65

Z PROBLEMATYKI FILOZOFICZNEJ

SEMINARE

t. 30 * 2011* s. 6579

KS. RYSZARD F. SADOWSKI, SDB Wydzia Filozofii Chrzecijaskiej UKSW Warszawa

RELIGIA I KULTURA KLASYCZNA U PODSTAW IDEI ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

WPROWADZENIE Czowiek jest istot, ktra nieodparcie dy do poszerzania swoich moliwoci we wszelkich dostpnych obszarach ycia. Sukces gatunku Homo sapiens wprzyrodzie jest konsekwencj nieustannego denia do rozwoju. Jednoczenie gatunek nasz jest wci nieusatysfakcjonowany tym, co ju posiad. Tendencja ta jest szczeglnie wyrana w kulturze Zachodu. Wiele wskazuje na to, e wspczesny czowiek pad ofiar swojego sukcesu w przyrodzie. Przez cae tysiclecia by bowiem przekonany, e drog do osignicia sukcesu i niezbdnym warunkiem rozwoju jest zapanowanie nad przyrod. Dziki zdobyczom nowoytnej rewolucji przemysowej oraz osigniciom nauk przyrodniczych i technicznych odwieczne marzenie czowieka, by zapanowa nad przyrod stao si rzeczywistoci. Marzenie, ktre miao prowadzi do szczcia czowieka, przynioso jednak ludzkoci nowe zniewolenia i zagroenia, ktrych skala przekracza wyobraenia naszych przodkw. Thomas Berry okreli to tak: postp w nieustannym poprawianiu warunkw ycia czowieka zamiast doprowadzi nas na salony, zawid nas na mietnisko1. Wspczesna aktywno czowieka nastawiona na nieustanny rozwj stwarza bowiem powane zagroenia dla ludzkiego ycia na Ziemi, a nawet dla wszystkich form ycia i caego ziemskiego ekosystemu.
1

T. Berry, The Dream of the Earth, Sierra Club Books, San Francisco 1990, s. 17.

66

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

Kolejne objawy narastajcego kryzysu ekologicznego i czcego si z nim kryzysu kultury skaniaj do powanej refleksji nad procesami zachodzcymi we wspczesnym wiecie. Zapocztkowana w latach 60. XX w. filozoficzna refleksja nad efektami dziaalnoci czowieka wzgldem rodowiska naturalnego przyczynia si do wyonienia filozofii ekologii oraz etyki rodowiskowej. Pod koniec minionego wieku do tych dyscyplin doczya nowa, wci ksztatujca si ga wiedzy religion and ecology. Jest to kolejny etap refleksji nad zagroeniami rodowiskowymi. Tak, jak w latach 60. XX w. zdano sobie spraw, e przy pomocy samych tylko dziaa technicznych nie uda si przezwyciy kryzysu ekologicznego i potrzebne jest zaangaowanie filozofii, tak obecnie coraz wyraniej zdajemy sobie spraw, e dla skutecznego przeciwdziaania zagroeniom ekologicznym niezbdne jest wczenie w debat ekologiczn paszczyzny wartoci oraz zaangaowanie w ni religii. Wszdzie tam, gdzie mowa jest o szczciu i celu czowieka, wartociach, ksztatowaniu stylu ludzkiej egzystencji jest miejsce dla religii, ktre od tysicleci ksztatuj postawy czowieka. Wspczesna refleksja nad koncepcj rozwoju i wci trwajca dyskusja nad rozumieniem idei zrwnowaonego rozwoju bez udziau religii byyby niekompletne, poniewa religie aktywnie uczestniczyy wwypracowaniu tej idei jeszcze przed jej wyranym sformuowaniem. Ju w poowie lat 70. XX w. wiatowa Rada Kociow zainicjowaa wielki program zatytuowany Sprawiedliwe, demokratyczne i zrwnowaone spoeczestwo (Just, Participatory and Sustainable Society), ktry mia wyznacza kierunki aktywnoci chrzecijan na rzecz przemian spoecznych i politycznych. Termin zrwnowaony (sustainability) otrzyma swoje pocztkowe znaczenie wanie w ramach ekumenicznych dyskusji nad tym programem i dopiero pniej idee tam wypracowane zaczy funkcjonowa w cakowicie wieckim kontekcie2. Religie nie tylko uczestniczyy w wypracowywaniu idei zrwnowaonego rozwoju, ale take poszerzyy debat na ten temat o przestrze wartoci i sensu ludzkiej egzystencji. 1. WKAD RELIGIJNEJ CNOTY UMIARU W KSZTATOWANIE
IDEI ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

Zarwno filozofia, jak i rne tradycje religijne ksztatuj podstawy mdrociowej refleksji nad rzeczywistoci. Mdro ta jest przymiotem umysu, ktry bazujc na okrelonej wizji wiata stara si go zrozumie i odpowiedzie na pytania o sens ludzkiego ycia i cel wiata. W odrnieniu od wiedzy naukowej, mdro mniej interesuj pytania jak?, a bardziej dlaczego?. Na Zachodzie, ju od czasw Kartezjusza i Francisa Bacona, koncentrowano si na pytaPor. W. GranbergMichaelson, Redeeming the Creation. The Rio Earth Summit: Challenges for the Churches, WCC Publications, Geneva 1992, s. 59.
2

