym wszystkim swoim kompanom. Chocia opowie jego spotkaa si z niedowierzaniem, przyszed powtrzy j hrabiemu Rajmundowi i biskupowi Le Puy. Ademar nie wzi tej historii na serio. Piotra Bartomieja uwaa za wszetecznika i krtacza. By moe czu si uraony wytkniciem mu zaniedba w obowizkach kaznodziejskich. A moe przypomnia sobie wczni, ktr widzia w Konstantynopolu, a ktrej autentyczno miaa za sob powag dugiej tradycji. Jako dowiadczony duchowny odnosi si krytycznie do wizji ludzi nieuczonych. Jednak Rajmund, ktrego religijno bya bardziej prostoduszna i bardziej arliwa, uwierzy natychmiast. Zarzdzi, e za pi dni odbdzie si z jego udziaem uroczyste poszukiwanie relikwii. Do tego czasu powierzy Piotra Bartomieja pieczy swego przybocznego kapelana. Na nastpne widzenia nie trzeba byo dugo czeka. Tego samego dnia wieczorem, gdy wszyscy baronowie zebrali si w grnym miecie pod murem odgradzajcym cytadel, zjawi si pewien ksidz z Valence, imieniem Stefan, dajc dopuszczenia go przed ich oblicze. Opowiedzia im, e poprzedniego wieczoru, mniemajc, e Turcy zdobyli miasto, uda si z kilkoma duchownymi do kocioa Matki Boskiej, aby odprawi tam wotyw. Po zakoczeniu mszy wszyscy zasnli, on jeden lea cakowicie przytomny i wtedy ukazaa mu si posta mska niebiaskiej piknoci, ktra zapytaa go, kim s ci wszyscy ludzie, i uradowaa si usyszawszy odpowied. e s to dobrzy chrzecijanie, nie heretycy. Nastpnie przybysz zapyta Stefana, czy go poznaje. Stefan ju mia odpowiedzie nie, gdy spostrzeg wok jego gowy aureol w ksztacie krzya, zupenie jak na obrazach Chrystusa. Przybysz potwierdzi, e jest Chrystusem, i zada z kolei pytanie, kto dowodzi armi. Stefan odpar, e wojsko nie ma wodza, najwysza wadza naley do biskupa. Wtedy Chrystus kaza powiedzie biskupowi, e wojsko ciko zgrzeszyo podliwoci i cudzostwem, ale jeeli znowu zacznie y po chrzecijasku, to za pi dni wemie je pod swoj opiek. Potem ukazaa si niewiasta o cudownym obliczu i rzeka do Chrystusa, e oto s ludzie, za ktrymi tak czsto si wstawiaa, a na koniec pojawi si obok nich wity Piotr. Stefan stara si obudzi ksiy, aby byli wiadkami tego objawienia, ale postacie szybko zniky. Ademar skania si do uznania tej wizji za autentyczn. Stefan by duchownym szanowanym, co wicej, poprzysig na Bibli, e powiedzia prawd. Stwierdziwszy, e opowie Stefana wywara na baronach wielkie wraenie, Ademar natychmiast nakoni ich do zoenia przysigi przed Najwitszym Sakramentem, e aden z nich nie opuci Antiochii bez zgody wszystkich pozostaych wodzw. Pierwszy lubowa Boemund, potem Rajmund, nastpnie Robert z Normandii, Gotfryd i Robert z Flandrii, a po nich baronowie niszej rangi. Wiadomoci o tej przysidze podniosy wojsko na duchu. Co wicej, sowa Stefana, e za pi dni krzyowcy otrzymaj znak szczeglnej aski Boej, potwierdzay prawdziwo zapowiedzi Piotra Bartomieja. W obozie zapanowao pene

napicia oczekiwaniem W dniu 14 czerwca ukaza si meteor, ktry zdawa si spada prosto na obz turecki. Nastpnego dnia Piotr Bartomiej uda si do katedry w. Piotra, w asycie dwunastu mw, wrd ktrych znajdowali si hrabia Rajmund, biskup Orange i historyk Rajmund z Aguilers. Cay dzie kopali robotnicy pod podog bez adnych rezultatw. Zrezygnowawszy hrabia opuci katedr. W kocu Piotr, odziany w sam koszul, zeskoczy do wykopu. Wezwawszy obecnych do modlitwy, z triumfem pokaza kawaek elaza. Rajmund z Aguilers owiadczy, e Piotr wzi elazo w rce, kiedy byo jeszcze na wp zakopane w ziemi. Wie o odnalezieniu wczni lotem byskawicy obiega armi, przyjta z radoci i podnieceniem. Nie ma sensu docieka dzi, co naprawd si wtedy wydarzyo. Przed rekonsekracj, a wic niedawno, katedra zostaa uporzdkowana. Piotr mg pracowa przy uprztaniu kocioa po przybyciu do Antiochii - daty tej wszake nigdy nie ujawni - i w takim przypadku miaby moliwo zakopania kawaka elaza pod podog. A moe jak niektrzy rdkarze odznacza si darem wykrywania obecnoci metali. Rzecz znamienna, e w czasach powszechnej wiary w cuda Ademar z takim uporem uwaa Piotra za szarlatana, a jak dowodz pniejsze wydarzenia, wielu ludzi podzielao jego pogld. Chwilowo jednak nie mwiono o tym gono. Znalezienie relikwii tak pokrzepio chrzecijan, nie wyczajc Grekw i Ormian, e nikt nie odway si psu efektu tego wydarzenia. Piotr Bartomiej zachwia troch wiar swoich stronnikw, gdy dwa dni pniej owiadczy, e wity Andrzej ponownie zoy mu wizyt. Prawdopodobnie zazdroszczc Stefanowi rozmowy z samym Chrystusem, z radoci przyj informacj witego, e milczc postaci w jego widzeniach by wanie Chrystus. wity Andrzej udzieli mu szczegowych wskazwek co do uroczystoci kocielnych, ktre maj by celebrowane zarwno dla uczczenia odkrycia, jak i w jego rocznice. Biskup Orange, zaintrygowany mnstwem liturgicznych szczegw, zapyta Piotra, czy umie czyta. Piotr uzna za wskazane poda si za analfabet. Okazao si to kamstwem, ale wkrtce jego przyjaciele odetchnli z ulg, Piotr bowiem utraci umiejtno czytania. Niebawem wity Andrzej znowu mu si ukaza, zapowiadajc bitw z Turkami, ktrej nie naleao odwleka, bo inaczej krzyowcy zgin z godu. wity zaleci piciodniowy post jako pokut za grzechy, po ktrym wojsko powinno zaatakowa Turkw, odniesie bowiem zwycistwo. Ponadto za zakaza grabiey namiotw nieprzyjaciela. Boemund, ktry z powodu choroby Rajmunda obj naczelne dowdztwo, ju wczeniej doszed do wniosku, e jedynym wyjciem z sytuacji jest generalny atak na obz Kurbughi, by moe wic ostatnia rada witego Andrzeja zostaa zainspirowana przez orodki ziemskie. Podczas gdy morale krzyowcw si poprawiao, Kurbugha mia coraz wiksze trudnoci ze swoimi sprzymierzecami. Ridwan z Aleppa nadal trzyma si z daleka od dziaa wojennych, a tymczasem Kurbugha pilnie potrzebowa jego pomocy. Nawiza wic z nim negocjacje, co Dukak z Damaszku poczyta za osobist obraz. Zaniepokojony agresj Egiptu na Palestyn, Dukak pragn jak najszybciej powrci na poudnie. Emir Himsu

natomiast toczy spr rodowy z emirem Manbidu i nie chcia nim wsppracowa. We wasnej armii Kurbughi doszo do tar midzy Turkami a Arabami. Kurbugha stara si utrzyma porzdek rzdzc metodami autokratycznymi, co dranio wszystkich emirw, ktrzy wiedzieli, e jest on tylko atabegiem. W cigu tego miesica coraz bardziej zaczy si mnoy dezercje z obozu tureckiego. Wielu Turkw i Arabw powrcio do swych stron rodzinnych. Przywdcy krucjaty z pewnoci wiedzieli o tych kopotach Kurbughi, podjli bowiem prb skonienia go do rezygnacji z oblenia miasta. W dniu 27 czerwca wysali do obozu tureckiego poselstwo w osobach Piotra Pustelnika i rycerza frankijskiego imieniem Herluin, ktry mwi zarwno po arabsku, jak i po persku. Wybr Piotra wskazuje, e oczyci si ju z haby, ktr okry si pi miesicy temu usiowaniem ucieczki z obozu. Zapewne z obawy, e Turcy nie bd respektowa nietykalnoci posw, do udziau w poselstwie nie dopuszczono adnego z wodzw krucjaty. Piotra wybrano dlatego, e by najbardziej znany ze wszystkich cywilnych uczestnikw wyprawy. Podejmujc si tego zadania dowid swej odwagi, co niewtpliwie bardzo mu pomogo w odzyskaniu dawnego autorytetu. Nie wiemy nic na temat warunkw, jakie Piotr mia prawo zaoferowa Turkom, gdy przemwienia, ktre pniejsi kronikarze woyli w usta posw i Kurbughi, s bez wtpienia wytworem fantazji. By moe, jak sugeruj to niektrzy kronikarze, Frankowie zaproponowali, by rozstrzygnicie zapado przez stoczenie turnieju, w ktrym zmierzyliby si w pojedynkach rycerze z obu stron. Mimo rosncych trudnoci Kurbugha nadal domaga si bezwarunkowej kapitulacji i poselstwo wrcio z pustymi rkami. W czasie rozmw Herluin uzyska, jak si zdaje, sporo cennych wiadomoci o sytuacji w obozie tureckim. Po powrocie posw nie byo innego wyboru, jak tylko zaryzykowa bitw. W poniedziakowy ranek, w dniu 28 czerwca, Boemund ustawi zastpy krzyowe w szyku bojowym. Podzielono je na sze korpusw. Pierwszym, zoonym z Francuzw i Flamandw, dowodzili Hugon z Vermandois i Robert z Flandrii, drugi skada si z Lotaryczykw pod wodz Gotfryda, trzeci z Normanw z Normandii pod ksiciem Robertem, czwarty z Tuluzaczykw i Prowansalczykw dowodzonych przez biskupa Le Puy - Rajmund bowiem by ciko chory - pity i szsty, w ktrych skad wchodzili Normanowie z Italii, znajdoway si pod komend Boemunda i Tankreda. W celu szachowania cytadeli pozostawiono w miecie dwustu ludzi, oddajc ich pod dowdztwo obonie chorego Rajmunda. Podczas gdy cz ksiy i kapelanw przystpia do celebrowania mszy wotywnych na murach miejskich, inni wymaszerowali w szeregach wojska. Historyk Rajmund z Aguilers dostpi wielkiego honoru, mia bowiem w czasie bitwy nie wit wczni. Kadego barona mona byo z daleka pozna po proporcu, zbroje rycerzy byy wszake troch zaniedziae. Wielu z nich utracio konie i musiao i pieszo lub dosiada poledniejszych zwierzt jucznych. Ale pokrzepieni znakami Boej aski wojownicy odwanie wymaszerowali z miasta i ufortyfikowanym mostem przeszli gsiego na drugi brzeg rzeki.

Kiedy wynurzyli si z bramy, wdz arabski, Wahab Ibn Mahmud, zwrci si do Kurbughi z daniem natychmiastowego zaatakowania chrzecijan. Jednake Kurbugha obawia si, e nacierajc zbyt wczenie zniszczy tylko stra przedni krzyowcw, podczas gdy odczekawszy do stosownego momentu bdzie mg jednym uderzeniem zlikwidowa ca armi krzyow. Nastroje panujce w jego wojsku nie pozwalay na prowadzenie wyczerpujcego oblenia. Kiedy jednak ujrza Frankw w rozwinitym szyku, zawaha si i wysa herolda z propozycj, poniewczasie, omwienia warunkw rozejmu. Poniewa Frankowie zignorowali wysannika tureckiego i parli naprzd, Kurbugha zastosowa wyprbowan taktyk tureck cofania si i wabienia nieprzyjaciela na teren bardziej wyboisty, gdzie nagle tureccy ucznicy zasypywali wrogie zastpy gradem strza. Jednoczenie wysa oddzia z zadaniem oskrzydlenia lewej flanki krzyowcw, od tej strony bowiem nie osaniaa ich rzeka. Boemund by jednak na to przygotowany i w celu powstrzymania natarcia utworzy sidmy korpus pod wodz Renalda z Toul. Na gwnym froncie toczono zacity bj, wrd polegych znalaz si nawet chory Ademara. Jednake ucznicy nie zdoali powstrzyma naporu krzyowcw i szeregi tureckie zaczy si chwia. Krzyowcy za szli naprzd, pokrzepieni cudownym pojawieniem si na zboczu wzgrza hufca rycerzy na biaych rumakach, z biaymi proporcami, pod komend trzech wodzw, w ktrych rozpoznali witych: Jerzego, Merkurego i Demetriusza. Bardziej praktyczn pomoc przyniosa im jednak decyzja wielu emirw tureckich, ktrzy postanowili opuci Kurbugh. Obawiali si, e w przypadku zwycistwa nad krzyowcami Kurbugha stanie si zbyt silny i oni pierwsi ponios konsekwencje jego triumfu: Z Dukakiem z Damaszku na czele zaczli opuszcza pole bitwy, co wywoao panik w oddziaach tureckich. Wwczas Kurbugha kaza podpali such traw na przedpolu swej pierwszej linii, podejmujc daremn prb powstrzymania Frankw, do czasu a zaprowadzi porzdek w swoich oddziaach. Sukman Artukida i emir Himsu byli ostatnimi, ktrzy dotrzymali mu wiary. Kiedy i oni zbiegli, zrozumia, e gr skoczona, i opuci pole bitwy. Caa armia turecka rzucia si do panicznej ucieczki. Krzyowcy, posuchawszy rady witego Andrzeja, aby nie trwonili czasu na upienie obozu, cigali ich a do Mostu elaznego, kadc trupem wielu tureckich wojownikw. Ci, ktrzy usiowali schroni si w kasztelu Tankreda, zostali okreni i wycici w pie. Wielu innych, ktrzy uszli cao z pola bitwy, zgino w czasie ucieczki z rk syryjskich i ormiaskich wieniakw. Kurbugha z niedobitkami swego wojska dotar do Mosulu, ale jego potga i presti zostay zamane na zawsze. Ahmad Ibn Marwan, dowdca cytadeli, obserwowa przebieg bitwy ze szczytu swej warownej gry. Kiedy przekona si, e Turcy ponieli klsk, wysa do miasta herolda z zawiadomieniem, e si poddaje. Herolda tego zaprowadzono do namiotu Rajmunda, ktry rozkaza zatkn jeden ze swoich proporcw na wiey cytadeli. Ahmad stwierdziwszy, e nie jest to proporzec Boemunda, odmwi rozwinicia chorgwi, poniewa zawar ju przypuszczalnie sekretny ukad z Boemundem na wypadek zwycistwa

chrzecijan. Bram cytadeli otworzy dopiero Boemundowi, garnizon turecki bez przeszkd opuci twierdz. Cz Turkw, midzy innymi sam Ahmad, przyja chrzecijastwo i zacigna si do hufca Boemunda. Zwycistwo krzyowcw byo nieoczekiwane, niemniej jednak zupene. Przesdzio o pozostaniu Antiochii w rkach chrzecijan. Nie przynioso jednak decyzji, kto z chrzecijan bdzie wada tym miastem. Przysiga, ktr zoyli wszyscy baronowie z wyjtkiem Rajmunda, zobowizywaa ich w sposb absolutnie jasny do przekazania miasta cesarzowi. Boemund wszake nie kry si z zamiarem zatrzymania go dla siebie, a pozostali baronowie, z wyjtkiem Rajmunda, odnosili si do tego przychylnie, poniewa Boemund by twrc planu zdobycia Antiochii, w dodatku za cytadela poddaa si wanie jemu. Rycerze mieli troch wyrzutw sumienia, e nie dochowali przysigi. Ale cesarz by daleko. Nie przyszed im z pomoc. Opuci ich nawet jego przedstawiciel, zdobyli miasto i pobili Kurbugh bez pomocy cesarskiej. Uwaali za rzecz nierozsdn obsadza miasto swoim garnizonem i czeka, pki nie raczy zjawi si Aleksy lub jego zastpca. Wydawao im si, e nie powinni marnowa czasu ani ryzykowa dezercji swego najlepszego rycerza w obronie praw czowieka, ktry nie stawi si w potrzebie. Gotfryd lotaryski uwaa, e byoby gupot przeciwstawia si Boemundowi. Rajmund jednak od dawna odnosi si do Boemunda z zaciek zazdroci. Osdzilibymy go jednak niesprawiedliwie uwaajc, e wystpowa w obronie praw Aleksego wycznie z zawici do Boemunda. Rajmund, ktry przed opuszczeniem Konstantynopola niewtpliwie zaprzyjani si z Aleksym, by czowiekiem na tyle bystrym, aby zdawa sobie spraw, e odmowa przekazania Antiochii Bizancjum spowoduje utrat yczliwoci cesarza, ktra krzyowcom bya niezbdna zarwno dla zapewnienia sprawnej cznoci, jak i udaremnienia grocej im niewtpliwie kontrofensywy muzumaskiej. Gdyby do tego doszo, krucjata przestaaby by wspln spraw caego chrzecijastwa. Ademar z Le Puy podziela stanowisko Rajmunda. Zgodnie z wol swego zwierzchnika, papiea Urbana II, by zdecydowany wsppracowa z chrzecijastwem wschodnim i doskonale zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa obraenia Bizancjum. Zapewne pod jego naciskiem Hugon z Vermandois uda si do Aleksego, aby wyjani mu sytuacj. Po zdobyciu Antiochii Hugon postanowi wrci do kraju, wstpujc po drodze do Konstantynopola. Krzyowcy byli przekonani, e Aleksy kontynuuje marsz przez Azj Mniejsz. Wiadomo o odwrocie armii cesarskiej, podjtym po spotkaniu ze Stefanem z Blois, jeszcze do nich nie dotara. Ademar i Rajmund liczyli na to, e misja Hugona przynagli Aleksego do jak najszybszego przybycia do Antiochii. Jednoczenie postanowiono, e armia krzyowa pozostanie na razie w Antiochii, podejmujc marsz na Jerozolim nie wczeniej jak 1 listopada. Decyzja ta bya zrozumiaa. W sytuacji, kiedy wojsko padao ze zmczenia, a w dodatku w czasie najwikszych upaw syryjskiego lata, marsz drogami niemal zupenie nie znanymi, gdzie grozi niedostatek wody, byby czystym szalestwem. Co wicej, najpierw naleao rozwiza kwesti Antiochii, a Ademar na pewno spodziewa si, e do tego czasu

cesarz bdzie ju na miejscu. Hugon wyruszy w drog w pierwszych dniach lipca, w towarzystwie Baldwina z Hainaut. Na szlaku przez Azj Mniejsz oddzia ich zosta zaatakowany i zdziesitkowany przez Turkw. Hrabia Hainaut znikn w tajemniczy sposb i wszelki such o nim zagin. Hugon zjawi si w Konstantynopolu jesieni i dopiero wtedy dokadnie poinformowa Aleksego o wydarzeniach w Antiochii. W tej porze roku byo ju za pno na podejmowanie kampanii a za grami anatolijskimi. Aleksy nie mia moliwoci dostania si do Antiochii wczeniej ni na wiosn nastpnego roku. Tymczasem w Antiochii zapanowaa atmosfera pena niebezpiecznych napi. Z pocztku cytadel okupowali wsplnie Boemund, Rajmund, Gotfryd i Robert z Flandrii, tyle e Boemund obsadzi gwne baszty. Po jakim czasie Boemundowi udao si usun oddziay innych baronw, a poniewa doszo do tego, jak si zdaje, za zgod Gotfryda i Roberta, sprzeciwy Rajmunda na nic si nie zday. Doprowadzony do pasji hrabia Tuluzy zrewanowa si zatrzymujc pod sw wyczn wadz ufortyfikowany most i paac Jaghi Sijana. Jednak Rajmund by wtedy zbyt chory, by dziaa energicznie, zachorowa rwnie Ademar. W czasie choroby obu wodzw wojownicy z poudniowej Francji doznawali tak dotkliwych szykan ze strony innych oddziaw, zwaszcza normaskich, e wielu z nich zapragno pojednania midzy Boemundem i Rajmundem. Boemund poczyna sobie w taki sposb, jakby by ju panem miasta. Natychmiast po rozejciu si wieci o klsce Kurbughi pospieszyo do miasta wielu Genueczykw, aby przed innymi opanowa tamtejszy handel. W dniu 14 lipca Boemund udzieli im przywileju, na mocy ktrego otrzymali plac targowy, koci i trzydzieci domw. Odtd Genueczycy nie tylko stali si adwokatami jego sprawy, ale dziki nim mia zapewnion czno z Itali. Obiecali mu udzieli pomocy przeciwko kademu, z wyjtkiem hrabiego Tuluzy. W tym konflikcie zagwarantowali sobie neutralno. Podczas gdy Rajmund i Boemund pilnowali si nawzajem, rycerze mniej wietnych rodw albo spieszyli na dwr Baldwina w Edessie, albo organizowali zbrojne ekspedycje grabic okolice miasta, a nawet zakadajc tam swoje lenna. Najbardziej ambitnej akcji dokona rycerz z hufca Rajmunda, niejaki Rajmund Pilet z Limousin, ktry w dniu 17 lipca przeprawi si przez Orontes na wschd i w trzy dni pniej zaj miasto Tall Mannas, gdzie z radoci powitaa go ludno syryjska. Po zdobyciu ssiedniego zamku tureckiego wyruszy on na czele oddziau skadajcego si gwnie z miejscowych chrzecijan, z zamiarem zaatakowania duego miasta Maarrat an-Numan. Ale chrzecijanie wschodni, nienawykli do noszenia broni, stanwszy oko w oko z wojskiem, ktre Ridwan z Aleppa wysa z odsiecz dla miasta, zawrcili i pierzchli. Ridwanowi nie udao si jednak usun Rajmunda Pileta z Tall Mannasu. W lipcu wybucha w Antiochii grona epidemia. Nie wiemy, jaka to bya choroba, przypuszczalnie jaka odmiana tyfusu, ktry by konsekwencj trudw zarwno w czasie oblenia i stoczonych przed miesicem walk, jak i niewiadomoci krzyowcw, e na Wschodzie konieczne jest

zachowanie sanitarnych rodkw ostronoci. Ademar z Le Puy, od pewnego czasu szwankujcy na zdrowiu, by pierwszym wybitnym krzyowcem, ktry pad ofiar tej epidemii. Zmar w dniu 1 sierpnia. mier Ademara bya jedn z najwikszych tragedii krucjaty. Na kartach kronik jest on postaci troch zagadkow, niemniej jednak wszyscy ich autorzy s zgodni, e cieszy si najwikszym autorytetem wrd krzyowcw. Jako osobisty przedstawiciel papiea budzi powszechny respekt, a jego charakter zjedna mu gorc sympati caej armii. By to czowiek peen miosierdzia, ktry troszczy si o ubogich i chorych. Skromny i nienapastliwy, zawsze chtnie suy mdr rad, nawet w sprawach wojskowych, a jako dowdca odznacza si odwag i zrcznoci. Zwycistwo pod Doryleum krzyowcy zawdziczali gwnie jego strategii, a w czasie oblenia Antiochii czsto przewodniczy radom wojennym. Jako polityk zabiega o dobre stosunki z chrzecijastwem wschodnim, zarwno z Bizancjum, jak i Kocioami greckimi w Syrii. Cieszy si zaufaniem papiea Urbana i zna jego pogldy. Do ostatnich chwil ycia udawao mu si trzyma w karbach skonnoci Frankw do rasowej i religijnej nietolerancji i nie dopuci do tego, aby egoistyczne aspiracje i wanie baronw wyrzdziy krucjacie nieodwracalne szkody. Jakkolwiek zawsze dba o to, by nikt nie mg go posdzi o ch podporzdkowania sobie ruchu krucjatowego, to jednak by powszechnie uwaany - jak poinformowa o tym Chrystusa ksidz Stefan w czasie cudownego widzenia - za przywdc krucjaty. Po jego mierci nie byo ju wrd krzyowcw ani jednego czowieka o tak bezspornym autorytecie. Dziedzicem pogldw Ademara by hrabia Tuluzy, ktry take omawia z papieem zasady i cele ruchu krucjatowego. Jednake Rajmund ustpowa biskupowi Le Puy zdolnociami, a z Boemundem mg si spiera jedynie z pozycji rwnego mu urodzeniem, nie rzecznika Kocioa. Po mierci Ademara w gronie baronw nie byo ani jednego czowieka, ktry miaby na tyle szerokie horyzonty, aby dba o zachowanie jednoci chrzecijastwa. Miosierdzia, mdroci i uczciwoci Ademara nie kwestionowa aden z uczestnikw krucjaty, nie wyczajc tych, ktrych zamierzeniom ostro si sprzeciwia. Stronnicy Boemunda aowali go rwnie szczerze jak jego rodacy z Francji, a Boemund poprzysig, e zwoki biskupa zoy w Jerozolimie. Caa armia krzyowa bya gboko poruszona i zaniepokojona jego mierci. Tylko jeden czowiek nie czu odrobiny alu. Piotr Bartomiej nigdy nie wybaczy legatowi niewiary w jego widzenia. Dwa dni pniej zemci si. Ogosi, e znowu odwiedzi go wity Andrzej, tym razem w towarzystwie Ademara. Ademar oznajmi, e ponis kar za swoje niedowiarstwo, poniewa od chwili mierci przebywa w piekle, z ktrego wydosta si tylko dziki modlitwom duchowiestwa, ale przede wszystkim Boemunda, a take dziki kilku miedziakom, ktre zoy w ofierze na utrzymanie wczni. Obecnie uzyska przebaczenie i zwraca si z prob, aby jego ciao pozostawiono w katedrze w. Piotra w Antiochii. Z kolei wity Andrzej udzieli wyczerpujcych rad hrabiemu Rajmundowi. Antiochi, powiedzia, naley pozostawi w rkach obecnego pretendenta, jeeli okae

si on czowiekiem cnotliwym. Trzeba tedy wybra patriarch obrzdku aciskiego, ktry orzeknie, czy pretendent jest prawdziwie cnotliwy. Krzyowcy powinni okaza al za grzechy i uda si do Jerozolimy, odlegej zaledwie o dziesi dni marszu, ale droga ta zajmie im dziesi lat, jeeli nie powrc do bogobojnych obyczajw. Innymi sowy, Piotr i jego prowansalscy przyjaciele uwaali, e Antiochi naley pozostawi Boemundowi, jeeli zobowie si on nadal pomaga krucjacie; e armia powinna wkrtce wyruszy do Jerozolimy oraz e naley trzyma si z daleka od Bizantyjczykw i miejscowych kociow obrzdku greckiego. Dla Rajmunda rewelacje te byy bardzo kopotliwe. Wierzy szczerze w wito wczni, a fakt, e znajdowaa si w posiadaniu jego hufca, przysparza mu prestiu. Bo cho wielu ludzi utrzymywao, e zwycistwo w bitwie z Kurbugh odniesiono dziki strategii Boemunda, to jednak wielu innych przypisywao w triumf relikwii, a wic porednio Rajmundowi. Drugim wszake rdem autorytetu Rajmunda bya jego duga zayo z Ademarem. Jeeli wic posaniec Boy, ktry wskaza miejsce ukrycia wczni, skrytykowa opini Ademara i zakwestionowa suszno polityki, ktr Rajmund po nim odziedziczy i ktr uwaa za zgodn ze swoim sumieniem, to hrabia bdzie musia zrezygnowa albo z jednej, albo drugiej podpory swego autorytetu. Rajmund gra na zwok. Nie wyrzekajc si wiary w wito wczni, owiadczy, e ma wtpliwoci, czy nowe widzenia Piotra Bartomieja s autentyczne. Wbrew bowiem zdaniu witego Andrzeja zarwno hrabia Tuluzy, jak i wielu innych krzyowcw uwaao, e Antiochi naley zwrci cesarzowi. W ten sposb Rajmund znalaz si w konflikcie z wasnym wojskiem. W szeregach armii pomiertna napa na Ademara wywoaa na og ze wraenie. Czynic z niewiary legata w autentyczno relikwii przedmiot publicznych dyskusji, oywia wtpliwoci, ktre od pocztku trawiy wielu ludzi. W szczeglnoci Normanowie i pnocni Francuzi, ktrzy zawsze odnosili si z antypati do Prowansalczykw, zaczli gwatownie wystpowa przeciwko relikwii i w celu skompromitowania hrabiego Rajmunda dowodzi, e byo to skandaliczne oszustwo. Wystpujc w obronie dobrego imienia Ademara mogli tym samym przeciwdziaa polityce krucjatowej, ktrej zmary biskup by rzecznikiem. Moemy przyj, e Boemund by wielce rad z takiego obrotu wydarze. Kiedy w Antiochii epidemia rozszalaa si na dobre, wielu rycerzy krzyowych schronio si na prowincji. Boemund przeprawi si przez gry Amanos do Cylicji, gdzie wzmocni garnizony, ktre ubiegej jesieni pozostawi tam Tankred, i odebra od nich przysig wiernoci. Zamierza wczy prowincj cylicyjsk do ksistwa Antiochii. Gotfryd uda si na pnoc, do miast Turbessel i Ravendel, ktre odda mu jego brat Baldwin. Gotfryd zazdroci bratu sukcesw, a poniewa wszyscy baronowie pragnli posiadoci w pobliu Antiochii, on rwnie chcia zdoby jaki ksek dla siebie. Mona przypuszcza, e zobowiza si do zwrotu tych grodw Baldwinowi, gdy armia wyruszy do Palestyny. O poczynaniach Rajmunda nie wiemy nic pewnego, Robert z Flandrii natomiast pody do Laodycei.

