Wadysaw Dowbor Rozbita mozaika (Ekonomia poza rwnaniami) Przeoy Zbigniew Marcin Kowalewski Tytu oryginau: O mosaico partido

(A economia alm das equaes) Wadysaw Dowbor Copyright for the Polish translation by Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2005

Sowo wstpne do wydania polskiego Troch dziwnie si czuj, zastanawiajc si, jak polski czytelnik odbierze t ksik napisan w Brazylii. W moim pokoleniu, ktre przyszo na wiat podczas drugiej wojny wiatowej i wbrew swojej woli rozproszyo si po kuli ziemskiej, wci jest wielu takich, ktrzy uwaaj Polsk za swoj drug ojczyzn i na wiat patrz take z polskiej perspektywy. W ich umysach ukada si mozaika, ktr tworz pozornie nieprzystajce do siebie kamyki. Nadaj one jednak caoci nowy sens. Chciabym, aby czytelnik dostrzeg w poniszym tekcie pomost prowadzcy ku temu, co odmienne, ku innym kulturom, innym wartociom, ale rwnie ku temu, co dla nas wszystkich jest wsplne. Poszukiwaniu szczcia, troska o chleb powszedni, bogactwo stosunkw midzyludzkich, cho wydaj si tak rne w rnych cywilizacjach, zwaszcza wtedy, gdy nasz wiedz o wiecie czerpiemy z lektury gazet, w rzeczywistoci okazuj si bardzo podobne, gdy tylko wychodzimy poza pozory zewntrzne, kody, ktre nas dziel. Ta ksika to niejako apel skierowany do naszego czowieczestwa czowieczestwa, ktre jest w kadym z nas. Mimo wszystkich rnic kulturowych, ktre nas oburzaj lub miesz, dziecko jest zawsze dzieckiem w Polsce, Mongolii czy Brazylii, uniesienie religijne jest zawsze takie samo bez wzgldu na to, czy modlimy si na stojco, na kolanach czy kucajc, piewajc czy taczc. W toku naszej dziwnej przygody ludzkiej osignlimy fantastyczne postpy technologiczne. Tymczasem zawsze wielkim wyzwaniem jest stworzenie spoeczestwa, ktre bdzie funkcjonowao, w ktrym ludzie bd mogli godnie wspy, pracowa i bawi si bez nienawici i strachu. Nie ma wikszego znaczenia, czy ten, kto o tym pisze, jest Polakiem, Brazylijczykiem, czy moe jednym i drugim. Chodzi przecie o nasz wspln przyszo.

CZE 1 - MOZAIKI PRZESZOCI Profesor uniwersytetu wyobraa sobie, e aby tworzy, musi tumi emocje... Milton Santos Ekonomia pomaga ksztatowa nasz wiatopogld, ale nie moe go stanowi, poniewa wymiar ekonomiczny to zaledwie fragment tego, czym jestemy. Z drugiej strony, bogactwo jej moliwoci wyjaniajcych bierze si z tego, e moc i dynamika przeobrae spoeczestwa wynika z interesw ekonomicznych. Kto nie rozumie procesw gospodarczych, ten nie rozumie, dlaczego jestemy zdolni do podry w kosmos i innych fenomenalnych wyczynw, a nie potrafimy zapobiec tragedii 10 milionw dzieci, ktre co roku umieraj z godu lub zahamowa tempa destrukcji rodowiska naturalnego naszej planety. Mechanizmy gospodarki tylko czciowo maj charakter techniczny. W deniu do ich zrozumienia sprzgaj si lub cz emocje, historia, rodowisko spoeczne, a take dostpne narzdzia techniczne i koncepcje teoretyczne. Procesy umysowe nie s zawieszone w prni, nie s izolowane. Naprawd interesujce jest nie samo dociekanie naukowe, ale to, jakie jest jego odniesienie do codziennych dylematw, wobec ktrych staje kady czowiek. Che Guevara napisa gdzie, e polityk, ktry nie potrafi zatrzyma si na chwil, aby zawiza dziecku but, niewiele rozumie. Pozornie wydawa by si mogo, e podstaw naszego istnienia s nasze wartoci, nasza sabo lub yczliwo wobec innych. Tymczasem nasza egzystencja zaley od tego, czy jestemy w stanie stworzy spoeczestwo, ktre bdzie dobrze funkcjonowa. Wizja gospodarki, ktr niej przedstawiamy, pojawia si jako rekonstrukcja pewnej biografii. Bdzie to, powiedzmy, zapis przey osoby, ktra wybraa zawd ekonomisty nie dlatego, e gustuje szczeglnie w ekonomii, ale dlatego, e poja, i nie rozumiejc ekonomii, nie zrozumiaaby innych spraw wiata pozaekonomicznego. Uprawianie ekonomii autobiograficznej moe wydawa si zajciem narcystycznym. Wszyscy jestemy skonni mniema, e nasze wasne ycie jest interesujce. W tym przypadku jednak, rzeczywista motywacja bierze si z przekonania, e gospodarka, ktrej dowiadczamy codziennie, jest bardziej realna od teoretycznej ekonomii hipotetycznego spoeczestwa. Pocztki Przyszedem na wiat w 1941 r. w polskiej rodzinie. Stao si to we Francji, w domu gier nad granic hiszpask. Prawdopodobnie Brazylijczykowi trudno jest zrozumie, co to znaczy urodzi si w 1941 r. w Europie ogarnitej konfliktem, ktry pochon 60 milionw istnie ludzkich. Czowiek rodzi si tam, gdzie mg. Poniewa w Hiszpanii panowaa surowa moralno, ludzie bogaci jedzili uprawia hazard i bawi si do Francji, i tak oto reim frankistowski usia Pireneje kasynami. Moi rodzice, ktrzy brali udzia w pierwszej wojnie wiatowej, a w drugiej nie entuzjazmowali si ju hymnami patriotycznymi, uciekli przed Niemcami do Francji, a potem - w miar postpw wojsk niemieckich dotarli na poudnie. Tak urodziem si w Pirenejach, na granicy hiszpaskiej, w domu gier. Wszystko ma swoje powody. Przyjcie na wiat na obczynie wyciska na czowieku pitno, bo rodzi si nie tam, gdzie s jego korzenie. Jako dziecko musi uwiadomi sobie, kim jest, gdy dzieci, ktre ostro reaguj na wszelkie rnice - w ubiorze, akcencie czy kulturze - czyni to jeszcze ostrzej, gdy maj do czynienia z dzieckiem cudzoziemskim. Tak oto od pierwszych lat ycia cieraj si kultury - nic nie jest naprawd ywioowe, naturalne, oczywiste, bo w domu patrzy si na wszystko w jeden sposb, a na ulicy w inny. W domu byli ojciec i matka, Polska, religia, okrelone wartoci. Na ulicy i w szkole bya inna kultura i panoway inne wartoci. Dla mnie nie istnia wic

naturalny system wartoci - miaem natomiast moliwo rozmaitego oceniania kadej rzeczy. Od pocztku trzeba byo wybiera. To utrudnia ycie, ale rwnie wzbogaca. Otaczaj nas uproszczone wyobraenia, ktre akceptujemy dlatego, e wszyscy je akceptuj, ale ktre okazuj si absurdalne, gdy poddaje si je refleksji. Wrcimy do tej sprawy. Inny czynnik to wojna. Kady Europejczyk jest ni napitnowany. Przede wszystkim nosi pitno gbokiego przewiadczenia, e w pewnych okolicznociach kady - bogaty czy biedny, wyksztacony lub nie - staje si bohaterem, a w innych besti. Na widok aberracji, do jakich zdolna jest istota ludzka, przestaje si mniema, e o zachowaniu decyduje to, czy jest si dobrym, czy zym czowiekiem. Mona uwaa, e w konflikcie w Palestynie Izraelczycy s dobrzy, a Arabowie li, za w obliczu sytuacji w byej Jugosawii opowiedzie si po stronie Serbw lub przeciwko nim. W tym celu mona siga po wiele argumentw naukowych, ale i tak wiat jawi si w kocu jako wyszukana wersja filmw o policjantach i zodziejach. W rzeczywistoci nie chodzi o dobrych i zych. Zgodnie ze znan maksym, to warunki czyni czowieka takim, a nie innym. Od wychwalania tego, co dobre i pitnowania tego, co ze, waniejsze jest mylenie o okolicznociach, o kontekcie, ktry buduje lub niszczy stosunki spoeczne. Gdy byo si w dziecistwie wiadkiem wojny i przeywao jej skutki, w czowieku pozostaje gboki lad. W 1951 r. przyjechalimy do Brazylii, poniewa mj ojciec, inynier-hutnik, podpisa kontrakt z Belgo-Mineira w Joo Monlevade. Zamieszkalimy tam w Vila dos Engenheiros, na osiedlu inynierw; szokiem - pierwszym przeytym przeze w Brazylii mnie szokiem - by widok wiata tak gboko podzielonego na tych, co na grze i tych, co na dole, na Vila dos Engenheiros i Vila Tanque, w ktrej mieszkali robotnicy. Na kim, kto przyjeda z Europy, robi naprawd wielkie wraenie fakt, e bez wzgldu na wszystkie nowoczesne technologie, jakie si tu wprowadza, w stanie nietknitym zachowuje si podzia na casa grande, dwr i senzala, barak dla niewolnikw. W moim umyle zaczy odkada si osady innej myli, ktra pniej dotara do mojej wiadomoci - e nowoczesno to godziwa forma stosunkw midzyludzkich, a nie obfito maszyn czy samochodw. By moe mieszkacom Alfaville, szykownego osiedla w So Paulo, podoba si ich wyspa. Jedni mniemaj, e do czego doszli, inni s wiadomi absurdu. Ci, ktrzy mieszkaj wok kondominium, nazwali si ju Alfavel. Dokd prowadzi tego rodzaju modernizacja? Mojemu ojcu nigdy nie przypad do gustu autorytaryzm luksemburskich wacicieli ogromnej huty w Monlevade. Przedstawi mi pewnego dnia prosty pomys podniesienia wydajnoci pracy poprzez napraw pewnego wystpujcego w fabryce bdu strukturalnego. Zapytaem go, co o tym sdz w dyrekcji. Sucha mnie przeraony, poniewa z tym pomysem nigdy nie poszedby do przeoonych - nie leao to w jego interesie. Jego postawa zrobia na mnie wielkie wraenie, bo wydawao mi si oczywiste, e kto, kto widzi, jak mona co ulepszy, stara si to uczyni. Lecz z punktu widzenia mojego ojca fabrykanci to byli oni, druga strona barykady, inny wiat. W ten sposb inynier w przedsibiorstwie by zarazem wewntrz i na zewntrz, wykonywa swoje obowizki i otrzymywa pensj, ale poza to nie wychodzi. Kada ze stron wypeniaa jedynie swoje obowizki. Pewnego dnia ojciec wystpi przeciwko niemieckiemu inynierowi, stajc po stronie jednego z robotnikw. Wkrtce musia szuka pracy w So Paulo. Fabryka rwnie dzielia wiat na nas i na nich. Tych podziaw nie wymyli Karol Marks. Gdy ojciec rozglda si w So Paulo za prac, osiedlilimy si w Belo Horizonte, gdzie uczszczaem do liceum im. Loyoli. Matka bya lekark. W alejach Afonso Peny poprosia j o jamun ebraczka z wyranie niedoywionym niemowlciem w ramionach. Gdy matka ujrzaa to dziecko, zrobia awantur i nie odesza, dopki nie sprowadzono lekarza, karetki pogotowia, Bg wie czego jeszcze. Ja, jedenastolatek, umierajc ze wstydu, odcigaem j za rk, ale ona taka bya. Pewnych rzeczy po prostu nie akceptowaa. Dzi jeszcze, dwadziecia