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

67

niach jak?, zaniedbujc pytania o sens dlaczego?, co w konsekwencji przyczynio si do wspczesnego kryzysu ekologicznego. Odpowiadajc na pytania o sens, czowiek zdaje sobie spraw z potrzeby umiaru i rozsdku, ktre powinny towarzyszy wszystkim jego decyzjom. Wspczesny czowiek wiele wie i jest coraz lepiej wyksztacony, ale bardzo czsto nie jest mdry. Naleaoby wic szuka rozsdnej rwnowagi midzy moliwociami czowieka wynikajcymi z jego wiedzy oraz przymiotami moralnymi, ktre pomagaj mdrze korzysta z caej palety dostpnych moliwoci. Takiejwanie mdrej rwnowagi mog nauczy wspczesnego czowieka religie. Wwielu religiach nawouje si bowiem do wstrzemiliwoci, umiaru i prostoty ycia. Przykadem moe by tu filozofia buddyjska i pisma Bah`, ktre kad nacisk na madhyampratipad (poredni drog ang. the middle way), potpiajc zarwno nadmiar, jak i niedostatek. W tradycji buddyjskiej ycie sensowne zamyka si w sercu buddyjskich wartoci poredniej drodze. Unikanie wszelkich ekstremw ley bowiem u podstaw tej tradycji. Budda naucza, e zarwno ycie w luksusie, jak i ycie w ndzy s niewaciwe. W celu osignicia peni czowieczestwa naley wie ycie umiarkowane, unikajce skrajnoci3. Zgodnie z nauczaniem Buddy porednia droga skada si z omiu praktycznych zasad, ktre obejmuj trzy gwne pola aktywnoci czowieka wierzcego: zachowania moralne, praktykowanie medytacji i zdobywanie wiedzy4: waciwa ocena waciwe rozumienie natury egzystencji w myl Czterech Szlachetnych Prawd (Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu; Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia; Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia; Czwarta Szlachetna Prawda o ciece Prowadzcej do Ustania Cierpienia); waciwa intencja determinacja w praktykowaniu wiary; waciwa mowa unikanie kamstwa, oszczerstwa i obraliwych sw; waciwe dziaanie powstrzymywanie si od odbierania ycia, kradziey iniewaciwych zachowa seksualnych; waciwe rodki utrzymania odrzucanie zawodw, ktre utrudniaj praktykowanie zasad buddyzmu; waciwe wysiki unikanie za i rozwijanie dobrych stanw umysu; waciwa wiadomo wiadomo ciaa, uczu i myli; waciwa koncentracja medytacja.
Por. R.M. Gross, Buddhist Resources for Issues of Population, Comsumption, and the Environment, w: Buddhism and Ecology. The Interconnection of Dharma and Deeds, red. M.E. Tucker, D.R. Williams, Harvard University Press 1997, s. 298. 4 Por. V. Lysenko, The Difficult Task of Hitting the Mean: Aristotles Mean (Mesotes) and Buddhas Middle Path (Majjihim Patipad), w: Comparative ethics in a global age, red. M.T.Stepanyants, Council for Research in Values & Philosophy 2007, s. 207.
3

68

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

Najwaniejsz spord tych zasad jest waciwa ocena. Najtrudniejsze za jest osignicie najwyszego dla buddysty celu eliminacji egocentrycznych przywiza do wiatowych wartoci oraz osignicie owiecenia i nirwany poprzez systematyczne praktykowanie wicze medytacyjnych i jogicznych5. Cnota umiaru jest ywo obecna take w konfucjanizmie. Konfucjuszowi przypisuje si stworzenie doktryny umiaru, ktr pniejsze teksty neokonfucjaskie wywodz z wersetu: Doskonaa jest cnota, ktra zgodna jest z trwaym rodkiem. Rzadko jest praktykowana wrd ludzi przez dugi czas6. W konfucjanizmie celem umiarkowania jest osignicie stanu trwaej rwnowagi. Osoba, ktra poda za t cnot, ma obowizek czyni to zawsze i nie wolno jej nigdy zaprzesta szukania tej trwaej harmonii. Naladowcy Konfucjusza w deniu do peni rozwoju osobowego nie mog poprzesta na waciwym i efektywnym funkcjonowaniu na polu spoecznopolitycznym, lecz musz kultywowa stae odniesienia do sacrum. Najwyszym ideaem konfucjanizmu jest jedno czowieka z niebem, ktr pojmuje si nie tylko w wymiarze antropologicznym, ale take kosmologicznym. W myl Chung Yung (doktryna umiaru), najbardziej autentyczna ekspresja czowieczestwa jest okrelana jako tworzenie trjcy z niebem i ziemi7. W hinduizmie za obecna jest idea savrabhtahit (dobro wsplne) najwyszy standard etyczny, do ktrego zobligowani s hinduici. W tej tradycji religijnej dobro wsplne obejmuje m.in. trosk o rodowisko przyrodnicze. Tak rozumiane dobro wsplne czy si z koncepcj sarvakalynkarkarma odnoszcej si do czynu, ktry prowadzi do dobra wsplnego obejmujcego wszystkich oraz trosk o innych. Koncepcja ta stanowi podstaw hinduistycznej idei powszechnego dobra opartego na wzajemnej wsppracy i szacunku8. Tradycja hinduistyczna zawiera ponadto ide karmy, ktr mona by okreli nastpujco: kady czyn popeniony rozmylnie pozostawia w nastpstwie konsekwencje (karmaphala), ktre na zawsze pozostaj, cho nie zawsze s zauwaane bezporednio po dokonaniu okrelonego czynu. Prawo karmy mwi, e kady czyn zapocztkowuje wasny, niezaleny acuch reakcji i zdarze, z ktrych niektre dostrzegamy natychmiast, inne za dopiero z czasem. Zanieczyszczenie rodowiska jest jednym z takich przypadkw, a jego konsekwencje dostrzega si z opnieniem, niekiedy nawet wielopokoleniowym. Kiedy karma rozpocznie si, to postpuje bez moliwoci zatrzymania, nawet jeli osoba, ktra j wywoaPor. tame. Confucius, The Confucian Analects, The Great Learning & The Doctrine of the Mean, tum. J. Legge, Cosimo Classics 2009, VI, 26. 7 Por. Tu Weiming, Beyond the Enlightenment Mentality, w: Confucianism and Ecology. The Interrelation of Heaven, Earth, and Humans, red. M.E. Tucker, J. Berthrong, Harvard University Press 1998, s. 18. 8 Por. O.P. Dwivedi, Dharmic Ecology, w: Hinduism and Ecology. The Intersection of Earth, Sky, and Water, red. C.K. Chapple, M.E. Tucker, Harvard University Press 2000, s. 1213.
6 5