Przed najazdami tureckimi Laodycea bya najbardziej wysunitym na poudnie portem Cesarstwa Bizantyjskiego. Okoo 1084 roku zdobyli j Turcy, pniej za staa si lennem arabskiego emira Szajzaru. W jesieni 1097 roku port Laodycei zaatakowa i zdoby Guynemer z Boulogne. Garnizon korsarza pozostawa tam przez ca zim, jednake w marcu pojawia si flotylla pod dowdztwem Edgara Athelinga, ktra po wyadowaniu zaopatrzenia dla krzyowcw w Saint-Simeon popyna do Laodycei. Edgar wypdzi garnizon Guynemera i zaj miasto w imieniu cesarza. Poniewa mg pozostawi tam tylko bardzo szczup zaog, wystosowa apel do krzyowcw o okazanie miastu pomocy i przysanie posikw. Wkrtce po zwycistwie nad Kurbugh Robert z Normandii, w odpowiedzi na apel Edgara, zjawi si w Laodycei, przejmujc jej zarzd w imieniu cesarza. Jednak istota rzdw w pojciu Roberta sprowadzaa si do obdzierania rzdzonych z pienidzy. Po kilku tygodniach sta si tak niepopularny, e zmuszono go do opuszczenia miasta, powierzajc je pieczy garnizonu, ktry przysa bizantyjski namiestnik Cypru, Eustachios Filokales. We wrzeniu epidemia ustpia i baronowie powrcili do Antiochii. W dniu 11 wrzenia zebrali si na narad w celu zredagowania listu do papiea Urbana ze szczegowymi informacjami o zdobyciu Antiochii i zawiadomieniem o mierci papieskiego legata. Potrzebujc czowieka o najwyszym autorytecie, ktry by potrafi narzuci sw wol skconym frakcjom, wystpili z gorc prob do papiea o przybycie na Wschd. Dowodzili, e Antiochia bya biskupstwem zaoonym przez witego Piotra i e papie, jako jego prawowity dziedzic, winien by tam intronizowany, powinien przeto uda si do witego Miasta. Gotowi byli odoy marsz do Palestyny do czasu jego przybycia. Na pierwszym miejscu wrd wymienionych w licie baronw figuruje imi Boemunda, sdzi wic mona, e pismo to przygotowano w jego kancelarii. Brak Ademara da zna o sobie porednim zakwestionowaniem praw patriarchy Jana oraz nut wrogoci do autochtonicznych sekt chrzecijaskich, ktre oskarono o herezj. Wprawdzie krzyowcy nie mogli spodziewa si przybycia papiea na Wschd, jednak apel do papiestwa jeszcze raz umoliwi im odroczenie decyzji co do przyszego losu Antiochii. Nie ulegao rwnie kwestii, e papie przyle swojego legata, ktrego bdzie mona obarczy odpowiedzialnoci za werdykt w tej sprawie. Stao si ju wtedy jasne, e w tym roku cesarz nie przybdzie do Syrii. By moe krzyowcy wiedzieli ju o jego odwrocie spod Filomelionu. Warunki egzystencji zwyczajnych wojownikw i pielgrzymw byy bardzo cikie. Wskutek dziaa zbrojnych nie zebrano na rwninie antiocheskiej adnych plonw, brak ywnoci nadal dawa si we znaki. Gwnie wic w celu zdobycia prowiantu Rajmund zacz organizowa zbrojne najazdy na terytorium muzumaskie. Przed powziciem przez Rajmunda tej decyzji Gotfryd zaproponowa mu udzia w wyprawie na miasto Azaz, pooone na gwnym szlaku z Edessy i Turbesselu do Antiochii. Emir Azazu, Umar, zbuntowa si przeciwko swemu suzerenowi, Ridwanowi z Aleppa, ktry wyruszy przeciwko niemu z

ekspedycj karn. Tymczasem jeden z dowdcw w wojsku Umara zakocha si w swej brance, pewnej damie frankijskiej, wdowie po rycerzu lotaryskim. Z jej inicjatywy Umar zwrci si do Gotfryda o pomoc. Gotfryd przysta na to chtnie, poniewa opanowanie Azazu przez Ridwana uwaa za niekorzystne dla siebie. Rajmund przyj propozycj Gotfryda, ale zada, aby Umar da im swego syna jako zakadnika, a ponadto, by Baldwin wysa z Edessy oddzia wojownikw. Kiedy hufce chrzecijaskie podeszy pod Azaz, Ridwan wycofa si z miasta, a Gotfryd zatwierdzi Umara w godnoci emira i odebra od niego hod lenny. Wprawdzie Rajmund zdoby w okolicy sporo prowiantu, ale w drodze powrotnej ponis cikie straty, kilka razy bowiem zaatakowali go Turcy z zasadzki. Epizod ten wykaza, e nie tylko wadcy muzumascy skonni byli korzysta z pomocy Frankw w swych wewntrznych sporach, ale take Frankowie, zagodziwszy troch sw wojujc wiar, nie mieli ju obiekcji przeciwko przyjmowaniu muzumanw do grona wasali. W padzierniku, mimo owiadczenia Piotra Bartomieja, e wity Andrzej ponownie zada najrychlejszego wyruszenia do Jerozolimy, Rajmund zorganizowa nastpn wypraw po prowiant. Jaki czas wczeniej zaj Rugi nad Orontesem, odleg mniej wicej pidziesit kilometrw od Antiochii. Stamtd zaatakowa miasto Albara, pooone troch dalej na poudnio-wschd. Ludno, zoona wycznie z muzumanw, skapitulowaa, mimo to jednak cz mieszkacw zabito, a cz sprzedano w Antiochii w niewol. Na ich miejsce osiedlono w miecie chrzecijan. Meczet zamieniono na koci. Ku radoci swego hufca Rajmund mianowa jednego z towarzyszcych mu ksiy, Piotra z Narbony, biskupem Albary. Na nominacj t zdecydowa si tylko dlatego, e nie byo tu biskupstwa greckiego. Nikt nie wyobraa sobie jeszcze wtedy rozamu midzy Kocioem greckim a aciskim, ktry w przyszoci mia doprowadzi do podwjnych biskupstw. Mimo e nowy biskup by acinnikiem, sakry udzieli mu patriarcha grecki, Jan z Antiochii. Niemniej jednak wyniesienie Piotra z Narbonne do godnoci biskupiej stanowio pierwszy krok do ustanowienia staej hierarchii Kocioa aciskiego na Wschodzie i dodao miaoci tym krzyowcom, ktrzy, jak Piotr Bartomiej, pragnli szybkiego zastpienia miejscowego kleru greckiego duchownymi aciskimi. W czasie debat po zwycistwie nad Kurbugh baronowie lubowali, e wyrusz do Jerozolimy w listopadzie. W dniu 1 listopada zaczli ciga do Antiochii w celu przedyskutowania dalszych planw. Rajmund przyby z Albary, gdzie pozostawi wikszo swego wojska. Gotfryd nadcign z Turbesselu, przywoc gowy wszystkich jecw tureckich, ktrych pojma w czasie kilku niewielkich wypraw zorganizowanych w okolicy miasta. Hrabia Flandrii i ksi Normandii znajdowali si ju w Antiochii, a dwa dni pniej zjawi si Boemund, ktry zaniemg w Cylicji. W dniu 5 listopada baronowie i ich doradcy zebrali si w katedrze w. Piotra. Od razu stao si jasne, e nie ma midzy nimi zgody. Na pocztku obrad stronnicy Boemunda wystpili z daniem przyznania mu Antiochii. Cesarz si nie zjawia, Boemund jest czowiekiem utalentowanym, krzyowcem,

ktrego wrogowie najbardziej si obawiaj. Rajmund zareplikowa przypominajc w ostrych sowach o przysidze, ktr wszyscy, oprcz niego, zoyli cesarzowi. Gotfryd i Robert z Flandrii, ktrych przychylno dla roszcze Boemunda bya powszechnie znana, nie odwayli si odezwa z obawy przed oskareniem o krzywoprzysistwo. Dyskusje cigny si przez kilka dni. Tymczasem wojownicy i pielgrzymi, ktrzy zebrali si przed katedr w oczekiwaniu na ogoszenie wyniku narady, zaczli si niecierpliwi. Ich jedynym marzeniem byo dopenienie lubw i dotarcie do Jerozolimy. Pragnli gorco opuci Antiochi, gdzie stracili tak duo czasu i doznali tak wielkich cierpie. Podnieceni przez Piotra Bartomieja i jego wizje wystpili do swoich wodzw z ultimatum. Peni jednakowej pogardy zarwno dla Boemunda, jak i Rajmunda, orzekli: niechaj siedz w Antiochii ci, ktrym w gowie s tylko dochody z tego miasta, niech czekaj na cesarza ci, ktrzy spodziewaj si od niego hojnych darw, oni sami id na Jerozolim, a jeeli ich przywdcy nie przestan targowa si o Antiochi, to przed wyruszeniem w drog zburz mury miejskie, nie zostawiajc kamienia na kamieniu. W obliczu tak wielkiej determinacji, a take w obawie, e Rajmund i Boemund chwyc za bro, bardziej ugodowi przywdcy zaproponowali przeprowadzenie gruntowniejszych dyskusji z udziaem tylko wodzw najwyszej rangi. Na tej naradzie, po wielu burzliwych scenach, osignito tymczasowe porozumienie. Rajmund zgodzi si podporzdkowa decyzjom, ktre rada baronw powemie w sprawie Antiochii, pod warunkiem e Boemund przysignie uda si z wojskiem krzyowym do Jerozolimy. Boemund zoy przysig przed biskupami, e nie bdzie ani opnia wymarszu armii, ani dla swoich osobistych interesw szkodzi krucjacie. Sprawa Antiochii pozostaa otwarta, jednake Boemund, za zgod baronw, utrzyma si w posiadaniu cytadeli i trzech czwartych miasta, Rajmund za zachowa ufortyfikowany most i paac Jaghi Sijana, ktre odda pod komend Wilhelma Ermingara. Daty wymarszu do Jerozolimy nadal nie ustalono, ale chcc zatrudni wojsko, postanowiono zaatakowa twierdz Maarrat an-Numan, ktrej zniszczenie uznano za wskazane, aby unikn zagroenia lewego skrzyda armii w czasie marszu do Palestyny. W dniu 23 listopada Rajmund i hrabia Flandrii wyruszyli do Rugii i Albary, a 27 listopada stanli pod murami Maarrat an-Numanu. Nastpnego dnia podjli prb zdobycia grodu szturmem, ale bez powodzenia. W godzinach popoudniowych przyby Boemund z pocztem swoich wojownikw, ale poniewa szturm poczonych oddziaw take skoczy si fiaskiem, postanowiono przystpi do regularnego oblenia twierdzy. Mimo e miasto zostao otoczone szczelnym piercieniem, nie osignito przez dwa tygodnie adnego postpu. Spowodowao to konieczno przetrznicia caej okolicy w poszukiwaniu drewna do budowy machin oblniczych. Zabrako ywnoci, grupy wojownikw opuszczay swoje stanowiska, udajc si na poszukiwanie zboa i warzyw. W kocu, w dniu 11 grudnia, gdy Piotr Bartomiej zapowiedzia bliskie zwycistwo, krzyowcy podcignli pod jedn z baszt miejskich wielk drewnian beluard na koach, zbudowan przez ludzi Rajmunda i

dowodzon przez Wilhelma z Montpelier. Wprawdzie prba przedostania si po drabinach do baszty nie powioda si, jednak pod oson tej machiny zdoano dokona podkopu pod ssiadujcy z wie odcinek muru. Wieczorem mur si zawali i pewna liczba szeregowych wojownikw wdara si do mjasta, przystpujc do rabunku. Tymczasem Boemund, zazdrosny o sukces Rajmunda, pragn powtrzy fortel, jaki uda mu si w Antiochii, tote ogosi przez swego herolda, e jeeli miasto skapituluje na jego rce, zagwarantuje ycie wszystkim obrocom, ktrzy schroni si w budynku w pobliu bramy gwnej, i wemie ich pod opiek. W nocy walki ustay. Wielu mieszkacw, widzc wyomy w fortyfikacjach, zabarykadowao si w domach i cysternach, oferujc zapacenie haraczu, jeeli krzyowcy daruj im ycie. Inni schronili si w budynku, ktry wskaza Boemund. Kiedy rankiem znowu rozgorzay walki, krzyowcy nie oszczdzili nikogo. Chrzecijanie wdarli si do miasta, zabijajc wszystkich bez pardonu i wamujc si do domw, ktre najpierw zupiono, potem spalono. Mczyzn, ktrzy oddali si pod opiek Boemunda, wymordowano, a kobiety i dzieci sprzedano w niewol. Ju w czasie oblenia doszo do tar midzy oddziaami Boemunda a wojskiem Rajmunda. Obecnie, gdy Boemund zdradzieckim fortelem zagarn lwi cz upw, antagonizm midzy poudniowymi Francuzami a Normanami znowu ujawni si z ca si. Rajmund zada oddania mu miasta, ktre chcia podporzdkowa biskupowi Albary. Boemund owiadczy na to, e nie wyprowadzi swych wojsk, pki Rajmund nie opuci okupowanej przez niego czci Antiochii, i przeszed do kontrataku, zaczynajc publicznie kwestionowa autentyczno widze Piotra Bartomieja. Tymczasem w caej armii rosy nastroje niezadowolenia. Podjcia marszu na Jerozolim najgoniej domagay si oddziay Rajmunda. Okoo Boego Narodzenia przedstawiciele wojska owiadczyli Rajmundowi, e jeeli zorganizuje wymarsz armii, to wojsko uzna go za wodza caej krucjaty. Rajmund, ktry doszed do wniosku, e nie moe odmwi temu daniu, po kilku dniach uda si z Maarrat an-Numanu do Rugii, gdzie ogosi, e wyprawa do Palestyny jest kwesti najbliszego czasu. Dowiedziawszy si o tym Boemund powrci do Antiochii, a wadz nad Maarrat an-Numanem obj biskup Albary. Ale nawet po zoeniu tej deklaracji Rajmund nadal zwleka. Nie mg si zdoby na wyruszenie na poudnie i pozostawienie Antiochii w rkach Boemunda. Boemund, widzc - jak mona si domyla - e im bardziej Rajmund jest niezdecydowany, tym goniej buntuj si jego oddziay, a take majc pewno, i cesarz nie zaryzykuje przeprawy przez Azj Mniejsz w miesicach zimowych, zaproponowa odroczenie krucjaty do Wielkiejnocy. Chcc przeci t spraw, Rajmund zwoa wszystkich baronw do Rugii. Usiowa nastpnie przekupstwem nakoni ich do uznania go za wodza krucjaty. Oferowane przez niego kwoty zaleay przypuszczalnie od faktycznej liczebnoci ich hufcw. Gotfrydowi zaproponowa dziesi tysicy solidw, Robertowi z Normandii tak sam kwot, Robertowi z Flandrii sze tysicy, Tankredowi pi tysicy, a

baronom niszej rangi kwoty odpowiednio mniejsze. Boemunda pomin zupenie. Liczy na to, e uzyskawszy najwysze dowdztwo krucjaty bdzie mg trzyma Boemunda w ryzach. Propozycje Rajmunda zostay przyjte bardzo chodno. Podczas gdy baronowie prowadzili debaty w Rugii, wojsko zgromadzone w Maarrat an-Numanie przeszo do czynw. onierze godowali. Ca okolic ogoocono z ywnoci, wydawao si, e wkrtce dojdzie do kanibalizmu. Nawet Turcy byli pod wraeniem hartu, z jakim krzyowcy trwali w tych warunkach, cho kronikarz Rajmund z Aguilers zanotowa z melancholi: Zrozumielimy to zbyt pno, by wycign z tego poytek. Biskup Orange, ktry mia pewien mir wrd Prowansalczykw, zmar z wycieczenia. W kocu, mimo remonstracji biskupa Albary, ludzie postanowili zmusi Rajmunda do dziaania, burzc mury Maarrat an-Numanu. Na wie o tym Rajmund pospieszy do miasta, ale przybywszy na miejsce zrozumia, e o dalszej zwoce nie moe by ju mowy. W dniu 3 stycznia 1099 Rajmund na czele swych oddziaw opuci Maarrat an-Numan, aby dalej prowadzi dzieo krucjaty. Jak przystao na przywdc pielgrzymki, hrabia szed boso. Na znak, e ju nie ma odwrotu, miasto puszczono z dymem. Rajmundowi towarzyszyli wszyscy jego wasale. Biskup Albary i Rajmund Pilet, senior Tall Mannasu, opucili swe grody, aby pod jego przewodem wzi udzia w wyprawie. Garnizon, ktry hrabia pozostawi w Antiochii pod rozkazami Wilhelma Ermingara, nie czujc si na siach stawi czoo Boemundowi, pospieszy w lad za swoim wodzem. Spord baronw pierwszy doczy do niego Robert z Normandii, w towarzystwie Tankreda, ktremu Boemund bez wtpienia zleci czuwanie nad interesami normasko-italskimi w czasie krucjaty. Gotfryd lotaryski i Robert z Flandrii wahali si jeszcze przez cay miesic, a w kocu pod naciskiem opinii publicznej rwnie wyruszyli w drog. Baldwin i Boemund natomiast pozostali w zdobytych przez siebie posiadociach. Wydawao si, e spr midzy dwoma monymi baronami zosta rozstrzygnity. Rajmund z powszechn aprobat dostpi godnoci wodza krucjaty, ale Boemund mia w swoich rkach Antiochi.

KSIGA V

ZIEMIA OBIECANA
Rozdzia 1

W drodze do Jerozolimy
Id teraz i prowad ten lud, gdzie ci rozkazaem. - Ksiga Wyjcia 32, 34

iedy Stefan z Blois, piszc z Nikei do swej maonki, wyrazi obaw, e Antiochia moe opni dziaania krucjaty, do gowy mu nie przyszo, i potrwa to tak dugo. Od chwili gdy armia stana pod murami miasta, upyno pitnacie miesicy. W tym okresie doszo w wiecie muzumaskim do powanych przemian. W Egipcie Fatymidzi, podobnie jak Bizantyjczycy, ju przed rozpoczciem krucjaty otrzsnli si z szoku, wywoanego nawa tureck, i podobnie jak Bizantyjczycy, pragnli wyzyska krucjat do skonsolidowania swego odrodzonego pastwa. Faktyczne rzdy w Egipcie sprawowa Szahanszah al-Afdal, ktry po swoim ojcu, renegacie ormiaskim Badr al-Damalim, obj godno wezyra u boku maoletniego kalifa Al-Mustalego. Poselstwo Al-Afdala, ktre odwiedzio obz krzyowcw pod Antiochi, nie przynioso adnych rezultatw. W drodze powrotnej do Kairu ambasadorom egipskim towarzyszyli posowie frankijscy. Wkrtce jednak okazao si, e nie maj oni adnych penomocnictw do negocjowania sojuszu i e krzyowcy nie tylko nie zamierzaj pomaga Egipcjanom w odzyskaniu Palestyny, ale sami s zdecydowani pomaszerowa na Jerozolim. W tej sytuacji AlAfdal postanowi skorzysta z wojny, ktra toczya si w pnocnej Syrii. Kiedy wic dowiedzia si o klsce Kurbughi i stwierdzi, e Turcy nie maj w Azji dostatecznych si, by przeciwstawi si nowej ofensywie, bezzwocznie wkroczy do Palestyny. Prowincja ta nadal znajdowaa si w rkach synw Artuka Sukmana i Ilghaziego, ktrzy za swego suzerena uznawali Dukaka z Damaszku. Na wie o wkroczeniu wojsk Al-Afdala schronili si w murach Jerozolimy. Wprawdzie zdawali sobie spraw, e Dukak nie moe od razu przyj im z pomoc, liczyli jednak na to, i dziki potnym fortyfikacjom Jerozolimy i znakomitym w rzemiole wojennym oddziaom turkmeskim zdoaj utrzyma miasto do czasu nadejcia odsieczy. Armia Al-Afdala dysponowaa najnowoczeniejszymi machinami

oblniczymi, a take czterdziestoma katapultami. Mimo to Artukidzi bronili si przez czterdzieci dni, skadajc bro dopiero wtedy, gdy z murw miejskich zostay ju tylko szcztki. Zwycizcy pozwolili im na wycofanie si ze swoimi oddziaami do Damaszku, skd udali si oni do swoich krewnych, ktrzy wadali obszarem wok Dijar Bakru. Egipcjanie zajli ca Palestyn i do jesieni posunli sw granic do przeomu Rzeki Psiej, wpadajcej do morza troch na pnoc od Bejrutu. W tym samym czasie odremontowali fortyfikacje Jerozolimy. W Syrii pnocnej miejscowe dynastie arabskie, ktre z nie mniejsz radoci przyjy klsk Turkw, byy gotowe do ukadw z krzyowcami. Nawet emir Hamy, te Ridwana, i emir Himsu, ktry tak dzielnie walczy za spraw Kurbughi, nie mieli zamiaru stawiania im oporu. Znacznie waniejsze dla krzyowcw byo stanowisko dwch czoowych rodw arabskich, Munkizydw i Banu Ammar z Trypolisu. Pierwsi wadali obszarem od Orontesu do wybrzea, przez ktry wid pierwszy etap krucjaty, drudzy pasem nadbrzenym od rodkowego Libanu do granicy Fatymidw. yczliwo lub co najmniej neutralno obu tych dynastii miaa dla postpw krucjaty ogromne znaczenie. Z Maarrat an-Numanu Rajmund pomaszerowa do Kafartabu, pooonego trzydzieci kilometrw na poudnie. Zatrzyma si w tej miejscowoci do 16 stycznia, aby zaprowiantowa wojsko, tam doczyli do niego Tankred i Robert z Normandii. Do Kafartabu przybyli emisariusze emira Szajzaru (Cezarea nad Orontesem), oferujc krzyowcom przewodnikw i tani prowiant, pod warunkiem e w czasie przemarszu przez jego terytorium zachowaj si pokojowo. Rajmund zgodzi si na t propozycj i w dniu 17 stycznia przewodnicy emira przeprowadzili armi przez Orontes, midzy Szajzarem a Ham, a nastpnie powiedli j w gr doliny rzeki As-Sarut. Bydo i owce z caej okolicy Arabowie spdzili do doliny czcej si z As-Sarutem, do ktrej jeden z przewodnikw przez pomyk wprowadzi krzyowcw. Pasterze i wieniacy nie mogli obroni si przed zrabowaniem zwierzt. Dowdca dominujcego nad dolin zamku uzna, e najlepszym wyjciem jest opacenie si krzyowcom za pozostawienie go w spokoju. upy okazay si tak ogromne, e wielu rycerzy udao si do Szajzaru i Hamy, gdzie sprzedali nadwyki, kupujc za to okoo tysica zwierzt jucznych. Wadze arabskie nie broniy im wstpu do miast ani nie przeszkadzay w zakupach. W czasie tej akcji Rajmund odby ze swoimi dowdcami narad w sprawie wyboru dalszej trasy. Rajmund skania si do zdania, e armia powinna skierowa si prosto na zachd, przez pasmo gr An-Nusajrijja, aby jak najszybciej dosta si na wybrzee. Laodycea znajdowaa si ju w rkach chrzecijan, pki wic bdzie trzyma si wybrzea, nie tylko zachowa kontakt z Antiochi, ale zapewni zaopatrywanie wojska w ywno przez wadze bizantyjskie z Cypru, z ktrymi czyy go dobre stosunki. Tankred natomiast argumentowa, e droga nadmorska jest niebezpieczna, chyba i krzyowcy zdobd wszystkie silne twierdze, ktre spotkaj po drodze. Oddziay bojowe armii liczyy w tym momencie tysic rycerzy i pi tysicy piechurw. Czy z tak szczupym wojskiem mona

way si na prowadzenie wojny oblniczej? Tankred dowodzi, e naley i prosto na Jerozolim, unikajc koniecznoci zdobywania twierdz nadmorskich. Kiedy Jerozolima znajdzie si w ich rkach, z Europy zaczn tumnie ciga zastpy wojownikw, a ponadto takie miasta jak Trypolis, Tyr czy Akka, na pewno nie omiel si stawia im oporu. Przeciwko tej argumentacji przemawia fakt, e obszar midzy Libanem a pustyni znajdowa si w rkach Dukaka z Damaszku, ktry w przeciwiestwie do ksitek arabskich z pewnoci wystpi zbrojnie. W kocu postanowiono dotrze do wybrzea w miejscu pooonym dalej na poudnie, posuwajc si przez rwnin Al-Bukaja midzy grami An-Nusajrijja a Libanem, ktr prowadzi jedyny atwy szlak z Syrii wewntrznej do morza, i starajc si jak najmniej czasu utraci na zdobywanie nieprzyjacielskich twierdz. W dniu 22 stycznia krzyowcy dotarli do miasta Masjaf, ktrego wadca pospiesznie zawar z nimi traktat. Stamtd poszli na poudnio-wschd, aby omin masyw Dabal Hulw. Nastpnego dnia armia wkroczya do miasta Rafanijja, wprawdzie opuszczonego przez mieszkacw, ale penego wszelakich towarw. Po trzech dniach odpoczynku krzyowcy zeszli na rwnin Al-Bukaja. Dominowaa nad ni olbrzymia forteca Hisn al-Akrad, Zamek Kurdw, zbudowany na szczycie, gdzie dzi znajduj si ruiny Krak des Chevaliers. Poniewa okoliczna ludno spdzia wszystkie swoje zwierzta do tej twierdzy, krzyowcy postanowili j zdoby, bardziej z powodw aprowizacyjnych ni strategicznych. W dniu 28 stycznia przystpiono do szturmu fortyfikacji. Jednak obrocy, poznawszy ju obyczaje krzyowcw, otworzyli jedn z bram i wypucili z fortecy troch zwierzt. Nie chcc straci ani jednej sztuki, Frankowie rozpierzchli si w pogoni za stadem, a wtedy oddzia nieprzyjacielski dokona wypadu z twierdzy udaremniajc krzyowcom ponowne zgrupowanie si i o may wos nie biorc do niewoli samego hrabiego Rajmunda, ktrego stra przyboczna pozostawia na asce losu. Nastpnego dnia Frankowie, zawstydzeni, e tak atwo dali si wyprowadzi w pole, postanowili dokona szturmu generalnego, ale kiedy podeszli pod mury obronne, nie zastali ju w zamku nikogo - caa zaoga opucia go w nocy. Niemniej jednak krzyowcy wzili w twierdzy pokane upy, wojsko spdzio tam trzy tygodnie, ktre wodzowie powicili na dyskusje nad dalsz strategi. W fortecy tej krzyowcy wicili dzie Oczyszczenia Matki Boskiej. W czasie postoju krzyowcw w Hisn al-Akrad przybyli do Rajmunda emisariusze emira Hamy, przywoc podarunki i zapewniajc go w imieniu swego wadcy, e nie bdzie on atakowa oddziaw Rajmunda. Potem zjawio si poselstwo emira Trypolisu. Emir ten, Dalal al-Mulk Abu alHasan z dynastii Banu Ammar, rodu bardziej wsawionego przymiotami umysu ni walecznoci, utrzymywa niezaleno swego emiratu, wygrywajc Seldukw przeciwko Fatymidom. Po zaamaniu si potgi Turkw zdecydowa si poprze Frankw w walce z odradzajcym si Egiptem. Zwrci si wic do Rajmunda o przysanie do Trypolisu przedstawicieli w celu przedyskutowania spraw zwizanych z przemarszem krucjaty, prosi take o dostarczenie mu za ich porednictwem proporcw Tuluzy, poniewa chce zawiesi je na wieach miasta. Dobrobyt Trypolisu

i okolicy wywar na posach frankijskich wielkie wraenie. Po powrocie doradzili Rajmundowi, by dokona demonstracji zbrojnej przeciwko jednej z fortec emiratu: emir prawdopodobnie tak si przestraszy, e na pewno zapaci du kwot za gwarancj nienaruszalnoci reszty terytorium. Rajmund, ktry potrzebowa pienidzy, posucha tej rady i wyda rozkaz zaatakowania miasta Arka, pooonego w odlegoci okoo dwudziestu piciu kilometrw od Trypolisu, w miejscu gdzie Al-Bukaja otwiera si prosto na morskie wybrzee. W dniu 14 lutego stan pod murami Arki. Jednoczenie hrabia, ktremu bardzo zaleao na nawizaniu cznoci z garnizonem w Laodycei i na dostpie do morza, zwrci si do Rajmunda Pileta oraz Rajmunda wicehrabiego Turenne o dokonanie prby zdobycia zaskakujcym atakiem Tortosy, jedynego dobrego portu midzy Laodyce a Trypolisem. Obaj Rajmundowie na czele niewielkiego hufca pospieszyli na zachd w dniu 16 lutego i stanli pod murami miasta ju po zapadniciu zmroku. Aby wywoa wraenie, e armia ich jest znacznie silniejsza ni w rzeczywistoci, rozpalili wok murw obronnych mnstwo ognisk. Podstp si powid. Namiestnik Tortosy, poddany emira Trypolisu, tak si przerazi tym widokiem, e w nocy zaadowa cay garnizon na statki i opuci miasto. Nastpnego ranka wpuszczono krzyowcw do miasta. Natychmiast po otrzymaniu wiadomoci o zdobyciu Tortosy namiestnik miasta Marakijja, pooonego okoo pitnastu kilometrw na pnoc, uzna Rajmunda za seniora tego miasta. Zdobycie Tortosy przynioso krucjacie ogromne korzyci. Odtd krzyowcy mieli dogodn czno morsk z Antiochi i Cyprem, a take z Europ. Sukces ten wywoa zazdro rycerzy krzyowych, ktrzy nadal jeszcze przebywali w Antiochii, i skoni ich do wyruszenia w lad za Rajmundem na poudnie. Pod koniec lutego Gotfryd lotaryski, Boemund i Robert z Flandrii udali si z Antiochii do Laodycei. Stamtd Boemund zawrci. Zwaywszy wszystko uzna, e powinien jak najszybciej umocni si w Antiochii, poniewa z nastaniem wiosny naleao liczy si z wymarszem cesarza do Syrii. Gotfryd i Robert poszli dalej i przystpili do oblenia maego miasta portowego Dabala. Do ich obozu pod tym miastem przyby biskup Albary z prob od Rajmunda, aby pospieszyli pod Ark. Oblenie Arki szo kiepsko. Miasto, silnie ufortyfikowane, bronio si dzielnie, a hufiec Rajmunda by zbyt szczupy, by mg je otoczy ze wszystkich stron. Ostrzeenia Tankreda, e krzyowcw nie sta na szturmowanie twierdz, okazay si cakowicie suszne. Rajmund wszake, zdecydowawszy si raz na oblenie miasta, nie mg od niego odstpi, poniewa obawia si, e emir Trypolisu, widzc jego sabo, podejmie otwarte dziaania zbrojne. Niewykluczone, e wojownikom nie zaleao na szybkim zdobyciu twierdzy. W obozie yo si wygodnie. Okolica bya urodzajna, przez Tortos zaczy ju dociera dostawy zaopatrzenia. W kocu ludzie przeszli tak duo, e byli ogromnie radzi z tej chwili wytchnienia. Na pocztku marca rozesza si pogoska o koncentracji armii muzumaskiej, ktra pod osobistym dowdztwem kalifa Bagdadu przygotowuje si do marszu z odsiecz dla Arki. Pogoska bya faszywa, ale Rajmund tak si zaniepokoi, e wezwa Gotfryda i Roberta z Flandrii.