lat po mierci matki, czuj prawo, ktra j cechowaa. Dodajmy, e jeli w latach dwudziestych chciao si skoczy studia medyczne, trzeba byo by kobiet z charakterem. Ten charakter nie wystarczy, aby przystosowaa si do ycia codziennego w Brazylii. By moe jednak zbyt wiele rzeczy j tam oburzao. Po mierci Stalina postanowia wyjecha do Polski i przygotowa powrt caej rodziny. Do powrotu jednak nie doszo. Porednim skutkiem wojny byo to, e brazylijska cz rodziny wrastaa w miejscow rzeczywisto, a matk ponownie wchona rodzina w Polsce. Poniewa ojciec pracowa w firmach dziaajcych w interiorze, ja i brat, dorastajcy chopcy zainstalowani ju w So Paulo, zaczlimy korzysta z duej swobody ycia w miejskich pensjonatach, z wystawania na rogach, przesiadywania w barach, gry w pik non na placach - cay ten wymiar ycia, cae to bogactwo kontaktw z rwienikami kompensoway w duym stopniu zanik zorganizowanego ycia rodzinnego. Bogactwo kultury brazylijskiej szybko pokonao dziedzictwo europejskie - czynio tak z wieloma pokoleniami imigrantw. Ludzie s tylko ludmi, bez wzgldu na swoje pochodzenie. Uczucia chodz nieznanymi drogami. Zakochaem si rozpaczliwie w pewnej ydowskiej dziewczynie, ktra podobnie jak ja bya polskiego pochodzenia. Gdy jej ojciec odkry, e chodzi z gojem, wyekspediowa j bez dyskusji do Izraela, aby tam poznaa odpowiednich dla siebie modziecw. Europa ze swoimi nienawiciami ya nadal w Brazylii, przytaczajc mnie i Paulin. Jej ojciec straci w Polsce rodzin i nie mg wybaczy crce, e nie dziedziczy jego nienawici. Pracowaem przez cay rok 1963 starajc si zebra pienidze i pojecha do niej do Izraela - w czasach, gdy nawet wyjazd do Europy by wydarzeniem. Mj ojciec pracowa w hutach Aonorte w Pernambuco. Pojechaem do Recife, gdzie zostaem reporterem w Dirio da Noite i Jornal do Comrcio. Dobrze pisaem, tote w redakcji postanowiono, e mam si zaj rodowiskiem wacicieli cukrowni. Gdy pojawiem si, aby zebra materia, stowarzyszenie cukrownikw zaoferowao mi dwa razy tyle, co zarabiaem w gazecie. Wyjaniono, e to normalne - e gazeta wywiadcza mi uprzejmo i e dziennikarze, ktrzy obsuguj t bran, otrzymuj tak pomoc. Odmwiem jej przyjcia, a redaktor naczelny komentowa, ryczc ze miechu, e w prasie brazylijskiej znalazo si w kocu miejsce dla tego rodzaju odmowy. W rzeczywistoci szokowaa mnie nie tylko zinstytucjonalizowana korupcja. Straszne wraenie zrobia na mnie ndza Recife. Tymczasem kopalnia pomysw, jak uruchomi tamtejszy rzd stanowy, gdy gubernatorem by Miguel Arraes, zdynamizowaa ycie kulturalne w miecie. Mimo modego wieku, jako reporter stykaem si z Paulo Freire, Celso Furtado, Gilberto Freire, Ariano Suassuna i innymi osobistociami, ktre na rozmaite sposoby staray si skoni Brazylijczykw do refleksji nad realiami Pnocnego Wschodu i caej Brazylii. W Ruchu Kultury Ludowej1 spotkaem ludzi w moim wieku, ale byli oni bardziej upolitycznieni i powicali si sprawie przeobrae spoecznych. W gowie krcio mi si jak w kalejdoskopie, pojawio si w niej mnstwo nowych punktw odniesienia, zamiowanie do filozofii i jzykoznawstwa zastpi pocig do ekonomii. Chciaem rozumie, co si dzieje, wiedzie, dlaczego, pozna mechanizmy i byem ju przekonany, e u podstaw kwestii spoecznych le problemy gospodarcze.
1

Ruch Kultury Ludowej (MCP) powsta w 1960 r. w Recife, stolicy stanu Pernambuco, gdy burmistrzem by postpowy polityk Miguel Arraes. Zajmowa si edukacj ludow na pnocnym wschodzie Brazylii, gdzie analfabetyzm by zjawiskiem powszechnym (i do dzi pozostaje wysoki). Obok walki z analfabetyzmem dzieci i dorosych, krzewi regionaln sztuk ludow. Stawia sobie za zadanie podnoszenie poziomu kulturalnego uczniw po to, aby zwikszy ich zdolno przyswajania idei spoecznych i politycznych oraz podnosi poziom wiadomoci politycznej i pobudza do walki spoecznej. Jednym z czoowych dziaaczy MCP by Paulo Freire, mody teoretyk i praktyk edukacji ludowej. Ruch cieszy si aktywnym poparciem postpowej inteligencji, Krajowego Zwizku Studentw (UNE) i partii lewicowych. Szybko sta si wzorem dla podobnych ruchw w innych stanach Brazylii. Zaciekle atakowany przez siy reakcyjne, uzyska poparcie ministra edukacji Darcy Ribeiro, ktry uzna go za przykad do naladowania w caym kraju. Zosta zlikwidowany po wojskowym zamachu stanu w 1964 r.

Pewnego wieczoru ojciec, ktry mieszka koo Aonorte, przyjecha do Recife i zaprosi mnie na kolacj. Poszlimy na langust. Przy drzwiach restauracji stao dziecko, po ktrym byo wida, e jest godne. Zjadem kolacj, aby nie urazi ojca, ale dylemat etyczny sta si w mojej gowie jasny jak soce: czowiek, ktry je langust, a dziecko zostawia godne, moe albo zmieni wyznawane przez siebie wartoci i doj do wniosku, e konsumpcja luksusowa jest rzecz normaln w obliczu godu dziecka, albo stara si o zmian sytuacji, ktra stwarza tego rodzaju absurdy. Z biegiem czasu miaem pozna skomplikowane konstrukcje teoretyczne, w ktrych usiowano dowie, e czowiek konsumujcy dynamizuje gospodark. Tego rodzaju twierdzenia pozwalaj robi z egoizmu altruizm i mie czyste sumienie. Wtedy nie znaem jednak teorii, a modo cechuje niedorozwj hipokryzji spoecznej. Lecz nie zawsze. Wkrtce po tym wydarzeniu przeczytaem prost i dobr ksik, w ktrej dowodzono, e miosierdzie w postaci jamuny to dobra rzecz, ale lepiej tworzy organizacje wspierajce ludzi ubogich, a jeszcze lepiej - tworzy takie instytucje, ktre zapobiegaj powstawaniu biedy. S to rne poziomy miosierdzia. Moja busola etyczna bya ju okrelona, cho nie czytaem jeszcze Marksa - okreliy j po prostu moje korzenie katolickie i wartoci odziedziczone po matce: ubstwo to wielki skandal i jeli chce si mu przeciwdziaa, nie mona polega jedynie na rodkach indywidualnych. Zmaganie si z tward rzeczywistoci Pnocnego Wschodu uwiadomio mi te inny fakt: ot na pewnym poziomie niedostatku ubodzy zatracaj zdolno do samodzielnej budowy swojej przestrzeni w spoeczestwie - zostaj wykluczeni. Powstaje w ten sposb ogromna grupa ludnoci pozbawionej narzdzi redukcji swojej ndzy, tote wolna inicjatywa i wolno rynkowa trac wszelki sens. Jest zrozumiae, e w grze zwanej yciem s tacy, ktrzy odnosz wiksze sukcesy i tacy, ktrzy odnosz mniejsze. Jednak, aby gra, trzeba przynajmniej mie kart - kapita pocztkowy - w postaci zdrowia, edukacji, pienidzy czy czegokolwiek. W rzeczywistoci nie chodzi o miosierdzie. Chodzi o proste, przysugujce istocie ludzkiej prawo do udziau w grze spoecznej, prawo do jej rozpoczci. Ekonomia zajmuje si mechanizmami, ktre rzdz zachowaniem aktorw gospodarczych. Kto za nie jest takim aktorem? W owym czasie moje pogldy w tej sprawie byy mtne. Stopniowo jednak rozumiaem coraz lepiej, e ekonomista rozmyla nad tym, jak czowiek optymalizuje uytek, ktry robi ze swoich pienidzy, jak wybiera midzy gr na giedzie a lokowaniem oszczdnoci w dolarach itd., ale trudno sobie wyobrazi, aby obj swoj teori szczegln sytuacj milionw ndzarzy, ktrzy nie maj adnego wyboru, a mimo to nie przestaj by ludmi. Studia W kocu 1963 r. pojechaem do Izraela. Samolotem portugalskich linii lotniczych, ktre oferoway znik dla dziennikarzy, doleciaem z 230 dolarami w kieszeni do Lizbony, stamtd dotarem autostopem do Neapolu, skd pywa do Hajfy statek. By peen ydw, ktrzy jechali do swojej nowej ojczyzny; nocami rozbrzmieway hebrajskie piewy. Po dwch dodatkowych dniach podry autostopem byem z Paulin w Ejlacie nad zatok Akaba. ycie to nie powie. Szukalimy si po omacku jak dwoje lepcw, bo oboje dojrzelimy - rok w yciu modego czowieka to wieczno, tote bylimy dwiema nowymi osobami, ktre musiay odbudowa swoje wzajemne stosunki. W cigu roku naszej separacji otwierano moje wszystkie listy do Pauliny, a ojciec kaza zabra jej paszport, aby nie moga wyjecha z kraju. Ona nie moga wyjecha, a ja nie mogem zosta, poniewa byem nieydowskim turyst z trzymiesiczn wiz wjazdow. Uczylimy si twardych realiw; spoeczestwo jest zorganizowane wok dokumentw, a nie osb. Co to za za organizacja spoeczestwa, ktrej podmiotem nie jest czowiek? Dziki pomocy przyjaci z podziemnej siatki solidarnoci, jaka wwczas istniaa, pojechalimy do pracy na plantacji nad Morzem Martwym, w Neot-Hakikar. Pracowalimy ze