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

69

a,ju nie yje9. Karma tej osoby trwa bowiem w formie wspomnie i przenosi si do nastpnego ycia tej osoby Popeniony przez czowieka czyn w tym yciu poda za nim dalej i dalej (niezalenie od tego, czy on sobie tego yczy, czy nie)10. Niekiedy sprawiedliwo karmiczna nie ogranicza si jedynie do bezporednio zaangaowanych w ni osb, ale dotyczy nawet odlegych potomkw osoby popeniajcej okrelony czyn. O krlu, pomimo tego, e dana osoba moe nie cierpie z powodu swoich zych czynw, to jednak dzieci i wnuki, a nawet praprawnuki bd musiay wycierpie konsekwencje wyrzdzonego za11. Mahatma Gandhi, bazujc na tradycji hinduistycznej wskaza za na siedem grzechw miertelnych polegajcych na przekraczaniu umiaru. Postawa taka wkonsekwencji prowadzi do tego, e bogosawiestwo staje si przeklestwem i sprowadza cierpienie oraz mier. Gandhi wylicza nastpujce wartoci, ktre pozbawione umiaru i mdroci obracaj si przeciw czowiekowi12: bogactwo bez pracy; przyjemno bez sumienia; wiedza bez charakteru; biznes bez moralnoci; nauka bez humanitaryzmu; religia bez ofiary; polityka bez zasad. Marnotrawstwo i nieumiarkowana konsumpcja s potpiane rwnie w Koranie: O synowie Adama! Bierzcie wasze ozdoby na kade miejsce modlitwy! Jedzcie i pijcie, ale nie trwocie! Zaprawd, Bg nie kocha rozrzutnikw! (Koran VI, 31)13. Koran wielokrotnie poucza o koniecznoci zachowania umiaru we wszystkim: Bg wie, co nosi kada eska istota i o ile kurcz si ona, i o ile si powikszaj. Kada rzecz posiada u Niego pewn miar (Koran XIII, 8); a na innym miejscu: I nie ma adnej rzeczy, ktrej nie posiadalibymy pene skarby; My zsyamy j tylko wedug wiadomej miary (Koran XV, 21). Take niektre wypowiedzi Proroka Mahometa wskazuj na konieczno umiaru i przez to wspgraj z koncepcj zrwnowaonego rozwoju: yj na tym wiecie tak, jakby mia y na nim wiecznie, ale yj dla przyszego wiata tak, jak by mia umrze jutro14.
Por. tame, s. 1415. Mahbhrata, Shanti Parva, 232: 16. 11 Tame, 139: 22. 12 Por. S.R. Covey, Principle Centered Leadership, Simon & Schuster, New York 1992, s.8793. 13 Cytaty z Koranu zostay wzite z tumaczenia Jzefa Bilawskiego, ktre ukazao si wWarszawie nakadem Pastwowego Instytutu Wydawniczego w 1986 r. 14 R.C. Foltz, Islam, w: The Oxford Handbook of Religion and Ecology, red. R.S. Gottlieb, Oxford University Press 2006, s. 211.
10 9

70

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

Zachta do umiarkowania i wstrzemiliwoci jest obecna take na kartach witej ksigi judaizmu: Prosz Ci o dwie rzeczy, nie odmw mi prosz nimumr: Kamstwo i fasz oddalaj ode mnie, nie dawaj mi bogactwa ni ndzy, yw mnie chlebem niezbdnym, bym syty nie sta si niewiernym, nie rzek: Akt jest Pan? lub z biedy nie pocz kra i imi mego Boga zniewaa (Prz30,79)15. W Ksidze Mdroci czytamy natomiast: I jeli kto miuje sprawiedliwo jej to dzieem s cnoty: uczy bowiem umiarkowania i roztropnoci, sprawiedliwoci i mstwa, od ktrych nie ma dla ludzi nic lepszego w yciu (Mdr 8,7). Mdro Syracha rwnie zachca do umiaru, wskazujc na bardzo praktyczny jego wymiar: Z przejedzenia wielu umaro, ale umiarkowany przeduy swe ycie (Syr 37,31). Rabini w swoim nauczaniu take zachcali do praktykowania umiaru i dalekowzrocznej troski o rodowisko. wiadczy o tym m.in. zakaz zwikszania liczebnoci stad kz i owiec wypasanych na pastwiskach spustoszonych podczas powstania Bar Kochby (132135 p.Ch.n.). Ze wzgldu na konieczno regeneracji pastwisk rabini wprowadzili ten zakaz pomimo trudnej sytuacji ekonomicznej i wysokiej opacalnoci hodowli tych gatunkw zwierzt. Podjto wwczas krtkoterminowe wyrzeczenia ze wzgldu na dalekosine dobro w postaci poprawy stanu rodowiska16. Chrzecijastwo, przyjmujc ydowsk tradycj Starego Testamentu, przyjo zawarte w niej zachty do wstrzemiliwoci i umiarkowania. W Nowym Testamencie take znajduj si fragmenty, ktre wiadcz o promowaniu wrd chrzecijan tego typu postaw. Lecz kiedy Pawe mwi o sprawiedliwoci iowstrzemiliwoci [podkrelenie Autora], i o przyszym sdzie, Feliks przestraszony odpowiedzia: Teraz moesz odej. Gdy znajd czas, wezw ci znowu (Dz 24,25). Nowy Testament uywa w tym kontekcie najczciej takich terminw, jak wyrzeczenie, skromno, prostota, umiarkowanie, powcigliwo, wstrzemiliwo. w. Pawe w Licie do Tytusa napisze: Ukazaa si bowiem aska Boga, ktra niesie zbawienie wszystkim ludziom i poucza nas, abymy wyrzekszy si bezbonoci i dz wiatowych [podkrelenia Autora], rozumnie i sprawiedliwie, i pobonie yli na tym wiecie (Tt 2,1112). O koniecznoci umiarkowania i wstrzemiliwoci poucza Katechizm Kocioa Katolickiego oficjalny dokument, ktry jest punktem odniesienia dla wszystkich katolikw: Umiarkowanie jest cnot moraln, ktra pozwala opanowa denie do przyjemnoci i zapewnia rwnowag w uywaniu dbr stworzonych. Zapewnia panowanie woli nad popdami i utrzymuje pragnienia w graniWszystkie cytaty z Biblii zostay wzite z IV wydania Biblii Tysiclecia wydanej przez Wydawnictwo Pallottinum. 16 Por. H. TiroshSamuelson, Judaism, w: The Oxford Handbook of Religion and Ecology, s.45.
15

