1

Obwody elektryczne i liczby zespolone

Jerzy Karczmarczuk Zakad Informatyki, Uniwersytet w Caen, Francja

Wstp

Niniejszy tekst jest uzupenieniem artykuu Jerzego Gintera o obwodach RLC. Czytelnik zauway, e opis przebiegw natenia i napicia prdu zmiennego w tych obwodach wymaga elementarnych, ale czsto mudnych rachunkw trygonometrycznych, oraz odrobiny rachunku rniczkowego i cakowego, ktre pozwalaj powiza natenie z napiciem na okadkach kondensatora, czy na zaciskach solenoidu. Celem artykuu jest przedstawienie alternatywnego sformuowania tych rachunkw, nie wymagajcego na og rniczkowania ani cakowania, oraz operujcego funkcj algebraicznie prostsz ni trygonometryczne: funkcj wykadnicz. Przesunicia fazowe itp., oblicza si prociej. Cen, ktr trzeba zapaci jest uycie liczb zespolonych, konstrukcji wykraczajcej poza program licealny, ale ktre s wprowadzane od pocztku na wszystkich studiach zyki oraz technicznych na caym wiecie. Nie da si ich unikn i nie naley si ich obawia, gdy rachunki zespolone s stosunkowo proste i czsto bardzo zabawne. Wiele jzykw programowania ma wbudowane operacje na liczbach zespolonych, a w wielu innych moemy takie operacje atwo skonstruowa sami.

Co to s liczby zespolone

Celem tego zwartego wstpu jest jedynie dyskusja podstawowych wasnoci algebraicznych tych obiektw matematycznych. Wszyscy wiedz, e rwnanie x2 = 1 nie ma rozwiza. cilej mwic, nie ma rozwiza rzeczywistych. Jednak to nieistnienie rozwiza ma podobny charakter jak brak rozwiza rwnania 2x = 1 jeli ograniczy si do liczb cakowitych, lub rwnania x2 = 2 jeli nie chcemy wyj z dziedziny liczb wymiernych. Matematycy maj jednak przywilej do tworzenia bytw nieoczywistych i obiekt 1 pojawi si w nauce ju bardzo dawno temu, pewne spekulacje mona ju znale w literaturze starogreckiej. Powaniejsze prace sigaj

lat 1500 (Cardano). W 1637 Descartes nazwa ten obiekt liczb urojon. Liczby te doczekay si trwaego obywatelstwa w matematyce dopiero 100 lat pniej, w czasach Eulera. W szczeglnoci niezbyt przychylnie trakto wano wasno 1 1 = 1, ktra gwacia uznane od dawna prawo a b = ab. Naleao przyjrze si gbiej wasnociom funkcji 2 i uzna, e fakt i pierwiastek kwadratowy jest funkcj dwuwartociow, np. 4 = 2, jest do fundamentalny. . . Liczb zespolon bdziemy nazywa obiekt zapisywany jako x+iy, gdzie i jest nasz liczb urojon, i = 1, a x i y s zwykymi liczbami rzeczywistymi. (Inynierowie czto uywaj litery j zamiast i, gdy I zwyczajowo oznacza natenie prdu i obawiano si pomyek). Liczby rzeczywiste mona traktowa jako zespolone z zerow czci urojon: a = a + 0 i. Algebra tych liczb wyglda do standardowo. Mnoenie przez liczb rzeczywist ma posta: a(x+iy) = ax+iay. Dodawanie i mnoenie speniaj nastpujce wasnoci:

(a + ib) + (c + id) = (a + c) + i(b + d) , (a + ib) (c + id) = (ac bd) + i(ad + bc) .

(1) (2)

Odejmowanie wyglda podobnie jak dodawanie, dzielenie take jest atwe. Wprowadmy pojcie sprzenia zespolonego. Jeli z = x + iy, liczb do sprzona bdzie z denicji z = x iy. atwo sprawdzi, e zz = x2 + y 2 i jest liczb rzeczywist (brak czonu z i). W zwizku z tym odwrotno liczby zespolonej moemy obliczy nastpujco: 1 z x y = = 2 i 2 . 2 z zz x +y x + y2 (3)

1 Std w oczywisty sposb wynika wzr na dzielenie z/w = ww zw. Licz b rzeczywist |z| = zz = x2 + y 2 nazwiemy norm, lub wartoci bezwzgldn, liczby z. Gdy spotykamy si po raz pierwszy z liczbami zespolonymi, jedn z pierwszych wtpliwoci jest: a co bdzie jeli chcemy obliczy i? Czy zmusi nas to do wprowadzenia kolejnych, jeszcze bardziej urojonych tworw? Ot nie. Ciao liczb zespolonych jest zupene, wielomian N -tego stopnia ze wspczynnikami zespolonymi, posiada gwarantowanie N pierwiastkw (zer; niekoniecznie rnych). I tak atwo sprawdzi, 1 e i = 2 (1 + i).