znakomitymi agronomami; nauczyem si uprawia pomidory, daktyle i inne warzywa i owoce, stosowa nawadnianie kroplowe oraz inne raczkujce wwczas technologie. W straszliwym upale, ktry panowa w tym regionie, pooonym prawie 400 metrw poniej poziomu morza, nie pytano o dokumenty i dobrze pacono. Tam w 1964 r. usyszelimy przez radio, e w Brazylii nastpi zamach stanu. Ta wiadomo spotgowaa nasze oburzenie i wol zmian. Podwyka pacy minimalnej i przydzielenie robotnikom rolnym ziemi, na ktrej mogliby pracowa - oto dwie oczywiste i bardzo mao wywrotowe propozycje, ktre wystarczyy, aby brazylijska klasa panujca dokonaa zamachu stanu. Pomost czcy gospodark i polityk sta si dla mnie jasny: jeli godzicie si z ndz wikszoci i tym samym pokazujecie, e jestecie posusznym narodem, nie ma problemu z utrzymaniem demokracji. Jeli jednak powstaje groba, e uyjecie demokracji do redystrybucji dochodu, sigamy po dyktatur. Innymi sowy, aby mie dostp do dochodu, lud potrzebuje demokracji, ale aby mie prawo do demokracji, nie moe postulowa redystrybucji dochodu. Tak rodzi si w potwr, w ktrym dzi yjemy: jest to system demokratyczny, w ktrym z ycia spoeczno-gospodarczego wyklucza si ogromne rzesze ludzi. Izraelczycy rozmawiali z nami o tragedii, jak byo ustanowienie w Ameryce aciskiej jeszcze jednej dyktatury, po czym wracalimy do pracy przy zbiorach pomidorw. Poza mn i Paulin, ludmi zagubionymi na tym wiecie, byli te inni zagubieni arabscy Beduini, ktrych zatrudniano przy zbiorach, ale ktrzy nie uczestniczyli w yciu politycznym i spoecznym. Izraelczycy wspczuli nam z powodu dyktatury w Brazylii. U siebie nie widzieli jednak problemw. le dzieje si zawsze u innych, a nie u nas. Nauczyem si hebrajskiego i emocjonowao mnie przeywanie Biblii, gdy chodziem po pustyni ladem skorpiona czy piem zimn wod z Engeddi, a jednoczenie w moich uszach rozbrzmieway sowa oblubienicy z Pieni nad Pieniami: Mj miy jest mi woreczkiem mirry wrd piersi mych pooonym. Gronem henny jest mi umiowany mj w winnicach Engeddi2. W biblijnej Berszewie na skraju pustyni Negew chodzilimy do ndznego baru, ktry zawsze udziela schronienia kilku zagubionym osobnikom i czterem pozostaym w okolicy prostytutkom. Nazwa baru bya wymowna: The Last Chance. Nie skarylimy si. ycie wewntrz systemu i gonitwa za pienidzmi mog by interesujce. ycie poza systemem te moe by interesujce, a nawet romantyczne. Czy jeszcze bardziej interesujce nie byoby poczenie jednego z drugim? Czy ma sens konieczno wyboru midzy jednym a drugim? Trzeba byo kilku dziesicioleci, abym zrozumia, e nie chodzi o modziecze chimery - poczenie wymogw gospodarki z potrzebami czowieka powinno by zasadniczym wyzwaniem wiata, ktry budujemy. Jeli efektywno gospodarcza nie suy tworzeniu wiata, ktry zabezpieczaby nasze ycie codzienne, to jest ona gupot. Rodzi kompetentnych, bogatych, samotnych i sfrustrowanych technokratw. Zawsze lubiem jzyki. W domu nauczyem si polskiego, potem francuskiego. Gdy przenielimy si do Brazylii, przysza oczywicie kolej na portugalski. W szkole nauczyem si angielskiego, bo mi si podoba, a pniej hiszpaskiego, woskiego i rosyjskiego. Biblijny hebrajski przyswoiem sobie z powodw absurdalnych. Usiowalimy pobra si z Paulin - nie dlatego, e przywizywalimy due znaczenie do samego lubu, ale dlatego, aby miaa ona prawo do paszportu brazylijskiego (ja miaem ju obywatelstwo brazylijskie) i moga wyjecha. Aby zapobiec niepodanym mieszankom, Izrael nie zezwala na inne luby ni religijne - nawet na luby ludzi wyznajcych rne religie. W rezultacie ona zacza pobiera lekcje katechizmu, a ja - chodzi do rabina w szkole religijnej. Wyobraalimy sobie naiwnie, e wemiemy lub
2

Biblia Tysiclecia Online, Pozna, Wydawnictwo Pallotinum, Wydzia Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 2003.

ydowski lub katolicki w zalenoci od tego, ktr religi zaliczymy jako pierwsz. Bralimy rwnie pod uwag moliwo przejcia na islam, ale nie mielimy odpowiednich kontaktw. Jednoczenie nachodzilimy konsulaty i ambasady, starajc si znale kogo, kto zgodziby si wbi Paulinie wiz do tymczasowego dokumentu, ktry uzyskaa. W kocu pewna wspaniaa pani konsul z Danii, wzruszona pooeniem Pauliny, ktra czua si w Izraelu jak ptak w klatce, przyznaa jej trzymiesiczn wiz na nietypowych warunkach. Dziki temu uzyskalimy wizy do Woch. Paulina nienawidzia Izraela z powodu permanentnej kontroli, jakiej tam podlegaa, i rozpaczliwie chciaa wyjecha, czu si wolnym czowiekiem, pani swojego losu. Zmieniajc takswki jak w najlepszych filmach sensacyjnych, tyle e uciekajc przed czym tak prozaicznym, jak kontrola rodzinna, wsiedlimy w Hajfie na statek. To wszystko ma niewtpliwie pewien wymiar powieciowy. Patrzc z pewnego dystansu wida jak na doni, jak atwo mona czowieka pozbawi przysugujcych mu praw tylko dlatego, e nie ma odpowiednich dokumentw, a take jak atwo przeladowani mog sta si nieubaganymi przeladowcami, jak ofiary rasizmu same mog praktykowa rasizm. Widzc, jak ydzi europejscy dyskryminuj w Izraelu tak samo biaych jak oni, ale nazywanych czarnymi ydw pochodzenia afrykaskiego lub jak zaszczepiaj swoim dzieciom rasistowskie pogldy odnonie Arabw, zaczynaem stopniowo rozumie, jak potne s czynniki emocjonalne i irracjonalne. Prawa niezorganizowane nie materializuj si, nie istniej, jeli nawet s to prawa zasadnicze. W sze miesicy pniej rodzina Pauliny daa za wygran i przysaa jej paszport, dziki czemu odzyskaa wolno, moga podrowa, przekracza granice. Zamieszkalimy w Lozannie. Znad Morza Martwego przenielimy si nad Jezioro Lemaskie; byy tam wdziczne abdzie oraz uniwersytet, na ktry przyjmowano studentw tak naturalnie, jakby to byo ich prawo nabyte - o miejsce na studiach nie trzeba byo stacza krwawych bojw. Znana w wiecie ekonomicznym Szkoa Lozaska ksztacia bankierw zgodnie z najlepsz tradycj Walrasa i Pareta3. Bya to dobra szkoa neoklasyczna z wieloma zajciami z historii, prawa, matematyki, teorii. Nie wiem, co bardziej wzbogaca: kultura, ktr czowiek przyswaja sobie w nowym kraju, czy studia. W kadym razie uwaam obecnie, e poznanie rozmaitych krajw ma absolutnie zasadnicze znaczenie - dlatego rwnie, e dostarcza konkretnych przey, na ktrych podstawie mona rozwija studia teoretyczne. Przeycia te s za zrnicowane, zale od kultur, tradycji. Niewtpliwie, skonno do stosowania uproszczonych schematw w dziedzinie teorii ekonomicznej jest w duej mierze zwizana z niedostateczn znajomoci rnorodnoci ycia spoecznego. Prba zrozumienia gospodarki bez zrozumienia spoeczestwa nie przynosi dobrych efektw. Nauczyem si oglnego schematu i uzyskaem dyplom w dziedzinie ekonomii politycznej. Zaczynaem rozumie wiele rzeczy, a im wicej rozumiaem, tym bardziej byem zirytowany. To proste. W takim np. Traktacie Wersalskim podzielono po pierwszej wojnie wiatowej Bliski Wschd na narody zdolne politycznie do samodzielnego bytowania i narody wymagajce kurateli Anglii i innych mocarstw. Znane wwczas zoa ropy naftowej znajdoway si akurat w tych krajach, ktre miay podlega kurateli. Taki zinstytucjonalizowany cynizm prezentowany jest zawsze w otoczce wyszukanych argumentw naukowych i rozlegych uzasadnie humanistycznych. Pewna przeczytana przeze mnie historia Watykanu rozwiaa wszelkie moje
3

Lon Walras (1834-1910), szwajcarski ekonomista, profesor uniwersytetu w Lozannie, by zaoycielem neoklasycznej szkoy lozaskiej w ekonomii. Vilfredo Pareto (1848-1923), woski socjolog twrca teorii krenia elit i ekonomista, profesor tego samego uniwersytetu, by kontynuatorem pogldw Walrasa. Szkoa ta matematycznie ujmowaa zjawiska gospodarcze od strony rynku i dya do okrelenia warunkw rwnowagi midzy poda a popytem. Zakadaa, e w gospodarce towarowo-pieninej wystpuj samoczynnie dziaajce mechanizmy przywracajce rwnowag gospodarcz zachwian przez wpyw takich czynnikw zewntrznych, jak zmiana techniki czy gustw konsumentw. Ujmowaa procesy gospodarcze jako procesy tworzenia si ilociowych relacji midzy rzeczami i twierdzia, e mona matematycznie ustali optymalne ilociowe proporcje midzy poszczeglnymi elementami gospodarki, a wic okreli rwnowag gospodarcz.

zudzenia co do czyjejkolwiek witoci. Machin wojenn Hitlera wspieray usilnie takie przedsibiorstwa, jak General Motors, a wiele bankw szwajcarskich, francuskich i innych przywaszczao sobie mienie zgadzonych. Ten cynizm nie naley do przeszoci. Trzeba byo czeka a do 1999 r., aby banki szwajcarskie poczuy si zmuszone wypaci osobom ograbionym odszkodowania, i do 2000 r., aby Kasa Depozytw i Konsygnacji we Francji zacza zwraca zagrabione mienie - rwnie pod presj oskare publicznych. W latach dziewidziesitych General Motors dyskretnie otrzymaa odszkodowanie w wysokoci setek milionw dolarw, poniewa jej fabryka w Niemczech zostaa podczas wojny zbombardowana przez aliantw. W tej fabryce produkowano silniki do niemieckich pojazdw wojskowych! Just business... Nie ma nic lepszego ni znajomo rzeczy. Historia to potne narzdzie, ktre pozwala postrzega teori ekonomiczn w realnych wymiarach - oddziela argumenty teoretyczne od retoryki racjonalizujcej, ktra stara si jedynie uzasadnia interesy silniejszych. Rwnolegle torowaem sobie drog w sferze edukacji. Miaem okazj spotka Jeana Piageta - z pewnoci jednego z gigantw w dziedzinie teorii poznania. Na swoje ostatnie wykady sdziwy ju Piaget zaprosi m.in. matematykw, biologw i ekonomistw, aby przedyskutowa metodologi naukow. Byem jednym z zaproszonych szczliwcw, po czi dziki Paulinie, ktra studiowaa u niego w Genewie. Ogromne wraenie zrobia na mnie paralela midzy postpowaniem Marksa w jednej dziedzinie i Piageta w innej. Zamiast mierzy inteligencj ilociowych za pomoc testw ilociowych na wzr amerykaskiego QI, Piaget skupia si na ewolucji inteligencji. Zamiast uwaa j za zgromadzony zasb, rozumia, e wynika ona z dialektycznego procesu interakcji zachodzcej midzy czowiekiem a otaczajcym go wiatem. Zamiast pojmowa ewolucj jako proces jednoliniowy wykazywa, jak nagromadzenia miejscowe prowadz do zmian jakociowych, do skokowych, okrelajcych poszczeglne fazy, postpw w rozwoju inteligencji. To byo fascynujce, poniewa Piaget budowa pomosty midzy rozmaitymi dziedzinami nauki. Chwila bya dla mnie doniosa, bo moje studia w dziedzinie ekonomii splatay si z szerszym wiatem nauki. Zrozumiaem wwczas wag metody i to, e ekonomia jest wana, ale nie wystarczajca. Czytaem Marksa, nowe ksiki, ktre wychodziy u Maspero i podobnie jak wielu innych ludzi nie posiadaem si z oburzenia z powodu wojny w Wietnamie. Nie dlatego, e wojna ta bya okrutniejsza od innych - oburzenie potgowaa gigantyczna dawka bezczelnej hipokryzji. Skala kamstw bya taka, e zniweczya wiarygodno Stanw Zjednoczonych i sympatyczn fasad przedsibiorstw wielonarodowych; przestaem nawet dostrzega ich ewentualne dodatnie strony. Amerykanie mieli swojego demona - Moskw, a my swojego - Amerykanw. Tak stalimy si do pewnego stopnia komunistami - nie dlatego, e chcielimy nimi by ani nawet nie dlatego, e mielimy wyidealizowany obraz tego, co dziao si w krajach, w ktrych rzdzili komunici. Po prostu tych, ktrzy nie byli po jednej stronie, polaryzacja ideologiczna spychaa na drug stron. Jeli Amerykanie tak kamali - a w przypadku Wietnamu byo to oczywiste - to ile mogo by prawdy w oskareniach, jakie wysuwali pod adresem komunizmu? Wystarczyo pozna nieco histori, aby dowiedzie si o poparciu, jakiego rzdy amerykaskie zawsze udzielay krwawym dyktaturom Batisty, Somozw, Papy Doca, Mobutu, Suharto, Pahlawiego i tylu innych. Mowa jest o milionach zabitych, miliardach dolarw stanowicych fortuny dyktatorw, gigantycznej grabiey bogactw narodowych w przymierzu z przedsibiorstwami wielonarodowymi oraz machin pastwow Stanw Zjednoczonych i innych krajw bogatych. Doprawdy, stroi si w obliczu tych realiw w pirka obrocw praw czowieka... Uwaam, e etyczny wymiar sprawy zawsze by niedoceniany. Dua cz tej modziey, ktra buntowaa si w Europie, podobnie jak na innych kontynentach, wraz ze stert elektrycznych sprztw gospodarstwa domowego otrzymaa od swoich rodzicw spadek moralny na enujco niskim poziomie. Rodzice uwaali, e si powicili i e ich dzieci skar