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

71

cach uczciwoci. Osoba umiarkowana kieruje do dobra swoje podania zmysowe, zachowuje zdrow dyskrecj i nie daje si uwie by i za zachciankami swego serca (Syr 5,2; por. Syr 37,2731). Umiarkowanie jest czsto wychwalane w Starym Testamencie: Nie id za twymi namitnociami: powstrzymaj si od poda! (Syr 18,30). W Nowym Testamencie jest ono nazywane skromnoci lub prostot. Powinnimy y na tym wiecie rozumnie i sprawiedliwie, i pobonie (Tt 2,12)17. Do samoograniczenia i takiego dziaania, ktre jest poddane etycznemu osdowi, od dawna nawouje obecny Papie: powinnimy si naprawd wyty, by umoliwi nowy pocztek umoliwi go dziki siom stworzenia i odkupienia. By wyzwoli rwnie siy, dziki ktrym czowiek uczy si ogranicza [podkrelenie Autora] samego siebie. Bo niewtpliwie o to dzisiaj chodzi. By czowiek nie robi wszystkiego, co mgby zrobi mgby przecie zniszczy siebie i wiat by pamita, e obok mog stoi powinienem. By akceptowa nie tylko niemoliwoci fizyczne, ale i niemoliwoci, ktre definiuj sfer moralnoci. Wychowanie rodu ludzkiego, ktre potrafi oprze si pokusie drzewa zakazanego, bez wtpienia jest tu fundamentaln spraw. Koci musi si stara, by czowiek jeli mona tak powiedzie, dors do samego siebie, by swym moliwociom fizycznym potrafi przeciwstawi odpowiednie moliwoci etyczne18. Przywoane fragmenty pochodzce ze witych ksig judaizmu, chrzecijastwa i islamu wskazuj, e umiar i wstrzemiliwo, ktre s fundamentem idei zrwnowaonego rozwoju, s wyranie obecne w samym sercu trzech najwaniejszych religii monoteistycznych. Nauczanie liderw tych tradycji religijnych konsekwentnie potwierdza, a nawet rozszerza i ubogaca myli zawarte w witych tekstach, zachcajc wiernych do praktykowania umiarkowanego stylu ycia. Do wstrzemiliwoci i umiaru zachcaj take mistrzowie ycia duchowego religii Wschodu buddyzmu i bahaizmu. 2. WKAD KLASYCZNEJ ZASADY ZOTEGO RODKA
W KSZTATOWANIE IDEI ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

W tradycji staroytnoci umiarkowanie byo przejawem dojrzaoci i mdroci. Nie przypadkowo w tym wanie okresie uksztatowaa si zasada zotego rodka (ac. aurea mediocritas; grec. ) i zachta do zachowania umiaru we wszystkim. Idea harmonii i umiarkowania bya fundamentem cywilizacji antycznej, co obserwujemy w najrozmaitszych przejawach ycia wczesnych ludzi.
Katechizm Kocioa Katolickiego, Wydawnictwo Pallottinum, Warszawa 1994, nr 1809. J. Ratzinger, Il sale della terra. Cristianesimo e Chiesa cattolica nella svolta del millennio. Un colloquio con Peter Seewald, Cinisella Balsamo, San Paolo 1997, s. 260261.
18 17

72

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

Jednym z najbardziej znanych przykadw obecnoci cnoty umiarkowania w kulturze staroytnej Grecji byo wyryte na wityni w Delfach haso nic z przesad. Harmonia kosmosu bya czstym motywem hymnw religijnych, a symetria w sztuce bya zasad stanowic fundament kanonu pikna. Obecno umiarkowania dobrze ilustruje te legenda o Dedalu i Ikarze uciekajcych z dworu krla Minosa. Tylko wybr poredniej drogi midzy socem a ziemi gwarantowa ocalenie. Przesadnie wysoki lot Ikara doprowadzi do tragicznej mierci nieopanowanego modzieca. Harmonia bya obecna take w greckiej sztuce charakteryzujcej si wszechobecn proporcj pojmowan matematycznie. Harmoni t wida szczeglnie wyranie w rzebie, architekturze i muzyce. Antyczna estetyka promowaa model pikna bdcego harmoni ducha i ciaa. Niewtpliwy wpyw na ksztatowanie si tak rozumianego pikna opartego na proporcji miaa teoria liczb pitagorejczykw. To wanie Teano onie Pitagorasa przypisuje si ukucie zasady zotego rodka19. Sentencje wiadczce o obecnoci zasady zotego rodka w kulturze antyku dostrzegamy zarwno wrd Grekw, jak i naladujcych ich Rzymian. Grecki filozof Demokryt mwi: wyrzu umiarkowanie na wiatr, a najwiksza przyjemno przyniesie ci niewyobraalny bl; rzymski dramatopisarz Plautus pisa: Modus omnibus in rebus, soror, optimum habitu est; Nimia omnia nimium exhibent negotium hominibus ex se (umiarkowanie jest najlepsz drog we wszystkim; jakakolwiek przesada sprowadza na czowieka kopoty)20; Terencjusz za Id arbitror ad prime in vita esse utile, ut ne quid minis (nie przesadza w niczym, to najcenniejsza w yciu zasada)21; rzymski poeta Cyceron: by y dugo, koniecznie trzeba y wolno; Publiusz Syrus: Bonarum rerum consuetudo pessima est (zbyt uporczywe uywanie nawet dobrych rzeczy jest szkodliwe)22; rzymski poeta Horacy powie za: Auream quisquis mediocritatem deligit tutus caret obsoleti sordibus tecti, caret invidenda sobrius aula (Kto zoty sobie upodoba umiar, ten si uchroni przed nikczemn ndz i przed zawici, ktra zawsze ciga bogate dwory)23; Owidiusz natomiast napisze wprost: Medio tutissimus ibis (najbezpieczniej chodzi rodkiem)24. O umiarze bdcym fundamentem szczcia ludzkiego pisa te rzymski cesarz Marek Aureliusz: Rankiem, gdy si niechtnie budzisz, pomyl sobie: bu19 Por. L.M. Osen, Women in Mathematics, MIT Press 1974, s. 1617; por. take H.E. Huntley, The Divine Proportion. A Study in Mathematical Beauty, Dover Publications l970. 20 Plautus Titus Maccius, Poenulus I, II. 2930. 21 Publius Terentius Afer, Andria I, I. 33. 22 Publilius Syrus, Maxims. 23 Quintus Horatius Flaccus, Carmina II, X. 5. 24 Publius Ovidius Naso, Metamorphoses II, 136.

