ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE V / 1983, s. 3843

Krzysztof MALANKA

UWAGI O POZNAWALNOCI
The marble index of mind forever Voyaging through strange seas of thought, alone. (Wordworth) ...a ciemnoci ustpi przed wiatem zrozumienia. (Einstein) Jest to jedno z najtrafniejszych porwna ciemno niezrozumienia, niepewnoci oraz wiato poznania i zrozumienia. W opisie historii dziea stworzenia wiato wymagao osobnego aktu stwrczego: dla wspczesnej zyki kwant wiata, foton, jest jedn z bardzo wielu czstek elementarnych, o wasnociach jednak do wyjtkowych. Samo pragnienie rozumienia otaczajcego nas wiata jest rdem odwiecznych de i poszukiwa czowieka. Natomiast wiat, jakby rozumiejc jego potrzeb czowieka, prezentuje mu si jako twr poznawalny. Uwiadomienie sobie tej tak bardzo nieoczywistej cechy rzeczywistoci materialnej (niedostrzeganej zupenie przez tych, ktrzy nie zajmuj si nauk, za przez profesjonalnych teoretykw przyjmowanej prawie podwiadomie) samo w sobie moe by rdem cennych reeksji. Czy poznawalno wiata to po prostu przejaw jego nieuniknionej matematycznoci? Czy te moe jest to niezwyka wspaniaomylno Stwrcy, dziki ktrej moemy rozumie mechanizmy dziea stworzenia? Lub moe tylko mie wraenie rozumienia, skoro tak czsto nasze zadowolenie z aktualnej teorii zycznej jakiego fragmentu rzeczywistoci musi pod wpywem faktw dowiadczalnych ustpi miejsca rozczarowaniu z powodu jej brakw i ogranicze. Rozczarowanie i niedosyt zwykle okazuj si jednak do twrcze i w poczeniu ze wspomnianym pragnieniem wiata zrozumienia prowadza ku nowej teorii, peniejszej, opisujcy szerszy fragment
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Krzysztof MALANKA

rzeczywistoci. W ten sposb, metod jakby kolejnych przyblie, zbliamy si do hipotetycznego opisu idealnego, o ktrym nie wiemy nawet czy istnieje, chocia wierzymy, e bdzie prosty, konsekwentny, satysfakcjonujcy nasz ambicj intelektualn. Starostestamentowy Kohelet dobrze zna wszystkie towarzyszce temu uczucia, gdy pisa: I skierowaem swj umys ku temu, by zastanawia si i bada ile mdroci jest we wszystkim, co dzieje si pod niebem. To przykre zajcie da Bg synom ludzkim, by si nim trudzili. (Koh 1, 13) oraz dalej: Kto przymnaa wiedzy, przymnaa i cierpienia. (Koh 1, 18). Poznawalno, w wszym znaczeniu matematyczno wiata, jest faktem potwierdzanym ustawicznie przez dowiadczenie, ktremu nauka zawdzicza swoje istnienie. Dzi nauka umoliwia egzystencje bardzo wielu ludziom i wiksze lub mniejsze przeycia ludziom, ktrzy tworz w niej postp. Wrd tych ostatnich jednym z najwikszych by Albert Einstein, ktry napisa o swoich poszukiwaniach: W wietle nabytej ju wiedzy dedukcje te wydaj si oczywiste kady inteligentny student moe je zrozumie bez wikszego trudu, lecz poprzedzajce je poszukiwania, ktrym towarzyszy cigy niepokj, przechodzenie z stanu pewnoci w stan zwtpienia i wreszcie przedarcie si ku jasnoci poj moe tylko ten, kto sam mia podobne przeycia. Powstaj naturalne, ale nieatwe pytania o istot i granice poznawalnoci wiata. Zwykle ci, ktrym dane byo przyczyni si do postpu w zrozumieniu mechanizmw rzeczywistoci zycznej, bardzo dalecy byli od przecenienia moliwoci ludzkiego intelektu. Oto sowa Newtona: Nie wiem, jakie wyobraenie ma o mnie wiat, lecz sam sobie wydaj si tylko chopcem biegajcym po brzegu morza i bawicym si znajdowaniem tu i tam, gadszych ni zwykle kamykw lub pikniejszych ni zwykle muszli, podczas gdy ogromny ocean prawdy ley niezbadany przede mn. i Einsteina:

UWAGI O POZNAWALNOCI Caa nasza wiedza, gdy j skonfrontujemy z rzeczywistoci wydaje si prymitywna i dziecinna, a mimo to jest ona najcenniejsz rzecz jaka posiadamy.