Gotfryd i Robert zawarli rozejm z emirem Dabali, ktry uzna si za ich wasala, i pospieszyli na poudnie. Wkroczenie do emiratu trypolitaskiego ufetowali napaci na przedmiecia Trypolisu i kilkoma ryzykownymi wypadami na Al-Bukaj, gdzie zrabowali ludnoci mnstwo rnych zwierzt, nie wyczajc wielbdw. Ju wkrtce Rajmund poaowa przybycia tych baronw. Od dwch miesicy by powszechnie uznanym wodzem krucjaty. Nawet Tankred w zamian za pi tysicy solidw podporzdkowa si jego wadzy. Tymczasem musia zwrci si o pomoc do swoich rywali. Tankred, ktrego rad zlekceway, przenis si do obozu Gotfryda oznajmiajc, e Rajmund za mao mu zapaci. Ani Robert z Flandrii, ani Robert z Normandii nie zdradzali chci suchania jego rozkazw. Prba wyegzekwowania swych uprawnie przez Rajmunda spotkaa si z oburzeniem, zaczy si wanie. onierze, widzc, e ich wodzowie bior si za by, poszli za ich przykadem i postanowili nie wspdziaa w akcjach bojowych. Do zaognienia konfliktu przyczynio si nadejcie z pocztkiem kwietnia listw od cesarza. Aleksy poinformowa krzyowcw, e zakoczy przygotowania do marszu do Syrii. Jeeli poczekaj na niego do koca czerwca, to stawi si na miejscu najpniej na w. Jana i poprowadzi ich do Palestyny. Rajmund opowiedzia si za przyjciem tej propozycji. Jako wierny sprzymierzeniec cesarza mg liczy na to, e Aleksy pomoe mu w uzyskaniu zwierzchnictwa nad armi frankijsk. Wrd jego ludzi byo wielu mylcych podobnie do Rajmunda z Aguilers, ktry, mimo wyranej antypatii do Bizantyjczykw, wiza z przybyciem cesarza nadzieje, e krucjata znajdzie w jego osobie przywdc uznawanego przez wszystkich baronw. Jednake wikszo armii czekaa z niecierpliwoci na wyruszenie do Jerozolimy, a aden z baronw nie chcia zosta wasalem cesarza. Wobec tak zdecydowanego stanowiska wikszoci krzyowcw Rajmund musia zrezygnowa z przeprowadzenia swych zamysw politycznych. Przypuszczalnie Aleksy ani przez moment nie liczy na to, e krzyowcy bd na niego czeka. Oburzony ich postpowaniem w Antiochii, powzi ju decyzj, e zachowa neutralno. Dla dyplomaty bizantyjskiego wszake neutralno nie oznaczaa biernoci, lecz utrzymywanie dobrych stosunkw z obydwiema stronami, aby wycign maksymalne korzyci, bez wzgldu na to, kto wyjdzie z konfliktu zwycisko. Nawiza ju kontakty z Egipcjanami, ktrzy, jak si zdaje, wysali do niego list z zapytaniem, czy marsz krzyowcw w kierunku ich terytorium odbywa si pod jego auspicjami. W odpowiedzi Aleksy odegna si od ruchu krzyowego. Mia powody do zajcia takiego stanowiska. Z postpowania Boemunda wycign wniosek, e nie moe liczy na lojalno Frankw, ponadto za Palestyna nie leaa w orbicie jego bezporednich zainteresowa. Kraj ten nie wchodzi do obszarw, ktre pragn odzyska dla Cesarstwa. Nie mia tam adnych zobowiza, z wyjtkiem opieki nad chrzecijanami greckimi, ktrych by protektorem. By moe uwaa, e lepiej bdzie si im powodzi pod panowaniem

tolerancyjnych Fatymidw ni pod rzdami Frankw, ktrzy ju w Antiochii zajli zdecydowanie wrog postaw wobec miejscowych chrzecijan. Jednoczenie nie zamierza zrywa stosunkw z krucjat, poniewa moga ona si okaza potrzebna Cesarstwu. Korespondencja Aleksego z Fatymidami wpada pniej w rce krzyowcw, ktrzy z niekaman zgroz przyjli ten dowd zdradzieckiego postpowania cesarza, chocia zamanie wasnych zobowiza wobec niego uwaali za suszne i usprawiedliwione. Obciyli go odpowiedzialnoci za to, e posw, ktrych jeszcze z Antiochii wysali do Kairu, zatrzymano w Egipcie tak dugo. Posowie ci powrcili do obozu pod Ark kilka dni pniej, przywoc ostateczn propozycj Fatymidw w sprawie zawarcia porozumienia. Jeeli armia krucjatowa odstpi od zamiaru wkroczenia na ziemie Fatymidw, wadze egipskie zapewni wszystkim uczestniczcym w wyprawie pielgrzymom swobodny dostp do miejsc witych, a w przyszoci uczyni wszystko, aby uatwi odbywanie pielgrzymek. Oferta ta zostaa bez namysu odrzucona. Chocia wszyscy baronowie nalegali na wyruszenie w drog, Rajmund upar si, e musi najpierw zdoby Ark. Chcc przeci t spraw, Piotr Bartomiej ogosi, e w dniu 5 kwietnia ukazali mu si jednoczenie Chrystus, wity Piotr i wity Andrzej, domagajc si natychmiastowego ataku na Ark. Wikszo wojska miaa ju dosy tych objawie Piotra, uwaano je bowiem za polityczny chwyt hrabiego Rajmunda. Cz pnocnych Francuzw pod przewodem Arnulfa z Rohes, kapelana Roberta z Normandii, otwarcie zarzucia Piotrowi kamstwo, kwestionujc nawet autentyczno witej wczni i przypominajc, e Ademar z Le Puy nigdy nie by przekonany o jej witoci. Prowansalczycy zmobilizowali si w obronie Piotra. Stefan z Valence przypomnia wojsku o swoim widzeniu w Antiochii. Rajmund z Aguilers powiadczy, e ucaowa wczni, kiedy jeszcze tkwia w ziemi. Inny duchowny, Piotr Dezydery, oznajmi, e Ademar ukaza mu si po mierci i opisa mki w ogniu piekielnym, na ktre zosta skazany za grzech wtpienia. Jeszcze inny, niejaki Ewerard, rozgasza, e w czasie oblenia Antiochii przez Turkw przebywa z pewn misj w Trypolisie, gdzie pozna Syryjczyka, ktry utrzymywa, e objawi mu si wity Marek i opowiedzia wszystko o wczni. Biskup z Apt, zachowujcy si do tej chwili sceptycznie, wspomnia, e mia widzenie, po ktrym musia zmieni zdanie. Pewien czowiek z najbliszego otoczenia Ademara, niejako Bertrand z Le Puy, owiadczy, e objawi mu si Ademar i jego chory i obaj potwierdzili autentyczno wczni. W obliczu tak niezbitych dowodw Arnulf publicznie oznajmi, e zosta cakowicie przekonany. Mimo to jego otoczenie nadal dawao gony wyraz swym wtpliwociom co do prawdziwoci caej historii, a w kocu doprowadzony do pasji Piotr Bartomiej zada sdu boego, aby w prbie ognia oczyci si ze stawianych mu zarzutw. Jakkolwiek rzeczy si miay, nie ulega wtpliwoci, e w tym momencie rzeczywicie wierzy on w boskie natchnienie. Sd boy odby si w Wielki Pitek w dniu 8 kwietnia. Ustawiono dwie

pryzmy bierwion, ktre pobogosawili biskupi, pozostawiajc midzy nimi wskie przejcie, a nastpnie je podpalono. Piotr Bartomiej, odziany tylko w tunik, z wczni w rce, przemkn si szybko ognistym tunelem. Wyszed z tak cikimi oparzeniami, e zachwia si i byby upad plecami na ponce agwie, gdyby nie podtrzyma go Rajmund Pilet. Po dwunastu dniach mczarni zmar z odniesionych ran. W konsekwencji owego sdu boego nikt ju nie wierzy w autentyczno wczni, z wyjtkiem Prowansalczykw, ktrzy dowodzili, e Piotr wyszed cao z pomieni, ale zosta wepchnity na stos przez rozentuzjazmowany tum ludzi, ktrzy pragnli natychmiast dotkn jego witej tuniki. Hrabia Rajmund nadal z wielk czci przechowywa wczni w swej kaplicy. Wojsko zmarnowao pod Ark jeszcze cay miesic, nim Rajmund zdecydowa si na odstpienie od oblenia. W walkach o to miasto stracio ycie wielu ludzi, w tym take Anzelm z Ribemont, ktry w listach do swego seniora, arcybiskupa Reims, w tak ywych barwach odmalowa krucjat. W dniu 13 maja Rajmund uleg perswazjom swych towarzyszy i ze zami w oczach wyda rozkaz zwinicia obozu, po czym cay hufiec wyruszy w stron Trypolisu. Znowu doszo do dyskusji na temat dalszej trasy. Syryjczycy poinformowali Rajmunda, e wygodna droga prowadzi przez Damaszek, jednake obszar ten, cho zasobny w ywno, jest bardzo ubogi w wod. Szlak przez Liban obfitowa wprawdzie w wod, ale by trudny dla zwierzt jucznych. Istniaa jeszcze trzecia droga, ktra prowadzia samym wybrzeem, jednak w wielu miejscach mogy j zablokowa niewielkie siy nieprzyjaciela. Lokalne przepowiednie wszake przewidziay, e wyzwoliciele Jerozolimy bd szli wybrzeem. Wybrano t ostatni drog, kierujc si nie tyle jej dobr opini w przepowiedniach, co moliwoci kontaktu z flotyllami angielsk i genuesk, ktre patroloway wody lewantyskie. Kiedy krzyowcy znaleli si pod Trypolisem, emir wytargowa gwarancj bezpieczestwa swej stolicy i jej przedmie w zamian za wypuszczenie na wolno okoo trzystu jecw chrzecijaskich, ktrzy znajdowali si w miecie. Zapaci ponadto odszkodowanie w wysokoci pitnastu tysicy bizantw i pitnastu piknych wierzchowcw, dostarczy take zwierzta juczne i fura dla caej armii. Mwiono rwnie, e obieca przej na chrzecijastwo, jeeli Frankowie pokonaj Fatymidw. W poniedziaek, 16 maja, krzyowcy opucili Trypolis, eskortowani przez przewodnikw emira, ktrzy przeprowadzili ich niebezpieczn drog wok przyldka Ras asz-Szaka. Przemaszerowawszy bez incydentw przez miasta emira, Al-Batrun i Dubajl, w dniu 19 maja dotarli do granicy Fatymidw na Rzece Psiej. Na pnocnych obszarach swego pastwa Fatymidzi nie utrzymywali armii, obsadzali jedynie miasta nadmorskie niewielkimi garnizonami, ale dysponowali tam siln flot, ktra w razie koniecznoci moga przyj oddziaom egipskim z pomoc. Jakkolwiek wic krzyowcy nie spotkali si po drodze ze zbrojnym oporem, to jednak nie mieli moliwoci zdobycia choby jednego portu, tote stracili czno z flot chrzecijask. Strach przed wyczerpaniem zapasw ywnoci zmusza ich do maksymalnego przyspieszenia tempa marszu w drodze do

ostatecznego celu. Kiedy zbliyli si do Bejrutu, mieszkacy w obawie o pikne ogrody i sady, ktre okalay miasto, ofiarowali im dary i zagwarantowali swobodny przemarsz, pod warunkiem e nie wyrzdz szkd w sadach owocowych, winnicach i na polach uprawnych. Baronowie zgodzili si na te warunki i w szybkim tempie przeprowadzili armi do Sydonu, gdzie dotarli w dniu 20 maja. Garnizon Sydonu, bardziej bojowy od innych zag fatymidzkich, dokona wypadu, atakujc obz, ktry krzyowcy rozoyli na brzegach rzeki Nahr al-Awwali. Napastnikw odrzucono, a w odwecie zniszczono ogrody na przedmieciach Sydonu. Skonio to jednak armi krucjatow do szybkiego przerzucenia si w okolice Tyru, gdzie zatrzymaa si na dwa dni, czekajc tam na przybycie Baldwina z Le Bourg ze znacznym pocztem rycerzy z Antiochii i Edessy. Obfitujca w potoki i ziele okolica bya idealnym miejscem postoju. Zaoga Tyru zamkna si za murami, pozostawiajc krzyowcw w spokoju. W dniu 23 maja armia wyruszya spod Tyru i przeprawiwszy si z atwoci przez przecz, zwan Schodami Tyryjskimi, i pasmo wzgrz koo An-Nakury, stana 24 maja pod Akk. Namiestnik tego miasta, idc za przykadem Bejrutu, uzyska od krzyowcw gwarancj nienaruszalnoci urodzajnych pl w okolicy w zamian za dostarczenie znacznej iloci prowiantu. Spod Akki wojsko pomaszerowao w kierunku Hajfy, a stamtd wybrzeem u stp gry Karmel do Cezarei Nadmorskiej, gdzie zatrzymao si cztery dni, od 26 do 30 maja, aby godziwie spdzi wito Zesania Ducha witego. W czasie biwakowania pod Cezare jastrzb zabi przelatujcego nad obozem gobia, ktry spad tu obok namiotu biskupa z Apt. By to gob pocztowy z pismem namiestnika Akki, w ktrym wzywa on muzumanw palestyskich do stawienia najedcom zbrojnego oporu. Podjwszy marsz armia posza wybrzeem tylko do Arsufu, gdzie skrcia w gb ldu, docierajc 3 czerwca pod Ar-Raml. W przeciwiestwie do wikszoci miast palestyskich Ar-Ramla bya miastem czysto muzumaskim. Przed inwazjami tureckimi stanowia siedzib wadz administracyjnych prowincji, ale w ostatnich latach podupada. Wie o zblianiu si armii krzyowej wywoaa trwog wrd mieszkacw, a garnizon by szczupy i ze wzgldu na zbyt du odlego od morza nie mg korzysta z pomocy floty egipskiej. Caa ludno gromadnie ucieka z miasta, kierujc si na poudnio-zachd, ale wpierw z prowokacyjn czelnoci zniszczya wielki koci w. Jerzego, ktry wznosi si w wiosce Lydda, oddalonej o ptora kilometra od Ar-Ramli. Kiedy Robert z Flandrii i Gaston z Barn wjechali na czele stray przedniej do miasta, ulice i domy byy opustoszae. Zajcie miasta muzumaskiego w samym sercu Ziemi Obiecanej wywoao wielki entuzjazm krzyowcw. lubowali odbudowa wityni w. Jerzego, postanowili uczyni Ar-Raml i Lydd dobrami senioralnymi, stanowicymi patrymonium tego witego, i zaoy now diecezj, ktrej biskup mia sprawowa nad nimi wadz senioraln. Na now stolic biskupi powoano kapana normandzkiego, Roberta z Rouen. Podobnie jak w Albarze nie oznaczao to zastpienia biskupa greckiego duchownym

aciskim, lecz jedynie zaoenie nowego biskupstwa w podbitym kraju muzumaskim. Nominacja ta dowodzia, e zdaniem ogu krzyowcw zdobyte terytoria nale si Kocioowi. Roberta pozostawiono w ArRamli, przydajc mu ma zaog dla ochrony miasta. Tymczasem baronowie dyskutowali nad dalszymi operacjami, niektrzy z nich bowiem wysuwali obiekcje przeciwko obleganiu Jerozolimy w samym rodku lata. Dowodzili oni, e naley wpierw wyruszy przeciwko prawdziwemu wrogowi - Egiptowi. Po pewnych dyskusjach przewayo zdanie przeciwne i w dniu 6 czerwca wojsko podjo marsz w kierunku Jerozolimy. Z Ar-Ramli krzyowcy udali si star drog, ktra wije si na wzgrza Judei, na pnoc od dzisiejszej szosy. W czasie przemarszu przez Emmaus zjawili si wysannicy z Betlejem, gdzie mieszkali wycznie chrzecijanie, z apelem ludnoci o wyzwolenie jej spod jarzma muzumaskiego. Tankred i Baldwin z Le Bourg, zabrawszy niewielki poczet rycerzy, natychmiast pocwaowali przez wzgrza do Betlejem. Przybyli tam w samym rodku nocy wywoujc panik wrd mieszkacw, ktrzy w pierwszej chwili wzili ich za posiki egipskie dla Jerozolimy. Kiedy o wicie rozpoznali w rycerzach chrzecijan, cae miasto wyszo w solennej procesji, niosc wszystkie relikwie i krzye z kocioa Narodzenia, aby powita i ucaowa rce swych wybawcw. Podczas gdy rycerze ci przywracali wadz chrzecijan w miejscu narodzenia Chrystusa, gwna armia chrzecijaska para przez cay dzie i ca noc w kierunku Jerozolimy. Krzyowcw podnis na duchu widok zamienia Ksiyca, stanowio to bowiem zapowied rychego zamienia Pksiyca. Nastpnego dnia o wicie powrcio z Betlejem stu rycerzy Tankreda. W pniejszych godzinach porannych wojsko dotaro do najwyszego miejsca na drodze do miasta i przystanwszy obok meczetu proroka Samuela, na szczycie wzgrza, ktre pielgrzymi ochrzcili Montjoie, ujrzao w oddali mury i baszty Jerozolimy. Wieczorem tego samego dnia, we wtorek 7 czerwca 1099 roku, armia chrzecijaska rozoya si obozem na przedpolu witego Miasta.

Rozdzia 2

Triumf Krzya
...wykrzykujcie Bogu radosnym gosem, bo Jahwe najwyszy, straszliwy, jest wielkim Krlem nad ca ziemi. - Ksiga Psalmw 47, 2

erozolima bya jedn z wielkich twierdz redniowiecznego wiata. Od czasw Jebuzytw syna ze swych potnych murw obronnych, ktre w cigu nastpnych stuleci doskonalili stale ludzie biegli w sztuce fortyfikacyjnej. Krzyowcy stanli pod murami, ktrych obrys pokrywa si z lini murw zbudowanych w okresie pniejszym przez sutana osmaskiego Sulajmana Wspaniaego, i otaczajcych dzisiejsze stare miasto. Pochodziy one z okresu odbudowy miasta przez Hadriana, jednake pniej Bizantyjczycy, Umajjadzi i Fatymidzi stale dodawali nowe umocnienia i pilnie dbali o ich dobry stan. Od wschodu broniy do nich dostpu strome stoki doliny Cedronu, na poudnio-wschodzie teren opada do Doliny Gehenny. Trzecia dolina, ktra bya niemal tak samo przepacista, biega wzdu zachodniego odcinka murw. Do szturmu fortyfikacji nadawa si jedynie teren na poudnio-zachodzie, gdzie mury przecinay gr Syjon, oraz odcinek wzdu muru pnocnego. Cytadela Wiea Dawida - wznosia si w poowie muru zachodniego, panujc nad drog, ktra pia si po zboczu wzgrza do Bramy Jafskiej. Wprawdzie w miecie nie byo ani jednego rda, jednak ogromne cysterny zapewniay dostateczne zaopatrzenie w wod. Zbudowana przez Rzymian sie kanalizacyjna, ktra suya jeszcze w XII wieku, chronia miasto przed epidemiami. Obron miasta dowodzi namiestnik fatymidzki Iftichar ad-Daula. Mia pod swymi rozkazami silny garnizon, zoony z Arabw i Sudaczykw, a mury obronne znajdoway si w dobrym stanie. Na wie o zblianiu si Frankw Iftichar zadba o zablokowanie lub zatrucie podmiejskich studni, stada owiec i krw kaza spdzi z pastwisk w bezpieczne miejsce. Nastpnie wydali z miasta wszystkich chrzecijan, zarwno grekw, jak i heretykw. ydom pozwoli pozosta na miejscu. Byo to posunicie mdre. W X stuleciu w Jerozolimie zamieszkiwao wicej chrzecijan ni muzumanw. Chocia w okresie przeladowa kalifa Al-Hakima liczba wyznawcw Chrystusa w miecie zmalaa, a jeszcze wicej ubyo ich w niespokojnych latach po mierci Artuka, gdy w lad za patriarch i wikszoci kleru greckiego emigrowali masowo z Palestyny, to jednak chrzecijan pozostay tam jeszcze tysice, nieprzydatne w wojsku, poniewa nie wolno im byo nosi broni, i skore do zdrady w czasie walk z chrzecijaskimi wspwyznawcami. Co wicej, usunicie ich zmniejszao liczb ludzi, ktrych trzeba byoby karmi w oblonym miecie.

Jednoczenie Iftichar wysa do Egiptu naglce wezwanie o zbrojn pomoc. Gdyby nawet pozwalaa na to rzeba terenu, krzyowcy i tak mieli za mao wojska, by otoczy miasto ze wszystkich stron. Skoncentrowali wic swe oddziay na tych odcinkach, gdzie mogli najbliej podej do murw. Robert z Normandii zaj pozycj wzdu muru pnocnego, na wprost Bramy Kwietnej (Bramy Heroda), majc po swej prawej rce Roberta z Flandrii, ktry rozoy si naprzeciwko Bramy Kolumny (w. Szczepana albo Damasceskiej). Gotfryd lotaryski obsadzi teren wok pnocnozachodniego naronika miasta a do Bramy Jafskiej. Doczy tam do niego Tankred, ktry przyby ju po rozlokowaniu si wojska pod murami, pdzc stada owiec, zagarnite w drodze powrotnej z Betlejem. Na poudnie od Gotfryda zaj pozycj Rajmund z Tuluzy, ktry stwierdziwszy, e szeroka dolina utrudnia mu dostp do murw, przenis si po kilku dniach na gr Syjon. Wschodniego i poudniowowschodniego odcinka murw krzyowcy nie szachowali. Oblenie rozpoczo si 7 czerwca, tego samego dnia, w ktrym krzyowcy stanli pod murami Jerozolimy. Wkrtce stao si jasne, e czas pracuje dla oblonych. Iftichar ad-Daula mia ywnoci i wody pod dostatkiem. Dysponowa lepszym od Frankw uzbrojeniem, a baszty miejskie umocni workami wypchanymi bawen i som, dziki czemu wytrzymyway one bombardowanie z frankijskich katapult. Gdyby udao mu si wytrwa do nadejcia odsieczy z Egiptu, krucjata poniosaby ostateczn klsk. Ale mimo znacznej siy garnizonu, ledwo wystarczao mu onierzy do obsadzenia caej dugoci murw. Tymczasem krzyowcom ju wkrtce zacz dokucza brak wody. Zarzdzenia obronne Iftichara okazay si skuteczne. Jednym rdem wody pitnej bya sadzawka Siloe, pooona poniej muru poudniowego, w miejscu, ktre znajdowao si w zasigu pociskw z miasta. Dla uzupenienia zapasw wody krzyowcy musieli wyprawia si do rde odlegych o dziesi i wicej kilometrw. Znajc t sytuacj, garnizon wysya mae kompanie wojownikw, ktre na szlakach prowadzcych do rde czatoway na krzyowcw. W zasadzkach tych polego wielu wojownikw i pielgrzymw. Prowiant take by na wyczerpaniu, poniewa okolice miasta ogoocono niemal ze wszystkiego. Upa i py potgoway udrki krzyowcw, ktrzy przybyli z krajw o chodnym klimacie i w dodatku nierzadko chodzili w zbrojach ogromnie uciliwych w okresie palestyskiego lata. Zrozumieli wic, e nie mog sobie pozwoli na dugie oblenie miasta - trzeba byo szybko zdoby je szturmem. W dniu 12 czerwca baronowie udali si z pielgrzymk na Gr Oliwn. Spotkali tam starego pustelnika, ktry rozkaza im zaatakowa miasto ju nazajutrz. Wprawdzie zasaniali si brakiem machin oblniczych, ale pustelnik nie chcia o tym sysze. Jeeli maj wiar - powiedzia - Pan Bg obdarzy ich zwycistwem. Skrzepieni sowami eremity, wydali rozkaz szturmu generalnego w dniu nastpnym. Ale albo pustelnik si myli, albo ich wiara bya zbyt saba. Krzyowcy przystpili do szturmu z wielkim animuszem i wkrtce sforsowali zewntrzne umocnienia pnocnego odcinka fortyfikacji. Mieli jednak za mao drabin, aby jednoczenie w kilku

miejscach wspi si na mury obronne. Po kilku godzinach desperackiej walki zdali sobie spraw, e niczego nie wskraj, i wycofali si do obozu. Niepowodzenie tego szturmu sprawio wszystkim gorzki zawd, baronom uwiadomio wszake konieczno budowy dodatkowych machin oblniczych. Na radzie wojennej w dniu 15 czerwca zapada decyzja, e nie podejm szturmu na miasto, pki nie zaopatrz si w znacznie wicej katapult i drabin. Ale brakowao im materiau. Podobnie jak w Antiochii, uratowaa ich w ostatniej chwili pomoc floty. W dniu 17 czerwca zawino do opuszczonej przez muzumanw Jafy sze okrtw chrzecijaskich. Eskadra ta skadaa si z dwch galeonw genueskich pod dowdztwem braci Embriaco i czterech okrtw, przypuszczalnie z flotylli angielskiej. Oprcz ywnoci i broni przywiozy one liny, gwodzie i sworznie, niezbdne do budowy machin oblniczych. Na wie o zawiniciu tej flotylli krzyowcy niezwocznie wysali may oddzia w celu nawizania cznoci z jej zaogami. W okolicy Ar-Ramli oddzia ten wpad w zasadzk, ktr zastawia tam kompania muzumaska operujca z Askalonu, i zostaby niechybnie zniszczony, gdyby nie uratowa go posuwajcy si tu za nim Rajmund Pilet z pocztem swoich wojownikw. Jednoczenie na wodach przybrzenych pojawia si flota egipska, ktra zablokowaa port w Jafie. Jeden z okrtw angielskich przemkn si przez blokad i popyn do Laodycei. Po rozadowaniu pozostaych jednostek zaogi zeszy na ld i pod eskort Rajmunda Pileta uday si do obozu krzyowcw pod Jerozolim. Powitano ich tam z radoci, w rwnym stopniu cieszc si przywiezionymi przez nich materiaami. Ale do budowy machin nadal brakowao drewna. Niewiele go uzyskano na ysych wzgrzach okalajcych Jerozolim, tote krzyowcy musieli wyprawia si po nie do miejsc odlegych o wiele kilometrw. Dopiero gdy Tankred i Robert z Flandrii z oddziaem swoich ludzi wyprawili si a do lasw okalajcych Samari i wrcili z belkami i tarcic, ktrymi objuczono wielbdy i wzitych tam jecw muzumaskich, robota ruszya naprzd. Wykonano drabiny, a Rajmund i Gotfryd przystpili, kady na wasn rk, do budowy dwch beluard, wyposaonych w katapulty i poruszajcych si na koach. Nad budow beluardy Gotfryda czuwa Gaston z Barn, Rajmund za budow swojej machiny powierzy Wilhelmowi Ricou. Roboty posuway si powoli, a tymczasem krzyowcom dokucza niemiosierny upa. Przez kilka dni wiao sirocco, ktre le dziaa na nerwy ludzi nienawykych do tego gorcego wiatru pustynnego. Zaopatrzenie w wod stawao si coraz trudniejsze. Codziennie padao z pragnienia wiele zwierzt jucznych i byda, ktre wojsko spdzio do obozu. Oddziay wojownikw wyprawiay si po wod a nad Jordan. Zamieszkali w okolicy chrzecijanie odnosili si do krzyowcw yczliwie, dostarczajc im przewodnikw do rde i lasw, ale nie mona byo zapobiec nieustannym wypadom i zasadzkom, ktrymi gnbili ich onierze z miasta bd z oddziaw muzumaskich grasujcych bezkarnie po okolicy. Midzy baronami znowu doszo do wani, najpierw o Betlejem. Tankred, ktry wyzwoli to miasteczko, zatkn na kociele Narodzenia swj proporzec, ale zarwno duchowiestwo, jak i zawistni mu baronowie