si z penymi odkami, a najszlachetniejsza cz tej modziey chciaa czego innego. Lecz zgodnie z uproszczeniami, ktre dominoway w XX wieku, ten, kto buntowa si na Wschodzie, by lokajem kapitalizmu, a ten, kto buntowa si na Zachodzie, by agentem Moskwy. Polityka sprowadzaa si do wyboru midzy jednym a drugim rodzajem bandytyzmu politycznego. Odpowiadajce temu uproszczonemu obrazowi wiata teorie ekonomiczne - planowanie z jednej strony, liberalizm z drugiej byy jak niedokadnie pooony lakier. Wyzierao spod nich prawdziwe oblicze systemw liberalizm szybko przeksztaci si w scentralizowan wadz wielkich przedsibiorstw wielonarodowych, a realny socjalizm symetrycznie odtwarza centralizacj wadzy za porednictwem pastwa. Byem w Paryu, gdy w maju 1968 r. stana Francja. Ogromne wraenie robi widok ludu na ulicach, spoecznoci osiedlowych, ktre organizoway si, aby bezporednio zarzdza swoimi sprawami. Trudno odda abstrakcyjne, ale potne, niemal namacalne wwczas uczucie, jakie wywoywa widok pomagajcych sobie wzajemnie ludzi i nastrj wolnoci zmieszanej z solidarnoci. Uczucie to ogarno ca kul ziemsk, od Parya po Woodstock, a nawet spowodowao wyomy w wczesnej dyktaturze w Brazylii. Wygldao to tak, jakbymy odkryli, e mamy prawo do pragnie i de wykraczajcych poza zorganizowan i zdyscyplinowan pogo za kilkuprocentowym przyrostem PKB. Spektakle teatralne wystawiano bezporednio na ulicach. Rozmawiao si o wszystkim i o niczym z nieznajomymi. Na wierzch wypyny pokady dugo tumionych uczu braterstwa i ujawniy si rozmiary frustrujcego pustkowia, jakim byo ycie obracajce si bardziej wok pienidzy ni... wanie wok ycia. De Gaulle, przeraony t zmian nastrojw, ktra udzielaa si nawet policji i wojsku, polecia do Strasburga, aby rozmawia o ewentualnym poparciu armii niemieckiej. Gdy trzeba byo wybiera midzy ojczyzn a obron wasnoci, nie byo adnych wtpliwoci; nagle okazao si, e armii tych dwch krajw nic nie dzieli. Manifestacje przetoczyy si przez ca kul ziemsk, ujawniajc moralny upadek systemu. Niespodziewanie okazao si, e ma on rwnie sabe strony. Mniej wicej wiedzielimy, gdzie jest zo, ale nie wiedzielimy, gdzie jest dobro. Na zasadzie naturalnej polaryzacji poparlimy komunizm, ale stao si tak dlatego, e z kadego, kto mia nastawienie antyamerykaskie, automatycznie czyniono komunist. Dlatego Kuba bya tym ogromnie pocigajcym i przejrzystym dowiadczeniem - w polityce kto kierowa si wreszcie etyk i mia jasno okrelony cel spoeczny. Wbrew temu, co tak usilnie gosiy brazylijskie organy bezpieczestwa, nie chodzio o to, e uleglimy propagandzie komunistycznej. Kuba reprezentowaa jedyn przyzwoit opcj, jak mona byo poprze w obliczu niesprawiedliwoci, korupcji i bandytyzmu politycznego reimw poudniowoamerykaskich. Niesprawiedliwoci, korupcji i bandytyzmu politycznego, ktre w duej mierze panosz si zreszt do dzi. Podobnie jak wiele innych prb przeobrae spoecznych w XX wieku, Kuba pada ofiar zimnej wojny - Amerykanie wiadomie zmusili j do przejcia na pozycje ekstremistyczne, czego wcale nie pragna, a poniewa chciaa za wszelk cen przetrwa, atwo byo j zepchn na orbit interesw radzieckich. Nie byo miejsca dla drogi poredniej - wiat musia by albo USA, albo ZSRR. Jeli Kuba nie chciaa by proamerykaska, musiaa by proradziecka. Gdy staa si proradziecka, ogoszono, e jest miertelnym wrogiem. Stosunkowo maa, izolowana od wiata wyspa, stwardniaa politycznie na skutek agresji, ktrej padaa ofiar, Zduszona przez blokad, miaa nie przey. To interesujcy proces: najpierw robi si wszystko, aby jaki eksperyment spoeczny si nie uda, a gdy tak si dzieje, stanowi to dowd, e model nie funkcjonuje. Poniewa za popchnito t wysp w ramiona Zwizku Radzieckiego, mona byo zarazem dowodzi, e to komunizm si nie sprawdza. Batista, Somoza, Mobutu okazali si przyjacimi demokracji. Natomiast Kub uznano za antydemokratyczn. Nard kubaski sta si igraszk - liczyy si punkty na szachownicy

10

wielkiej strategii wiatowej. Biedna Kuba - tan lejos de Dios (tak daleko od Boga)... i tak blisko Stanw Zjednoczonych. Czas walki W Paryu zbieraa si grupa studentw i profesorw brazylijskich. Finansowaem swoje studia, pracujc w nocnych pocigach midzynarodowych, tote korzystajc z przejazdw przez Pary uczszczaem na te zebrania. W wyborze walki zbrojnej nie byo nic zagadkowego - wisia w powietrzu, bo wszyscy dobrze znali wietnamski ruch oporu, rewolucj kubask, partyzantk w Angoli, Mozambiku, Gwinei Bissau... To bya po prostu jedna z moliwych opcji. Ze wzgldu na mody wiek i niedostatek kultury politycznej nie uwaaem si za czowieka zdolnego do decydowania o wielkich sprawach, wic gdy do kraju wezway mnie duo bardziej dowiadczone osoby, z ktrymi wczeniej obcowaem w Paryu, spakowaem walizki i wyjechaem do Brazylii. W dwa miesice pniej zostaem aresztowany. Byem terroryst i komunist. Odkryem, e policja polityczna szukaa mnie od zamachu stanu - uczyem si rosyjskiego w instytucie Brazylia-ZSRR w Recife, co stanowio wystarczajcy dowd mojej dziaalnoci wywrotowej. Listy osb, ktre uczyy si tego jzyka, publikowano w gazetach, aby udowodni, e Brazylii grozi najazd wrogich si. Nie wystarczyo wyjanienie, e mam zamiowanie do jzykw obcych i e w tym samym czasie uczyem si angielskiego w Instytucie Roosevelta, a take woskiego w Kole Woskim. Kiedy powieszono mnie na papuzim drku4, zaaplikowano elektrowstrzsy i zwichnito ebro, daem za wygran. Wymyliem, e na wiadukcie Santa Efignia odbieraem ze skrytki w murku rozkazy terrorystyczne. Rzuciem si przez balustrad, ale sznur, ktrym miaem zwizane rce, zaczepi si o ni i zawisem w powietrzu. Znw byy elektrowstrzsy. Na trzecim pitrze budynku, w ktrym mieci si wwczas Stanowy Wydzia Dochodze Kryminalnych (DEIC), przewijay si postaci icie folklorystyczne. W mojej celi pewien mody czowiek, ktry wsadzi dwie kule w gow waciciela samochodu, nie mg zrozumie, dlaczego osoba, ktrej przykada si do gowy trzydziestk semk, moe nie okaza posuszestwa. By oburzony. W ssiedniej celi siedziaa moda dziewczyna. Od czasu do czasu zjawia si u niej policjant, kaza si jej opiera o krat, obmacywa j i wykorzystywa seksualnie. Niektrzy usprawiedliwiali go mwili, e to kurwa. Ten policjant nalea do si porzdkowych, ktre w cigu trzech minut od mojego aresztowania podzieliy si moim zegarkiem, pienidzmi i butami. Przedstawiono mnie caej ekipie dyurnej. Jeden z policjantw wyjani mi, e gdy zatrzymaj bandyt i gdy pozna go caa ekipa, puszczaj go wolno, z zaleceniem, aby w zawsze mia przy sobie pienidze na wypadek, gdyby natkn si na ktrego z jej czonkw. Jeli nie bdzie mia pienidzy, wrci do DEIC, gdzie bd czekay go elektrowstrzsy i przez ca noc bdzie wisia na papuzim drku. Bandyta zaczyna wic dla nich pracowa, z amatora staje si zawodowcem i uzyskuje zgodny z now funkcj tytu: staje si osobnikiem poskromionym. Od tego czasu system ten z pewnoci si zmodernizowa. To cz cudu gospodarczego. Po tygodniu byem wolny. Dziao si to przed wydaniem Aktu Instytucjonalnego nr 55 i inne organy nie wiedziay o moim aresztowaniu, a komisarz dosta od moich towarzyszy solidn apwk. Tym razem bya to ju walka na caego. Tortury uzasadniay walk zbrojn; z
4

Papuzi drek to metoda tortur. Wiszcy w powietrzu drek (lub rura) przechodzi pod kolanami ofiary, ktra jest cakowicie unieruchomiona. Do straszliwego blu, jaki powoduje rozciganie si cigien, dochodz wstrzsy elektryczne. W latach szedziesitych, za dyktatury wojskowej, brazylijscy wojskowi i policjanci zostali wyszkoleni w stosowaniu tej metody przez specjalistw amerykaskich. 5 Akt Instytucjonalny nr 5 wszed w ycie w grudniu 1968 r., eliminujc z konstytucji Brazylii to wszystko, co po wojskowym zamachu stanu 1964 r. pozostawao w niej jeszcze w dziedzinie ochrony praw czowieka. By powanym zwrotem ju i tak bardzo prawicowej dyktatury wojskowej na prawo.