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

73

dz si do trudu czowieka. Czy wic czu si mam niezadowolonym, e id do pracy, dla ktrej si zrodziem i zesany zostaem na wiat? () Czy nie widzisz, jak rolinki, wrbelki, mrwki, pajki, pszczoy czyni, co do nich naley, a stosownie do si swoich przyczyniaj si do harmonii wiata? A ty nie chcesz czyni tego, co jest czowieczym? Nie pieszysz do obowizkw naoonych tw natur? Ale trzeba wypocz. Nie przecz! Zaiste i w tym daa miar natura. A daa i miar jedzenia, i picia. A przecie ty idziesz poza granic, poza potrzeb25. Umiarkowanie i wstrzemiliwo oraz dalekosine patrzenie na skutki swoich czynw byy nie tylko domen poetw staroytnoci. Take w filozofii greckiej znajdujemy podobne idee. Szczeglnie znaczce w tym wzgldzie s dziea najwikszych filozofw staroytnoci, ktrzy podkrelaj wag umiarkowania i czyni z niego fundament ludzkiego szczcia. O unikaniu ekstremw pisze w Pastwie Platon, ktry widzi moliwo osignicia szczcia przez czowieka tylko wwczas, gdy czowiek potrafi zawsze wybiera midzy tymi ostatecznociami ycie porednie i unika przesady z jednej i z drugiej strony ju iwtym yciu, ile monoci, i w kadym yciu nastpnym. W ten sposb czowiek najpeniejsze szczcie osiga26. Arystotelesa jednego z najwybitniejszych filozofw Zachodu okrela si mianem ojca umiaru. Caa jego filozofia, a szczeglnie etyka, oparta jest na zotym rodku27. Etyka Arystotelesa, bazujc na cnocie, rozumie j jako umiar () pomidzy nadmiarem () i brakiem ( )28. Trzy tedy s rodzaje dyspozycyj, z ktrych dwie s wadami (pierwsza z powodu nadmiaru, druga z powodu niedostatku), jedna za, a mianowicie zachowanie waciwej miary, jest zalet29. Arystoteles stwierdza wprost, e rodek, ktry si do nas odnosi, jest najlepszy, bo to jest tak, jak nakazuje wiedza i rozum. Tak si dzieje wszdzie i to wanie wywouje najlepszy stan. A to wynika z indukcji i z rozumu. Przeciwiestwa bowiem wzajemnie siebie niszcz, a skrajnoci s i sobie nawzajem, i rodkowi przeciwne. Bo rodek w stosunku do obydwu skrajnoci jest jednym i drugim: rwno np. jest wiksza od tego, co mniejsze, a mniejsza od tego, co wiksze. W rezultacie doskonao etyczna musi dotyczy pewnych pozycji rodkowych i by niejako umiarem30.
Marek Aureliusz, Rozmylania, tum. z grec. M. Reiter, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1984, V, 1. 26 Platon, Pastwo, tum. z grec. W. Witwicki, Wydawnictwo Antyk, Kty 2003, X, 619. 27 Por. V. Lysenko, The Difficult Task of Hitting the Mean, s. 203206. 28 Por. Arystoteles, Etyka eudemejska, tum. z grec. W. Wrblewski, w: Arystoteles, Dziea wszystkie, t. 5, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, II, 3. 29 Arystoteles, Etyka nikomachejska, tum. z grec. D. Gromska, w: Arystoteles, Dziea wszystkie, t. 5, II, 8. 30 Arystoteles, Etyka eudemejska, II, 3.
25