argumentowali, e tak wity przybytek nie moe podlega wadzy wieckiego seniora. Tankred broni swych praw do Betlejem, ale cho wikszo uczestnikw krucjaty wypowiadaa si przeciwko niemu, sprawy nie rozstrzygnito ostatecznie. Dyskusje wywoa rwnie przyszy status Jerozolimy. Cz rycerstwa wypowiadaa pogld, e naley ustanowi tam krla, co spotkao si z jednogonym sprzeciwem duchowiestwa, ktre dowodzio, e w miecie, w ktrym Chrystus nosi koron cierniow, aden chrzecijanin nie ma prawa do tytuu krlewskiego. A poniewa i w tym przypadku wikszo krzyowcw opowiedziaa si po stronie duchowiestwa, dyskusje chwilowo przerwano. Udrki fizyczne, w poczeniu z rozgoryczeniem z powodu nieudanego szturmu i ponownych wani midzy baronami, day si krzyowcom tak we znaki, e nawet wtedy wielu z nich wycofao si z krucjaty. Gromada zniechconych posza nad Jordan, aby odnowi chrzest w witej rzece, a potem, zebrawszy gazie palmowe na brzegu, udaa si prosto do Jafy w nadziei, e jakim statkiem zabierze si do Europy. Na pocztku lipca rozesza si po obozie wie, e z Egiptu wyruszya wielka armia z odsiecz dla Jerozolimy. Baronowie zdali sobie spraw, e nie maj ani chwili do stracenia. Ale duch w armii bardzo osab. I tym razem przyszo chrzecijanom w sukurs cudowne widzenie. Rankiem w dniu 6 lipca stawi si przed bratem biskupa Ademara, Wilhelmem Hugonem z Monteil, oraz swoim seniorem, Isoardem z Gap, ksidz Piotr Dezydery, ktry ju raz dawa wiadectwo o objawieniu mu si zmarego biskupa Le Puy, twierdzc, e Ademar ponownie mu si ukaza. Nakazawszy wpierw krzyowcom wyrzeczenie si egoistycznych zamysw, Ademar poleci im odby post i w pokutnej procesji obej boso mury Jerozolimy. Jeeli uczyni to ze szczer skruch za grzechy, Jerozolima w cigu dziewiciu dni znajdzie si w ich rkach. Kiedy Piotr Dezydery gosi, e widzia Ademara w ogniu piekielnym, na ktry zosta on skazany za niedowiarstwo w wito wczni, prawie nikt mu nie wierzy, tym razem jednak caa armia, zjednana, by moe, przedstawieniem biskupa w tak piknym wietle i przekonana poparciem rodu Monteilw, uznaa to widzenie za prawdziwe. Instrukcje Ademara wykonano z najwiksz skrupulatnoci. Najpierw ogoszono cisy post, ktry obserwowano dokadnie trzy dni. W pitek, 8 lipca, krzyowcy w solennej procesji okryli miasto ciek, ktra prowadzia wok murw obronnych. Na jej czele kroczyli biskupi i duchowiestwo krucjatowe, niosc krzye i wite relikwie. Za nimi szli baronowie i rycerstwo, kondukt za zamykali piesi wojownicy i pielgrzymi. Wszyscy szli boso. Zebrani na murach muzumanie obrzucali ich obelgami, ale krzyowcy poczytywali to sobie za zasug i po okreniu miasta weszli na Gr Oliwn. Tam wygosi do nich kazanie najpierw Piotr Pustelnik, a potem kapelan hrabiego Tuluzy, Rajmund z Aguilers, i kapelan Roberta z Normandii, Arnulf z Rohes, ktry cieszy si saw najznakomitszego kaznodziei w armii krzyowej. arliwe mowy tych duchownych wzruszyy i porway zgromadzony tum. Nawet Rajmund i Tankred, odoywszy swary na bok, lubowali walczy za Krzy rami przy ramieniu.

Entuzjazm ten nie wygas. Przez nastpne dwa dni, mimo dotkliwego pragnienia, onierze z zapamitaniem pracowali przy wykoczeniu wielkich wie oblniczych. Znaczn pomoc byy dla nich umiejtnoci Genueczykw, ktrym przewodzi Wilhelm Embriaco. Do roboty przyczyli si nawet starcy i niewiasty, zszywajc woowe i wielbdzie skry, ktre przybijano w miejscach najbardziej naraonych na ogie grecki, Saraceni uywali bowiem tej gronej broni. W dniu 10 lipca zakoczono budow drewnianych wie, przetaczajc je od razu na wyznaczone pozycje, jedn na wprost pnocnego odcinka murw, drug na gr Syjon. Trzecia wiea, troch mniejsza, miaa suy do zaatakowania pnocno-zachodniego naronika fortyfikacji. Roboty zakamuflowano tak starannie, e na widok potnych machin onierze garnizonu wpadli w zdumienie i panik. Iftichar ad-Daula niezwocznie wzmocni sabiej obsadzone odcinki fortyfikacji, a na beluardy spad grad kamieni i chlusn ogie grecki, aby nie dopuci ich do samych murw. Wodzowie postanowili rozpocz szturm w nocy z 13 na 14 lipca. Gwne uderzenie miao pj jednoczenie od strony gry Syjon i na wschodnim odcinku murw pnocnych, zaplanowano rwnie atak pozorowany na naronik pnocno-zachodni. Wedle Rajmunda z Aguilers, ktrego danych liczbowych nie mamy podstaw podwaa, efektywny stan armii krzyowej wynosi dwanacie tysicy wojownikw pieszych i tysic dwustu do tysica trzystu konnych rycerzy. Oprcz tego znajdowaa si w obozie ogromna masa pielgrzymw, ktrej kronikarz nawet nie pokusi si obliczy, ludzi zbyt starych lub chorych, by bra czynny udzia w walkach, a take kobiety i dzieci. Poniewa wiee oblnicze trzeba byo podsun do samych murw, wojsko musiao najpierw zasypa fos, ktra bronia do nich dostpu. Krzyowcy skoncentrowali na tym zadaniu wszystkie swoje siy, pracujc niezmordowanie przez cay dzie 14 lipca i ca nastpn noc, raeni ciko gradem kamieni i ogniem greckim, na ktre odpowiadali nie mniej cikim bombardowaniem z katapult. Wieczorem 14 lipca wojownikom Rajmunda udao si przetoczy beluard przez fos pod sam mur obronny. Obrocy walczyli jednak zaciekle, wydaje si bowiem, e na tym odcinku dowodzi osobicie Iftichar. Wojownicy Rajmunda nie zdoali utrzyma si na murach. Nastpnego ranka onierze Gotfryda podsunli sw wie pod pnocny odcinek fortyfikacji, w miejsce pooone niedaleko dzisiejszej Bramy Kwietnej. Komend sprawowali Gotfryd i jego brat, Eustachy z Boulogne, stojcy na najwyszym pitrze wiey. Okoo poudnia udao im si przerzuci na szczyt muru pomost, ktrym przedostao si najpierw dwch rycerzy flamandzkich, Litold i Gilbert z Tournai, z oddziaem wyborowych onierzy lotaryskich, a wkrtce po nich znalaz si tam take Gotfryd. Po zdobyciu tego odcinka murw przystawiono drabiny oblnicze, po ktrych wdary si do miasta nastpne grupy chrzecijaskich wojownikw. Podczas gdy Gotfryd pozosta na murze, zagrzewajc szturmujcych krzyowcw i wysyajc ludzi z rozkazem otworzenia Bramy Kolumny, aby umoliwi gwnym siom krucjatowym wkroczenie do miasta, Tankred ze swoim pocztem, ktry zajmowa pozycj tu za Lotaryczykami, zapuci si ju daleko w gb

miasta. Muzumanie, przeraeni sforsowaniem przez krzyowcw fortyfikacji, zaczli ucieka w kierunku Al-Haram esz-Szarifu, obszaru wityni, gdzie wznosiy si meczety Kopua Na Skale i Al-Aksa, ktry postanowili uy jako ostatni punkt oporu. Ale nie zdyli przygotowa tej budowli do obrony. Kiedy tum wbiega do meczetu i wdrapywa si na dach, Tankred ju go atakowa. Poddali mu si natychmiast, oferujc wielki okup, i zatknli jego proporzec na meczecie. Ju wczeniej Tankred sprofanowa i spldrowa Kopu Na Skale. Tymczasem ludno cywilna w najokropniejszym nieadzie uciekaa do poudniowej dzielnicy miasta, gdzie Iftichar nadal odpiera ataki Rajmunda. We wczesnych godzinach popoudniowych namiestnik egipski zrozumia, e nie ma ju adnych szans. Wycofa si do Wiey Dawida, wystpujc do Rajmunda z propozycj, e odda mu j razem z bogatym skarbcem, jeeli hrabia zagwarantuje jemu i jego stray przybocznej cakowite bezpieczestwo. Rajmund przysta na te warunki i zaj Wie Dawida. Iftichar ze swoimi ludmi, eskortowany przez oddzia hrabiego, opuci miasto i uda si do Askalonu, gdzie stacjonowa garnizon muzumaski. Byli to jedyni muzumanie w Jerozolimie, ktrzy uszli z yciem. Krzyowcy, pijani zwycistwem odniesionym po tylu udrkach, rozbiegli si po ulicach, wdzierali si do domw i meczetw, zabijajc kadego, kto wpad im w rce, nie wyczajc kobiet i dzieci. Masakra ta trwaa cae popoudnie i ca noc. Proporzec Tankreda nie uratowa ycia ludziom, ktrzy schronili si w meczecie Al-Aksa. Wczesnym rankiem gromada krzyowcw wdara si do meczetu nie oszczdzajc nikogo. Kiedy kilka godzin pniej Rajmund z Aguilers poszed na teren wityni, musia przedziera si przez stosy trupw i brodzi we krwi, ktra sigaa mu po kolana. ydzi schronili si w gwnej synagodze. Poniewa wrd krzyowcw panowaa opinia, e pomagali oni muzumanom, nie okazano im adnej litoci. Budynek podpalono, wszyscy zginli w pomieniach. Masakra w Jerozolimie odbia si szerokim echem w caym wiecie. Nikt nie wiedzia, ilu ludzi zgino, jednake w Jerozolimie nie byo ju ani muzumanw, ani ydw. Nawet wrd wielu chrzecijan rze ta wywoaa prawdziw zgroz, muzumanie za, ktrzy do tej chwili byli gotowi uzna Frankw za nowy czynnik w tak powikanej wwczas sytuacji politycznej, doszli do przekonania, e za wszelk cen naley ich usun z Bliskiego Wschodu. To wanie ten krwawy dowd fanatyzmu chrzecijaskiego obudzi na nowo fanatyzm muzumaski. Kiedy w okresie pniejszym rozsdniejsi acinnicy starali si znale jak platform wsppracy midzy chrzecijanami a muzumanami, pami o tej rzezi stanowia przeszkod nie do przebycia. Po wyciciu w pie wszystkich muzumanw baronowie krucjatowi udali si z uroczyst pomp przez dzielnic chrzecijask, ktra staa pustk od chwili wypdzenia przez Iftichara jej mieszkacw, do kocioa witego Grobu, aby zanie tam mody dzikczynne do Boga. W dniu 17 lipca zebrali si na narad powicon wyborowi wadcy zdobytego miasta. Wadca, ktrego wikszo powitaaby z radoci, ju nie y. Caa

armia bolaa nad tym, e Ademar z Le Puy nie doczeka chwili, by na wasne oczy zobaczy triumf tak drogiej jego sercu sprawy. W gruncie rzeczy wszyscy wicie wierzyli, e biskup widzia to zwycistwo. Jeden wojownik po drugim zawiadczali, e w pierwszych szeregach atakujcych zastpw krzyowych dostrzegli rycerza, w ktrym od razu rozpoznali biskupa. Wielu innych, ktrym zwycistwo to uradowaoby serca, rwnie nie doyo owego pamitnego dnia. Kilka dni wczeniej poegna si z yciem przebywajcy na wygnaniu na Cyprze patriarcha Jerozolimy, Symeon. W dalekiej Italii lea zoony chorob czowiek, ktry pooy podwaliny pod krucjat. W dniu 29 lipca 1099 roku, dwa tygodnie po wkroczeniu wojownikw do witego Miasta, zmar w Rzymie papie Urban II, nic nie wiedzc o triumfie Krzya.

Rozdzia 3

Advocatus Sancti Sepulchri

W tym czasie nie byo krla w Izraelu. - Ksiga Sdziw 18, 1

el zosta osignity. Chrzecijastwo odzyskao Jerozolim. Ale co naleao zrobi, eby jej nie utraci? Jakie miaa mie rzdy? Z odpowiedzi na to pytanie, ktre z pewnoci kady krzyowiec stawia sobie w duchu, nie mona byo zwleka. Prawdopodobnie zdaniem wikszoci ludzi, ktrzy dobrze pamitali, e krucjata zostaa zainicjowana przez Koci na chwa Chrystusa, wadz najwysz powinien sprawowa tam Koci. Gdyby y Ademar z Le Puy, na pewno do niego zwrcono by si o opracowanie ustroju pastwa i mianowanie urzdnikw. Kochano go i szanowano, zna yczenia papiea Urbana. Mona przypuszcza, e planowa on utworzenie pastwa teokratycznego pod rzdami patriarchy Symeona, ktrego jako legat papieski wspomagaby rad, Rajmund z Tuluzy za byby wieckim obroc pastwa i naczelnym wodzem armii. Nie mamy jednak podstaw do twierdzenia, e takie byy jego intencje, zabra je bowiem do grobu. Tymczasem papie Urban, o czym krzyowcy jeszcze nie wiedzieli, mianowa ju na jego miejsce nowego legata, Daimberta z Pizy. Daimbert okaza si tak asy na zaszczyty, a jednoczenie tak podatny na wpywy, e nie moemy go uzna za wiernego interpretatora polityki papieskiej. W caej krucjacie nie byo ani jednej wybitnej postaci, ktrej opinia spotkaaby si z powszechnym posuchem. W dniu 17 lipca wodzowie zebrali si na narad w kwestiach administracyjnych. Z ulic i domw trzeba byo usun trupy i zorganizowa wywiezienie ich z miasta. Naleao wyznaczy kwatery dla wojownikw i pielgrzymw. Trzeba byo przygotowa si do grocej w kadej chwili kontrofensywy egipskiej. Dyskutowano rwnie, czy Tankred ma prawo zatrzyma wszystkie kosztownoci, wrd ktrych znajdowao si osiem ogromnych lamp ze srebra zrabowanych z Kopuy Na Skale. Pniej kto poruszy kwesti wyboru krla. Duchowiestwo natychmiast zgosio sprzeciw. Potrzeby duchowe winny mie pierwszestwo. Przed wyborem krla naleao mianowa patriarch, tylko on jeden bowiem mg przewodniczy zgromadzeniu elekcyjnemu. Wilhelm z Tyru, ktry pisa sto lat pniej, kiedy ustrj monarchiczny mia poparcie caego spoeczestwa, uwaa w postulat, mimo e sam by arcybiskupem, za godn ubolewania prb uzurpowania sobie przez Koci nienalenych mu praw. Wwczas budzio to niech tylko dlatego, e z wnioskiem wystpili duchowni o zej reputacji. Wybr patriarchy by koniecznoci. Gdyby y Symeon, nikt nie zakwestionowaby jego

uprawnie. Ademar darzy go szacunkiem, krzyowcy z wdzicznoci wspominali dary, ktre przysya im do Antiochii. Ale ich zdaniem aden inny grecki lub syryjski duchowny nie zasugiwa na t godno. I rzeczywicie, nie byo ani jednego duchownego, ktry mgby roci sobie prawo do godnoci arcypasterza, cae bowiem wysze duchowiestwo greckie udao si z patriarch na wygnanie. Godno patriarchy naleao wic powierzy acinnikowi, a tymczasem wrd duchowiestwa aciskiego take nie byo wybijajcej si postaci. Po mierci Ademara najwikszym mirem cieszy si biskup Wilhelm z Orange. Jednak zmar on w Maarrat an-Numanie. Najbardziej aktywnym duchownym by w tym czasie Arnulf, biskup Marturany w Italii normaskiej. Wystpi on z wnioskiem, aby patriarch Jerozolimy mianowa jego przyjaciela, Arnulfa Malecorne z Rohes, kapelana Roberta z Normandii, proszc jednoczenie dla siebie o arcybiskupstwo Betlejem. Arnulf z Rohes by postaci wcale wybitn. Wilhelm Zdobywca powierzy mu wychowanie swojej crki, zakonnicy Cecylii, ktra skonia swego brata Roberta do zabrania Arnulfa na wypraw krzyow w charakterze kapelana i obiecania mu biskupiej mitry. Cieszy si on saw znakomitego kaznodziei i erudyty, uchodzi wszake za czowieka bardzo wiatowego, pamitano rwnie, e odnosi si wrogo do Piotra Bartomieja. Co wicej, wszystko wskazywao a nadto wyranie, e ca rzecz ukartowali Normanowie. Duchowiestwo z poudniowej Francji, bez wtpienia z poparciem Rajmunda z Tuluzy, zajo stanowisko zdecydowanie negatywne, i tak propozycja wyboru patriarchy przed elekcj krla upada. Wbrew mniemaniu Wilhelma z Tyru epizod ten by w istocie pozbawiony wikszego znaczenia. Jak wykazay pniejsze wydarzenia, opinia publiczna nadal opowiadaa si po stronie Kocioa, przeciwko wadzy wieckiej. Przez kilka nastpnych dni toczyy si rozgrywki o wybr krla. Z wielkich panw feudalnych, ktrzy wyruszyli na Wschd z Konstantynopola, zostao ju tylko czterech: Rajmund z Tuluzy, Gotfryd lotaryski, Robert z Flandrii i Robert z Normandii. Eustachy z Boulogne zawsze gra do enigmatyczn rol w cieniu swego brata Gotfryda, a Tankred, mimo swej dzielnoci, mia niewielu zwolennikw i traktowano go troch jak ubogiego krewnego Boemunda. Najmoniejszym kandydatem z tej czwrki by Rajmund. Wiek, majtek, dowiadczenie i dugoletnia zayo z Ademarem stanowiy atuty, jakimi nie dysponowa aden z kontrkandydatw. Nie cieszy si jednak sympati przywdcw krucjaty. Zbyt czsto i zbyt arogancko dawa im do zrozumienia, e uwaa si za wieckiego wodza krucjaty. Denia hrabiego do utrzymania przyjaznych stosunkw z cesarzem spotykay si z wielk niechci, i to nawet w gronie przyjaznego mu otoczenia. Kilka miesicy sprawowania najwyszego dowdztwa armii nie przynioso mu sukcesw, niepowodzenie pod Ark i zdyskredytowanie witej wczni zaszkodzio jego prestiowi, a chocia w jego energi i odwag nikt nie wtpi, to jednak jako wdz nie odnis adnego powanego zwycistwa. Wyniesiony na tron, postpowaby wyniole i autokratycznie, nie budzc zaufania ani jako wdz, ani jako polityk. Z pozostaych trzech feudaw najzdolniejszy by Robert z

Flandrii. Wszyscy jednak wiedzieli, e po zdobyciu Jerozolimy zamierza powrci do kraju. Robert z Normandii by powszechnie lubiany i budzi szacunek jako gowa ludu normaskiego. Ale nie odznacza si siln indywidualnoci, a poza tym nosi si z myl powrotu do Europy. Pozostawa Gotfryd. Jako ksi Dolnej Lotaryngii piastowa w przeszoci najwysz godno ze wszystkich feudaw krucjatowych. Rzdzi swoim ksistwem do nieudolnie, a w Konstantynopolu zachowa si z podejrzliwym uporem czowieka sabego i nieinteligentnego. Ale krzyowcy nie wiedzieli, e nie ma on talentw ani ma stanu, ani administratora, uwaali go za mnego i bogobojnego rycerza, bezgranicznie oddanego ich wsplnej sprawie. Powiadano, e kiedy elektorzy zbierali informacje o yciu prywatnym kadego przywdcy, ludzie z najbliszego otoczenia Gotfryda nie znaleli w nim adnej wady, z wyjtkiem przesadnego oddawania si praktykom religijnym. Nie wiemy, kto powoa elektorw. Zgromadzenie to skadao si prawdopodobnie z wyszego duchowiestwa i tych rycerzy, ktrzy byli gwnymi lennikami baronw krucjatowych. Najpierw ofiarowano koron Rajmundowi, ale jej nie przyj. Odmowa ta wywoaa zdziwienie historykw, hrabia bowiem nigdy nie ukrywa, e pragnie przewodzi krucjacie. Zda sobie jednak spraw, e wikszo krzyowcw w skrytoci ducha jest przeciwna jego elekcji i e aden z baronw nie podporzdkuje si jego wadzy. Nawet wojownicy Rajmunda, obawiajc si, aby nie pokrzyowao im to planw powrotu do Europy, wypowiedzieli si przeciwko przyjciu przez niego korony. Rajmund zoy wic owiadczenie, e czuje si niegodny nosi koron krlewsk w witym miecie Chrystusa, liczc na to, i tym samym sprawa wyboru krla w ogle upadnie. Elektorzy zwrcili si wtedy z ulg do Gotfryda, ktrego kandydatura - jak wszyscy wiedzieli - cieszya si zarwno poparciem Roberta z Normandii, jak i Roberta z Flandrii. Gotfryd po nieco teatralnych protestacjach przyj wadz, proszc wszake, by nie nadawano mu tytuu krla. Na jego prob przyznano mu miano Advocatus Sancti Sepulchri Obroca witego Grobu. Rajmund uzna, e wyprowadzono go w pole. Nie ulega jednak najmniejszej wtpliwoci, e Gotfryd postpi zgodnie ze swoim przekonaniem, odmawiajc przyjcia korony krlewskiej w miecie, w ktrym Chrystus nosi koron cierniow. Gwny atut Gotfryda polega na tym, e pobonoci nie ustpowa przecitnemu krzyowcowi. Od pierwszej do ostatniej chwili by gboko przekonany, e najwysz wadz w Ziemi witej powinien sprawowa Koci Chrystusowy. Dopiero po mierci Gotfryda i po powrocie wikszoci pielgrzymw do swoich krajw, kiedy w Palestynie pozostaa jedynie kolonia ludzi niespokojnego ducha i praktycznych urzdnikw, powstaa moliwo obrania krla Jerozolimy. Rajmund poczu si gboko dotknity zwycistwem Gotfryda. Mia nadal w swoim rku Wie Dawida i odmwi oddania jej nowemu wadcy owiadczajc, e zamierza obchodzi w Jerozolimie najblisze wita Wielkanocne, i do tego czasu wiea stanowi bdzie jego rezydencj. Po remonstracjach Roberta z Flandrii i Roberta z Normandii zgodzi si

powierzy j biskupowi Albary do chwili, kiedy najwysza rada krucjaty wyda werdykt w tej sprawie. Jednake wkrtce po opuszczeniu Wiey przez Rajmunda biskup Albary, nie czekajc na orzeczenie sdowe, wyda j Gotfrydowi. Biskup zasania si przed Rajmundem, e nie mia broni i e ustpi pod presj, ale Rajmund z Aguilers zawiadcza, e widzia na wasne oczy mnstwo ora, ktre wiaroomny praat zabra z Wiey, przeprowadzajc si do swej siedziby w pobliu kocioa witego Grobu. Nie mona wykluczy, e do kroku tego nakonili biskupa ci spord ludzi Rajmunda, ktrzy pragnli powrotu hrabiego do Francji. Doprowadzony do pasji Rajmund owiadczy w pierwszej chwili, e wraca do kraju. Opuci Jerozolim, uda si wszake z caym swoim hufcem do doliny Jordanu. Zgodnie z instrukcjami udzielonymi mu przez Piotra Bartomieja w Antiochii powid swoich onierzy, z ktrych kady szed z gazi palmow w rku, z Jerycha nad rzek. Kiedy znalaz si na miejscu, wszyscy wojownicy, odmawiajc modlitwy i psalmy, wykpali si w witej rzece i przywdziali czysty przyodziewek. Ale dlaczego w wity m kaza nam tako uczyni - skomentowa Rajmund z Aguilers - nie mielimy nijakiego pojcia. Nie chcc wraca do Jerozolimy, gdzie zazna tak gorzkiego upokorzenia, Rajmund rozoy si obozem w Jerychu. Niepowodzenie Rajmunda w kwestii korony krlewskiej osabio wpywy jego stronnictwa. Kiedy 1 sierpnia zebrao si duchowiestwo w celu wyboru patriarchy, Prowansalczycy daremnie sprzeciwiali si nominacji Arnulfa z Rohes. Dysponujc poparciem Lotaryczykw oraz Normanw francuskich i woskich, biskup Marturany z atwoci skoni wikszo zgromadzenia do wyboru Arnulfa. Na prno Rajmund z Aguilers i bliscy mu ludzie argumentowali, e wybr jest niekanoniczny, poniewa Arnulf nie ma nawet godnoci subdiakona, a o jego obyczajach kr w armii krotochwilne wierszyki. Zdecydowana wikszo ludzi z zadowoleniem przyja wyniesienie go na tron patriarszy. Jako polityk Arnulf reprezentowa kierunek umiarkowany. Jeeli kler liczy na to, e patriarcha narzuci swoj wol Gotfrydowi, to spotkao go rozczarowanie. wiadom zapewne, i nie sprostaby obowizkom rzdzenia Jerozolim, Arnulf zaj si wycznie sprawami kocielnymi. Za gwny cel postawi sobie zlatynizowanie patriarchatu jerozolimskiego. Za zgod Gotfryda wyznaczy dwudziestu kanonikw do odprawiania codziennych naboestw w bazylice witego Grobu i wyposay wityni w dzwony do zwoywania wiernych na modlitw - muzumanie zakazali chrzecijanom bicia w dzwony. Nastpnie usun wszystkich ksiy obrzdkw wschodnich, ktrzy odprawiali naboestwa w tej wityni. W owym czasie, podobnie jak i dzi, wszystkie odamy chrzecijastwa wschodniego miay tam swoje wasne otarze, i to nie tylko przedstawiciele Kociow greckiego i gruziskiego, ale take armeskiego, jakobickiego i koptyjskiego. Natychmiast po zdobyciu Jerozolimy przez acinnikw ludno chrzecijaska skwapliwie powrcia do miasta, wkrtce jednak zacza aowa zmiany rzdw. Kiedy Iftichar ad-Daula usuwa chrzecijan z miasta, jacy duchowni greccy zabrali najwitsz relikwi kocioa jerozolimskiego, duy fragment Prawdziwego Krzya. Postanowili