11

kolei policjanci i wojskowi uzasadniali tortury tym, e walczymy z broni w rku. Gdy dochodzi do ostrej polaryzacji, winna jest zawsze druga strona. Odkryem ogrom machiny, na ktr skadali si m.in. policjanci, adwokaci, dziennikarze, ksigowi - to oni zapewniaj funkcjonowanie systemu korupcji i przemocy monych. S to szczury piwniczne kadego systemu ucisku. Walka bya dramatycznie nierwna. Rzecz nie w tym, e z naszej strony dziaay mae grupy studentw. W tym czasie siedziao w wizieniach ponad dziesi tysicy osb, a dziesi tysicy osb gotowych ryzykowa ycie, aby co zmieni, to ogromna sia. Ludno chowa si widzc, e sytuacja jest niebezpieczna. To naturalne. Kt nie przeywa tej nieustajcej sprzecznoci midzy chci zapewnienia sobie wygodnego ycia a szokiem wywoanym widokiem biednego dziecka na ulicy? Oba te uczucia s uprawnione. Nie chodzi o to, aby wybiera, lecz o to, aby zorganizowa takie spoeczestwo, w ktrym jest dla wszystkich miejsce. W nastpnych latach bronilimy si jeszcze bardziej energicznie, bo w obliczu represji musielimy zdobywa rodki do walki, ratowa ludzi, ktrym podczas przesucha grozia mier, zapewni ochron siatkom solidarnoci. Caa machina medialna bya oczywicie w rkach aparatu represji i wielkich grup gospodarczych, ktre go popieray. Pniej media usprawiedliwiy swoje wczesne postpowanie cenzur, ktrej rzekomo podlegay. Dzi, po trzydziestu latach, warto zapozna si z wyznaniem Mino Carty, jednego z niewielu, ktrzy powiedzieli w tej sprawie prawd: Wielka prasa to haba dla Brazylii. Bronia zamachu stanu w 1964 r. i zamachu w zamachu, ktry mia miejsce w 1968 r. [chodzi o Akt Instytucjonalny nr 5]. Z wyjtkiem Estado wielka prasa nigdy nie bya cenzurowana. Ani Folha, ani O Globo, ani Jornal do Brasil. Estado ocenzurowano po prostu dlatego, e wrd uczestnikw zamachu wystpiy rozbienoci, a nie dlatego, e by przeciwny zamachowi. (...) Gwn cech tej elity brazylijskiej jest poczucie wyszoci i tchrzostwo, nie mwic ju o ignorancji i pysze. Tym, co zdecydowao ostatecznie o ukadzie si, bya zdolno reimu do stworzenia nowej klasy redniej, ktra miaa dostp do uniwersytetw, wasnych mieszka i dopiero co stworzonego rynku kapitaowego. By rok 1969 - rok cudu gospodarczego. Od zamachu stanu do wzniecenia walki zbrojnej upyny cztery lata i oburzenie przeobrazio si w sabo zorganizowan akcj ludow. W cigu czterech lat koncentracja bogactwa zapewnia systemowi now logik i przez pewien czas spowodowaa spory wzrost gospodarczy, ktry radykalnie zredukowa baz polityczn ruchu. Reszta to by dugi i bohaterski opr. Zostaem przywdc, ale nie byo to moj zasug, bo w miar jak jedni towarzysze padali, inni musieli ich zastpowa. Nigdy nie uwaaem, e ta walka bya niepotrzebna. W kilka lat pniej, ju na wygnaniu, odnalaza mnie grupa modych Brazylijczykw, ktrzy powiedzieli mi, jak wielkie znaczenie miao dla nich w tych oowianych latach to, e byli tacy, ktrzy si nie ugili, lecz walczyli i umierali. Pewien dziennikarz zapyta mnie kiedy, czy wyraam skruch, bo si nie udao nie zdobylimy wadzy. Uwaam, e nie chodzi o cele, o walk o wadz, lecz o spraw, ktra kae si przeciwstawia. Frantz Fanon dobrze scharakteryzowa tego, kogo nazwa czowiekiem zbuntowanym. Dla niego s rzeczy, ktrych po prostu si nie akceptuje. To kwestia godnoci, a nie rezultatw. Uwiziono mnie po raz drugi i wymieniono na ambasadora zachodnioniemieckiego, ktrego uprowadzili partyzanci, i tak oto pewnego dnia o wicie w czerwcu 1970 r. wyldowaem z grup czterdziestu winiw politycznych, ktrzy w ten sam co ja sposb wyszli na wolno, na lotnisku Dar El Bejda w Algierze. Przyleciaem tak, jak wyszedem z wizienia - bez butw, bez dokumentw, z oparzeniami od elektrowstrzsw, ktre sfilmowao wiele ekip telewizyjnych z caego wiata. Tego samego dnia do Algieru przylecia z wizyt oficjaln krl Arabii Saudyjskiej Fajsal. W miejscowym dzienniku El Moudjahid ukazay si dwa nagwki - jeden o przyjedzie czterdziestu byych winiw brazylijskich, drugi o

12

przyjedzie krla. Lud, jak to lud, podsumowa spraw krtko: przylecieli Ali Baba i czterdziestu rozbjnikw. W Algierze ludno, majc za sob dugie lata walki z okupantem francuskim, przyja nas z ogromn, ywioow serdecznoci. Takswkarze wozili nas za darmo. Algierskie rodziny przyjmoway nas w prywatnych domach. Tylko nieliczne kogo nie straciy lub nie miay wrd swoich bliskich kogo, kto by torturowany. To tu zrodzia si technika czca papuzi drek z elektrowstrzsami. Ci ludzie cakowicie si z nami utosamiali. Okolicznoci maj decydujcy wpyw na ksztatowanie si takich, a nie innych wartoci. Tam nikomu nie przychodzio do gowy nazywa nas terrorystami czy bdzcymi studentami. Przedstawiciele ruchu wyzwolenia Angoli wyjaniali nam swoje formy walki, Wietkong sugerowa nam strategi, ruch palestyski informowa o swoich dramatach, Czarne Pantery ze Stanw Zjednoczonych chciay dowiedzie si czego o ruchu czarnych w Brazylii, dziaacz Afrykaskiego Kongresu Narodowego Johnny Makatini dyskutowa z nami o sposobach odbicia Mandeli z wizienia. W sytuacji, gdy trzy czwarte bogactwa wiatowego znajdowao si w rkach grupy krajw bogatych, a pord dramatycznych bojw narody ubogie usioway zerwa okowy kolonializmu i niedorozwoju, walka nie bya ekstremizmem, lecz kwesti przyzwoitoci. Wola zmiany wydawaa si powszechna. Potrzeba zmiany bya te do oczywista. Co robia Portugalia, najbiedniejszy kraj Europy, na innych kontynentach, na ktrych staraa si utrzyma kontrol nad dziesi razy wikszymi od siebie krajami? Co robili Amerykanie w Wietnamie? Jak organizacje midzynarodowe i bogate kraje mogy z czystym sumieniem popiera najkrwawsze dyktatury, ktre zaliczay do reimw zaprzyjanionych? Jak u schyku XX wieku mona usprawiedliwia handel broni i nazywa biznesem rozbudow rodkw zniszczenia ludzkoci? Jak mona byo przedstawia system jednopartyjny na Kubie jako dyktatur, a system jednopartyjny w Meksyku jako demokracj, nie mwic ju o dziesitkach innych dyktatur popieranych przez kraje bogate? Jakim prawem przedsibiorstwa wielonarodowe finansoway zamachy stanu? Istniao oczywicie cudowne usprawiedliwienie tego wszystkiego - niebezpieczestwo komunistyczne. Byo dla mnie jasne, e jedno barbarzystwo nie moe usprawiedliwia innego ju sam, tak czsto wysuwany w krajach komunistycznych, argument, e cel uwica rodki, by barbarzyski. W Brazylii biskup Geraldo Proena Sigaud usprawiedliwia tortury, mwic, e zezna nie wydziera si z pomoc sodyczy. Dyktatura narzucia swoj konstytucj nie konsultujc si ze spoeczestwem, a pewien prawnik skwitowa spraw, stwierdzajc, e rewolucja stwarza swoj wasn praworzdno. CIA finansowaa swoje operacje, handlujc kokain i heroin i tumaczya, e musi mie tajne fundusze. Prawda jest taka, e s rodki, ktre wynaturzaj cele. Teraz, na wygnaniu w Algierii, w centrum naszych dylematw bya z jednej strony jasna, wywoujca nasze oburzenie wiadomo przeraajcej logiki tego, co si dzieje na wiecie, a z drugiej poczucie, e tylko w ograniczonym stopniu jestemy w stanie go zmieni. Rozumielimy zarazem, e mnstwo osb walczcych o postp spoeczny, do ktrych my si zaliczalimy, wnosi decydujcy wkad w ten postp. Mimo chwilowych poraek tacy ludzie, jak Martin Luther King, Carlos Marighella, Patrice Lumumba, Salvador Allende, Amilcar Cabral czy Mahatma Gandhi, nie zginli na prno takim jak oni zawdziczamy zniesienie niewolnictwa, prawa dla czarnych w Stanach Zjednoczonych, koniec kolonializmu, rwnouprawnienie kobiet, organizacj pracownikw. Tym, co zamykao si przed nami, nie byy walka i przywiecajce jej cele, lecz wiodca - jak mniemalimy - do postpu spoecznego droga na skrty w rodzaju fast tracks, ktra pozwoliaby nam osign cele polityczne bez budowy odpowiednich fundamentw w sferze kultury spoecznej i politycznej. Zaczyna si rok 1972. Na zgromadzeniu w Santiago de Chile, na ktrym dokonalimy bilansu, zaproponowaem rozwiza organizacj, abymy do walki z dyktatur mogli wnie inny, a zarazem szerszy wkad. Moj propozycj odrzucono, cho midzy jej zwolennikami i

13

przeciwnikami istniaa rwnowaga si. Byo dla mnie jasne, e podczas gosowania wielu z nas kierowao si bardziej emocjami ni rozumem, a przede wszystkim poczuciem winy, e oto jestemy bezpieczni za granic, kiedy inni umieraj w Brazylii. Nie potpiam takiej postawy, poniewa nikt nie kieruje si samym tylko rozumem. Dla uksztatowania moich pogldw byo jednak wane zrozumienie tego, e grupa polityczna - pniej okazao si, e podobnie jest z grupami religijnymi, a nawet naukowymi - moe stworzy rodzaj rzeczywistoci wirtualnej i mwi o wiecie w swoim wasnym jzyku. Walka trwaa. Paulina, ktra przyjechaa do mnie do Algierii, zostaa wysana do Recife, aby ratowa zagroonych towarzyszy. Zgina razem z nimi. Wczya si do walki, gdy ja ju si z niej wycofywaem; oddalilimy si od siebie - nie ze wzgldw uczuciowych, lecz z powodu szalestwa i napicia tamtego czasu. Polska Byem Polakiem, ale nie urodziem si w Polsce ani jej nie znaem. Kraj ten bardzo mnie pociga - tym bardziej, e zawsze uwaaem, i naley pogodzi si z przeszoci i pozna swoje korzenie. Po latach podziemia i wykorzenienia spoecznego odczuwaem przemon potrzeb normalnoci, przyjrzenia si rzeczywistoci z pozycji zwykego obywatela. Bya te we mnie ogromna ciekawo organizacji politycznej i gospodarczej realnie istniejcego socjalizmu. Jeli chodzi o normalno, to stopniowo odbudowaem swj wiat. Znw byem z matk, ktr odnalazem w Polsce jako waw i jak zawsze skonn do kontestacji staruszk. Uwaaa histeri konsumpcyjn w krajach bogatych za zjawisko patologiczne i twierdzia, e optymalny jest komunizm, bo strzee Polsk przed postpem gospodarczym. Wadze, syszc to, umiechay si zakopotane. Odnalazem te swojego brata Mariusza, ktry przyjecha do Polski na studia na politechnice, oeni si z Polk i w kocu tu osiad. Wziem lub z Fatim, crk Paula i Elzy Freire, ktrzy te byli uchodcami. Z powodu ich kolejnych wygna moja ona bya tak jak ja zagubion w przestrzeni istot, ale posiadaa niezwyk zdolno chodzenia po ziemi. Znalazem w niej swoj kotwic. Ftima naleaa do poprzedniego pokolenia emigrantw. Paulo Freire, ktry odway si uczy swoich ziomkw z Pnocnego Wschodu czyta i pisa, co stanowio wwczas wystarczajcy dowd silnych skonnoci komunistycznych, trafi do wizienia, a nastpnie musia wyemigrowa. Dla Fatimy wyjazd z Brazylii w 1964 r. oznacza porzucenie w wieku lat pitnastu grona przyjaci, dalszej rodziny, przelotnych miostek (okrelenie typowe dla czowieka onatego), szkoy. W Chile Paulo Freire pomg opracowa programy nauczania dorosych i natychmiast zaproszono go do Harvardu na wykady. Nastpnie - cigle jako uchodca nie majcy nawet brazylijskiego paszportu - wyjecha do Genewy, gdzie pracowa w wiatowej Radzie Kociow. Udziela te wielu rzdom pomocy w tworzeniu programw walki z analfabetyzmem. Ftima towarzyszya mu, podobnie jak reszta rodziny. W kadym kraju trzeba byo odbudowa przyjanie, ycie towarzyskie i wiele ju razy zniszczone ycie uczuciowe. To nieatwe. Ludzie zagubieni si rozpoznaj. My rozpoznalimy si ywioowo i natychmiast postanowilimy by razem. Wadze polskie day mi paszport - pod warunkiem, e nie wykorzystam go w celach wywrotowych. Przyznay mi te stypendium, do ktrego dorabiaem, uczc jzykw w rozmaitych instytutach. Kalejdoskop znw si krci - ponownie studiowaem, starajc si zrozumie procesy spoeczne i odbudowa swj wiatopogld. W Lozannie studiowaem ekonomi neoklasyczn. Teraz, studiujc myl ekonomiczn Oskara Langego, Kaleckiego i innych, patrzyem inaczej na wiat. Mwiem po polsku, tote nie byo mi trudno.