74

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

Stagiryta, prezentujc teori cnt etycznych, umiejscawia poszczeglne cnoty porodku pomidzy bdcymi ich zaprzeczeniem nieumiarkowaniami poprzez nadmiar lub niedomiar. W odniesieniu do bojaliwoci i odwagi umiarem nie jest mstwo; co si tyczy tych, ktrzy [tu] grzesz nadmiarem, ten, kto przesadza w nieustraszonoci, nie posiada nazwy (czsto bowiem jej brak), ten za, kto przesadza w odwadze, jest zuchway; kto natomiast ponad miar jest bojaliwy, aniedostatecznie odwany, ten jest tchrzem. W odniesieniu do przyjemnoci iprzykroci [co prawda] nie wszystkich, a zwaszcza wmniejszym stopniu wodniesieniu do przykroci rodkiem jest umiarkowanie, nadmiarem za nieumiarkowanie, rozwizo. Takich, ktrzy by zbyt mao byli przystpni przyjemnociom, nieatwo znale; dlatego te i dla nich brak nazwy; nazwijmy ich niewraliwymi. Co si tyczy dawania i brania w dziedzinie dbr materialnych, to umiarem jest szczodro, nadmiarem za i niedostatkiem rozrzutno i chciwo. Nadmiar i niedostatek objawia si w nich [obu] w sposb przeciwny: rozrzutnik bowiem zbyt wiele daje, a za mao bierze, chciwiec za zbyt wiele bierze, a za mao daje. () W odniesieniu do czci i niesawy rodkiem jest poczucie wasnej wartoci, czyli uzasadniona duma, ktrej nadmiar jest zarozumiaoci, niedostatek za przesadn skromnoci31. Wydaje si, e caa filozofia Arystotelesa i jego wizja szczliwego ycia czowieka jest niezmiernie spjna ze wspczesn ide zrwnowaonego rozwoju. Arystoteles uwaa bowiem, e czowiek powinien kroczy drog poredni ani nie poddawa si dzom, ani ich nie ignorowa. W swoim dziaaniu czowiek powinien by umiarkowany, ale jednoczenie powinien dowiadcza przyjemnoci. dze powinny by zaspokojone, ale w taki sposb, by umoliwi harmonijny rozwj take rozumnej czci duszy. Wydaje si nawet, e mona by doszukiwa si analogii midzy harmonijn rwnowag arystotelesowskich czci duszy: wegetatywnej, zmysowej i rozumnej32, prowadzc do szczcia czowieka, a harmonijn rwnowag midzy elementami przyrodniczym, ekonomicznym i spoecznym bdcymi podstaw idei zrwnowaonego rozwoju, ktry warunkuje szczliw egzystencj ludzkoci. W obu przypadkach to rozsdek, silna wola i odwaga s czynnikami niezbdnymi do osignicia harmonii koniecznej dla powodzenia czowieka. 3. ATUTY RELIGII W PROPAGOWANIU IDEI ZRWNOWAONEGO ROZWOJU U podstaw wspczesnego kryzysu ekologicznego ley pomijanie lub przynajmniej niedocenianie systemu wartoci, ktry wskazywaby sposb rozumienia
Arystoteles, Etyka nikomachejska, II, 7. Por. Arystoteles, O duszy, tum. z grec. P. Siwek, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1988, rozdzia II.
32 31

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

75

rozwoju i jego cel. Przedstawiciele rnych religii potwierdzaj t tez, wskazujc, e przyczyn kryzysu ekologicznego jest duchowy kryzys wspczesnego czowieka33. Mwic o deniu czowieka do rozwoju, mona przyrwna ludzk aktywno do rzeki o wartkim prdzie ludzkich innowacji, ktra jest pozbawiona obu brzegw: ekologicznej mdroci i etyki ludzkiego dobrostanu. Ekologiczna mdro moe pomc tak uksztatowa dziaalno czowieka, e bdzie ona sprzyja rodowisku naturalnemu. Etyka moe natomiast pomc zarwno bogatym, jak i biednym wie godne i szczliwe ycie. Ludzka aktywno pozbawiona mdroci ekologicznej i etyki powoduje, e w ostatecznym rozrachunku inteligencja czowieka prowadzi do ekonomicznej i spoecznej dezintegracji34. Tendencja do etycznie motywowanego umiaru stanowi podstaw mdroci propagowanej zarwno w filozofii, jak i w wielu tradycjach religijnych. Wag etyki w rozwaaniach na temat rozwoju podkrela si take we wspczesnej literaturze dotyczcej rozwoju zrwnowaonego, podkrelajc fundamentaln rol, jak ma do spenienia paszczyzna etyczna35. Obecna w najwikszych religiach idea samoograniczenia, wstrzemiliwoci i umiaru, usprawiedliwia aktywno religii w dyskusji nad koncepcj zrwnowaonego rozwoju oraz ukazuje potencja religii w tej kwestii. Gary Gardner wylicza pi atutw religii w budowaniu zrwnowaonego wiata36: zdolno do ksztatowania kosmologicznych obrazw wiata; autorytet moralny; liczne grono wyznawcw; znaczce zasoby materialne; wsplnototwrczy charakter. Debra Rowe, uzasadniajc zaangaowanie religii w propagowanie zrwnowaonego rozwoju, podkrela etycznospoeczny wymiar tego zagadnienia i dowartociowuje rol, jak ma tu do odegrania religia. W samej swej istocie rozwj zrwnowaony dotyczy ograniczenia ludzkiego cierpienia. Dotyczy praw czowieka, sprawiedliwoci spoecznej i szacunku dla podtrzymujcych ycie ekosystemw, od ktrych wszyscy jestemy zaleni. () Religia odrywa kluczow rol w historycznym i globalnym dialogu na temat moralnoci, praw czowieka i sprawiedliwoci spoecznej. W wielu tradycjach religijnych wan rol od33 Por. Jan Pawe II, Encyklika Centesimus Annus (1 maja 1991), nr 37; S.H. Nasr, Religion and the Order of Nature, Oxford University Press 1996, s. 193. 34 Por. G.T. Gardner, Inspiring Progress. Religions Contributions to Sustainable Development, WW Norton & Company, New YorkLondon 2006, s. 34. 35 Por. A. Pawowski, Rozwj zrwnowaony idea, filozofia, praktyka, Lublin 2008, s. 109111. 36 Por. G.T. Gardner, Religion and the Quest for a Sustainable World, The Humanist 63(2003)2, s. 10.