nie wyda jej arcypasterzowi, ktry nie respektuje ich praw. Arnulf musia si uciec do tortur, aby zmusi ksiy do ujawnienia miejsca ukrycia relikwii. Mimo rosncego niezadowolenia chrzecijanie greccy nie mieli innego wyboru i musieli uzna hierarchi acisk. Duchowiestwo greckie si rozproszyo, a grekom nigdy do gowy nie przyszo, e mog przeciwstawi si acinnikom i powoa swoich wasnych biskupw i wasnego patriarch. W Palestynie nie doszo jeszcze do rozamu midzy Kocioem greckim i Kocioem rzymskim, niemniej jednak Arnulf zrobi pierwsze kroki, ktre nieuchronnie prowadziy do schizmy. Kocioy heretyckie, do ktrych muzumanie odnosili si z tolerancj, doszy do przekonania, e zwycistwo acinnikw zapocztkowao okres ich zmierzchu. Po elekcji stosunki Gotfryda z panami feudalnymi, ktrzy do tej chwili udzielali mu poparcia, ulegy pogorszeniu. Wkrtce obrazi z jakiego powodu Roberta z Normandii, take Robert z Flandrii zacz odnosi si do niego znacznie chodniej. Tymczasem Tankred uda si do Nabulusu, ktrego mieszkacy wysali delegacj do Jerozolimy, oddajc si w rce krzyowcw. Zapewne w obawie, e swoim zwyczajem zagarnie dla siebie wszystkie upy, dodano mu towarzysza w osobie brata Gotfryda, Eustachego z Boulogne. Krzyowcy spotkali si w Nabulusie z dobrym przyjciem, ale, jak si zdaje, tym razem musieli si obej bez upw. Wkrtce po ich odjedzie przybyo do Jerozolimy poselstwo egipskie, zarzucajc Frankom wiaroomstwo i dajc ewakuacji Palestyny. Niebawem dotary wiadomoci, e do Palestyny wkroczya armia egipska pod osobistym dowdztwem wezyra Al-Afdala i e posuwa si ona w kierunku Askalonu. Gotfryd wysa wic gocw do Tankreda i Eustachego proszc, aby udali si na rwnin nadmorsk i zasignli jzyka o ruchach nieprzyjaciela. Obaj baronowie pospieszyli do Cezarei, a potem skrcili do Ar-Ramli. Po drodze wzili do niewoli kilku zwiadowcw egipskich, od ktrych wymusili informacje o liczebnoci i dyslokacji armii wezyra. Upewniwszy si, e Al-Afdal czeka na flot z dodatkowym zaopatrzeniem i e nie spodziewa si w tej chwili ataku Frankw, wysali do Gotfryda naglc wiadomo, e krzyowcy powinni znienacka uderzy na wezyra. Gotfryd natychmiast zebra swoich wojownikw i zwrci si do innych baronw o doczenie do armii. Robert z Flandrii od razu zastosowa si do jego wezwania, Robert z Normandii i Rajmund, ktry nadal przebywa w dolinie Jordanu, odpowiedzieli. e poczekaj do czasu potwierdzenia tych informacji. Wysali swoich wasnych zwiadowcw w celu rozpoznania sytuacji i dopiero po ich powrocie zgodzili si wyruszy w pole. W dniu 9 sierpnia Gotfryd i Robert z Flandrii z caym swoim wojskiem opucili Jerozolim. Towarzyszy im patriarch Arnulf. Po poczeniu si w Ar-Ramli z Tankredem i Eustachym wodzowie wysali z powrotem do Jerozolimy biskupa Marturany, aby przedstawi powag sytuacji i wezwa do szeregw wojska wszystkich mczyzn zdolnych do noszenia broni. Robert z Normandii i Rajmund, przekonani ju o grocym niebezpieczestwie, opucili Jerozolim w dniu 10 sierpnia. W miecie pozostaa nieliczna zaoga, a take Piotr Pustelnik, ktry mia dopilnowa

odprawiania mszy i procesji wotywnych, w czasie ktrych zarwno grecy, jak i acinnicy mieli zanosi mody o zwycistwo chrzecijastwa. Wczesnym rankiem 11 sierpnia caa armia zebraa si w Ibelinie, miejscowoci pooonej na poudnio-zachd od Ar-Ramli. Stamtd wojsko bezzwocznie udao si na rwnin pod Asdudem, gdzie o zmroku zagarno stada zwierzt, ktre Egipcjanie sprowadzili dla wyywienia swej armii. Po krtkim nocnym odpoczynku hufiec krzyowy wkroczy na zielon, urodzajn rwnin pod Al-Maddalem, na pnoc od Askalonu, gdzie armia wezyra rozoya si obozem. W szarym wietle wstajcego dnia armia krzyowa ustawia si w szyku bojowym, Rajmund na prawym skrzydle, blisko morza, dwaj Roberci i Tankred w centrum, Gotfryd na lewej flance, i nie zwlekajc posza do ataku na wojsko egipskie. Al-Afdal zosta kompletnie zaskoczony. Wprowadzony w bd przez zwiadowcw egipskich, nie spodziewa si, e krzyowcy s tak blisko. Egipcjanie nie stawiali niemal adnego oporu. Po kilku minutach rzucili si do panicznej ucieczki. Znaczna kompania egipska schronia si w gaju figowcw, gdzie wszystkich spalono ywcem. Na lewej flance Rajmund zepchn wielu wojownikw egipskich do morza. Na rodkowym odcinku Robert z Normandii i Tankred wdarli si do samego rodka obozu, stra przyboczna Roberta zdobya chorgiew wezyra i mnstwo jego osobistych rzeczy. Wezyrowi z garstk wyszych wojskowych udao si umkn do Askalonu, skd popyn statkiem do Egiptu. Po kilkugodzinnej walce chrzecijanie odnieli zupene zwycistwo i odtd panowanie krzyowcw w Jerozolimie zostao umocnione. upy byy ogromne. Robert z Normandii odkupi od swego onierza zdobyt przez niego chorgiew wezyra za dwadziecia srebrnych grzywien i ofiarowa j patriarsze Arnulfowi. Pewien baron naby miecz wezyra za szedziesit bizantw. W bagaach Egipcjan znaleziono sztaby szlachetnych kruszcw i drogie kamienie, w rce krzyowcw dostao si mnstwo ora i zwierzt. W sobot 13 sierpnia krzyowcy, obadowani zdobycz, triumfalnie powrcili do Jerozolimy. Wszystko, czego nie zdoali zabra, spalili. Krzyowcy dobrze zdawali sobie spraw z wielkiej wagi tego zwycistwa. Ale chocia stwarzao ono gwarancj, e Egipcjanie nie odzyskaj utraconego obszaru, to jednak Frankowie nadal nie mieli widokw na szybkie zdobycie caej Palestyny. Flota egipska wci jeszcze panowaa nad wybrzeem i zapewniaa ochron miastom portowym. Po zwyciskiej bitwie Gotfryd liczy na zdobycie Askalonu, ktrego zaoga bya wiadoma, e nie zdoa stawi oporu zjednoczonym siom krzyowym. Ale muzumanie pamitali o rzezi w Jerozolimie. Mieszkacy Askalonu chcieli unikn straszliwego losu tamtejszej ludnoci. Wiedzieli, e z pogromu uszli z yciem tylko ci, ktrzy poddali si Rajmundowi z Tuluzy, sawnemu ju ze swej rycerskoci. Egipcjanie wysali wic do obozu krzyowego emisariuszy, ktrzy owiadczyli, e zaoga podda si tylko Rajmundowi. Gotfryd, ktry od czasu sporu o Wie Dawida odnosi si do hrabiego podejrzliwie, oznajmi, e nie przyjmie adnych warunkw kapitulacji, jeeli miasto nie odda si w jego rce. Rajmund, ktrego

stanowisko Gotfryda rozsierdzio i upokorzyo, natychmiast zacz posuwa si z caym swoim hufcem na pnoc, a Robert z Normandii i Robert z Flandrii byli tak oburzeni maostkowoci Gotfryda, e take opucili obz krzyowy. Bez ich pomocy Gotfryd nie odway si zaatakowa Askalonu i w konsekwencji Frankowie na ponad p wieku stracili szans zdobycia tego miasta. Gotowo poddania si Rajmundowi wyrazio z kolei niewielkie miasto Arsuf. I tym razem Gotfryd owiadczy, e nie bdzie honorowa takiego ukadu, Rajmund za ponownie unis si gniewem i odjecha. Przyjaciele Gotfryda twierdzili nawet, e zachca on zaog Arsufu do stawienia Gotfrydowi oporu, starajc si dokadnie odmalowa im sabo jego hufca. Z kocem sierpnia Rajmund i obaj Roberci postanowili opuci Palestyn. Zarwno ksi Normandii, jak i hrabia Flandrii pragnli jak najszybciej powrci do swych stron ojczystych. Spenili swj chrzecijaski obowizek i mieli prawo uwaa, e dotrzymali lubw krzyowych. Mimo ostatnich nieporozumie Gotfryd bardzo trapi si ich odjazdem. W czasie poegnalnego spotkania zaklina ich na wszystko, aby po powrocie do Europy starali si z caych si zwerbowa jak najwiksz liczb wojownikw do walk na Wschodzie za Krzy, wiadomo im bowiem, jak trudna jest sytuacja tych krzyowcw, ktrzy pozostaj w Ziemi witej. Na pocztku wrzenia obaj baronowie wyruszyli wybrzeem na pnoc. Towarzyszy im Rajmund. W jego przypadku wszake rzecz miaa si inaczej, poniewa poprzysig do koca ycia pozosta na Wschodzie. Straci wprawdzie Jerozolim, ale z powodzeniem mg pj w lady, Boemunda i Baldwina i zaoy wasne ksistwo. Do realizacji tego zamiaru najbardziej nadawaa si Syria rodkowa, pooona bya bowiem w bezpiecznej odlegoci zarwno od Turkw, jak i Egipcjan, a przy tym w znacznej czci znajdowaa si w rkach pokojowo usposobionego plemienia Banu Ammar. W dodatku hrabia Tuluzy mg liczy take na poparcie Bizancjum. Z Rajmundem i Robertami wyruszya w drog wikszo ich onierzy. Pewna liczba ludzi z kadego hufca pozostaa w Palestynie, postanowiwszy osi tam na stae. Ale jednoczenie niemal identyczna liczba wojownikw Gotfryda, w tym take Baldwin z Le Bourg, udaa si na pnoc pod sztandarem hrabiego Flandrii. Tankred ze swoj niewielk wit pozosta w Palestynie. Baronowie posuwali si na pnoc bez adnych trudnoci. Muzumascy namiestnicy miast nadmorskich, pooonych na szlaku marszu, chtnie zaopatrywali wojsko w prowiant. W poowie wrzenia dotaro ono do Tortosy, obsadzonej nadal przez zaog Rajmunda, a nastpnie pomaszerowao do Dabali. Tam baronowie otrzymali wiadomoci, ktre wielce ich poruszyy i zaniepokoiy. Na krtko przed mierci Urban II mianowa na miejsce Ademara nowego legata papieskiego w Palestynie. Wybr papiea pad na Daimberta, arcybiskupa Pizy. Urban zna dobrze swych francuskich rodakw, ale w ocenach Wochw bardzo czsto popenia pomyki.

Daimbert by arcybiskupem wielkiej energii, ktry da si pozna ze swego zainteresowania wojn z niewiernymi. Z tych wzgldw papie mianowa go w 1098 roku swoim legatem na dworze Alfonsa VI, krla Kastylii. W czasie pobytu w Hiszpanii Daimbert okaza si gorliwym i umiejtnym organizatorem ycia kocielnego na ziemiach odebranych Maurom. Kryy jednak pogoski, e jako administrator mia rce niezbyt czyste, a nawet e przywaszczy sobie znaczn cz skarbca, ktry krl Alfons przeznaczy dla papiea. Cho nie kwestionowano jego energii, wiadomo byo, e jest to czowiek prny, ambitny i nieuczciwy. Mianujc go legatem na Wschodzie Urban w znacznym stopniu zniweczy swoje dalekosine plany polityczne na tym obszarze. Daimbert opuci Itali przed kocem 1098 roku. Towarzyszya mu flota pizaska, ktr wyekwipowa magistrat Pizy. Daimbert bez wtpienia liczy na to, e cieszc si mirem u Pizaczykw wyzyska ich do umocnienia swej pozycji, oni za z kolei mieli nadziej na jego pomoc w uzyskaniu koncesji handlowych. Zaogi statkw pizaskich skaday si ze zgrai zwyczajnych otrzykw. Po drodze na Wschd dokonali oni zyskownych napaci na wyspy Archipelagu Joskiego, Korfu, Lefkas, Kefaleni i Zakynthos. Wieci o ich zbjectwach rycho dotary do Konstantynopola i cesarz wysa przeciwko nim flotyll pod dowdztwem Tatikiosa, ktry zaledwie kilka miesicy temu powrci z Antiochii, oraz niejakiego Landulfa, eglarza rodem z Italii. Bizantyjczycy prbowali przechwyci flot pizask w okolicy Samos, jednake zjawili si tam za pno, nie udao im si take docign jej na wodach przybrzenych wyspy Kos. W kocu obie flotylle dostrzegy si w pobliu wyspy Rodos. Bizantyjczycy chcieli doprowadzi do bitwy, zdobyli nawet jeden statek pizaski, z krewniakiem Boemunda na pokadzie, ale nagle wybucha burza i Pizaczycy zdoali si wymkn. eglarze pizascy podjli z kolei prb wyldowania na wybrzeu Cypru, ale odpar ich namiestnik bizantyjski Filokales, zadajc napastnikom do znaczne straty. Po tej utarczce Pizaczycy popynli wzdu wybrzea syryjskiego, flota bizantyjska zawina do portu na Cyprze. Od chwili gdy baronowie wyruszyli w drog do Jerozolimy, Boemund z wielk energi zajmowa si umacnianiem swej pozycji w Antiochii. Ze strony Turkw nie grozio chwilowo wiksze niebezpieczestwo. Najwicej troski przysparzali mu Bizantyjczycy. Boemund zdawa sobie bowiem spraw, e cesarz nigdy mu nie wybaczy i e pki Aleksy dysponuje najsilniejsz flot na wodach wschodnich oraz miastem portowym, Laodyce, pooonym dokadnie na poudnie od Antiochii, dopty nigdy nie bdzie si czu bezpieczny. Z kocem sierpnia postanowi ostatecznie przeci t spraw i zaatakowa Laodyce. Ale bez floty Boemund nie mg nic zdziaa. Miasto byo silnie ufortyfikowane, a w razie potrzeby zaoga bizantyjska otrzymywaa zaopatrzenie i posiki z Cypru. Pojawienie si akurat w tym momencie na wodach przybrzenych floty Pizaczykw, ktrzy mieli do powodw, aby nie darzy Cesarstwa sympati, byo wic Boemundowi bardzo na rk. Nie zwlekajc doszed on do porozumienia z Daimbertem i kapitanami pizaskimi, ktrzy obiecali

mu jak najdalsz pomoc. Cesarz wyda swojemu admiraowi rozkaz ukarania acinnikw za popenione przez nich akty piractwa, ale pragn unikn otwartego zerwania stosunkw. Tatikios nie by pewny, jak powinien si zachowa w obliczu nowego rozwoju wydarze. Po konsultacji z namiestnikiem Cypru zwrci si do bizantyjskiego dowdcy, Butumitesa, ktry przypuszczalnie przebywa na wyspie jako penomocny ambasador Cesarstwa na cay Wschd, aby uda si do Antiochii i rozmwi z Boemundem. Boemund wszake by nieugity, misja Butumitesa nie przyniosa adnych rezultatw. Butumites powrci na Cypr, skd z Tatikiosem i gwn flot bizantyjsk popyn do Konstantynopola, aby zda spraw z sytuacji i uzyska nowe instrukcje. Kiedy flota bizantyjska znalaza si na wysokoci portu Syke, pooonego na zachodnim wybrzeu cylicyjskim, wybucha gwatowna burza, ktra zniszczya wiele bizantyjskich okrtw, ale eskadra admiraa wysza cao z opresji i poeglowaa w dalsz drog. Wtedy okrty pizaskie podpyny pod Laodyce i zablokoway port. W tym momencie Rajmund oraz ksi Normandii i hrabia Flandrii przybyli do Dabali. e Rajmund by wstrznity wydarzeniami w Laodycei, to rzecz cakiem zrozumiaa. Cokolwiek zrobi Boemund, zawsze spotykao si to z dezaprobat Rajmunda, ponadto sojusz z Bizancjum stanowi fundamentaln zasad jego polityki. Ale obaj towarzyszcy mu baronowie take si tym zafrasowali. Chocia niejedno posunicie cesarza uwaali za godne ubolewania, rozumieli wszake konieczno wspdziaania midzy wschodnim i zachodnim chrzecijastwem. Na domiar musieli jako rozwiza problem przetransportowania swoich hufcw do Europy, co bez pomocy Bizantyjczykw byo niemal niewykonalne. Uznali rwnie za rzecz wysoce niestosown, e nowo mianowany legat zamierza zacz sw misj na Wschodzie od akcji, ktra spotka si z ostrym potpieniem wikszoci chrzecijan wschodnich. Wezwali przeto Daimberta do swego obozu w Dabali. Ostro zganiony przez wodzw Daimbert zrozumia, e popeni bd, i odwoa flot pizask. Pozbawiony jej pomocy i zaniepokojony gniewem swych kolegw Boemund musia zrezygnowa z oblenia miasta. Za jednomyln zgod mieszkacw Rajmund w towarzystwie obu Robertw wkroczy do Laodycei i zatkn na cytadeli swoj chorgiew obok chorgwi cesarza. Namiestnik Cypru, otrzymawszy informacje o przebiegu wydarze, udzieli swojej sankcji postpowaniu Rajmunda i wyrazi gotowo przetransportowania na koszt Cesarstwa Roberta z Flandrii i Roberta z Normandii do Konstantynopola, ktry stanowi pierwszy etap ich podry do krajw ojczystych. Propozycj t przyjli z wdzicznoci. Do Konstantynopola dotarli bez przeszkd, cesarz przyj ich yczliwie. Aleksy zwrci si do obu baronw z sugesti, aby pozostali na Wschodzie w subie cesarskiej, ale nie przyjli tej oferty i po krtkim pobycie w stolicy udali si w dalsz podr na Zachd. Nie wiemy, ilu ludzi im towarzyszyo. Cz z nich, by moe, udaa si statkami genueskimi prosto do Italii. Rajmund pozosta w Laodycei. Tymczasem Daimbert uda si do Antiochii na spotkanie z Boemundem.

Boemund zna arcybiskupa na wylot i wkrtce znowu owin go sobie dookoa palca. Legat pragn jak najszybciej dosta si do Jerozolimy, Boemund zdecydowa si mu towarzyszy. Podobnie jak inni krzyowcy Boemund lubowa pomodli si w kociele witego Grobu i niedopenienie tego lubu ogromnie szkodzio jego dobremu imieniu. Kiedy wic nadarzya si okazja odbycia pielgrzymki razem z Daimbertem i utworzenia z nim wsplnego frontu, postanowi nie wypuci takiej szansy z rk. Trzeba byo si rwnie zaj spraw przyszoci Jerozolimy. Gotfryd nie mia potomka, coraz bardziej szwankowa na zdrowiu. Legat papieski mg mie decydujcy wpyw na wybr nastpcy, a ponadto rozsdek wskazywa, e naleao osobicie rozejrze si w panujcej tam sytuacji. Ogoszono oficjalnie, e Daimbert i Boemund opuszcz Antiochi pn jesieni, aby wita Boego Narodzenia spdzi w witym Miecie. Dowiedziawszy si o tym, Baldwin przysa zawiadomienie z Edessy, e pragnie przyczy si do ich pielgrzymki. On rwnie postanowi dopeni lubw krzyowych, uzna bowiem, e moe sobie pozwoli na chwilow nieobecno w Edessie. Ponadto, rzecz oczywista, we wsplnym interesie uczestnikw leao, by pielgrzymka bya moliwie najliczebniejsza. Baldwin take interesowa si ywo kwesti nastpstwa po Gotfrydzie. By rodzonym bratem Gotfryda i jego najbliszym krewnym na Wschodzie Eustachy z Boulogne prawdopodobnie opuci Palestyn wkrtce po Robercie z Flandrii - i ambicjami nie ustpowa Boemundowi. By moe Boemund aowa w przyszoci, e zgodzi si na jego udzia w pielgrzymce. Z Boemundem i Baldwinem udali si w drog wszyscy onierze, ktrych mogli zabra bez uszczerbku dla bezpieczestwa swoich posiadoci, oraz bardzo duo kobiet. Wedle Fulchera z Chartres rzesza ta liczya dwadziecia pi tysicy osb. Ptnicy wyruszyli z Antiochii w pierwszych dniach listopada. Boemund i Daimbert wybrali drog prowadzc wybrzeem, poniewa flota pizaska osaniaa ich flank. W czasie przemarszu przez okolic Laodycei Rajmund odmwi im dostarczenia prowiantu. Na troch duszy postj zatrzymali si w Bulunjasie, nieco dalej na poudnie, aby poczeka tam na Baldwina, ktry przyby do Antiochii ju po opuszczeniu miasta przez Boemunda, ale ktrego Rajmund przyj w Laodycei z wiksz uprzejmoci. Mieszkacy Bulunjasu, chrzecijanie obrzdku greckiego, ktrzy uwaali si niewtpliwie za poddanych cesarza, byli niezadowoleni z przybycia pielgrzymw i z premedytacj nie okazali im pomocy w uzyskaniu ywnoci. Ju na nastpnym etapie zapanowa wrd ptnikw gd. Tortosa, obok ktrej przemaszerowali z kocem miesica, znalaza si ponownie w rkach muzumanw, garnizon tego miasta napada i zabija kadego, kto zosta w tyle za gwn kolumn pielgrzymw. W okolicy Tortosy nie zdobyto adnego prowiantu, niewiele lepiej powiodo im si w emiracie Trypolisu, gdzie za chleb dano cen tak wysokich, e na kupno mogli sobie pozwoli tylko ludzie bogaci. Pielgrzymi poywili si troch miszem trzciny cukrowej, ktr hodowano w okolicy Tortosy, ale cho ta nieznana rolina wielce ich zaciekawia, to jednak byo to zbyt mao na ich potrzeby. Grudzie okaza si nadspodziewanie zimny, deszcze paday bez

ustanku. miertelno wrd ludzi starych i sabszej konstytucji bya ogromna, wikszo zwierzt jucznych pozdychaa. Mimo tych przeciwnoci posuwali si naprzd, nie zatrzymujc si nigdzie duej, ni byo to konieczne. W poowie grudnia dotarli do Cezarei Nadmorskiej, gdzie mona ju byo kupi ywno, a w dniu 21 grudnia stanli w Jerozolimie. Gotfryd by wielce rad z ich przybycia. Cierpia na dotkliwy brak ludzi i liczy na to, e wielu z nich uda mu si namwi na osiedlenie w Palestynie, mia bowiem teraz moliwo zaoferowania im posiadoci ziemskich. Pod tym wzgldem powiodo mu si cakiem niele. Kiedy Boemund i Baldwin wybierali si w drog powrotn na pnoc, wielu rycerzy i wojownikw zdecydowao si pozosta w Palestynie. W wyniku klski pod Askalonem mimo e w miastach nadmorskich, z wyjtkiem Jafy, dziki zapewnieniu im bezpieczestwa przez flot egipsk nadal rezydowali namiestnicy fatymidzcy - Egipcjanie stracili wadz zarwno nad wyyn Judei, jak i Samari. Ludno tamtejszych wiosek skadaa si gwnie z chrzecijan, biernej spoecznoci drobnych rolnikw, ktrym od wielu pokole nie wolno byo nosi broni i ktrych muzumascy dziedzice wyzyskiwali bez skrupuw, gdy tylko wadza centralna przeywaa okres saboci. Z pocztku zmian swoich panw przyjli oni z radoci. W konsekwencji ju z kocem lata posiadoci Gotfryda sigay na pnocy po rwnin Ezdrelon, a na poudniu za Hebron, w gb Negewu. W Judei poudniowej wszake mia sytuacj trudniejsz zarwno z powodu przewagi na tych terenach ludnoci muzumaskiej, jak i infiltracji Beduinw z pustyni. W celu trzymania tego okrgu w ryzach krzyowcy obwarowali Hebron silnymi fortyfikacjami, nadajc twierdzy nazw SaintAbraham. Tymczasem Tankred, z pocztem liczcym zaledwie dwudziestu czterech rycerzy i ich ludzi, zapuci si w gb Galilei. O Galile rywalizowali w ostatnich latach Fatymidzi i Dukak z Damaszku, ktrego klska armii fatymidzkiej pod Askalonem tak zaskoczya, e nie zdy zaj tej prowincji. W rezultacie tamtejsi muzumanie nie stawiali Tankredowi adnego oporu. Kiedy jego niewielki hufiec posun si pod Tyberiad, stolic prowincji, ludno muzumaska ucieka na terytorium damasceskie. Chrzecijanie, ktrzy w miecie tym stanowili mniejszo, powitali Tankreda z radoci. Liczna kolonia ydowska natomiast zmarkotniaa, pomna losu swych braci w Jerozolimie. Tankred ufortyfikowa Tyberiad, potem wyruszy do chrzecijaskiego miasteczka Nazaret i na gr Tabor, wieczc swoje podboje zdobyciem i ufortyfikowaniem Bajsanu (Scythopolis), ktry panowa nad przesmykiem prowadzcym z rwniny Ezdrelon do doliny Jordanu. Muzumanie galilejscy pospiesznie wynieli si z tej prowincji, po czym Tankred dokona kilku byskotliwych i szybkich rajdw, w stylu Arabw, na okoliczne tereny muzumaskie. Przyniosy one Tankredowi i towarzyszcym mu rycerzom obfite upy, a nade wszystko umocniy jego wadz nad Galile. Dziki tej akcji Tankreda pastwo chrzecijaskie nie tylko si powikszyo, ale stanowio odtd zwarty obszar, ktry odci nadmorskie miasta fatymidzkie od ich zaplecza ldowego, Transjordanii i

Hauranu. A poniewa Egipcjanie byli chwilowo zbyt sabi, by pomci si za Askalon, a Dukak z Damaszku, uwikany w wanie rodowe, nie mg odway si na wojn zaczepn, Gotfrydowi nie grozio na razie adne niebezpieczestwo. Byo to nadzwyczaj pomylne, poniewa Gotfryd dysponowa wojskiem, ktre Wilhelm z Tyru, korzystajcy z wczesnych zapisek, szacowa na trzystu rycerzy i dwa tysice wojownikw pieszych, i nie mia adnych szans stawienia czoa powanej kontrofensywie. Jednak prawd mwic, do zaoenia maego, cudzoziemskiego pastwa na ziemiach arabskich najbardziej przyczynia si niezgoda midzy samymi Arabami. W czasie wsplnej wdrwki do Palestyny Daimbert i Boemund uzgodnili dalsz lini postpowania. Gotfryd potrzebowa pomocy. Potrzebowa floty morskiej, czyli okrtw pizaskich, ktre podlegay zwierzchnictwu Daimberta, potrzebowa kadej liczby rycerzy, jak Boemund mg mu odstpi. Pielgrzymi spdzili Boe Narodzenie w Betlejem. Natychmiast po zakoczeniu uroczystoci witecznych przybysze odkryli swoje karty. Arnulfowi, ktry mia wielu wrogw i ktrego protektor, ksi Normandii, znajdowa si ju bardzo daleko. odebrano godno patriarchy pod zarzutem, e jego wybr by niekanoniczny. Za namow Boemunda na patriarch Jerozolimy wybrano Daimberta. Kryy pogoski, e hojne dary, ktre otrzymali Gotfryd i Boemund, przyczyniy si niemao do zaatwienia tej sprawy. Natychmiast po intronizacji Gotfryd i Boemund uklkli przed Daimbertem, ktry nada im inwestytur posiadoci jerozolimskich i antiocheskich. Ceremonia ta bya znamienna, a jej sens oczywisty. W odczuciu wikszoci pielgrzymw Ziemia wita powinna stanowi patrymonium Kocioa. Jednake Arnulf nie mia ani autorytetu, ani na tyle silnego charakteru, aby ustanowi supremacj Kocioa nad wadz wieck. Daimbert przyby jako legat papieski, ktry budzi szacunek przez sam fakt powierzenia mu tej misji przez papiea Urbana, dysponowa ponadto tak praktycznymi atutami, jak eskadra okrtw i energiczne poparcie Boemunda. Przecitny krzyowiec nie omieliby si mu przeciwstawi. Gotfryd za, ktry, mimo napadw uporu, by w gruncie rzeczy czowiekiem sabym, podziela w szczery respekt dla Kocioa. Liczy na to, e uznajc hegemoni Kocioa oprze sw wasn pozycj na mocnym fundamencie moralnym, a ponadto zapewni wadzy wieckiej pene poparcie duchowiestwa w rzdzeniu krajem. Ale nie zna jeszcze Daimberta. Motywy Boemunda byy natury bardziej skomplikowanej. Uznanie wadzy suzerennej Daimberta nic go nie kosztowao, zwaszcza e Daimbert rezydowa zbyt daleko, by mg wtrca si w sprawy antiocheskie. Jednoczenie z wielk przyjemnoci zignorowa uprawnienia patriarchy Antiochii, greka, ktrego podejrzewa o to, e jest agentem bizantyjskim. Uznajc formalnie, e jego wadza pochodzi od arcypasterza aciskiego na Wschodzie, udziela na roszczenia cesarza odpowiedzi, ktra bya zgodna z yczeniem wszystkich acinnikw i dziki takiemu stanowisku mg liczy na ich gorce poparcie, gdyby cesarz zdecydowa si wystpi przeciwko niemu ornie. Wydaje si, e przy tej okazji