14

Odbyem wyszy kurs planowania narodowego, na ktry uczszczali Polacy, Afrykaczycy i studenci z innych stron wiata i dyskutowali o systemach organizacji gospodarczej. Wiele mwio si tam o szczeglnych warunkach rozwoju przy nieograniczonej poday siy roboczej, o wyborze technologii wiodcych lub alternatywnych, o dowiadczeniach Polski, Indii czy krajw arabskich. Podstaw teoretyczn stanowiy prace Kaleckiego. Poniewa studiowaem ju ekonomi neoklasyczn, due wraenie zrobio na mnie to, e obie wizje s bardziej komplementarne anieli wzajemnie sprzeczne. Czym innym jest bowiem regulacja koniunktury i krtkofalowego rozwoju dojrzaej gospodarki w krajach rozwinitych, a czym innym - ksztatowanie opcji dugofalowych w gospodarce, ktra dopiero si tworzy. Czytaem ponownie klasykw - okazao si, e Adam Smith jest o wiele bardziej postpowy ni wynikaoby to z karykatury, jak czyni z niego liberalizm, podobnie jak Marks jest o wiele ostroniejszy w formuowaniu alternatyw ni wynikaoby to z tego, co gosi komunizm. Nie chodzio o to, e w praktyce teoria nie dziaa. Planista Pawe Sulmicki mawia: Nie ma nic bardziej praktycznego od dobrej teorii. Moje ponowne lektury wynikay z niejasnego poczucia, e same podstawy teoretyczne s do liskie. Poszukiwalimy nowych sformuowa - wbrew establishmentowi akademickiemu, starajcemu si stanowczo ograniczy wszystko, co mogoby wstrzsn naszymi paradygmatami. Przypominao to czasy panowania wadcw chrzecijaskich - wolno byo wwczas gosi, co si chciao, ale pod warunkiem, e byy to idee arystotelesowskie. Tego rodzaju trudno wystpuje do dzi - jeli kto nie zgadza si z autorytetami, ktre pocztkowo zapewniay wiarygodno ideologiczn, wyglda to na zdrad. Zarwno na lewicy, jak i na prawicy rezultatem jest niestrudzona repetycja coraz bardziej surrealistycznych sloganw, podczas gdy rzeczywisto wymaga nowego podejcia. Zdumiao mnie bogactwo zbiorw bibliotecznych w Szkole Gwnej Planowania i Statystyki w Warszawie. Znalazem tam wszystkie prace Celso Furtado, Caio Prado Jniora, Roberto Simonsena i wiele dawnych dzie - np. prace Antonila. W wiele lat pniej na Papieskim Uniwersytecie Katolickim w So Paulo spotkaem Orlando Valverde i powiedziaem mu, jak przyjemno sprawia mi moliwo czytania jego dzie w Warszawie. Poruszony zwrci si do swojej ony: Suchaj, oni czytaj tam ksiki brazylijskie. Kiedy takie otwarcie nastpi na naszych uniwersytetach? Postanowiem zaj si systematycznie histori gospodarcz Brazylii, pozna fakty. Efektem tego bya moja praca doktorska, Formowanie si kapitalizmu zalenego w Brazylii. Ma ona zasadniczo metodologiczny charakter porzdkuje badane i analizowane przez klasykw fakty, ale odniesienie teoretyczne znajduje w teoriach Samira Amina, Christiana Palloix, Andre Gunder Franka i koncepcjach autorw latynoamerykaskich zwizanych z teori zalenoci. Praca ta ukazaa si pniej w Polsce, Francji, Portugalii i Brazylii. Krtko mwic, zrozumiaem, e naley unika wielkich uproszcze, ktre czyni z Brazylii albo biedn i biern ofiar imperializmu, albo samodzielnego giganta. Zoona interakcja gospodarki krajw sabo rozwinitych z gospodark krajw panujcymi to centralny problem teoretyczny. Dzi, w obliczu procesw globalizacji, ktrych dowiadczamy, problematyka podporzdkowanego pooenia w systemie wiatowym ponownie staje si niezwykle aktualna. Wygldao na to, e pewne kopoty nigdy si nie skocz. Ambasada Brazylii nie chciaa wyda Fatimie paszportu, bez ktrego nie moga ona wyjecha z Polski choby po to, aby odwiedzi rodzin w Genewie. Jednoczenie ambasada ta informowaa rzd polski, e Ftima nie jest uchodc i e dostanie paszport, ale zaatwienie sprawy musi potrwa i naley zachowa cierpliwo. Gdy mino dwa i p roku, a Ftima cigle nie miaa paszportu, rzd polski przekona si, e w praktyce jest ona uchodc politycznym, a poniewa bylimy maestwem i urodzi nam si w Warszawie syn Aleksander, przyznano jej obywatelstwo polskie. Znw bylimy obywatelami. Ja za jako doktor ekonomii nie byem ju wywrotowcem, lecz osob o postpowych pogldach.

15

Trzy spdzone w Polsce lata byy niesychanie bogate - zarwno ze wzgldu na studia teoretyczne, ktre odbyem w tym kraju, i badania nad histori gospodarcz Brazylii, ktre mogem przeprowadzi, jak ze wzgldu na moliwo praktycznego poznania ogromnych zatorw biurokratycznych, jakie cechoway istniejc tu wersj socjalizmu. Zarazem jednak odkryem w Polsce mnstwo niesychanie interesujcych rozwiza. Kka rolnicze, ktre w bardzo zdecentralizowanych i elastycznych formach zapewniay drobnym rolnikom kredyty, pomoc techniczn, pierwotn komercjalizacj, moliwo korzystania z magazynw i wynajmu maszyn, okazay si funkcjonalne, poniewa zarzdzali nimi sami chopi, i niezwykle sprzyjay wzrostowi produktywnoci, co zadawao kam wszelkim odmianom teorii stawiajcych na ekonomi (czy efekt) skali na korzyci osigane przez zwikszenie skali produkcji. Natomiast etatyzacja rolnictwa miaa katastrofalne skutki. Gdy urodzi si nam syn, odwiedzia nas pielgniarka, aby w pierwszych dniach pomc niedowiadczonym rodzicom - ile to przyszych wydatkw na leczenie mona zaoszczdzi dziki takiemu prostemu rozwizaniu! Na kadym osiedlu istniay przychodnie zajmujce si profilaktyk i oddzielone od przychodni dla chorych. Pozwalao to wykrywa zawczasu najrozmaitsze problemy zdrowotne i unika zakae. Celem zapobieenia nadmiernej urbanizacji upowszechniao si instalowanie orodkw kulturalnych i naukowych w miastach prowincjonalnych, co nazywano deruralizacj wsi - zmniejszy si dziki temu exodus do wielkich miast i ulegao zrwnowaeniu przestrzenne zagospodarowanie kraju. Stao si dla mnie jasne, e istniej niezliczone, funkcjonalne rozwizania alternatywne zarwno wobec scentralizowanego biurokratyzmu, jak i wobec dzikiego liberalizmu. Chodzio jednak o to, aby pomyle o warunkach instytucjonalnych, ktre byyby w stanie wykorzysta takie rozwizania. Stwierdziem te, e technokratyczna wadza administratorw przedsibiorstw pastwowych moe by rwnie rozlega, jak wadza technokratyczna w przedsibiorstwach prywatnych - wasno rodkw produkcji nie musi ju by spraw zasadnicz. Rwnie wane byo dla mnie ledzenie debaty o zmianie podziau administracyjnego kraju, ktra to zmiana pozwolia w 1973 r. na poczenie licznych gmin w wiksze jednostki. Ta pozornie drugorzdna, czysto administracyjna reforma, decentralizujc ycie polityczne, zmienia radykalnie ukady si. Podczas gdy poprzednio malekie gminy musiay zabiega w odpowiednim ministerstwie o zakup karetki pogotowia czy zatrudnienie policjanta, teraz, duo wiksze, zaczynay lokalnie rozwizywa swoje problemy. Tak oto zamiast dotychczasowego rozbitego na poszczeglne brane i zbiurokratyzowanego - trybu podejmowania decyzji, powstawaa moliwo podejmowania ich z wikszym udziaem zainteresowanych obywateli i to w scalony, o wiele elastyczniejszy i efektywniejszy sposb. Wadza ulega radykalnemu spaszczeniu, co pniej stworzyo rozleg przestrze dla ruchu na rzecz demokratyzacji. W sferze teoretycznej zrozumiaem wan rzecz: Marks obstawa przy uspoecznieniu rodkw produkcji jako sposobie przeobraenia stosunkw politycznych, ktre miaoby pozwoli na budow spoeczestwa bezklasowego. Chodzio o przeobraenie stosunkw produkcji (bazy), ktra pozwoliaby na przeobraenia polityczne (w nadbudowie), sprzyjajce tworzeniu spoeczestwa demokratycznego. W takim spoeczestwie byoby mniej ucisku pastwowego, poniewa pastwo nie zapewniaoby panowania jednej klasy nad inn. Spoeczestwa tzw. realnego socjalizmu ze Zwizkiem Radzieckim na czele dokonay przeobrae gospodarczych, ale nie przeprowadziy odpowiednich przeobrae politycznych. Sowiety (po rosyjsku rady) istniay tylko na papierze. Uspoecznienie gospodarki bez uspoecznienia polityki nie ma sensu. Byby to kapitalizm pastwowy, ktry pozostawiaby przywileje, zmieniajc jedynie sposoby dostpu do nich. W kadym razie zaczynaem sobie uwiadamia, e problemu nie naley stawia w kategoriach alternatyw komunizm/kapitalizm, prywatyzacja/upastwowienie, pastwo minimalne/pastwo maksymalne, lecz szuka takich powiza, ktre pozwoliyby zapewni zarwno dynamizm gospodarczy, jak i postp spoeczny. W rzeczywistoci aden ustrj nie