76

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

grywaj takie tematy, jak ludzkie cierpienie, moralno, prawa czowieka i sprawiedliwo spoeczna37. Natomiast Ian Barbour wskazuje na zagadnienia dotyczce zrwnowaonego rozwoju, ktre pokrywaj si z trosk rnych tradycji religijnych i przez to przyczyniaj si do ich zaangaowania na rzecz strategii zrwnowaonego rozwoju. Barbour rozrnia tu dwie kwestie: wsplne powody zaangaowania religii i nauki oraz powody specyficzne dla samych tylko religii. Wrd pierwszych wymienia: perspektywiczne globalne spojrzenie; szacunek dla wszystkich form ycia; trosk zwizan z rosnc populacj ludzkoci. Do przyczyn zaangaowania w strategi zrwnowaonego rozwoju, ktre s specyficzne dla religii, zalicza natomiast: zaangaowanie na rzecz sprawiedliwoci spoecznej; realistyczn wizj natury ludzkiej; postaw pokory; mniej konsumpcyjn wizj dobrego ycia38. Pene spectrum moliwoci zaangaowania religii na rzecz zrwnowaonego rozwoju uwidacznia si przy analizie definicji tego terminu. Genez idei zrwnowaonego rozwoju lub krtko sustainability powszechnie czy si z raportem International Union for the Conservation of Nature z roku 198039. Natomiast najbardziej popularne okrelenie tej koncepcji pochodzi z opublikowanego w roku 1987 przez WCED raportu Our Common Future (Raportu Brundtland): Zrwnowaony rozwj to rozwj, ktry zaspokaja potrzeby obecne, nie zagraajc moliwociom zaspokojenia potrzeb przyszych pokole. Opiera si na dwch podstawowych pojciach: pojciu potrzeb, w szczeglnoci podstawowych potrzeb najbiedniejszych na wiecie, ktrym naley nada najwyszy priorytet; pojciu ogranicze, narzuconych zdolnoci rodowiska do zaspokojenia potrzeb obecnych i przyszych przez stan techniki i organizacji spoecznej40. Pomimo toczcej si dyskusji nad interpretacj tej definicji oraz prbami hierarchizacji potrzeb i ogranicze, istnieje zgoda co do tego, e na zrwnowaony rozwj skadaj si trzy gwne elementy: ekonomiczny, spoeczny i rodowiskowy. Niektrzy uwaaj jednak, e natura zrwnowaonego rozwoju jest bardziej zoona i oprcz trzech wymienionych elementw dla penego zrozumienia tej koncepcji naley doczy take paszczyzn etyczn, techniczn, prawn i polityczn41. Jestemy obecnie wiadkami trwajcej dyskusji na temat wskazania prioD. Rowe, Education for a Sustainable Future: The Role of Religious Studies and Theology Education, Religious Studies News (2007)5, s. 14. 38 Por. I.G. Barbour, Scientifc and Religious Perspectives on Sustainability, w: Christianity and Ecology, red. D.T. Hessel, R.R. Ruether, Harvard University Press 2000, s. 385399. 39 Por. A. Holland, Sustainability, w: A Companion to Environmental Philosophy, red. D. Jamieson, Blackwell Publishers, MaldenOxford 2001, s. 390. 40 World Commission on Environment and Development, Our Common Future, Oxford University Press, Oxford 1987, s. 8. 41 Por. A. Pawowski, Rozwj zrwnowaony idea, filozofia, praktyka, s. 109316.
37

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

77

rytetw zrwnowaonego rozwoju, a w konsekwencji takich koncepcji filozoficznych, ktre by tym priorytetom sprzyjay42. Coraz wyraniej jednak na pierwszy plan wychodzi istota tej koncepcji: Rozwj czowieka jest celem, wzrost ekonomiczny rodkiem. Tak wic, wzrost powinien ubogaca ludzkie ycie. Niestety, czsto nie dzieje si tak. Ostatnie dekady pokazuj jasno, e nie ma automatycznego powizania pomidzy wzrostem ekonomicznym i rozwojem czowieka. A nawet jeli takie powizania s ustanawiane, bez regularnego wspierania przez umiejtn i rozsdn polityk, mog stopniowo si degenerowa43. Raport UNDP jednoznacznie okrela priorytet zrwnowaonego rozwoju, ktrym powinien by rozwj czowieka, a wszystkie inne elementy powinny by temu podporzdkowane. W wietle tak przedstawionej idei zrwnowaonego rozwoju wida wyranie, e w swej istocie idea ta koncentruje si wok czowieka i jego potrzeb. Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie rodowiska i rozwoju potwierdza t tez dobitnie: Istoty ludzkie s w centrum zainteresowania w procesie zrwnowaonego rozwoju. Maj prawo do zdrowego i twrczego ycia w harmonii z przyrod44. Przestrze ludzkich decyzji i czynw zawsze bya przedmiotem zainteresowania religii. Wykorzystujc swoje atuty, religie mog znaczco przyczyni si do takiej interpretacji idei zrwnowaonego rozwoju, ktra najlepiej przysuy si czowiekowi i przyrodzie. Ponadto religie mog odegra wan rol w transformacji wiadomoci spoecznej i takim ksztatowaniu kultury, ktra bdzie sprzyjaa zmianom stylu ycia swoich wyznawcw. PODSUMOWANIE Wkad religii w budowanie zrwnowaonego wiata jest znaczcy i stale ronie. Wida to wyranie na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat, a szczeglnie pierwszej dekady XXI wieku. U podstaw idei zrwnowaonego rozwoju le bowiem wartoci ywo obecne w wielu tradycjach religijnych. Nie powinien wic dziwi fakt, e religie znalazy swoje miejsce w tworzeniu tej koncepcji, promuj j i aktywnie angauj si w jej wdraanie. Rne tradycje religijne we waciwy sobie sposb angauj si w rne inicjatywy zmierzajce do promocji idei zrwnowaonego rozwoju. Niniejszy artyku nie akcentuje specyficznego wkadu poszczeglnych religii, podkrela raczej
Por. Z. Hull, Filozofie zrwnowaonego rozwoju, w: Zrwnowaony rozwj. Od utopii do praw czowieka, red. A. Papuziski, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2005, s. 5263. 43 United Nations Development Programme, Human Development Report 1996, Oxfrod University Press, New YorkOxford 1996, s. 1. 44 United Nations Conference on Environment and Development, Rio Declaration on Environment and Development, Rio de Janeiro 1992.
42