przyj tytu ksicia Antiochii. Tytu ksicia (princeps) zwizany z terytorium, wystpowa na Zachodzie rzadko, z wyjtkiem Italii poudniowej, gdzie uywali go pewni wadcy normascy, ktrzy zajli ziemie longobardzkie i za swego jedynego wieckiego suzerena uwaali nastpc witego Piotra. Boemundowi odpowiadao to idealnie. W tym samym czasie jego siostrzeniec, Tankred, przyj tytu ksicia Galilei, by moe chcc pokaza. e uwaa si za wasala patriarchy jerozolimskiego, nie Gotfryda. Daimbert by uszczliwiony zoonym mu hodem lennym. Urban II pragn przypuszczalnie, aby Ziemia wita staa si patrymonium Kocioa, na pewno jednak nie chcia likwidowa miejscowej organizacji kocielnej. Z pewnoci byby wielce rad z objcia wszystkich patriarchatw wschodnich przez duchownych aciskich, pod warunkiem jednak, e odbyoby si to legalnie i bez konfliktw. Mamy jednak podstawy do wtpliwoci, czy spotkaoby si z jego aprobat uzurpowanie sobie przez patriarchat jerozolimski zwierzchnictwa nad prastarym i historycznie wyszym rang patriarchatem antiocheskim. Daimbert da dla patriarchatu jerozolimskiego tak wielkiej wadzy duchownej i wieckiej na Wschodzie, jakiej papie Grzegorz VII domaga si dla papiestwa na Zachodzie. Chwila bya po temu odpowiednia, poniewa Urban II ju nie y. Wieci o wstpieniu na tron papieski Paschalisa II, ktry rozpocz swj pontyfikat w dniu 13 sierpnia, dotary do Jerozolimy bez wtpienia dopiero w zimie. Daimbert z pewnoci zna osobicie nowego papiea, poniewa Paschalis sprawowa przed nim godno legata papieskiego w Hiszpanii, wiedzia rwnie, e jest to czowiek miernych zdolnoci i sabego charakteru. Mg si przeto spodziewa, e pki nominalnie bdzie uznawa jego zwierzchnictwo, nie bdzie mia adnych kopotw. Baldwin nie zoy patriarsze hodu lennego z tytuu posiadania Edessy. Nie wiadomo, czy odmwi daniu patriarchy, czy moe kwestia ta nigdy nie powstaa, ale wydaje si, e jego stosunki z Daimbertem byy do chodne. Po zakoczeniu uroczystoci Boemund i Baldwin w dzie Nowego Roku roku 1100 - wyruszyli w drog powrotn do swych posiadoci. Wikszo ich rycerzy i wojownikw udaa si razem z nimi, pewna liczba jednak pozostaa w Palestynie i tych Gotfryd obdarowa dobrami lennymi. Gotfryd i Daimbert towarzyszyli obu baronom do Jerycha i Jordanu, gdzie spdzili dzie Trzech Krli, aby wici tam Pobogosawienie Wd. Stamtd Boemund i Baldwin udali si na pnoc, dolin prowadzc do Bajsanu i Tyberiady. Tym razem nie wybrali szlaku nadmorskiego, lecz pojechali prosto przez Banijas i dolin rzeki Al-Litani do Celesyrii. Posuwali si bez przeszkd i dopiero w gbi Celesyrii, w okolicy ruin Baalbeku, spotkali si ze zbrojnym oporem. Okrg ten stanowi lenno Dukaka z Damaszku, ktry w tym miejscu postanowi dopa krzyowcw. Kiedy oddziay damasceskie poszy do natarcia, na czele kolumny znajdowa si Boemund, Baldwin za dowodzi stra tyln. Dukakowi zaleao bardziej na szybkim przepdzeniu krzyowcw ze swego terytorium ni na zniszczeniu ich hufca, tote zaatakowa ich niezbyt energicznie. Frankowie z atwoci odparli natarcie i ruszyli w dalsz drog, docierajc do morza

rwnin Al-Bukaja, a potem szlakiem nadmorskim, przez Tortos i Laodyce, udali si do Antiochii. W ostatnich dniach lutego Baldwin znalaz si w Edessie. Dziki wzmocnieniu swych si zbrojnych Gotfryd uzyska moliwo zaatakowania nadmorskich rwnin Palestyny. Pastwo jego byo w istocie odcite od morza, do ktrego dostp zapewnia jedynie wski korytarz prowadzcy z Jerozolimy do Jafy. W jesieni Gotfryd podj prb poszerzenia tego korytarza, postanawiajc zdoby may port Arsuf, pooony na pnoc od Jafy. Mieszkacy Arsufu, ktrym Gotfryd przeszkodzi w poddaniu si Rajmundowi z Tuluzy, uznali za wskazane, gdy Rajmund opuci Palestyn, doprowadzi do porozumienia z Gotfrydem i wysali mu swoich zakadnikw. W zamian wpucili do miasta pewnego rycerza z Hainaut, niejakiego Gerarda z Avesnes, po czci jako rezydenta, po czci jako zakadnika. Jednake Gotfryd postanowi zawadn tym miastem i pn jesieni pomaszerowa na czele niewielkiego oddziau nad morze, aby wzi Arsuf si. Pierwsz ofiar szturmu sta si jego przyjaciel, Gerard z Avesnes, ktrego mieszkacy Arsufu zwizali i zawiesili na zewntrz murw, wystawiajc na strzay ucznikw Gotfryda atakujcych miasto. Daremnie Gerard zaklina Gotfryda, aby oszczdzi mu ycie - Gotfryd odpowiedzia, e gdyby na murach zawieszono nawet jego brata Eustachego, to rwnie nie odstpiby od szturmu. Gerarda po jakim czasie wcignito do miasta, przeszytego dwunastoma strzaami rodakw. Jego mczestwo poszo na marne. Wojownicy Gotfryda nie mieli szans sforsowania murw obronnych, a zbudowane przez oblegajcych dwie wiee oblnicze na koach pady pastw greckiego ognia. W dniu 15 grudnia Gotfryd odstpi od oblenia. Pozostawi jednak poow swego hufca w Ar-Ramli z rozkazem zdewastowania okolic Arsufu i udaremnienia jego mieszkacom uprawy pl. Po otrzymaniu posikw zbrojnych Gotfryd zacz prowadzi sw agresywn polityk z jeszcze wikszym rozmachem. Oddziay frankijskie systematycznie dokonyway wypadw na zaplecze wszystkich nadmorskich miast fatymidzkich, Askalonu, Cezarei i Akki, a take Arsufu, pozbawiajc je kolejno moliwoci zaopatrywania si w okolicznych wsiach. Jednoczenie z pomoc eglarzy pizaskich Gotfryd ufortyfikowa i unowoczeni port w Jafie. Wkrtce zaczy zawija tam statki ze wszystkich portw Italii i Prowansji, miasta te bowiem ncia perspektywa handlu z modym pastwem i moliwo robienia interesw do spki z Pizaczykami. Z ich pomoc Gotfryd zorganizowa blokad wybrzea palestyskiego. Statki Fatymidw miay coraz wiksze trudnoci z zaopatrywaniem muzumaskich miast portowych. Obie strony w jednakowym stopniu dopuszczay si aktw piractwa, w gruncie rzeczy jednak najbardziej cierpiaa ludno miast nadmorskich. W poowie marca Egipcjanie, w odpowiedzi na naglcy apel mieszkacw Arsufu, wysali niewielki kontyngent onierzy dla wzmocnienia zaogi grodu. Podniesieni na duchu wojownicy muzumascy zorganizowali wypad przeciwko Frankom, wpadli wszake w zasadzk,

tracc ponad poow ludzi. Pogrone w rozpaczy miasto wysao poselstwo do Gotfryda, ktre przybyo do Jerozolimy 25 marca, przywoc symboliczny dar w postaci kluczy do baszt miejskich i wyraajc gotowo pacenia rocznej daniny. Gotfryd przyj w korny hod miasta, a prawo do daniny odstpi jednemu ze swych najznamienitszych rycerzy, Robertowi z Apulii. Kilka dni pniej spotkaa Gotfryda mia niespodzianka, w Jerozolimie zjawi si bowiem Gerard z Avesnes. Gerard wyliza si z ran i wadze Arsufu, na dowd swej dobrej woli, odesay go Gotfrydowi. Gotfryd, ktrego drczyy wyrzuty sumienia z powodu bezwzgldnoci wobec tego rycerza, odda mu w lenno miasto Saint-Abraham, czyli Hebron. Niebawem Askalon, Cezarea i Akka poszy za przykadem Arsufu. Na pocztku kwietnia emirowie tych miast odbyli narad i wysali do Gotfryda posw z bogatymi darami w postaci zboa, owocw, oliwy i arabskich wierzchowcw. Zaproponowali pacenie mu trybutu w wysokoci piciu tysicy bizantw miesicznie pod warunkiem zagwarantowania im spokojnej uprawy pl. Gotfryd zgodzi si na te propozycje i wkrtce midzy miastami muzumaskimi a ich chrzecijaskim suzerenem zapanoway stosunki bardzo przyjazne. Wielu szajchw maych plemion z przedgrza poddao si ju jego wadzy. Kiedy do obozu Gotfryda pod Arsufem przybyli ich delegaci, aby obdarowa go ywnoci, wzruszyli si i zachwycili prostot jego trybu ycia - prostot podyktowan zarwno ubstwem, jak i upodobaniami. Odpowiadao to ich ideaowi wielkiego, lecz skromnego wojownika, i uatwio pozyskanie ich przyjani. Wkrtce po nich prby uoenia sobie stosunkw z Gotfrydem podjli szajchowie z Transjordanii. Od dawna wysyali nadwyki swoich produktw do miast nadmorskich, jednake szlaki prowadziy obecnie przez pastwo frankijskie. Wystpili wic do Gotfryda o zezwolenie na wysyanie swych karawan, jak dawniej, przez Jude. Gotfryd wyrazi zgod, lecz w miar moliwoci stara si kierowa transporty do portu w chrzecijaskiej Jafie. Jednoczenie zachca Wochw do przejmowania w moliwie najwikszym zakresie wymiany handlowej midzy muzumaskimi miastami portowymi a Egiptem, aby w ten sposb uzaleni ich handel od chrzecijan. W konsekwencji caa Palestyna zacza stawa si spoistym organizmem gospodarczym, ktry posiada zwizki handlowe take z Europ. Ta polityka Frankw przyniosa szybko owoce w postaci wzrostu zamonoci i dobrobytu pastwa krzyowego. Zdajc sobie spraw, e muzumascy ssiedzi odnosz si do niego z coraz wikszym respektem, Gotfryd zdecydowa si podj prb zaanektowania obszarw pooonych po drugiej stronie Jordanu. W AsSawadzie, kraju pooonym na wschd od jeziora Genezaret, rzdzi pewien emir, ktremu krzyowcy nadali przezwisko Gruby Kmie (Grossus Rusticus). Tankred najecha posiadoci Grubego Kmiecia i zmusi go do uznania zwierzchnictwa Frankw, jednake po odjedzie Tankreda emir natychmiast odegna si od zalenoci od chrzecijan i zwrci si o pomoc do swego suzerena, Dukaka z Damaszku. Tankred wezwa przeto Gotfryda na pomoc. Zajcie tego obszaru stwarzao

krzyowcom moliwo kierowania transportw cennych towarw z AlDaulanu i Hauranu do portw palestyskich, ponadto za As-Sawad syn z urodzajnoci swej ziemi. Gotfryd chtnie przysta na udzia w podboju tego kraju. Na pocztku maja przyby na czele swego wojska i poczywszy si z Tankredem dokona najazdu na posiadoci Grubego Kmiecia, docierajc a do serca Al-Daulanu. Kiedy wracali obadowani upami, Dukak uderzy na ich stra tyln, ktr dowodzi wtedy Tankred. Tymczasem Gotfryd, ktry jecha na czele kolumny, posuwa si spokojnie naprzd nic nie wiedzc o niebezpieczestwie, a Tankred ledwo wydosta si z opresji, straciwszy wielu onierzy i cay swj udzia w upach. Dukak wszake nie czu si na siach, eby ich ciga. Upewniwszy si, e krzyowcy opucili jego terytorium, powrci do Damaszku. Gotfryd pody ze swoimi upami do Jerozolimy, ale Tankred paa dz zemsty. Zatrzyma si na jaki czas w Tyberiadzie, aby da wytchn swoim ludziom i poczeka na posiki, po czym dokona nastpnego najazdu na emirat damasceski z tak wielk zaciekoci, e Dukak zwrci si o zawarcie rozejmu. W odpowiedzi Tankred wysa do Damaszku szeciu swoich rycerzy z daniem, aby Dukak przeszed na chrzecijastwo albo wynis si z Damaszku. Ciko obraony Dukak owiadczy posom, e albo przejd na islam, albo zgin. Tylko jeden rycerz wyrzek si swojej wiary, piciu zostao citych. Tankred zwrci si do Gotfryda o pomoc w pomszczeniu mczennikw, a Gotfryd i tym razem nie odmwi swego udziau w akcji zbrojnej, ktr przeprowadzono na skal znacznie wiksz ni poprzednio. Przez cae dwa tygodnie krzyowcy bezkarnie pustoszyli Al-Daulan, wszyscy muzumanie bowiem pochowali si w miastach. Dukak, ktry swoim zwyczajem unika bezporedniego angaowania si w akcj zbrojn, nawet nie prbowa stawia im oporu. Pozostawiony na asce losu przez swego suzerena i zrujnowany przez Frankw Gruby Kmie ponownie uzna Tankreda za swego seniora i zobowiza si paci mu regularn danin. Chocia znaczenie Gotfryda wrd muzumaskich ssiadw stale roso, to w jego wasnym pastwie wadza wymykaa mu si z rk. Z Tankredem, najmoniejszym z wasali, czyy go stosunki bardzo serdeczne, sdzi jednak mona, e Tankred, cho nieustannie zwraca si do niego o pomoc, prowadzi sw polityk cakiem samodzielnie. O ile jednak ksi Galilei postpowa jak niezaleny monarcha, to Gotfryd popada w coraz wiksz zaleno od swego suzerena, patriarchy Daimberta, ktremu tak pochopnie si podporzdkowa. Daimbert nie zamierza poprzesta na senioracie nominalnym i teoretycznym; pragn mie tytu oparty na wadzy rzeczywistej. Gotfryd, zawsze oniemielony wobec Kocioa i lkajcy si utracenia pomocy Pizaczykw, spenia wszystkie jego dania. W dniu wita Matki Boskiej Gromnicznej, 2 lutego 1100 roku, przekaza patriarchatowi jerozolimskiemu czwart cz Jafy. Niebawem Daimbert zada oddania mu wadzy nie tylko nad ca Jaf, ale take nad Jerozolim, nie wyczajc cytadeli, czyli Wiey Dawida. Gotfryd i tym razem uleg, ale przypuszczalnie na danie oburzonego rycerstwa zwrci si do patriarchy o odroczenie faktycznego przekazania mu tych miast. Na

uroczystej ceremonii w dniu 1 kwietnia, w pierwszy dzie Wielkiejnocy, nada patriarchatowi oba te miasta, oznajmiajc jednake, e zatrzyma je w posiadaniu do czasu swej mierci lub zdobycia na niewiernych dwch innych wielkich miast. Rozwizanie to byo z gruntu nierozsdne, poniewa fakt tymczasowoci stolicy ogromnie utrudnia organizowanie spoistego krlestwa. Z wyjtkiem urzdnikw dworskich Gotfryd nie mia u swego boku adnego organu do administrowania krajem, co wicej, nie znalazby wtedy w Jerozolimie ludzi o odpowiednich po temu kwalifikacjach. Gdyby Daimbert by administratorem z prawdziwego zdarzenia lub tak wybitnym mem stanu jak Ademar, rzdy hierarchii duchownej, ktre zamierza wprowadzi w Palestynie, by moe miayby szans przetrwania, ale jego krtkowzroczna prba usunicia ze stolicy obrocw pastwa chrzecijaskiego, od ktrych zaleao jego bezpieczestwo, skoczyaby si nieuchronnie katastrof pastwa frankijskiego. Nawet fakt, e Gotfrydowi udao si odroczy realizacj tego projektu, uczyni przyszo jeszcze bardziej niepewn. Ale Opatrzno zlitowaa si nad Jerozolim. Powrciwszy do Galilei, okoo 18 czerwca, z ekspedycji zbrojnej do AlDaulanu, Gotfryd dowiedzia si, e do portu w Jafie zawina silna eskadra wenecka. Wiedzc, e owa flotylla moe mu odda wielkie usugi w opanowaniu wybrzea morskiego, pospieszy na jej powitanie. Z Tyberiady uda si przez Akk i Hajf do Cezarei Nadmorskiej. Emir tego miasta, chcc okaza szacunek swojemu suzerenowi, wyda na jego cze przyjcie podejmujc gocia z najwyszymi honorami. Prosto z przyjcia Gotfryd uda si do Jafy. Po przybyciu do miasta poczu si le, a kiedy dotar do hospicjum, ktre z jego inicjatywy zbudowano dla wybitnych goci, zemdla. Przyjaciele Gotfryda zapamitali, jakie owoce jad na przyjciu u emira, i zaczli szepta, e go otruto. Prawdopodobnie jednak zachorowa na tyfus. Nastpnego dnia doszed do siebie na tyle, e przyj dowdc flotylli weneckiej i towarzyszcego mu biskupa, z ktrymi omwi warunki pomocy dla krzyowcw. Ale by to ju wysiek zbyt wielki, zwrci si wic do swoich dworzan, aby przetransportowano go do Jerozolimy. W chodniejszym powietrzu stolicy poczu si troch lepiej, ale nie mia ju si na zajmowanie si sprawami pastwowymi. Wok oa chorego Gotfryda politycy miotali si jak w ukropie. Daimbert nie mg doczeka si chwili, kiedy obejmie wadz nad miastem. Wenecjanie pragnli jak najszybciej doprowadzi do uzgodnienia warunkw umowy. Przybyli do Jerozolimy w dwch grupach, aby pomodli si w miejscach witych, pierwsza w dniu 21 czerwca, druga trzy dni pniej, wydaje si jednak, e dowdca eskadry i towarzyszcy jej biskup zatrzymali si w okolicy duej, aby kontynuowa rokowania. Na wie o przybyciu Wenecjan i chorobie Gotfryda Tankred szybkimi marszami uda si z Galilei do Jerozolimy. Schorowany Gotfryd udzieli swojemu kuzynowi, hrabiemu burgundzkiemu Garnierowi z Gray, penomocnictwa do dziaania w jego imieniu, zaaprobowa rwnie warunki postawione przez Wenecjan. Otrzymali oni prawo swobodnego handlu w caym pastwie frankijskim, w kadym miecie mieli otrzyma

wasny koci i wasny plac targowy, a take trzeci cz kadego miasta, ktre zostanie zdobyte przy ich pomocy, oraz cae miasto Trypolis, z tym jednak, e z tytuu posiadania Trypolisu mieli paci Gotfrydowi danin. W zamian za te przywileje przyrzekli pomaga krzyowcom, ale tylko do 15 sierpnia. Zastanawiano si wsplnie, ktre miasta naley zaatakowa w cigu nadchodzcego lata. Zapada decyzja, e mimo traktatu emira Akki z Gotfrydem spraw najpilniejsz jest zdobycie tego miasta, w drugiej kolejnoci za naley opanowa Hajf. Tankred liczy na to, e wczy Akk do swego ksistwa. Hajf natomiast Gotfryd osobicie przyrzek swemu przyjacielowi, Geldemarowi Carpenelowi. W cigu pierwszych dwch tygodni lipca Gotfryd odzyska troch si i wydawao si, e podwignie si z choroby. Zabrano si wic energicznie do realizacji planu ekspedycji przeciwko Akce. Do stolicy przybyy oddziay Tankreda, a nad hufcem Gotfryda obj dowdztwo Garnier z Gray. Patriarcha Daimbert postanowi towarzyszy wojsku, pragn bowiem w ten sposb pokaza, e do niego naley najwysza wadza w pastwie, a jednoczenie mie wpyw na podzia zdobytych ziem. Nie mia zaufania do Garniera, a w dodatku uwaa, e moe spokojnie opuci Jerozolim, poniewa zoony chorob Gotfryd by niezdolny do dziaania, a wszyscy jego wojownicy brali udzia w kampanii. Nigdy tak bardzo nie pomyli si w swoich rachubach. Patriarcha, Tankred i Garnier na czele caego wojska opucili Jerozolim w dniu 13 lipca, udajc si do Jafy, aby nawiza kontakt z Wenecjanami. W okolicy Jafy Garnier nagle zaniemg. Stan jego okaza si tak ciki, e wykluczy go z udziau w ekspedycji. Po czterodniowym pobycie w Jafie zaniesiono go w lektyce do Jerozolimy. Tymczasem wojsko szybkimi marszami posuwao si wzdu wybrzea na pnoc, flota wenecka natomiast, ktra miaa osania jego flank, gotowaa si ju do wyjcia z portu. Nagle jednak zerwa si tak silny wiatr z pnocy, e nie odpyna daleko. Zaledwie Garnier przyby do Jerozolimy, zmczone serce Gotfryda odmwio posuszestwa. W rod, 18 lipca, pokrzepiony ostatnimi sakramentami, Gotfryd, ksi Lotaryngii, Obroca Grobu witego, zasn snem wiecznym. By wadc sabym i nierozumnym, ale ludzie wszystkich narodw szanowali go za odwag, skromno i arliw wiar. Na wie o jego mierci Jerozolima okrya si aob. Przez pi dni zwoki Gotfryda byy wystawione na widok publiczny, a potem pochowano go w kociele witego Grobu.

Rozdzia 4

Krlestwo Jerozolimskie
Nie, lecz krl bdzie nad nami. - I Ksiga Samuela 8, 19

czasie choroby Gotfryd sporzdzi testament, w ktrym, wierny swej wielkanocnej obietnicy, nada Jerozolim patriarsze. Po jego zgonie jedynym czowiekiem, ktry cieszy si w Jerozolimie pewnym autorytetem, by Garnier z Gray. Patriarcha i wszyscy najznamienitsi rycerze znajdowali si w polu, biorc udzia w kampanii przeciwko Akce. Garnier, cho mier zagldaa mu ju w oczy, nie mia wtpliwoci, co powinien zrobi. Podnis si natychmiast ze swego oa i zaj Wie Dawida, obsadzajc j onierzami ze stray przybocznej Gotfryda. Nastpnie, po naradzie z urzdnikami dworskimi Gotfryda, seneszalkiem Mateuszem, marszakiem dworu Gotfrydem oraz Robertem, biskupem ArRamli, i byym patriarch Arnulfem, wysa z najwikszym popiechem biskupa Ar-Ramli do Edessy, aby powiadomi Baldwina o mierci brata i wezwa go do objcia po nim dziedzictwa, poniewa s gotowi okaza posuszestwo tylko krewnemu Gotfryda. Posunicie to byo z gry uoone, gdy zaproszenie wystosowano take w imieniu rycerzy, ktrzy brali udzia w kampanii, jak na przykad Geldemara Carpenela i Wichera Alemana. Ugrupowanie to skadao si gwnie z Lotaryczykw i pnocnych Francuzw, ktrzy bd wyruszyli na krucjat razem z Gotfrydem, bd zwizali si z nim w latach pniejszych. Wszyscy byli zaciekymi oponentami Normanw i Italczykw, ktrym Gotfryd ostatnio tak bardzo ulega. Dziaali w cisej tajemnicy i postanowili nadal j zachowa. Do wojska nie wysano wiadomoci o zgonie ksicia. Tymczasem, kiedy statki weneckie stay jeszcze w pobliu Jafy, czekajc na zmian kierunku wiatru, przyby do nich goniec z Jerozolimy z wiadomoci o mierci Gotfryda. Dowdca eskadry, w przekonaniu, e moe mie to jaki wpyw na dalsze dziaania zbrojne, wysa trzy najszybsze galery, polecajc ich kapitanom docignicie Tankreda i patriarchy i uzyskanie od nich informacji, jakie s ich aktualne plany. Wiadomo o mierci Gotfryda spada na wojsko jak grom, onierze bowiem darzyli go wielkim afektem. Daimbert si waha. Zaleao mu ogromnie na objciu sukcesji po zmarym ksiciu. Wierzy jednak w moc ostatniej woli Gotfryda i sdzi, e Lotaryczycy pozostali bez przywdcy. Kiedy wic Tankred, nie chcc utraci ostatniej okazji skorzystania z pomocy Wenecjan, wystpi z propozycj, aby chwilowo odoy atak na Akk, ale nie rezygnowa ze zdobycia Hajfy, Daimbert przysta na ten plan. Nie omieszka jednak wysa do Jerozolimy swego przedstawiciela,

aby w jego imieniu obj w posiadanie Wie Dawida. Wojsko pomaszerowao w kierunku Hajfy, rozkadajc si obozem na zboczach gry Karmel, a wkrtce wpyna do zatoki flotylla wenecka. Ludno Hajfy skadaa si przewanie z ydw, w miecie stacjonowa niewielki garnizon egipski. ydzi, pomni losu swych kolonii w Jerozolimie i Galilei, postanowili broni si do koca. Muzumanie dali im bro, ydzi walczyli z wrodzon temu narodowi zaciek nieustpliwoci. Tymczasem Wenecjanie, ktrzy stracili jeden statek podczas bitwy w porcie, zdeprymowani tym niepowodzeniem wycofali si na wody zatoki, a Tankred, doprowadzony do pasji nieoczekiwan wiadomoci, e Gotfryd przyrzek Hajf Geldemarowi Carpenelowi, zabra swoich ludzi i w ponurym nastroju zamkn si w namiocie. Daimbert musia uy caego swego talentu dyplomatycznego, aby namwi go do kontynuowania szturmu na miasto. Wskaza mu, e Wenecjanie gotuj si do odpynicia, i obieca osobicie dopilnowa, by Hajfa dostaa si najgodniejszemu rycerzowi. Kiedy Tankred zgodzi si na udzia w dziaaniach zbrojnych, krzyowcy ponownie przystpili do natarcia. Po zaartej walce udao im si opanowa gwn baszt w fortyfikacjach obronnych i wtargn do miasta. Muzumanie i ydzi, ktrzy zdoali wymkn si z Hajfy, schronili si w Akce i Cezarei Nadmorskiej, wikszo jednake zgina od mieczy krzyowcw. Hajfa pada okoo 25 lipca. Natychmiast po zdobyciu miasta wodzowie odbyli narad, na ktrej dugo debatowano, komu naley je przyzna. Tankred mia najsilniejszy hufiec, w dodatku za popiera go Daimbert. Geldemara Carpenela, ktry w tej sytuacji by bezradny, wypdzono z miasta. Zabrawszy poczet wojownikw lotaryskich Geldemar wycofa si do poudniowej Palestyny, gdzie zaj Hebron, ktrego poprzedni senior, Gerard z Avesnes, przebywa przypuszczalnie z Tankredem pod Hajf. Pniej Daimbert i Tankred spotkali si dla omwienia sprawy znacznie wikszej wagi - przyszych rzdw w Jerozolimie. Daimbert wiedzia ju wtedy, co zaszo w stolicy. Wysannik jego stwierdzi, e Wie Dawida obsadzi Garnier z Gray, ktry odmwi przekazania jej przedstawicielom patriarchy. Dowiedzia si take o wezwaniu Baldwina do Palestyny. Garnier, dla ktrego wszystko to byo zbyt duym wysikiem, zakoczy ycie w dniu 23 lipca, a cho stronnictwo patriarchy dopatrzyo si w zgonie tego rycerza kary boej za jego bezbono, owe konstatacje nie przyniosy im adnego poytku, Lotaryczycy bowiem trzymali si mocno w Wiey Dawida. Daimbert zrozumia, e bez pomocy nie zdoa wyegzekwowa swoich roszcze. Najbardziej zaleao mu na sojuszu z Tankredem, poniewa domena Tankreda sigaa obecnie od jeziora Genezaret po Morze rdziemne i odcinaa Jerozolim od obszarw pnocnych. Tankred z kolei nienawidzi Baldwina od chwili, kiedy trzy lata wczeniej pokcili si w Cylicji. Z pen zgod Tankreda Daimbert postanowi zaproponowa rzdy w Palestynie Boemundowi. Na polecenie patriarchy jego osobisty sekretarz, Morellus, wyruszy natychmiast do Antiochii z listem do ksicia. Daimbert nie pozostawi Boemundowi cienia iluzji co do charakteru