16

odpowiada na to prozaiczne, a jednoczenie ogromne wyzwanie - w peni aktualne i dzi, na pocztku nowego tysiclecia. Kurs na Poudnie W 1975 r., gdy w Portugalii upada dyktatura faszystowska, szukano tam kadr, ktre zreformowayby nauczanie rozpaczliwie zacofanej ekonomii. Przyjem zaproszenie uniwersytetu w Coimbrze. Poza ekonomi rozwoju miaem naucza finansw publicznych na wydziale prawa. Ostatnim kierownikiem tej katedry by niejaki Francisco Salazar. Zajem jego miejsce i staraem si wypenia swoje obowizki najlepiej jak potrafiem. Na wydziale prawa panowa nadal niesamowity formalizm. Asystentowi, ktrego mi przydzielono, pokazaem kilka ksiek i zasugerowaem, aby je przeczyta, a nastpnie porozmawiamy. Porozmawiamy, panie doktorze? Przyjd pana przesucha. Dzielny kandydat na doktora patrzy na mnie tak zadowolony z tego, co powiedzia, jakby znis jajko. Niezwyke s drogi, jakimi moe chodzi nasza potrzeba dowartociowania. Przypomniaem sobie sympatyczn rad mojego ojca: Nigdy nie tra poczucia miesznoci - umiej mia si z samego siebie. Mieszkamy na planecie, na ktrej niszczy si podstawowe zasoby, z bahych powodw corocznie umiera dziesi milionw dzieci, trzy miliardy ludzi yj za niecae dwa dolary dziennie, toczy si okoo pidziesiciu wojen, a osoba wyksztacona, ktra miaa przywilej ukoczenia dobrych studiw i zasza wysoko, uwaa, e najwaniejsze to pyszni si jak paw swoim wasnym znaczeniem. Nie rzucam pierwszy kamieniem. Wszyscy jestemy podatni na przypywy pychy. Mamy jednak obowizek zachowywa wiadomo i poczucie rzeczywistoci. To nieatwe, gdy kada reklama telewizyjna, kady afisz uliczny, kade przesanie, ktrymi jestemy codziennie bombardowani, oferuje nam obrazy sukcesu, wyszoci, pychy mskiej lub damskiej. Po latach pewien student, ktrego zapytaem o opini w jakiej sprawie, odpowiedzia mi pompatycznie: My w ESSO uwaamy, e.... Smutne to zapoyczenie wadzy - tym smutniejsze, im bardziej dowartociowuje kogo, kto nie ma jej wiele i nie pozwala, aby warto czowieka wynikaa po prostu z tego, e jest istot ludzk. Wrcimy do tej sprawy, bo mowa jest o epidemii, ktra szerzy si na kuli ziemskiej w miar, jak coraz bardziej dominujce i wszechobecne staj si rodki masowego przekazu. Miaem dwch wielkich przyjaci - byli kolejno ministrami gospodarki nowego reimu: Mario Murteir i Francisco Pereir de Moura. W toku szerokich dyskusji o podjtym wwczas procesie etatyzacji i poszukiwa alternatyw w dziedzinie zarzdzania nabraem przekonania, e min czas prostych rozwiza. Stwierdzilimy to pod koniec rzdu Allende w Chile: co daje uspoecznienie wasnoci przedsibiorstw, gdy tak czy inaczej musz one dziaa zgodnie z logik zalenoci midzynarodowej? Przedsibiorstwo upastwowione w Chile musiao utrzyma umowy zaopatrzeniowe ze Stanami Zjednoczonymi, rynki w Azji itd. Przedsibiorstwo nie jest niezalen jednostk, lecz ogniwem systemu. Kto za jest w systemie, ten musi podlega jego reguom. Z kolei reguy s bardzo cise, jak mogy si o tym przekona liczne rzdy postpowe, ktre skoczyy na prowadzeniu polityki konserwatywnej. W cigu nieco ponad roku losy Portugalii zostay przesdzone. Gwna opcja polegaa na wejciu do Unii Europejskiej (wwczas Wsplnego Rynku) i ta opcja miaa zdeterminowa wszystko pozostae. Ubogi krewny nie bdzie oczywicie dyktowa regu. Portugalczycy skakali z radoci: bdziemy mieli domy typu maison z oknami typu fentre. Wybrano Mario Soaresa, na tyle wiarygodnego dla lewicy, e mg realizowa program centroprawicowy. Pniej na lewicy go krytykowano, ale o sprawach zasadniczych decydoway stosunki zewntrzne, tote kto inny poszedby prawdopodobnie t sam drog. Ju wwczas byo jasne, e to, jakie miejsce dany kraj zajmuje w gospodarce globalnej, ma wiksze znaczenie ni to,

17

jaka jest jego opcja wewntrzna. Wachlarz takich opcji, pozwalajcych danemu krajowi wybra swoj drog, stawa si coraz wszy. W Algierii wszyscy bylimy uchodcami, partyzantami z rnych czci wiata. Po upadku kolonializmu portugalskiego dawni przyjaciele z Algierii stali si ministrami, ambasadorami. Zaprzyjanion i politycznie godn zaufania osob z doktoratem uzyskanym w wyszej szkole planowania i statystyki witano w nowych krajach niepodlegych z otwartymi ramionami. Zoyem w Luandzie wizyt ministrowi planowania Angoli, ale w kocu przyjem zaproszenie Vasco Cabrala do Gwinei Bissau. Zapytaem go, ile bd zarabia, bo jako uchodca byem goy jak wity turecki. Powiedzia, e wicej od niego, co znaczyo, e bardzo mao. Spdziem w Afryce cztery lata, odkrywajc inne kultury, inne wartoci, nieznane mi dotychczas bogactwo stosunkw midzyludzkich. W Luandzie zrobiy na mnie wraenie bardzo wyrane ograniczenia rzdu scentralizowanego. Wszyscy najbardziej liczce si w rzdzie ludzie spdzali czas na nieustannej bieganinie, starajc si rozwiza niezliczone problemy, i na niemal permanentnych zebraniach. Tyle e na zebraniach z samymi sob. Wikszo ludnoci dryfowaa, czekajc, e kto co zrobi. Poniewa nie wezwano jej do udziau w zarzdzaniu, nie czua si za nic odpowiedzialna. Zaiste, robi wraenie widok rzdu, ktry niewtpliwie ma dobre intencje, ale z powodu braku zdecentralizowanych struktur administracji publicznej krci si w kko i popada w coraz wiksz izolacj. Nie chodzi o to, aby kogo obwinia za taki stan rzeczy. Dekolonizacja zbiegaa si z nasileniem zimnej wojny. Na Zachodzie denia niepodlegociowe uznano za uzasadnione, ale jakakolwiek prba przeprowadzenia reform spoecznych spotykaa si natychmiast z oskareniem o komunizm. Tak oto afrykaskie ruchy wyzwolecze dochodziy do wadzy nie majc moliwoci dokonania reform, ktre legitymizowayby je w oczach ludnoci. Jeli chciay zaspokoi ogromne aspiracje spoeczne w dziedzinie edukacji, ochrony zdrowia, zatrudnienia, redystrybucji dochodu, musiay zmobilizowa ludno, rozbudowa machin pastwow, zidentyfikowa i ograniczy cigle obecne interesy kolonialne, a w takich dziaaniach Zachd zawsze upatrywa rk Moskwy. Tych, ktrzy wystpowali z politycznymi propozycjami efektywnej, poczonej z przeobraeniami spoecznymi dekolonizacji, systematycznie mordowano. Jakby mao byo ogromnej ndzy odziedziczonej po kolonializmie, Angola i Mozambik musiay stawi czoo wojnom i sabotaom, ktre Zachd narzuci im za porednictwem Poudniowej Afryki. Tak zaprzepaszczono olbrzymi okazj przystpienia do reform spoecznych - a mona byo ich dokona dziki mobilizujcym wysikom, ktrym sprzyjao uzyskanie niepodlegoci. Afryka, ktra niewiele miaa wsplnego z zimn wojn, staa si jej pierwsz ofiar. Gwinea Bissau obraa kurs umiarkowany. Zostaem technicznym koordynatorem ministerstwa planowania. Vasco Cabral, wwczas minister planowania, a pniej wiceprezydent, udziela mi wszelkiego moliwego poparcia, z ktrym nie wiedziaem, co zrobi. Nagle musiaem odrzuci wszystkie makroekonomiczne modele matematyczne, ktrych nauczyem si w cigu wielu lat, i szuka takich propozycji, ktre mona by zrealizowa. Gdy Bank wiatowy wystpi z propozycjami w sferze polityki owiatowej, zaleciem ich odrzucenie, poniewa lepiej byoby skoncentrowa inwestycje na rozwoju infrastruktury i zachowa wiksza swobod na polu owiaty. Minister powiedzia, e to nie stanowi dla niego problemu, ale musz opracowa przekonujce uzasadnienie, bo to znaczy, e zbudujemy mniej szk. Z ideologi w jednej rce i modelami technicznymi w drugiej okazaem si sabo przygotowany do zajmowania si realnie istniejc gospodark. Zarzdzanie gospodark tylko czciowo jest zajciem ekonomicznym. Byy to cztery pasjonujce lata; kada trafna decyzja przynosia olbrzymi rado, gdy widziao si, jak co konkretnego zaczyna dziaa. Koordynowaem prace techniczne nad pierwszym narodowym planem rozwoju, uczc si krzyowania systemw kredytowych z

18

polityk regionaln, wizania ze sob polityk branowych, liczenia si z oporami politycznymi, interesami i prnoci osobist - z wieloma elementami, bez ktrych nie da si zrealizowa adna, choby jak najlepiej uzasadniona od strony technicznej, propozycja. Gospodarka to krew spoeczestwa i wszystko ma na ni wpyw. Nie ma matematyki, ktra moe zastpi zdrowy rozsdek, rozlege horyzonty kulturalne, zdolno pojmowania i suchania i nieustannego uczenia si. Mwiem wieloma jzykami, miaem solidny doktorat, dobre stosunki polityczne, co prawda jedynie na lewicy, i nie stroniem od bardzo biednych regionw. Abdulrahim Farah, zastpca sekretarza generalnego ONZ, ktremu pomagaem przygotowa sprawozdania dla Kurta Waldheima, zaproponowa mi, abym na miejsce angielskiego ekonomisty Jamesa Iletta, ktry odchodzi na emerytur, obj w Nowym Jorku stanowisko ekonomisty w gabinecie sekretarza generalnego. Vasco poprosi jednak, aby zosta - i zostaem. Prawdopodobnie stabym si dobrym biurokrat na wysokim szczeblu, ale na pewno zabioby to we mnie upodobanie do mojej pracy. Zawarlimy kompromis - Vasco zrobi mnie kierownikiem programu planowania ONZ w Bissau. Robiem to samo, co poprzednio, tyle e za pensj midzynarodow. Gdy odwiedziem Abdulrahima Faraha w Nowym Jorku, w siedzibie Narodw Zjednoczonych, przedstawi mnie swoim przyjacioom: oto osoba, ktra odmwia pracy z nami, poniewa ma zobowizania w Bissau. Umiechajc si z respektem, dali mi do zrozumienia, e uwaaj mnie za dziwaka. Pensja te bya dziwna. Moje funkcje pozostay takie same, miaem te te same, co poprzednio dyplomy, a tymczasem wzrosa ona dziesiciokrotnie. Przedtem pacono mi jako technikowi krajowemu, a teraz jako ekspertowi midzynarodowemu. Nazywa si to rynkiem pracy. W rzeczywistoci s to rne i zasadniczo odgrodzone od siebie podsystemy pacowe, oparte na mocnych schematach korporacyjnych. Okazao si, e rynek pracy to fikcja. Jaka logika rynku sprawia, e w Brazylii profesor zarabia tyle, ile zarabia? Po czterech latach straciem w duej mierze wtrob z powodu taczki i such z powodu zaywania chlorochiny, ktr braem walczc, z atakami malarii, oraz kilku przyjaci - tych z powodu zamachu stanu. Uznaem, e daem z siebie, co mogem i przyjem inne stanowisko w Nowym Jorku - zostaem doradc do spraw specjalnych problemw politycznych; w rzeczywistoci chodzio o kraje krytycznie ubogie. By rok 1980 i wanie wadz w USA obj Reagan, ktry staym przedstawicielem tego pastwa w ONZ mianowa Jane Kirkpatrick, fanatyczk z ksikow erudycj i o niskiej kulturze. Wyldowaem na lotnisku im. Johna Kennedyego z paszportem ONZ, wiz amerykask i formalnym zaproszeniem Kurta Waldheima. Nie pozwolono mi wjecha. Spdziem trzy dni w mao znanym i zastrzeonym, ale ogromnym holu na lotnisku, do ktrego trafiaj nieokrelone przypadki. Nie pozwolono mi zadzwoni do ONZ ani wsi do samolotu odlatujcego do Portugalii, skd przyleciaem. Okazao si, e wczesny ambasador Brazylii w ONZ, dzi odpowiadajcy przed sdem za przemyt dolarw, przekaza Jane Kirkpatrick opas teczk na mj temat, twierdzc ni mniej, ni wicej, tylko e jestem morderc i e moje dyplomy s sfaszowane. O tym, co zawieray zmontowane przez wywiad brazylijski i wrczone jej akta, lepiej nie mwi. Po trzech dniach pozwolono mi na odlot do Europy. Przy wyjciu mogem zobaczy si z Fatim, ktra w zwizku z moim nowym stanowiskiem przeniosa si ju do Nowego Jorku i dopiero co urodzia naszego drugiego syna, Andr. Zamienilimy kilka sw i w asycie dwch stranikw przekazaem jej w reklamwce t cz sprawozdania Kurta Waldheima na Zgromadzenie Oglne, ktr przypado mi opracowa i ktr ona przekazaa nastpnego dnia zastpcy sekretarza generalnego. W par dni pniej, gdy byem ju w Europie, Kanadyjczyk i zastpca sekretarza generalnego Gordon Goundrey tumaczy mi przez telefon: zupenie nie rozumiemy, co si dzieje, Kirkpatrick grozi wszystkim, mwi, e obetn fundusze, e Narody Zjednoczone to jaskinia wywrotowcw. Bardzo nam przykro...