Interpretacja geometryczne liczb zespolonych i formua Eulera

Moemy zada pytanie: gdzie le liczby zespolone? Na osi rzeczywistej nie ma dla nich miejsca. Poniewa strukturalnie liczba zespolona z = x + iy zawiera t sam informacj co para liczb rzeczywistych (x, y), naturalne byo spostrzeenie, e liczby te trzeba ulokowa w przestrzeni dwuwymiarowej, na paszczynie. Pierwszym, ktry opisa t interpretacj, w 1799, by Caspar Wessel, ale pewne rozwaania mona znale ju u Wallisa, sto lat wczeniej. Spopularyzowa jednak paszczyzn zespolon dopiero majcy olbrzymi wpyw na wspczesnych, Gauss, wiele lat pniej. Czsto wic mwi si o paszczynie Gaussa (cho i s tacy, ktrzy wol mwi, jeszcze z innych historycznych powodw, o diagramie Arganda).

y y |z| = 1; z = ei 1 i 1 x x i
Rysunek 1: Paszczyzna Gaussa: z = x + iy. Okrg na rys. 1 przedstawia miejsce geometryczne liczb zespolonych o normie jednostkowej. Dowoln liczb z moemy naturalnie przedstawi w postaci z = |z| ( + i). Po wyczeniu normy, czci rzeczywista: x i urojona: x y 2 + y 2 = 1. Moemy z oczywistych wzgldw napiy speniaj zwizek x sa: z = |z|(cos() + i sin()). Jednak mona to zapisa prociej. Leonhard Euler wykaza, e nastpujca rwno ma miejsce: cos(x) + i sin(x) = eix , (4)

z = x + iy

dla dowolnej liczby x. Tak wic, z = |z|ei . Kt bywa nazywany argumentem albo faz liczby zespolonej z.

Szczegln postaci formuy Eulera jest ei + 1 = 0, wzr, ktry intuicyjnie poj niesposb, ale ktry wie w jedno rwnanie 5 najwaniejszych liczb w matematyce: 0, 1, i, e, oraz . Dowodw formuy Eulera jest sporo, najprociej jest zauway, e funkcja f (x) = eix rwna jest jednoci dla x = 0 i spenia rwnanie rniczkowe f (x) = if (x). Dokadnie takie same wasnoci ma funkcja g(x) = cos(x) + i sin(x). Te dwie funkcje musz wic by identyczne. Czytelnik zechce sprawdzi, e pochodna wyraenia (cos(x) + i sin(x))/ exp(ix) si zeruje, wic to wyraenie jest sta, ktra musi by rwna 1. Formua Eulera ma sporo zastosowa. Pozwala wykorzysta funkcj wykadnicz zamiast trygonometrycznych, z pniejsz separacj czci rzeczywistej i urojonej. Pozwala wyrazi potgi cos(x)n i sin(x)n przez sinusy i kosinusy zwielokrotnionego argumentu x dziki tosamociom: cos(x) = eix + eix /2, oraz sin(x) = eix eix /(2i). Pozwala oblicza takie nieintuicyjne wielkoci jak ii , sprawdmy : ii = exp( ii) = exp( ). Formua 2 2 Eulera pozwala take zorientowa si co to jest logarytm z liczby zespolonej: log(z) = log |z|ei = log(|z|) + i.

Zespolony zapis prdu zmiennego

Jeli zmienna sia elektromotoryczna w obwodzie wyraa si sinusem albo kosinusem (co jest konwencjonalne, zaley od ustalenia fazy pocztkowej, co zwykle nie ma znaczenia dla rachunkw), np.: E = E0 cos(t), przyjmiemy zapis E = E0 exp(it) i w przypadku jeli w kocu rachunkw bdzie nam potrzebna zaleno liczbowa napicia lub natenia od czasu, wybierzemy warto skadowej rzeczywistej otrzymanego wyraenia zespolonego. Prawo Ohma i prawa Kirchhoa funkcjonuj dalej, tylko wzory wyraajce napicia i natenia prdu staj si zespolone i nie maj natychmiastowej interpretacji zycznej. Jednak, zarwno cz rzeczywista jak i skadowa urojona tych wyrae s liczbami rzeczywistymi i ich interpretacja jest naturalna. Mona zada pytanie: jeli zyczne natenie prdu jest rwne A cos(t), a my je zapisujemy w postaci eksponenty zespolonej, to czemu zycznie odpowiada cz urojona, ale nie naley doszukiwa si dziwnej zyki w technikach cile rachunkowych. Liczby zespolone w teorii elektrycznoci s bardzo poyteczne, ale s jedynie chwytem. W tym przypadku cz urojona odpowiadaaby po prostu innej konguracji dyna-