Od poznawalnoci wiata nie jest niezalena inna jego cecha, o ktrej Einstein pisa: Wszystkie te usiowania maj za podstaw wiar, e byt powinien mie cakowicie harmonijn struktur. Dzi mamy mniej podstaw, ni kiedykolwiek przedtem, by rezygnowa z tej zachwycajcej wiary. Sowa powysze nie okrelaj jak rozumie harmonijn struktur bytu. Wyraaj natomiast tak bardzo charakterystyczn cecha osobowoci twrcy teorii wzgldnoci: prosta, lecz bardzo intuicyjna religijno oraz gbokie zrozumienie problemw zycznych zespolone w spjn, bez wyranej granicy, cao. Skoro rzeczywisto materialna daje si opisywa, bdc przy tym sama bytem o harmonijnej strukturze, zatem opis ten powinien jako odbija sw harmoni, pikno i prostot. Teoretycy, zwykle bardzo oszczdni w niematematycznych okreleniach (raczej z przyzwyczaje zawodowych, ni z troski o czysto literatury zycznej), przyznaj jednak zgodnie, e oglna teoria wzgldnoci jest najpikniejsz teori zyczn. Jak wiadomo, teoria ta, w przeciwiestwie do szczeglnej teorii wzgldnoci, ktrej odkrycie przeczuwao kilku wspczesnych Einsteinowi zykw, nie bya w chwili swego powstania potrzebna. Stara i szacowna teoria grawitacji Newtona, po swych sukcesach w mechanice nieba nadal spisywaa si dobrze i nikt nie potra wskaza granic jej stosowalnoci. Jeli do tego doda, e z matematycznego punktu widzenia nowa teoria zastpia jedno rwnanie rniczkowe liniowe na jedn funkcj niewiadom ukadem dziesiciu rwna nieliniowych, nie rokujcym nawet nadziei, e kiedykolwiek zostanie rozwizany oglnie to w pierwszej chwili zupenie nie wida, gdzie waciwie ley postp. Dzi ju wiemy, e midzy innymi ley on w powstaniu i rozwoju kosmologii oraz w trzech sawnych testach, ktrych nie przewidywaa teoria Newtona. Ale Einstein nie szuka modeli kosmologicznych czy zakrzywienia wiata gwiazd na brzegu tarczy sonecznej. Szuka jedynie harmonijnej struktury bytu, w ktr uwierzy. Odwaga w stawianiu hipotez i konsekwentne wyciganie z nich wnioskw day wynik, ktry zaskoczy wszystkich, z wyjtkiem samego twrcy teorii. Bg, ktry kreujc wiat nie skorzystaby ze znalezionej najprostszej moliwoci wprowadzenia