78

KS. RYSZARD SADOWSKI SDB

uniwersalne wartoci spjne z ide zrwnowaonego rozwoju, ktre s obecne we wszystkich, lub przynajmniej gwnych, tradycjach religijnych. Istniej jednak zagadnienia, ktre wprost dotycz strategii zrwnowaonego rozwoju, a ktre w rnych religiach s pojmowane radykalnie inaczej. Wiele spord tych rnic ma swoje rda w rnych wizjach wiata i osoby ludzkiej. Jednym z najbardziej znaczcych zagadnie, ktre dzieli w tym wzgldzie religie, jest m.in. odpowied na pytanie o wizj osoby ludzkiej i sam moment jej zaistnienia (podczas poczcia czy pniej). Ze wzgldu na odpowied na to pytanie, poszczeglne tradycje religijne przyjmuj rne stanowiska na temat roli eutanazji, aborcji irodkw antykoncepcyjnych w kontrolowaniu liczby mieszkacw naszej planety. To tylko jedna z wanych rnic w stanowiskach poszczeglnych religii. Majc wiadomo tych rnic i zdajc sobie spraw, e wiele z nich jest na tyle istotnych, e nie da si uzgodni stanowisk, trzeba zgodzi si na t odmienno iszuka wsplnych przestrzeni, ktre mog stanowi platform zaangaowania religii w budowanie zrwnowaonego wiata. W artykule tym nie podjto tak wanych dla idei zrwnowaonego rozwoju zagadnie, jak: kultura konsumeryzmu (przestrze ekonomiczna), populacja (przestrze spoeczna) czy styl ycia (wszystkie paszczyzny si tu przenikaj). Kade z tych zagadnie zasuguje na osobne studium. Gwnym celem tego artykuu byo bowiem pokazanie efektw ekologicznego nawrcenia45, jakie od dawna dokonuje si na wiecie i od pewnego czasu ma miejsce take w Polsce. Dziki midzynarodowemu oddziaywaniu niektrych religijnych organizacji ekologicznych, a szczeglnie dziki aktywnoci Forum on Religion and Ecology oraz European Forum for the Study of Religion and the Environment ekologiczna aktywno religii we wdraaniu strategii zrwnowaonego rozwoju na Zachodzie jest coraz lepiej znana. Wydaje si, e w Polsce jest w tym wzgldzie jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Religijno Polakw i ich przywizanie do opinii hierarchw Kocioa aszczeglnie papiey jest czynnikiem, ktry napawa optymizmem i niesie wsobie ogromny ekologiczny potencja. Zaangaowanie Jana Pawa II i BenedyktaXVI na rzecz ochrony przyrody cigle czeka na upowszechnienie wrd polskich chrzecijan. Waciwa promocja ich nauczania moe przynie wiele korzyci dla budowania zrwnowaonego wiata i aktywizacji wieckich w Kociele. Obecnie szczeglnie wany byby gos polskich biskupw, ktrzy ukazaliby wiernym moliwe pola zaangaowania ekologicznego oraz wyranie ich do tego zachcili. Istnieje bowiem dzi w Polsce niebezpieczestwo uproszczonej wizji
Por. Jan Pawe II, Audiencja Generalna Bg uczyni czowieka wodarzem stworzenia (Watykan, 17 stycznia 2001), nr 4. 46 Por. T. Roek, Ideologia zastpia nauk, Go Niedzielny (2009)49, s. 3639.
45

RELIGIJNE I KLASYCZNE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

79

spoeczestwa, ktra uwidocznia si w publikacjach podczas debaty klimatycznej przed szczytem w Kopenhadze46. Wedug tej koncepcji, spoeczestwo dzieli si na lewicowych ateistycznych ekologw przekonanych o zmianach klimatycznych i ludzi religijnych o pogldach prawicowych, ktrzy te zmiany kwestionuj. Podzia taki jest bdny w samej swej istocie. Wielu bowiem ludzi na caym wiecie wanie z motyww religijnych (czsto posiadajc prawicowe pogldy) angauje si w dziaania na rzecz przyrody. Promocja tej bdnej wizji moe zahamowa ekologiczn aktywno wielu chrzecijan lub skoni ich do szukania odpowiedzi na problemy wspczesnego wiata metodami sprzecznymi ze spoecznym nauczaniem Kocioa. Bez wtpienia mona jednak stwierdzi, e pomimo stale rosncego zaangaowania religii w ksztatowanie idei zrwnowaonego rozwoju i jego wdraanie, rola religii cigle jeszcze jest zbyt mao wykorzystywana, a czsto niedoceniana. Stan ten powinien ulec natychmiastowej zmianie. Religie maj bowiem wielowiekowe dowiadczenie we wdraaniu wypracowanych idei oraz dysponuj realnymi moliwociami implementowania tych idei zarwno na poziomie spoeczestw, jak i poszczeglnych osb. Zaangaowanie religii w promocj dziaa prorodowiskowych i strategii zrwnowaonego rozwoju moe okaza si kluczowe dla ich akceptacji przez szerokie spectrum spoeczestw.
RELIGION AND ANTIQUE CULTURE AS A BASE FOR THE CONCEPT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Summary
In the human nature there is a tendency to continuous progress in all possible areas. Since the modern times humanity has great achievements on the field. The achievements cause contemporary ecological crisis. One of the most important tasks of our time is shaping sustainable life style among ordinary people. Great allies in this task are antique culture and religious traditions based on the religious virtue of moderation and philosophical rule of golden mean which are agreeable with the idea of sustainable development. Keywords: sustainable development, religion and ecology, ancient philosophy Nota o Autorze: Ks. dr Ryszard F. Sadowski SDB adiunkt przy Katedrze Kulturowych Zachowa Przystosowawczych w Instytucie Ekologii i Bioetyki UKSW w Warszawie. W badaniach podejmuje zagadnienia z zakresu antropologii rodowiskowej oraz religijnych aspektw ekologii czowieka. Sowa kluczowe: rozwj zrwnowaony, ekologia, religia, filozofia staroytna

80