micznej, schematowi, w ktrym natenie ma przesunit faz w stosunku do kosinusa. (Dla porzdku mona wspomnie, e w mechanice kwantowej sytuacja jest o wiele bardziej skomplikowana, tam podstawowe wielkoci jak wektory stanw i podstawowe rwnania maj skadowe zespolone od pocztku i ich interpretacja wymaga zupenie innego spojrzenia na struktury matematyczne opisujce zyk. . . )

Impedancje: zespolone opornoci

Spadek napicia na oporniku o opornoci R jest R rwny UR = I R, gdzie I jest nateniem prdu. L Poniewa w przypadku indukcyjnoci pojawia si sia elektromotoryczna samoindukcji, zwizana z pochodn natenia, co w przypadku kosinusoidalnego prdu zmiennego zamienia kosinus na Rysunek 2: Obwd RL sinus, okazao si, e najprociej to wyrazi przypisujc solenoidowi zespolon oporno: impedancj rwn ZL = iL. Spadek napicia na szeregowo poczonych LR przyjmie wic posta U = IZ, gdzie Z = (R + iL). Norma tej wielkoci wynosi |Z| = R2 + 2 L2 . Zgodnie z formu Eulera, faza wyraa si zalenociami trygonometrycznymi: cos() = R ; |Z| sin() = L ; |Z| lub tg() = L . R (5)

Jeli natenie prdu wyraa si wzorem I = I0 eit , natychmiast wida, e spowoduje to przesunicie fazy napicia wzgldem natenia: U = I0 |Z| exp(it + ), jak opisano w artykule J. Gintera. Poniewa przy mnoeniu funkcji wykadniczych, wykadniki si po prostu dodaj, obliczenie przesunicia fazy nie wymaga kombinowania funkcji trygonometrycznych. W podobny sposb operujemy kondensatorami. Kada pojemno C 1 charakteryzuje si zespolon impedancj ZC = iC = i/(C). Tak wic w formuach opisujcych obwd RLC, indukcyjno i pojemno wchodz 1 w postaci kombinacji L C , jak we wzorach (31) (35) u J. Gintera. Warto bezwzgldna impedancji pojemnociowej jest odwrotnie proporcjonalna do pojemnoci, tj. due kondensatory przewodz lepiej, ale przesunicie fazowe napicia wzgldem natenia wynosi zawsze /2.

Rezonans

Naszym celem jest jedynie zasygnalizowanie istnienia techniki liczb zespolonych w omawianej dziedzinie, koczymy wic szybko obliczajc czsto rezonansow rwnolegego obwodu LC, jak na rysunku obok. Przy tej czstoRysunek 3: Obwd LC ci, obwd zachowuje si jakby mia nieskorwnolegy czon impedancj. Aby obliczy t impedancj w funkcji czstoci, wystarczy zastosowa wynikajc z prawa Kirchhoa regu: 1/Z = 1/ZL + 1/ZC . Mamy wic Z=i
1 L

1 L 1 + 2 LC . =i C 1 ( 2 LC)2

(6)

Widzimy wic, e = 1/ LC jest czstoci rezonansow, gdy przy niej mianownik formuy (6) si zeruje. Obecno zwykych opornoci bocznikujcych pojemno (upywnoci), zwykego oporu solenoidu, itp., komplikuje nieco rachunki, ale pozostaj one nadal atwe. Dziki zastosowaniu liczb zespolonych zalenoci rniczkowo/cakowe midzy prdami i napiciami stay si czysto algebraiczne. Okazuje si, e taka algebraizacja jest moliwa rwnie w przypadku jeli przebiegi prdowe w ukadzie nie s czysto sinusoidalne, ale jakiekolwiek. Wymaga to zastosowania tzw. transformat Fouriera lub Laplacea do funkcji opisujcych te przebiegi, ale to ju jest inna historia. Zainteresowanych odsyam do podrcznikw analizy matematycznej i elektrotechniki.