zaproponowanej mu wadzy. Na wstpie swego listu przypomnia, e Boemund przyczyni si do wybrania go na patriarch stolicy, ktr z absolutnym lekcewaeniem roszcze Rzymu nazwa matk wszystkich Kociow i pani narodw. Nastpnie opisa mu przywileje, ktre zdoa uzyska od Gotfryda, a ktrych dworacy zmarego ksicia chc go obecnie pozbawi. Powtrzy warunki nadania mu Jerozolimy w dniu wita Zmartwychwstania i wskaza z naciskiem, e natychmiast po mierci Gotfryda Jerozolima powinna bya przej pod jego wadz. Tymczasem Garnier z Gray nie tylko w niecny sposb zaj Wie Dawida, ale zaproponowa sukcesj po Gotfrydzie Baldwinowi. Daimbert zwraca si wic do Boemunda o pomoc, spodziewajc si, e pjdzie on w lady swego ojca, ktry przyszed z pomoc papieowi Grzegorzowi VII, kiedy przeladowali go cesarze niemieccy - wbrew mniemaniu Daimberta interwencja ta nie bya dla Kocioa zbyt pomylna. Boemund winien przeto napisa do Baldwina, aby bez pozwolenia patriarchy nie pokazywa si w Palestynie, a gdyby Baldwin okaza nieposuszestwo, przeszkodzi mu si w realizacji tego zamiaru. Krtko mwic: aby umoliwi patriarsze objcie rzdw w Jerozolimie wbrew woli rycerstwa, od ktrego zaleao bezpieczestwo kraju, chrzecijaski ksi Antiochii powinien by wypowiedzie wojn chrzecijaskiemu hrabiemu Edessy. Nie wiadomo, jakiej odpowiedzi udzieliby Boemund na ten list patriarchy. Wydaje si mao prawdopodobne, by zaryzykowa konflikt z Baldwinem, sdzi rwnie mona, e nawet gdyby uda si wtedy do Palestyny, rycho wyzwoliby si spod wadzy patriarchy. Ale zaproszenie to nie dotaro do rk Boemunda. Szczcie odwrcio si od Daimberta. W cigu ostatnich kilku miesicy sytuacja w Syrii pnocnej troch si zmienia. Rajmund z Tuluzy spdzi zim w Laodycei, sprawujc rzdy wsplnie z przedstawicielami cesarza. czyy go doskonae stosunki z namiestnikiem Cypru, ktry w razie potrzeby zaopatrywa miasto w ywno i inne towary. Wiosn otrzyma pismo od cesarza z podzikowaniem za pomoc i prob o przekazanie Laodycei wadzom bizantyjskim. W tym samym licie Aleksy zaprosi go do zoenia wizyty na dworze cesarskim. Jak si zdaje, list ten przywiz z Konstantynopola eunuch Eustatios, niedawno wyniesiony do godnoci admiraa floty cesarskiej, ktry przybywszy na czele silnej eskadry przystpi od razu do odbierania acinnikom portw w zachodniej Cylicji, Seleucji i Korykos, pniej za podporzdkowa swej wadzy wysunite na wschd posiadoci cylicyjskie Boemunda, zajmujc Tars, Adan i Mamistr. Rajmund przyj zaproszenie cesarza i z pocztkiem czerwca odpyn do Konstantynopola. Na Cyprze spotka si z eskadr weneck, ktra zawina tam w drodze do Jafy, w stolicy za zjawi si z kocem miesica. ona hrabiego, Elwira aragoska, ktra towarzyszya mu we wszystkich podrach, pozostaa tym razem pod opiek urzdnikw bizantyjskich w Laodycei, gdzie stacjonoway take resztki hufcw tuluskich i prowansalskich. Z kocem lipca przyby do Laodycei sekretarz Daimberta, Morellus, udajcy si do Antiochii. Wadze bizantyjskie zatrzymay go, aby skontrolowa jego dokumenty, i znalazy pismo do Boemunda. List ten

przekazano do przetumaczenia podwadnym Rajmunda, ktrzy zapoznawszy si z jego treci wpadli w takie oburzenie, e nie tylko zniszczyli pismo, ale wtrcili Morellusa do wizienia. Gdyby Boemund otrzyma list patriarchy, losy jego uoyyby si znacznie pomylniej. W pierwszych dniach sierpnia, nic nie wiedzc o wydarzeniach w Palestynie, uda si w gr Eufratu, wezwany na pomoc przez Ormian z Meliteny. Na pocztku lata ksi umocni sw poudniowo-wschodni granic, przesuwajc j za Orontes, udao mu si bowiem odeprze kontrofensyw Ridwana z Aleppa, ktry ponis tak cikie straty, e musia zwrci si o pomoc do emira Himsu. Midzy Aleppem a Himsem panoway stosunki tak nieustabilizowane, e krok ten nie zaniepokoi Boemunda; nie przej si take grob odzyskania przez muzumanw Tall Mannasu, gdzie Rajmund Pilet, ktry z hrabi Tuluzy uda si na poudnie, pozostawi tylko niewielk zaog. Boemund uwaa, e ma szans ekspansji terytorialnej w kierunku pnocnym. Nie posiada floty morskiej, nie mg wic przeszkodzi Bizantyjczykom w odzyskaniu Cylicji, ale ogromnie mu zaleao na utrzymaniu w swym rku przeczy w grach Antytaurus, mona si byo bowiem spodziewa, e kada ekspedycja bizantyjska przeciwko Antiochii pomaszeruje tymi szlakami. Kiedy wic Gabriel z Meliteny, w obawie przed najazdem Malika Ghaziego Kumusztakina, daniszmendydzkiego emira Sebastei, zwrci si do Boemunda o pomoc, ksi przysta na to z ochot. W cigu trzech ostatnich lat emir daniszmendydzki dokonywa w miesicach letnich najazdw na ziemie Gabriela, obecnie za Ormianie obawiali si, e zaatakuje on sam Meliten. Wprawdzie Edessa leaa bliej Meliteny, jednak Gabriel, pomny losu swego zicia Torosa, wola nie zwraca si do Baldwina. Boemund natomiast odnosi si do Ormian z szacunkiem. Do grona jego przyjaci nalea ormiaski biskup Antiochii, Cyprian, i biskup Maraszu, Grzegorz. Za ich porednictwem Gabriel zobowiza si odda Boemundowi Meliten, jeeli pooy on kres najazdom tureckim. Przed opuszczeniem Antiochii Boemund na wezwanie Gabriela uczyni krok, ktry doprowadzi go do ostatecznego zerwania z grekami i w konsekwencji do pierwszego i ju nieodwracalnego rozamu midzy Kocioem greckim a Kocioem aciskim. Na stolcu patriarszym w Antiochii zasiada nadal Jan IV, ktremu godno t przywrci Ademar. By to jednak duchowny grecki, ktrego Boemund podejrzewa nie tylko o sympatie probizantyjskie, ale i o podsycanie w patriarchacie antiocheskim nadziei grekw na wyzwolenie ich przez cesarza. Boemund wygna go z miasta i na jego miejsce powoa acinnika, Bernarda z Valence, byego kapelana Ademara, ktrego niedawno wyznaczy na biskupa Artachu (Arty), i zabra na sakr do Jerozolimy. W pniejszym okresie niektrzy acinnicy, jak Wilhelm z Tyru, usiowali zalegalizowa lini aciskich patriarchw Antiochii utrzymujc, e Jan dobrowolnie zrezygnowa z patriarchatu. Naprawd Jan zrezygnowa dopiero po przybyciu do Konstantynopola, i to tylko po to, aby ustpi miejsca swemu greckiemu nastpcy. Usun si do klasztoru w Oksji, gdzie napisa traktat potpiajcy praktyki aciskie, w ktrym w gorzkich sowach opisa przeladowania

grekw przez acinnikw, a jego godno przej patriarcha obrany przez wygnane z Antiochii duchowiestwo greckie. Od tej chwili wspistniay dwie rywalizujce linie patriarchw, grecka i aciska, ktre nieustpliwie broniy swych praw. W samej Antiochii za spraw Boemunda rozam midzy tymi Kocioami sta si nie do naprawienia. Odtd cesarz stawia sobie za zadanie nie tylko przywrcenie Antiochii Cesarstwu Bizantyjskiemu, ale take wprowadzenie na tron patriarszy jego prawowitych dziedzicw. Boemund, pewny, e zdawi potencjalne zarzewie zdrady w Antiochii, wyruszy do Meliteny. Nie chcc zostawia swej stolicy bez dostatecznie silnej zaogi, zabra ze sob tylko swego kuzyna, Ryszarda z Salerno, oraz trzystu rycerzy i niewielki kontyngent piechoty. Towarzyszyli mu ormiascy biskupi Antiochii i Maraszu, cz jego rycerzy, by moe, rekrutowaa si z Ormian. Pewny, e nawet tak szczupymi siami pokona Turkw, zapuci si lekkomylnie na wzgrza, ktre dzieliy Meliten od doliny rzeki Aksu. W grach emir daniszmendydzki, ktry czeka na Boemunda w zasadzce, niespodziewanie uderzy na jego hufiec. Turcy osaczyli ze wszystkich stron kompletnie zaskoczonych Frankw. Po krtkiej, zaartej walce hufiec frankijski przesta istnie. Rozsiekano obu biskupw ormiaskich, a pospou z Ryszardem z Salerno pognano w habie do niewoli Boemunda, postrach niewiernych. Syri pnocn ocali dla chrzecijastwa Baldwin. Boemund, zorientowawszy si, e nie uniknie niewoli, obci kosmyk swych jasnoblond wosw i da go jednemu ze swoich wojownikw, ktremu udao si przemkn przez piercie Turkw i szczliwie dotrze do Edessy. Tam powtrzy Baldwinowi sowa Boemunda, pokazujc na dowd ich prawdziwoci kosmyk wosw. Boemund baga o ratunek, zanim Turcy popdz go w gb Anatolii. Baldwinowi wszake bardziej leao na sercu bezpieczestwo pastw chrzecijaskich ni osoba dawnego przyjaciela i rywala. Bezzwocznie wyruszy w pole, zabierajc zaledwie stu czterdziestu rycerzy, dysponowa jednak doskonaym zwiadem, a jednoczenie rozpuci wieci, w ktrych wyolbrzymi si swego hufca. Nastpnego dnia po swoim wspaniaym zwycistwie Malik Ghazi Kumusztakin posun si pod mury Meliteny, aby pokaza zaodze miasta gowy swych frankijskich i ormiaskich ofiar. Na wie o zblianiu si Baldwina Malik uzna za wskazane wycofa si z upami i jecami w gb swoich posiadoci. Baldwin poszed w lad za nim, ale w grzystym terenie nie chcia zapuszcza si zbyt daleko zarwno z obawy przed zasadzkami, jak i z braku zaufania do tamtejszej ludnoci. Po trzech dniach zawrci do Meliteny. Boemunda i Ryszarda z Salerno, zakutych w cikie kajdany, Turcy odstawili do ponurego zamczyska w Neocezarei (Niksarze) w Grach Pontyjskich, gdzie czekaa ich duga niewola. W Melitenie Gabriel powita Baldwina jako wybawc miasta i od razu uzna go za swego seniora. Baldwin odwzajemni si Gabrielowi pozostawiajc pidziesiciu swoich rycerzy z rozkazem obrony miasta. Dziki nim Gabriel kilka miesicy pniej odpar atak oddziaw daniszmendzkich, ktre uderzyy na miasto, gdy tylko Turcy dowiedzieli

si o odjedzie Baldwina na pnoc. Dopiero po powrocie z tej kampanii do Edessy, mniej wicej z kocem sierpnia, Baldwin dowiedzia si od posw z Jerozolimy o mierci swego brata. Cay wrzesie spdzi w Edessie na przygotowaniach do podry i organizowaniu administracji hrabstwa na czas swej nieobecnoci. W Antiochii przebywa wtedy jego krewny, Baldwin z Le Bourg, ktry, jak si zdaje, spenia funkcj zastpcy Boemunda, a take cznika midzy tymi dwoma wielkimi wodzami. Baldwin wezwa go do Edessy, gdzie dokona aktu nadania mu hrabstwa, zachowujc nad nim wadz senioraln. W dniu 2 padziernika Baldwin ze swoim dworem i stra przyboczn w sile dwustu rycerzy oraz oddziaem liczcym siedmiuset piechurw wyruszy do Jerozolimy, strapiony troch, jak informuje kapelan Fulcher, mierci swego brata, ale prawdziwie uradowany czekajcym go dziedzictwem. Nadzieje Daimberta, e Boemund zagrodzi Baldwinowi drog, okazay si zudne. Boemund przepad bez wieci w niewoli, a Frankowie antiochescy, ktrzy dziki interwencji Baldwina uniknli skutkw klski Boemunda, zgotowali hrabiemu Edessy owacyjne przyjcie. Z Antiochii, gdzie zatrzyma si trzy dni, Baldwin wyekspediowa sw maonk i jej dwrki statkiem do Jafy, obawia si bowiem, e w czasie marszu do Jerozolimy moe znale si w powanych tarapatach. W Laodycei, gdzie spotka si z yczliwym przyjciem tamtejszych wadz, spdzi dwie noce, a do jego hufca zacigno si wielu wojownikw. Ale ich zapa okaza si krtkotrway, rozeszy si bowiem wieci, e Turcy damascescy postanowili zniszczy hufiec Baldwina w czasie marszu szlakiem nadmorskim. W konsekwencji po przybyciu do Dabali doliczono si ju tylko stu szedziesiciu rycerzy i piciuset piechurw. Stamtd forsownymi marszami Baldwin dotar szczliwie do Trypolisu. Emir Trypolisu, Fachr al-Mulk, od niedawna sprawujcy wadz, mia jak najgorsze stosunki z Dukakiem z Damaszku, ktry dy do uzyskania dostpu do wybrzea libaskiego. Z wielk wic ochot dostarczy Baldwinowi nie tylko prowiantu, ale take informacji o ruchach i planach Dukaka. W okolicy Bejrutu, niedaleko przeomu Nahr al-Kalbu, Rzeki Psiej, droga nadmorska z Trypolisu prowadzi wsk pyt skaln nad samym morzem. Przesmyk ten sawny by ju w staroytnoci i poczwszy od faraona Ramzesa kady najedca, ktremu udao si go sforsowa, dla upamitnienia swego sukcesu umieszcza na urwisku triumfaln inskrypcj. W tym miejscu Damasceczycy zaczaili si na Baldwina. Ostrzeony przez emira Trypolisu, posuwa si on z wielk ostronoci, ale w pewnej chwili zagrodzia mu drog caa armia Dukaka i oddziay emira Himsu, a jednoczenie na wodach przybrzenych pojawia si eskadra arabska z Bejrutu, aby odci mu odwrt. Nieprzyjaciel mia tak wielk przewag, e prba Frankw przeprawy przez rzek skoczya si dotkliw porak, Baldwin odetchn wic z ulg, gdy w kocu zapad zmrok, umoliwiajcy mu wycofanie si z tego niebezpiecznego miejsca. Emir Himsu nalega na Dukaka, by zaatakowa Baldwina w ciemnociach, jednake dowdcy

damascescy uznali, e naley poczeka do witu, poniewa pozwoli to flotylli muzumaskiej na wsparcie oddziaw ldowych. Przez ca noc muzumanie stali wic w miejscu, zasypujc zastpy frankijskie gradem strza. O jake pragnem znale si wtedy w Chartres lub Orleanie zanotowa Fulcher w swym opisie tej bitwy - a inni czuli tak samo jak i ja. Baldwin wszake nie straci ducha. Nastpnego ranka upozorowa dalszy odwrt, formujc sw stra tyln z najlepiej uzbrojonych ludzi. Damasceczycy pucili si za nim w zajad pogo, tymczasem w miejscu, gdzie droga ponownie si zwaa, za Dunij, okoo omiu kilometrw na pnoc od rzeki, Baldwin nagle zawrci i ca si swych cikozbrojnych rycerzy uderzy na nieprzyjaciela. Zaskoczeni wojownicy zaczli si cofa, napierajc na stoczone za nimi oddziay damasceskie. Na wskiej drodze powsta nieopisany zamt, Baldwin za ponawia ataki z zaciekym impetem. Statki muzumaskie nie mogy podpyn do brzegu na tyle blisko, aby pomc swym sojusznikom, ktrych ogarna panika. Z nastaniem nocy armia muzumaska po czci pierzcha w gry, po czci za schronia si w murach Bejrutu. Baldwin spdzi t noc na biwaku w Duniji, a nastpnego ranka hufiec frankijski, obadowany upami, przeprawi si bez przeszkd przez Rzek Psi. Od tej chwili muzumanie nie zaatakowali Baldwina ju ani razu. Bez incydentw min Bejrut i Sydon, egipski namiestnik Tyru dobrowolnie dostarczy mu ywnoci. W ostatnim dniu padziernika dotar do chrzecijaskiego miasta portowego Hajfy. Hajfa naleaa do Tankreda, ktry przebywa wtedy w Jerozolimie pomagajc Daimbertowi w rozpaczliwych wysikach odebrania Lotaryczykom Wiey Dawida przed przybyciem Baldwina do Jerozolimy. Pod nieobecno Tankreda Frankowie wyrazili gotowo wpuszczenia Baldwina do Hajfy, ale odnis si on do tego nieufnie i rozoy obozem pod murami. Po kilkudniowym odpoczynku pod Hajf Baldwin wyruszy brzegiem morza do Jafy. Na wie o zblianiu si hufca Baldwina do Jafy Tankred uda si tam z wielkim popiechem, w nadziei, e uda mu si utrzyma grd w swoich rkach, ale mieszkacy wypdzili go z miasta. Baldwin wkroczy do Jafy, witany entuzjastycznie przez ludno, ale nie popasa tam dugo. W dniu 9 listopada pomaszerowa przez pogrze i wkroczy do Jerozolimy. Mieszkacy stolicy wyszli mu naprzeciw, witajc z nieopisan radoci. W tumie, ktry spotka go przed bramami miasta i z uroczystym ceremoniaem odprowadzi do kocioa witego Grobu, znajdowali si nie tylko Frankowie, ale take Grecy, Syryjczycy i Ormianie. Wrogowie Baldwina rozpierzchli si. Daimbert usun si do klasztoru na grze Syjon, gdzie spdza czas na modlitwach i praktykach religijnych. Tankred odjecha do swoich posiadoci w Galilei. Stan anarchii, ktry panowa w Palestynie od chwili mierci Gotfryda, dobieg kresu. W dzie w. Marcina, w niedziel 11 listopada, Baldwin, z aprobat i radoci caej ludnoci, przyj tytu krla Jerozolimy. Baldwin by zbyt mdry, aby si mci. Wrogowie Daimberta, jak ekspatriarcha Arnulf, liczyli na to, e legat papieski natychmiast popadnie w nieask. Tymczasem Baldwin nie podj przeciwko Daimbertowi adnych

krokw. Udajc si wkrtce na kampani przeciwko Arabom, pozostawi patriarsze wszystkie jego prerogatywy. Daimbert poj, e musi pogodzi si z porak i stara si z moliwie najmniejszymi stratami wybrn z sytuacji. Kiedy wic Baldwin w poowie grudnia powrci do Jerozolimy, Daimbert by gotw do pojednania. Wprawdzie jego marzenia o silnej teokracji rozwiay si, ale mia szans zachowania nominalnego senioratu i odgrywania nadal wielkiej roli w Krlestwie. Baldwin, ktry na moment nie zapomina, e od Daimberta zaley pomoc floty pizaskiej, nie tylko chtnie mu przebaczy, ale zatwierdzi go na stolcu patriarszym. Tankred okaza si trudniejszy do okieznania. Baldwin wezwa go do Jerozolimy, aby wytumaczy si ze zlekcewaenia woli Gotfryda w sprawie wadania Hajf. Mimo dwch wezwa Tankred nie stawi si w stolicy, w kocu zgodzi si spotka z Baldwinem nad ma rzek Al-Auda midzy Jaf a Arsufem. Ale i tym razem nie zjawi si w umwionym terminie i wystpi z propozycj odbycia rozmowy w samej Hajfie. Znalazo si jednak rozwizanie znacznie prostsze. Od czasu dostania si Boemunda do niewoli tureckiej i objcia przez Baldwina z Le Bourg rzdw w Edessie Frankowie antiochescy nie mieli przywdcy. Wystpili oni z propozycj powierzenia Tankredowi regencji w imieniu wuja. Propozycja ta otwieraa przed Tankredem nowe i szersze pole dziaania, gdzie nie grozio mu pozostawanie w cieniu Baldwina. Baldwin za by wielce rad, i tak atwo pozbdzie si wasala, ktrego nie darzy ani zaufaniem, ani sympati. Spotkanie odbyo si w Hajfie z pocztkiem marca 1101 roku, w atmosferze bardzo przyjaznej. Tankred zrzek si na rzecz Baldwina swego lenna w Galilei i egnany yczeniami sukcesw uda si do Antiochii. Ju w dzie Boego Narodzenia 1100 roku, w kociele Narodzenia w Betlejem Baldwin zoy hod lenny Daimbertowi, ktry ozdobi mu skronie koron krlewsk. I tak oto, w cztery lata po opuszczeniu przez baronw ich woci w Europie zachodniej, powstao Krlestwo Jerozolimskie. Spord wielkich wodzw jedynym, ktry odnis prawdziwy triumf by Baldwin, ubogi modszy syn hrabiego Boulogne. Los wyeliminowa po kolei wszystkich jego rywali. Wielu z nich - Robert z Normandii, Robert z Flandrii, Hugon z Vermandois i Stefan z Blois - powrcio do Europy. Jego brat Eustachy, ktry mg mie nadzieje na sukcesj po Gotfrydzie, zatskni do swych posiadoci nad kanaem La Manche. Dwaj najgroniejsi konkurenci Baldwina na Wschodzie byli nieobecni: Boemund przebywa w niewoli tureckiej, a Rajmund, ktry do tej chwili nie zdoby sobie ani skrawka ziemi, goci w Konstantynopolu jako klient cesarza bizantyjskiego. Baldwin czeka cierpliwie na dogodn chwil, ale gdy nadesza, wyzyska j byskawicznie. Ze wszystkich baronw okaza si najzdolniejszy, najbardziej cierpliwy i najbardziej dalekowzroczny. Otrzyma za ta nagrod, ktra, jak wykazaa przyszo, susznie mu si naleaa. Koronacja Baldwina bya wspaniaym i optymistycznym akordem, ktry zakoczy dzieje pierwszej krucjaty.

ANEKS I
Podstawowe rda do dziejw pierwszej krucjaty Niemal cae dzieje pierwszej krucjaty znalazy odbicie w rdach
wspczesnych lub bardzo bliskim jej czasom. W przypisach omawiam te kwestie, ktre wynikaj ze rde drugorzdnych i pomocniczych. rda podstawowe wszake, od ktrych nieustannie jestemy zaleni, wymagaj oglniejszej i krytycznej oceny dla okrelenia stopnia ich wartoci. 1. RDA GRECKIE Jedynym rdem greckim wielkiej wagi jest Aleksjada, biografia cesarza Aleksego pira jego ulubionej crki, Anny Komneny. Anna napisaa je w czterdzieci lat po pierwszej krucjacie, ju jako kobieta w wieku podeszym. Pami chwilami j zawodzia, jej chronologia bywa zagmatwana. Co wicej, pisaa swe dzieo w wietle wydarze pniejszych. Przy tym wszystkim bya crk ogromnie oddan swemu ojcu i pragna udowodni, e Aleksy zawsze postpowa mdrze, uczciwie i agodnie. Staraa si wic pomin to wszystko, co w jej przekonaniu mogo wpyn ujemnie na opini o ojcu lub zdyskredytowa ludzi mu przyjaznych. Nie ulega wtpliwoci, e jej opisy wydarze poza granicami Cesarstwa nie zasuguj na wiar, daje bowiem wtedy upust swoim uprzedzeniom, jak choby w przypadku yciorysu papiea Grzegorza VII. Jednake historycy nowoytni zbyt pochopnie pomniejszaj jej znaczenie. Bya to kobieta inteligentna i gruntownie wyksztacona; w pisaniu historii bya sumienna i staraa si zweryfikowa rda swoich informacji. Wprawdzie pisaa swe dzieo u schyku ycia, ale poniewa z zamiarem opracowania biografii swego ojca nosia si od bardzo dawna, zbieraa materiay jeszcze za jego ycia, kiedy miaa dostp do dokumentw pastwowych. Kiedy miaa do czynienia z informatorem wiarygodnym, jak w przypadku opisu marszu przez Anatoli, ktry niewtpliwie opara na raportach Tatikiosa, trzymaa swe uprzedzenia w ryzach, a cho czasem bezsprzecznie dopuszczaa si grzechu wiadomego pomijania pewnych epizodw, to jednak przedstawiajc wydarzenia w Konstantynopolu i Cesarstwie, nigdy nie pisaa na zamwienie, od tego grzechu bowiem bya wolna. Cieszya si zaufaniem swego ojca, znaa osobicie wiele ludzi, uczestniczya w wielu wydarzeniach, ktre opisaa w swym dziele. Oczyszczenie tekstu z tego wszystkiego, co ma rdo w jej religijnoci i uprzedzeniach, jest rzecz atw, a kiedy ju dokonamy tych poprawek, to wiadectwo Anny o wszystkich wydarzeniach dotyczcych bezporednio Cesarstwa Bizantyjskiego okae si najcenniejsze ze wszystkich przekazw

z tej epoki. Kronikarze Zonaras i Glykas oraz krtkie popularne dzieko zwane Synopsis Sathas w niewielkim stopniu przyczyniaj si do wzbogacenia naszej wiedzy. Nie zachoway si adne pastwowe dokumenty bizantyjskie dotyczce tej krucjaty, a jedyny wyjtek stanowi listy Aleksego do baronw zachodnich i dostojnikw kocielnych, ktre przetrway tylko w przekadach aciskich, bez wtpienia niecisych. Listy Teofilakta, arcybiskupa Bugarii, ktre do dzi nie doczekay si starannego wydania, dostarczaj nam niewielu nowych informacji. 2. RDA ACISKIE rda aciskie s znacznie liczniejsze i zawdziczamy im wikszo wiadomoci o krucjacie. Rajmund z Aguilers (lub Aighuilhe, w departamencie Grnej Loary) uda si na krucjat w orszaku Ademara z Le Puy i wkrtce zosta kapelanem Rajmunda z Tuluzy. Swoj kronik, zatytuowan Historia Francorum qui ceperunt Jerusalem, zacz pisa w czasie oblenia Antiochii i zakoczy j w ostatnich miesicach 1099 roku. Skoncentrowa si na dziejach ekspedycji hrabiego Rajmunda, a cho lojalnie suy interesom poudniowej Francji, to jednak potrafi zdoby si na krytyk swego zwierzchnika, potpiajc odwlekanie przez niego wymarszu wojska z Antiochii i odnoszc si z niechci do jego probizantyjskiej polityki. Tylko w jednym przypadku wyraa si o Grekach bez uszczypliwego komentarza. Rola, jak odegra w epizodzie ze wit wczni, skonia nazbyt krytycznych autorw do zwtpienia w jego wiarygodno, niemniej jednak, w granicach swych moliwoci, by on sumienny i dobrze poinformowany. Dzieo Rajmunda z Aguilers zyskao du popularno, ale - cho w kilku wczesnych manuskryptach wystpuj interpolacje nigdy nie doczekao si poprawnego wydania. Fulcher z Chartres uczestniczy w synodzie w Clermont, a pniej uda si na Wschd w orszaku swego seniora, Stefana z Blois. W czerwcu 1097 zosta kapelanem Baldwina z Boulogne i od tej chwili nalea do jego najbliszego otoczenia. Dzieo swoje Gesta Francorum Iherusalem peregrinantium, pisa w trzech okresach: w latach 1101, 1106 i 1124-27. By najgruntowniej wyksztaconym i najrzetelniejszym ze wszystkich kronikarzy aciskich. Chocia caym sercem oddany Baldwinowi, odznacza si godnym podziwu obiektywizmem. Dopiero w trzeciej czci swych Gesta pisze o Bizantyjczykach z odcieniem wrogoci, na og jego stosunek do chrzecijastwa wschodniego jest sprawiedliwy i przyjazny. Pniejsi kronikarze czerpali obficie z jego dziea. Bartolf z Nangis, ktry prawdopodobnie pisa w Syrii, opublikowa okoo 1108 roku kilka pierwszych rozdziaw dziea Fulchera, z nielicznymi dodatkami, przewanie natury topograficznej. Autorstwo krtkiego streszczenia nastpnych rozdziaw przypisuje si Lisiardowi z Tours. Wilhelm z Malmesbury, Ryszard z Poitiers i Sicard z Cremony, piszc o pierwszej

krucjacie, posugiwali si ca t kronik jako podstawowym rdem swych wiadomoci. Najwiksz popularno ze wspczesnych relacji o tej wyprawie krzyowej zyskao sobie anonimowe dzieo, znane jako Gesta Francorum et aliorum Hierosolimitorum. Napisa je, traktujc zapewne jako swj dziennik, jaki stronnik Boemunda, ktry uda si do Jerozolimy w wicie Tankreda. Koczy si ono opisem bitwy pod Askalonem w 1099 roku i pierwszy raz zostao udostpnione czytelnikom albo w roku 1100, albo w 1101. Ekkehard czyta Gesta w Jerozolimie w 1101 roku. Najstarszy zachowany manuskrypt zawiera ju jednak takie interpolacje, jak literacki opis Antiochii i zmylony ustp o ukadach zawartych przez Boemunda w Konstantynopolu, ktry autor wstawi z inspiracji Boemunda w 1105 roku, a take fragment zapoyczony od Rajmunda z Aguilers. Autor by prostym onierzem, uczciwym na miar swej inteligencji, ale atwowiernym i stronniczym oraz bezgranicznie uwielbiajcym Boemunda. Gesta zawdziczay swe ogromne powodzenie przede wszystkim zabiegom Boemunda. Boemund, ktry uwaa t kronik za swoj apologi, kolportowa j szeroko w czasie swego pobytu w pnocnej Francji w 1106 roku. Do szybko ogosi j ponownie, w brzmieniu niemal dosownym, pewien ksidz z Poitou, niejaki Tudebod, ktry rwnie bra udzia w tej krucjacie. W swej wasnej wersji, De Hierosolymitano itinere, Tudebod doda kilka osobistych reminiscencji. Okoo 1130 roku pojawia si Historia belli sacri, nieporadna kompilacja pewnego mnicha z Monte Cassino, ktry opiera si na Gesta, dodajc jednak do swej historii kilka fragmentw zaczerpnitych z Radulfa z Caen, a take z jakiego zaginionego rda oraz z popularnych w jego czasach legend. Gesta doczekay si wielu przerbek. Okoo 1109 roku ukazaa si wersja Wiberta z Nogent, ktry doda troch obserwacji wasnych i zapoyczonych od Fulchera, starajc si nada dzieu ton bardziej krytyczny i moralizujcy. Mniej wicej w 1110 roku opracowa swoj wersj Balderyk z Bourgueil, biskup Dol, ktry zaj si gwnie poprawkami stylistycznymi, a okoo 1122 roku powstaa popularna i troch romantyczna przerbka Roberta z Reims. Staa si ona rdem inspiracji dla anonimowego autora zwizej Expeditio contra Turcos oraz wywara wpyw na rozdziay powicone krucjatom w kronikach Hugona z Fleury i Henryka z Huntington. Trzech wanych dziejopisw pierwszej krucjaty nie brao w niej udziau. Ekkehard, opat Aury, przyby do Palestyny z krzyowcami niemieckimi w 1101 roku. Po powrocie do Niemiec okoo 1115 roku napisa dzieo Hierosolymita, ktre w jego zamyle miao stanowi fragment kroniki wiata. Skada si ono z garci osobistych wspomnie, a take wiadomoci uzyskanych od uczestnikw krucjaty albo przez niego samego, albo przez jego przyjaciela, Frutholfa z St. Michelsberg, uzupenionych informacjami z kronik ju znanych. Wprawdzie Ekkehard czsto podaje rda swoich informacji, by to jednak pisarz atwowierny. Radulf z Caen przyby do Syrii w 1108 roku. Mia ju wtedy za sob udzia w kampanii Boemunda w Epirze w 1107 roku, potem wszake