Krzysztof MALANKA

w nim grawitacji nie byby bytem harmonijnej struktury. Najprostszej, to znaczy przy uyciu jedynie poj geometrii (metryka, koneksja, krzywizna), nie za tajemniczej zyki (adunek, pole, potencja, oddziaywanie na odlego). Zachwycajca wiara zapewnia spokj o losy teorii, a wynik wyprawy Eddingtona celem obserwacji zamienia Soca by dla Einsteina zupenie pewny, za sama wyprawa waciwie bardziej bya potrzebna wspczesnym sceptykom. wczeni zycy byli zbyt rozsdni, by odkry ogln teorie wzgldnoci, on za wiedzia, e rozsdek to zbir przesdw, ktre gromadzi czowiek nim ukoczy 16 lat. Nie ma adnych powodw, by Wszechwiat kierowa si naszymi przesdami. Na przykad fakt, e tylko pewne bardzo szczeglne typy rwna rniczkowych potramy cakowa na obecnym etapie rozwoju metod matematycznych, nie moe oczywicie nakaza czstkom porusza si po trajektoriach, ktre s rozwizaniami tych rwna. Reasumujc, mona to uj nastpujco: Struktury wystpujce w teorii mog by dowolnie skomplikowane i nie to jest wane; wane jest jednak, by zasady rzdzce tymi strukturami byy proste. Wedug sformuowania A. Salama wana jest ekonomia zasad, nie struktur. W tym wanie sensie dziesi skadowych tensora metrycznego, ktre posiadaj fantastycznie prost interpretacj geometryczn, jest prostszych od jednego tajemniczego pola skalarnego potencjau Newtona oddziaujcego natychmiast na odlego wbrew zasadzie przyczynowoci. Istnieje jeszcze inny aspekt harmonijnej struktury bytu. Wyraa si on w specycznej jednoci praw zyki, w ktr dzi nie wtpi ju nikt. Przekonanie to jest z pewnoci poparte dowiadczeniem historii rozwoju nauki, czciowo jest wyrazem upodoba czowieka, ktry pragnby, aby opis rzeczywistoci sprowadza si ostatecznie do jednej tylko teorii. W ten sposb unikacja staa si podstawowym programem rozwoju zyki, jakkolwiek w zasadzie istniejcy Wszechwiat, chocia poznawalny, mgby by opisywany przez kilka niesprzecznych, ale niezalenych teorii. Poszczeglne stae tych teorii, opisujce na przykad sprzenie oddziaywa, mogyby by niesprawdzalne do jakiej wsplnej staej: niejako dane z dowiadczenia parametry, stae przyrody. Na obecnym etapie rozwoju zyki takimi staymi s na przykad masy wszystkich czstek elementarnych, adunek elektryczny, staa grawitacji. Wiadomo jednak dobrze, e teoria z du iloci parametrw swobodnych, ktre trzeba wzi z dowiadczenia jest zawsze atwiejsza do dopasowania do danych dowiadczalnych i tym samym trudniejsza do obalenia ni teoria z jednym czy bez parametrw. Mwic inaczej, teoria taka jest stabilna ze wzgldu na bardzo specjalne zmiany: pewne

UWAGI O POZNAWALNOCI

mylowe transformacje, w ktrych realny wiat w sposb cigy przechodzi w ktry z wielu wiatw kcyjnych. Zatem wieloparametrowa teoria moe rwnie dobrze opisywa kcj, jak i rzeczywisto, o ile tylko kcja jest dostatecznie regularna i nie rni si drastycznie od realnoci. Sytuacja taka jest w sposb oczywisty bardzo niezadowalajca. Wierzymy, e poprawnie odgadnite prawa przyrody bd posiaday minimaln ilo parametrw, e w ramach dobrej teorii bdzie mona wyliczy na przykad dlaczego proton jest 1837 razy ciszy od elektronu, jakkolwiek posiada identyczny adunek. Przekonanie o jednoci praw zyki moe by nawet uzasadnieniem poszukiwania okrelonych teorii, chocia nie wskae ono adnej drogi do ich odkrycia. Znamienne s na przykad wysiki wielu teoretykw poszukujcych kwantowej teorii grawitacji. Kwantowe efekty w teorii atomu byy ewidentne od samego pocztku, kwantowanie elektrodynamiki pozwolio usun wewntrzne sprzecznoci wzorowej skdind teorii Maxwella. W przypadku grawitacji sytuacja jest inna: ani dowiadczenie, ani wewntrzna struktura teorii nie domagaj si kwantowania, co gorsze, nikt nie wie, w jaki sposb osign postp. Uzasadnieniem wysikw jest wycznie wiara w jedno praw przyrody jeli caa rzeczywisto jest kwantowa nie ma powodu, by grawitacja bya wyjtkiem. W tym wypadku jednak problem jest znacznie trudniejszy. W elektrodynamice udao si odgadn poprawne prawa kwantowe, chocia ich interpretacja i zrozumienie do dzi budzi wielki niedosyt. Nie wydaje si, by podobny mechanizm odkrycia zadziaa w przypadku grawitacji. Tu najwyraniej najpierw potrzebne bdzie gbokie zrozumienie, z ktrego ju wynikn kwantowe rwnania grawitacji.

Sformuowana w ten sposb jako pewien aksjomat metodologiczny teza o harmonijnej strukturze bytu jest oczywicie zbyt oglna, aby sta si praktyczn zasad, moliw do zastosowania. Musiao upyn kilkadziesit lat nim zrozumiano, e oglna teoria wzgldnoci posiada jeszcze jedn cenna cech jest to historycznie pierwsza, chocia nie zamierzona teoria z tak zwan lokaln symetri cechowania. Zrozumienie pojcia symetrii okazao si kluczem do postpu w dalszym rozwoju zyki. Krzysztof Malanka Centrum Astronomii, PAN, Krakw