przysta do Tankreda. Po mierci Tankreda, okoo 1113 roku, napisa Gesta Tancredi Siciliae regis in expeditione Hierosolymitana. Dzieo to, ktre zachowao si tylko w jednym manuskrypcie, nie zostao przez autora dokoczone. Styl tego utworu wskazuje na czowieka bez wyksztacenia, ale wielce w sobie zadufanego. Gesta Tancredi zawieraj troch skdind nieznanych informacji o ich bohaterze, gwnie jednak opieraj si na dzieach ju istniejcych, ale wydaje si, e autor nie zna Gesta Francorum. Najpeniejsz wspczesn histori pierwszej krucjaty jest Liber christianae expeditionis pro ereptione, emundatione et restitutione Sanctae Hierosolymitanae Ecclesiae pira Alberta z Akwizgranu, dzieo napisane okoo 1130 roku. O Albercie wiemy tylko tyle, e nigdy nie by na Wschodzie. Do poowy ubiegego stulecia uchodzi za najbardziej autorytatywne rdo do dziejw tej krucjaty, a niektrzy historycy, jak Gibbon, wierzyli mu bezapelacyjnie. Jednak od czasu miadcej krytyki dokonanej przez Heinricha von Sybela zapanowaa moda lekcewaenia go w stopniu znacznie wikszym, ni na to zasuguje. Dzieo to jest kompilacj legend i relacji naocznych wiadkw, sklecon bezkrytycznie i bez powoania si na rda. adna z informacji Alberta o wczesnym okresie dziaalnoci Piotra Pustelnika nie zasuguje na wiar, ale opis marszu krucjaty Piotra na Wschd zawdzicza bez wtpienia komu, kto bra w niej udzia. Takie szczegy, jak choby czas, jakiego krzyowcy potrzebowali na przebycie poszczeglnych etapw, s cakowicie przekonywajce. Rwnie i relacja o marszu Gotfryda do Konstantynopola, a nastpnie przez Anatoli, musiaa pochodzi od jakiego wojownika z armii Gotfryda. Albert, ktry prawdopodobnie mia zwyczaj notowania na gorco informacji uzyskiwanych od powracajcych wojownikw i pielgrzymw, zacz prowadzi te zapiski wiele lat wczeniej, nim zabra si do kompilacji swego dziea. Materia legendarna w jego dziele jest atwa do zidentyfikowania, a do wszystkiego, co napisa o samym przebiegu krucjaty, naley podchodzi z szacunkiem. Wilhelm z Tyru, najwikszy z historykw krucjatowych, napisa swoje dzieo w siedemdziesit lat po pierwszej wyprawie krzyowej. Dzieje tej wyprawy a do chwili dotarcia krzyowcw do Palestyny opar niemal wycznie na pracy Alberta z Akwizgranu, ale piszc o czasach po zdobyciu Jerozolimy korzysta take z dokumentw i tradycji, ktre przetrway w Krlestwie krucjatowym. Jednake jego imponujce dzieo Historia rerum in partibus transmarinis gestarum ma znaczenie dopiero dla okresu od wstpienia Baldwina I na tron krlewski. Omwi je szerzej w tomie nastpnym. Troch inny punkt widzenia reprezentuje Genueczyk, Caffaro, autor Rocznikw Genueskich, obejmujcych lata od 1100 do 1163, oraz De liberatione civitatum Orientis, dziea napisanego w roku 1155, ale znalezionego wrd starych dokumentw w sto lat pniej, i jak mona sdzi, troch przerobionego przed udostpnieniem czytelnikom. Caffaro pochodzi z rodziny genueskiej, ktra przybya do Palestyny w roku 1100. Jego dzieo, aczkolwiek przepojone patriotyzmem, jest trzewe i rzetelne.

Wszyscy wspczeni kronikarze zachodnioeuropejscy zamieszczaj wzmianki o krucjacie, korzystaj jednak wycznie z jednego z wyej wymienionych rde, a jedyny wyjtek stanowi Kronika Zimmern, powicona krzyowcom niemieckim. Pierwsza krucjata staa si tworzywem poematw epickich, pisanych zarwno po acinie, jak i w langue doil i langue doc. Eposy te maj jednak warto przede wszystkim literack, znaczenie ich dla historykw jest niewielkie. Utwory poetw piszcych po acinie, Gotfryda Lombardczyka, Jzefa z Exeter i Guntrama z Bazylei, s z historycznego punktu widzenia bezwartociowe. Prowansalska Chanson dAntioche, ktrej autorstwo przypisuje si Grzegorzowi Bechadzie, jest dzieem bardziej interesujcymi zasuguje na dalsze studia. W langue doil, oprcz wierszowanej wersji historii pira Balderyka, istnieje Chanson dAntioche Graindora z Douai, oparta po czci na Robercie Mnichu oraz na wczeniejszej Chanson skomponowanej przez Ryszarda Pielgrzyma, ktry prawdopodobnie uda si na krucjat w hufcu Roberta z Flandrii. Autor by czowiekiem prostym, z niewielkim wyksztaceniem, jednake mia swj wasny punkt widzenia. Cho pragn na przykad, aby krzyowcy wzili szturmem Konstantynopol, to jednak do Tatikiosa odnosi si bardzo yczliwie. Zachowa si rwnie francuski poemat pira Gilona, z interpolacjami niejakiego Fulchera, opartymi zreszt na tym samym materiale rdowym, oraz utwr hiszpaski Gran conquista dUltramar, ktrego autor korzysta gwnie z Grzegorza Bechady, Graindora i Wilhelma z Tyru. Cykl utworw, ktrych bohaterem jest Gotfryd z Lotaryngii, jak na przykad Chevalier au cygne, zawiera wycznie wtki legendarne. Ze wspczesnej korespondencji ocalay tylko szcztki, ale posiadaj one wielk wag. Zachowao si kilka listw pisanych do i przez papiey Urbana II i Paschalisa II; dwa ordzia duchowiestwa napisane na Wschodzie; dwa interesujce raporty wodzw krucjaty, w ktrych mona znale jakie ziarnko prawdy; i najbardziej z tego cenne listy dwch wybitnych krzyowcw: dwa pira Stefana z Blois i dwa Anzelma, biskupa Ribemont. Stefan napisa do swojej ony trzy listy. Pierwszy, napisany po przybyciu do Konstantynopola, zagin. Drugi wysa Stefan z obozu pod Nike, a trzeci z obozu pod Antiochi. Stefan, cho z charakteru saby, by czowiekiem uczciwym i penym entuzjazmu, a jego listy s najbardziej osobistymi dokumentami ze wszystkich przekazw dotyczcych tej krucjaty. Anzelm obydwa listy napisa z Antiochii, adresujc je do swego przeoonego, Manassesa, arcybiskupa Reims. Wprawdzie zawieraj sporo interesujcych wiadomoci, to jednak brak im owego osobistego tonu, ktry tak bardzo ujmuje w listach Stefana. Due znaczenie posiada, rzecz oczywista, kilka dekretw papieskich, ktre zawieraj reguy krucjaty, a take statutw dotyczcych organizacji krlestwa krucjatowego. W archiwach Genui i Wenecji zachoway si dokumenty, ktrych warto ronie w miar, jak roso zainteresowanie miast woskich sprawami krzyowcw.

3. RDA ARABSKIE rda arabskie, cho liczne i wielkiej wagi dla dziejw krucjat pniejszych, do historii pierwszej wyprawy wnosz bardzo mao. Nie zachoway si adne urzdowe dyplomy ani dokumenty z tych czasw. W wielkich encyklopediach i dzieach geograficznych, ktre cieszyy si tak popularnoci wrd Arabw, z jednym tylko wyjtkiem, nie znajdujemy adnych wiadomoci o tych latach. Z dzie kronikarzy, o ktrych wiadomo, e yli w owych czasach, zachowaa si gar krtkich cytatw w ksikach pniejszych pisarzy. Prawdziw warto maj jedynie trzy dziea. Abu Jala Ibn al-Kalanisi z Damaszku napisa w latach 1140-60 histori swego rodzinnego miasta poczynajc od najazdw tureckich a do swoich wasnych czasw. Tytu tego dziea Zajl tarich Dimaszk (Kontynuacja historii Damaszku) wskazuje na to, e w zamyle autora miao ono by kontynuacj kroniki historyka Ibn Hilala as-Sabiego.5 Ale podczas gdy Hilal zamierza napisa histori powszechn, Ibn al-Kalanisi interesowa si wycznie Damaszkiem i wadcami tego miasta. Cae ycie spdzi na dworze damasceskim jako urzdnik trybunau cywilnego, dochodzc z czasem do godnoci zwierzchnika tej instytucji. Z tych wzgldw by to czowiek dobrze poinformowany. Wydaje si on rzetelny i obiektywny z wyjtkiem tych przypadkw gdy w gr wchodzia reputacja panujcych za jego czasw wadcw damasceskich. Ibn al-Asir z Mosulu napisa swoj Kitab al-kamil fi at-tarich (Doskonaa ksiga historii) na pocztku XIII stulecia. Dziki umiejtnoci starannego i krytycznego posugiwania si wczeniejszymi rdami jest on autorytetem najwyszej rangi, chocia jego informacje s bardzo zwize. Kamal ad-Din Ibn al-Adim z Aleppa napisa swoj nie dokoczon kronik i Encyklopedi p wieku pniej. Jednak on rwnie korzysta obficie ze rde wczeniejszych, a w Encyklopedii podawa je dokadnie. Ze wszystkich tych zaginionych rde najwiksz strat jest brak historii najazdu frankijskiego, ktrej autorem by Hamdan Ibn Abd ar-Rahim z Marasy, a z ktrej do czasw Kamal ad-Dina zachowao si zaledwie kilka fragmentw. Ibn Zurajk z Maarrat an-Numanu, ktry urodzi si w 1051 roku i odegra pewn rol w dziejach krucjaty, pozostawi w spucinie histori swoich czasw, znan nam, niestety, tylko z kilku urywkw. AlAzimi z Aleppa, urodzony w 1090 roku, napisa kronik wydarze w Syrii pnocnej w okresie pierwszej krucjaty, z ktrej zachowao si troch wicej fragmentw. 4. RDA ORMIASKIE Jedynym, ale bezcennym rdem ormiaskim, obejmujcym okres pierwszej krucjaty, jest Kronika Mateusza z Edessy. Autor zajmuje si w
5

Abu Ishak Ibn Hilal as-Sabi, historyk i poeta, autor Ksigi korony, kroniki dynastii Buwajhidw. y w X wieku (przyp. tum.)

niej dziejami Syrii pnocnej od 912 do 1136 roku, a dzieo swoje napisa bez wtpienia przed 1140 rokiem. Mateusz by czowiekiem naiwnym, z caej duszy nienawidzcym Grekw, ale odnoszcym si bez sympatii take do swoich rodakw, ktrzy naleeli do Kocioa greckiego. Wiele informacji o krucjacie uzyska niewtpliwie od jakiego prostackiego krzyowca frankijskiego, niemniej jednak wydarzenia w swym rodzinnym miecie i na obszarze okolicznym zna doskonale. Pniejsi kronikarze ormiascy, jak Samuel z Ani i Mychitar z Ajriwanku, ktrzy pisali z kocem XII wieku, oraz Kirakos z Gandy i Wartan Wielki, autorzy z XIII stulecia, powicili krucjacie niewiele uwagi. Sdzi mona, e posugiwali si oni dzieem niejakiego Jana Diakona, ktrego Samuel wysoko ceni, a ktry z zaciek nienawici odnosi si zarwno do cesarza Aleksego, jak i do jego matki, Anny Dalasseny. 5. RDA SYRYJSKIE Jedynym zachowanym przekazem syryjskim, ktry zajmuje si pierwsz krucjat, jest kronika Michaa Syryjczyka, jakobickiego patriarchy Antiochii w latach od 1166 do 1199. Okres do 1107 roku autor potraktowa bardzo pobienie. Micha korzysta zarwno z wczeniejszych rde syryjskich, ktre zaginy, jak i z dzie arabskich. Kronika Michaa Syryjczyka nie ma wikszej wartoci, dostarcza cennych informacji dopiero o czasach wspczesnych autorowi. Jakkolwiek niektre z najwaniejszych dzie powiconych dziejom tej krucjaty zostay wydane odrbnie, to jednak do dzi jedynym zbiorem materiaw rdowych jest wielki Recueil des historiens des croisades, wydawany w Paryu poczwszy od 1844 roku. Zawiera on teksty aciskie i starofrancuskie, a take arabskie, greckie i armeskie, z przekadami na jzyk francuski dzie autorw greckich i wschodnich. Niestety, z wyjtkiem tomu ostatniego (pitego) tekstw aciskich, ktry ukaza si kilka lat po tomach poprzednich, edycja manuskryptw bya bardzo niestaranna. W tekstach wystpuje wiele nieuzasadnionych luk, a przekady nie zawsze s cise. Niemniej dla kadego badacza dziejw wypraw krzyowych zbir ten jest nieodzowny.

ANEKS II
Liczebno wojsk krzyowych Kady historyk redniowieczny, bez wzgldu na narodowo, puszcza
wodze nieposkromionej i najbardziej wybujaej fantazji, kiedy przychodzi mu oszacowa liczb ludzi na tyle znaczn, e nieatwo ich policzy. Z tych powodw cise ustalenie liczebnoci wojsk krzyowych jest dzi niemoliwe. Kiedy wic Fulcher z Charters i Albert z Akwizgranu informuj, e w pierwszej krucjacie uczestniczyo szeset tysicy zbrojnych ludzi, podczas gdy Ekkehard ocenia ich liczb na trzysta tysicy, a Rajmund z Aguilers na zaledwie sto tysicy, albo gdy Anna Komnena twierdzi, e Gotfryd lotaryski mia pod swoimi sztandarami dziesi tysicy rycerzy i siedemdziesit tysicy piechurw, to liczby te wskazuj tylko na to, e wojska owe byy rzeczywicie znaczne. Kiedy jednak kronikarze maj do czynienia z wielkociami mniejszymi, nie mamy podstaw do cakowitego dyskredytowania ich informacji, mimo skonnoci autorw do podawania liczb okrgych, ktre z natury rzeczy s tylko przyblione. Na podstawie ich wiadectw moemy jednak wycign pewne wnioski. Nie sposb ustali procentowego udziau w krucjacie osb nie uprawiajcych rzemiosa wojennego. By on na pewno wysoki. Bardzo wielu rycerzy zabrao na wypraw niewiasty. Rajmundowi z Tuluzy towarzyszya ona, a Baldwinowi z Boulogne ona i dzieci. Z Boemundem wybraa si na krucjat co najmniej jedna siostra. Znamy imiona wielu dam z orszaku Roberta z Normandii, od czasu do czasu pojawiaj si na kartach kronik imiona take innych niewiast. Wszystkim tym damom towarzyszyy dwrki, na Wschd udao si rwnie wiele kobiet niszego stanu, zarwno przyzwoitych, jak i lekkich obyczajw. Nieustannie syszymy o mczyznach, ktrzy nie brali udziau w akcjach ornych, jak choby Piotr Bartomiej i jego chlebodawca. Armii towarzyszyo liczne duchowiestwo. Mona przypuszcza, e w chwilach niebezpieczestwa wikszo mczyzn zmuszano do suby czynnej. Liczba osb w ogle niezdolnych do noszenia broni - kobiet, starcw i dzieci - wynosia jednak na pewno nie wicej ni jedn czwart caej armii krzyowej. Wydaje si rwnie, e wrd osb cywilnych, zwaszcza wrd ludzi starszych i dzieci, miertelno bya bardzo wysoka. W wojsku wysza miertelno wystpowaa wrd wojownikw pieszych, ktrzy czciej zapadali na choroby i yli w warunkach znacznie gorszych ni rycerze i damy, ci bowiem mieli o wiele lepsz opiek oraz wiksze moliwoci zakupienia ywnoci. W czasie bitew natomiast kawalerzyci odgrywali rol bardziej eksponowan od piechoty, straty wrd nich byy przeto wiksze. Stosunek ilociowy kawalerii do piechoty przedstawia si

prawdopodobnie jak 1:7, przyjmujc, e do tej ostatniej wcielano kadego, kto by zdolny do noszenia ora. Podany przez Ann procentowy udzia wojsk Gotfryda w armii krzyowej jest zapewne prawidowy, mimo e jej liczby naley podzieli przez dziesi. W bitwie pod Askalonem, w ktrej brali udzia wszyscy mczyni zdolni do stawania w polu, uczestniczyo tysic dwustu rycerzy i dziewi tysicy piechurw, co daje stosunek 1:7,5. W obleniu Jerozolimy, wedle Rajmuda z Aguilers, uczestniczyo tysic dwustu do tysica trzystu rycerzy, podczas gdy caa armia liczya dwanacie tysicy ludzi, cznie jednak z technikami i eglarzami angielskimi i genueskimi. Termin rycerz oznacza w tym przypadku jedynie jedca zbrojnego i nie ma nic wsplnego z przynalenoci do stanu rycerskiego. Naley rwnie pamita, e wielu piechurw nie miao penego uzbrojenia. Mona przypuszcza, e ucznikw i pikinierw byo bardzo niewielu. Jest niemal pewne, e ze wszystkich wodzw krzyowych najliczniejsz armi mia Rajmund, dysponujemy wszake tylko jedn wzmiank, ktra pozwala zorientowa si w jej liczebnoci. Kiedy w Koksonie rozesza si faszywa pogoska, e Turcy opucili Antiochi, wysa on oddzia kawalerii w sile piciuset ludzi, w tym pewn liczb znamienitych rycerzy, z zadaniem zajcia tego miasta. Liczba piset powtarza si wprawdzie z podejrzan czstotliwoci, wydaje si jednak, e jednostk o takiej sile mona uzna za oddzia odpowiedni do dokonania najazdu upieskiego na wiksz skal lub ekspedycji o wspomnianym wyej charakterze. Wydaje si mao prawdopodobne, aby na tym etapie kampanii Rajmund zaangaowa do tej operacji a poow swej konnicy. Jeeli wic przyjmiemy, e liczba piset jest bliska prawdy, to kawaleria hrabiego Tuluzy liczya niewtpliwie tysic dwustu lub wicej rycerzy, a sia jego caej armii sigaa dziesiciu tysicy ludzi, nie liczc starcw, kobiet i dzieci. Kronika Lukki podaje, e Boemund uda si na Wschd z pocztem w sile piciuset rycerzy. Poniewa Anna Komnena zanotowaa, e jego hufiec nie by zbyt liczny, informacja ta wydaje si cisa. Na wypraw cylicyjsk Boemund odstpi Tankredowi stu rycerzy i dwustu piechurw, a pniej posa mu jeszcze trzystu wojownikw pieszych. Liczby te nie kc si zbytnio ze sob. Jedyn wskazwk, ktra umoliwia mam oszacowanie liczebnoci innych wojsk, stanowi prba przekupienia przez Rajmunda swych rywali w Rugii, aby powierzyli mu naczelne dowdztwo krucjaty. Zaoferowa on Gotfrydowi i Robertowi z Normandii po dziesi tysicy solidw, Robertowi z Flandrii sze tysicy, Tankredowi pi tysicy, a pomniejszym wodzom sumy odpowiednio nisze. Kwoty te byy niewtpliwie proporcjonalne do liczebnoci hufcw, ktrymi dowodzili poszczeglni baronowie, jedynie Tankred mia otrzyma sum znacznie wysz, niby mu si naleaa, a to dlatego, e Rajmund chcia Tankreda oraz moliwie najwiksz liczb Normanw odcign od Boemunda. Jedynym wiadectwem - pomijajc zgoa fantastyczn informacj Anny Komneny - ktre pozwala zorientowa si w liczebnoci wojsk Gotfryda,

bya jego gotowo odstpienia swemu bratu, Baldwinowi, piciuset konnych i dwch tysicy piechurw na kampani w Cylicji. Wydaje si nieprawdopodobne, aby zgodzi si on pozby ponad poowy swej jazdy, jeli nawet przyjmiemy, e oddzia ten mia doczy do jego gwnych si w drodze do Antiochii. Ogromnie kuszca jest hipoteza, e w Rugii Rajmund zaproponowa po dziesi solidw za kadego onierza. Gdybymy jednoczenie podzielili liczby Anny przez dziesi, to mona byoby uzna za prawdopodobne, e w chwili przybycia do Konstantynopola Gotfryd mia pod swoimi rozkazami okoo tysica kawalerzystw i siedmiu tysicy piechurw. Przed spotkaniem w Rugii z pewnoci ponis cikie straty, a ponadto cz jego rycerzy udaa si z Baldwinem do Edessy. Trzeba jednak pamita, e doczyy do niego resztki krzyowcw, ktrzy brali udzia w wyprawie Piotra Pustelnika i nieudanych wyprawach niemieckich, a take niektrzy eglarze Guynemera, ktrzy jako podwadni kapitana buloskiego z natury rzeczy zacigali si do oddziaw hrabiego Boulogne i jego braci. W czasie spotkania w Rugii siy Roberta z Normandii nie ustpoway liczebnoci wojsku Gotfryda. Jeeli Gotfryd mia pod swoj komend okoo tysica kawalerzystw, to hufiec Roberta by na pewno nie mniej liczny. W sto lat pniej Normanowie mieli obowizek dostarcza swemu ksiciu prawie szeciuset rycerzy. Na wypraw krzyow Robert mg bez wtpienia zwerbowa nieco wicej kawalerzystw, by moe szeciuset pidziesiciu. Do hufca ksicia doczyli wojownicy z Bretanii oraz z posiadoci po drugiej stronie kanau La Manche, co mogo mu przysporzy stu do stu pidziesiciu konnych. Co wicej, po powrocie Stefana z Blois i Hugona z Vermandois do Europy obj on dowdztwo nad oddziaami tych baronw, ktre pozostay na Wschodzie. Stefan, ktrego woci byy wprawdzie niewielkie, ale zamone, mg mu pozostawi dwustu pidziesiciu do trzystu konnych. W sumie, w czasie spotkania w Rugii, Robert z Normandii mia pod swoim dowdztwem blisko tysic kawalerzystw. Opierajc si na tych samych zaoeniach mona przyj, e Robert z Flandrii dysponowa szeciuset kawalerzystami, z ktrych cz rekrutowaa si z posiadoci jego ssiada, hrabiego Hainaut. Robert by prawnie zobowizany dostarczy swemu suzerenowi, krlowi Francji, tylko dwudziestu rycerzy z penym rynsztunkiem, jednake na mocy traktatu z 1103 roku zgodzi si przysya krlowi Anglii, Henrykowi I, tysic jedcw. Wynika z tego, e na krucjat mg z atwoci zwerbowa szeciuset konnych. Wspomniana w Kronice Lukki liczba piciuset konnych, ktrzy wybrali si z Boemundem na Wschd, pasuje do tych oblicze. Jeeli wic przyjmiemy, e hufce pomniejszych feudaw zostay wliczone do gwnych armii krucjatowych i e Rajmund oferujc w Rugii takie lub inne kwoty kierowa si tylko wzgldami osobistymi, to mamy podstaw do oszacowania liczebnoci armii krzyowej na mniej wicej cztery tysice dwustu do czterech tysicy piciuset konnych i trzydzieci tysicy piechurw, wczajc w to tych cywilw, ktrych mona byo zmusi do

czynnej suby w armii. W licie do papiea Daimbert oszacowa liczebno armii krzyowej na pi tysicy konnych i pitnacie tysicy wojownikw pieszych. W tym drugim przypadku poda zapewne tylko uzbrojonych onierzy liniowych. W pierwszym dopuci si wybaczalnej przesady, mniej wicej o jakie tysic osb. W gruncie rzeczy bya to armia niewielka. Kiedy kronikarze opisuj bitwy z tego okresu, liczby uczestniczcych w nich wojownikw s jeszcze mniejsze. W bitwie nad Jeziorem Antiocheskim, w ktrej wedle wczesnych wiadectw brao udzia cae rycerstwo, walczyo zaledwie siedmiuset rycerzy. Ale w tym czasie wielu rycerzy chorowao, a z listu Anzelma z Ribemont wynika, e w istocie rzeczy najbardziej brakowao koni. Wedle jego oblicze w czasie oblenia Antiochii dysponowano tylko siedmiuset komi, wiele ich bowiem zgino z zimna i godu. Anzelm twierdzi, e ludzi nie brakowao. Co wicej, w czasie tej bitwy konnica Rajmunda pozostaa prawdopodobnie w obozie, jako osona przed ewentualnym atakiem nieprzyjaciela. W skad si ekspedycyjnych, ktre ju w nastpnym miesicu wyruszyy pod wodz Boemunda i Roberta z Flandrii, wchodzio dwa tysice kawalerzystw i pitnacie tysicy wojownikw pieszych, a nie ulega adnej wtpliwoci, e wojsko Rajmunda nie brao w tej wyprawie udziau. Tymczasem w obleniu Jerozolimy uczestniczyo tylko tysic dwustu do tysica trzystu konnych i nieco ponad dziesi tysicy piechurw, a liczebno armii w bitwie pod Askalonem ksztatowaa si mniej wicej na tym samym poziomie. Mimo e wielu wojownikw zmaro lub polego i wielu powrcio do stron ojczystych, to jednak jest niemoliwe, by w okresie midzy spotkaniem w Rugii a obleniem Jerozolimy armia krzyowa zmalaa o dwie trzecie. Musimy wic jeszcze raz powtrzy, e do wszelkich oblicze trzeba podchodzi z rezerw. W moim przekonaniu sia armii w chwili, gdy opuszczaa Konstantynopol, ksztatowaa si mniej wicej na poziomie, ktry podaem wyej. W cigu nastpnych dwu lat wojsko to bardzo stopniao i Rajmund opiera swe propozycje w Rugii na szacunkach zdezaktualizowanych i bardzo optymistycznych. Wydaje mi si, e stosunkowo skromne liczby, ktre podaj kroniki w opisach akcji zbrojnych Baldwina, s bliskie prawdy. Nie sposb rwnie oszacowa, ilu ludzi brao udzia w pierwszej wyprawie Piotra Pustelnika. Twierdzenie Alberta z Akwizgranu, e byo ich czterdzieci tysicy, jest bez wtpienia przesadne, niemniej jednak liczba uczestnikw moga siga dwudziestu tysicy. Lwi cz tej rzeszy stanowiy osoby, ktre nie miay nic wsplnego z rzemiosem wojennym. Dla porwnania warto w tym miejscu wspomnie, e wedle dokonanych oblicze caa armia bizantyjska liczya w IX wieku sto dwadziecia tysicy ludzi. Utrata prowincji anatolijskich moga bez wtpienia spowodowa redukcj si zbrojnych Cesarstwa pod koniec XI wieku, wydaje si jednak, e Aleksy dysponowa armi w sile okoo siedemdziesiciu tysicy ludzi, z ktrych wikszo wchodzia w skad garnizonw stacjonujcych na bardzo dugich granicach jego pastwa. Prawdopodobnie znaczn cz si zbrojnych demobilizowano w miesicach zimowych ze wzgldw

oszczdnociowych. Wydaje si przeto niemal pewne, e w tym okresie Bizantyjczycy mogli dysponowa armi polow w sile najwyej dwudziestu tysicy dobrze uzbrojonych i wyszkolonych onierzy. Oszacowanie liczebnoci wojsk muzumaskich jest niemoliwe, a cho armia Kurbughi moga rzeczywicie liczy a trzydzieci tysicy ludzi, to jednak nie posiadamy na to adnego dowodu. W kadym razie bya ona zdolna do tak skutecznej blokady Antiochii, na jak nie potrafiy si zdoby wojska krucjatowe. Armia egipska pod Askalonem miaa zapewne przewag nad krzyowcami, ale kwestia jej liczebnoci moe by tylko przedmiotem spekulacji. Wydaje si wtpliwe, aby pod Doryleum siy tureckie dorwnyway wojsku krzyowemu. Turcy liczyli na to, e zaskakujcym atakiem oraz ruchliwoci swych oddziaw zniweluj niekorzystny dla nich stosunek si.

Koniec tomu pierwszego

Ksigozbir DiGG 2010