19

Poszedem za rad Paula Freire, ktry sugerowa, e czas wrci do Brazylii. Ftima przyleciaa z Nowego Jorku, a ja z Europy i zamieszkalimy w So Paulo, w apartamencie Paula koo Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego. Wytoczyem Narodom Zjednoczonym proces administracyjny, ktry wygraem - stwierdzono, e oskarenia s faszywe i e zostan przywrcony na stanowisko. Ten sam Gordon Goundrey poinformowa mnie przez telefon, e postawiono nieformalny warunek: mam nie zabiega w ONZ o adne stanowisko, ktre wymagaoby wjazdu do Stanw Zjednoczonych, bo to pocigaoby za sob konieczno wystpienia o wiz, a ju wiadomo, jakie powoduje to kopoty. Warto uwiadomi sobie wymiar tej sprawy. Gdy po wojnie Stany Zjednoczone poprosiy, aby Narody Zjednoczone zainstaloway si w Nowym Jorku, zobowizay si respektowa prawo ONZ do przyjmowania w swojej siedzibie kadego, kogo zapragnie. Natomiast w praktyce zmuszaj kadego urzdnika ONZ, a nawet ministra przybywajcego na Zgromadzenie Oglne, do poddania si tym samym procedurom, jakim podlega jakikolwiek kandydat do wjazdu do Stanw Zjednoczonych. Tak wyglda ukad si i Narody Zjednoczone ulegaj mu, cho z prawnego punktu widzenia porozumienie w sprawie siedziby z czasw, gdy powstaway, gwarantuje im niezaleno. Racja silniejszego jest rzeczywicie silniejsza. Aspekt etyczny jest rwnie znamienny. Gdy pod szyldem USAID, UNESCO czy innej agencji pomocy na rzecz rozwoju kto pracuje dla wywiadu wojskowego Stanw Zjednoczonych, demoralizuje si tysice osb, ktre na caym wiecie prowadz bardzo wan dziaalno humanitarn, a staj si podejrzane. Dzi nie wtpi, e Stany Zjednoczone znay nazistowsk przeszo Kurta Waldheima i miay go w garci. W ten sposb tworz si oparte na cynizmie stosunki midzynarodowe i marnotrawi si owoce cierpliwej pracy, ktr na rzecz solidarnoci midzynarodowej prowadzi tylu pracownikw spoecznych. Jeli o mnie chodzi, uznaem, e w ramach organizacji midzynarodowej nauczyem si ju wszystkiego, czego mogem si nauczy, podzikowaem za propozycj i podjem prac na Papieskim Uniwersytecie Katolickim (PUC) w So Paulo. Kalejdoskop znw si krci. Powrt Myl, e powrt dla nikogo nie by atwy. Na powitanie byy oczywicie kwiaty, ale nie z tego yje czowiek. Trzeba byo krok za krokiem odbudowa cae ycie w kulturze, dla ktrej stalimy si nieco obcy. Patrzyem na ogrom So Paulo i mylaem o ogromie tego, czego miaem si na nowo nauczy. Nowe pokolenie ekonomistw brazylijskich nie znao mnie i ja te go nie znaem. Na polecenie Narodowej Suby Wywiadowczej (SNI) ministerstwo edukacji przez siedem lat nie udzielao Uniwersytetowi So Paulo zezwolenia na uznanie mojego dyplomu. Formalnie uwaano mnie za osob z wyksztaceniem rednim, cho posiadaem kilka dyplomw uniwersyteckich. Nikt nie uzna lat studiw Fatimy w instytucie Piageta w Genewie, na Uniwersytecie Warszawskim i w Coimbrze - musiaa rozpocz studia od pierwszego roku; zwolniono j jedynie z egzaminw wstpnych. PUC dobrze mnie przyj. Pomoga mi antropolog Carmen Junqueira. Paul Singer wyda pozytywn opini o mojej pracy doktorskiej, a Joel Martins by zachwycony, e mog wykada na studiach podyplomowych i zaaprobowano mnie jako profesora, nie ogldajc si na adne decyzje ministerstwa. Zakopotany, zastanawiaem si, jakie pewniki teoretyczne jeszcze mi pozostay i czego mam uczy. Najpierw wykadaem na podyplomowych studiach administracyjnych, a wkrtce stanem do konkursu na wydziale ekonomii. Nawizywaem stosunki towarzyskie i zawieraem przyjanie. Odkryem zaskakujc komplementarno midzy moj znajomoci sytuacji midzynarodowej a rozpaczliwym brakiem tego rodzaju wiedzy wrd studentw, co byo skutkiem zamknicia Brazylii w czasach rzdw wojskowych. Brak ten - rzecz dziwna - trwa nadal: w dobie globalizacji nie mamy w kraju ani jednego przyzwoitego instrumentu informacji midzynarodowej.

20

Studenci uczyli mnie, a ja ich. Uczyem studentw, jak korzysta ze sprawozda organizacji midzynarodowych, porwnawczego rozwoju gospodarczego, ekonomii przedsibiorstw wielonarodowych. Oni uczyli mnie, e w Brazylii albo jest si czci walca, albo czci drogi, e na rynku kapitaw albo jest si w rodku i zarabia si duo pienidzy, albo jest si poza nim i si wszystko traci, e w Brazylii bardzo atwo jest sprzedawa na raty - konsument nie zna si zupenie na matematyce finansowej itd. Po raz drugi Brazylia wchaniaa mnie i trawia w trzewiach swojego bogactwa kulturalnego, poczucia humoru, ironii i desperacji. W Szwajcarii czowiek walczy rozpaczliwie, aby go zaakceptowano, w Brazylii aby go nie poknito. Jednym z tych, ktrzy pomogli mi na samym pocztku, by Caio Graco z wydawnictwa Editora Brasiliense. W Paryu miaem dobre stosunki z jego ojcem, Caio Prado Jniorem. Rzecz paradoksalna - z bardzo wielu ludzi reim wojskowy uczyni przyjaci. Caio wyda moj ksik o historii gospodarczej - Formowanie si kapitalizmu zalenego w Brazylii - ktra wysza ju w kilku innych krajach (m.in. w Polsce pt. Brazylia bez egzotyki), a nastpnie ksik teoretyczn, ktr napisaem w Portugalii i ktr posugiwa si na swoich wykadach Samir Amin - Wprowadzenie teoretyczne do kryzysu: Pace i zyski w midzynarodowym podziale pracy. Marks, badajc w swoim czasie kapitalizm, przyjmowa za jednostk analizy kraj - w tym przypadku Angli. W krajach rozwijajcych si taki punkt widzenia deformowa analiz, poniewa w ksztatowaniu si ich struktur gospodarczych i stosunkw produkcji przewaay determinanty zewntrzne. Gospodarki ubogie, zdominowane przez gospodarki rozwinite, zostay niejako zglobalizowane przed czasem. Byoby bdem teoretycznym analizowanie tych gospodarek przy zastosowaniu schematw reprodukcji kapitau do kraju, a nastpnie dodawanie do tego wymiany zagranicznej. Dlatego, majc za punkt wyjcia rne formy prezentacji schematw reprodukcji kapitau, skalkulowaem, jak wygldayby rwnania, gdyby do tych schematw wczono handel midzynarodowy. Logika okazaa si oczywista: w tej mierze, w jakiej cykl komercjalizacji przebiega za porednictwem wymiany produktw miejscowych na produkty angielskie, taki kraj jak np. Brazylia mg niemal do koca XIX wieku zachowa niewolnictwo, a nastpnie utrzymywa robotnikw w skrajnej ndzy, bo potrzebowa ich jako producentw, a nie konsumentw. Poniewa na to, co importowalimy w zamian za nasz eksport, skaday si towary luksusowe i dobra produkcyjne, jedne i drugie konsumowane przez klas panujc, proces realizacji obywa si bez konsumpcji ludowej, dziki czemu do wydajny, a zarazem koncentrujcy dochd system mg zachowa spjno. Tak oto, aby wyjani, jak dziaao co, co byo po prostu odmiennym podsystemem akumulacji kapitalistycznej, ktrego logika nie wyczerpywaa si na poziomie krajowym, lecz obejmowaa jego komplementarno wobec systemu dominujcego, nie potrzeba wymyla adnego kolonialnego czy innego sposobu produkcji. Wanie mechanizm reprodukcji kapitau lea u podstaw tego, co nazwano teori zalenoci. Ksika ta bya kontynuacj mojej pracy doktorskiej; pozwolia mi poczyni postpy w dziedzinie teorii internacjonalizacji kapitau, ktra miaa zasadnicze znaczenie dla zrozumienia narastajcego procesu globalizacji. Ksika nie wywoaa zbytniego entuzjazmu. Poniewa bya do skomplikowana, Caio Graco stwierdzi, e jeli nie uda mi si powiedzie tego, co mam do powiedzenia, na pidziesiciu stronach, lepiej, ebym da spokj. Lansowa wtedy seri wydawnicz Primeiros Passos (Pierwsze Kroki), ktra odniosa wielki sukces. Przyjem wyzwanie i zabraem si za tumaczenie na portugalski tego, co napisaem po ekonomalsku. Okazao si, e to nie takie trudne. Zamiast pisa, e w Brazylii wspczynnik Gini wynosi 0,63, czego z wyjtkiem garstki specjalistw nikt nie rozumie, mona po prostu napisa, e 10 proc. najbogatszych rodzin kraju pochania ponad 50 proc. dochodu, co zgodnie z ocen bynajmniej nie wywrotowego Banku wiatowego czyni z Brazylii najbardziej niesprawiedliwy kraj na wiecie.

21

Analizy ekonomiczne nie musz by skomplikowane, a raczej czsto s skomplikowane wtedy, gdy chodzi o usprawiedliwienie tego, czego usprawiedliwi si nie da - o masakrowanie rzeczywistoci. W kraju, ktry posiada wielkie bogactwa naturalne, ale w ktrym do 1 proc. wacicieli naley poowa ziemi uprawnej, z czego uprawiaj oni niespena 5 proc., nie potrzeba wielkich teorii, aby wykaza, e gd wynika po prostu z ogromnej fortuny spekulantw gruntowych. Napisaem Formowanie si Trzeciego wiata - Editora Brasiliense wczya je do serii Todo Histria (Wszystko jest Histori) i stao si ono w Brazylii powszechnie czytan ksik. Odkrywaem, e nie wystarczy bada - trzeba pisa zrozumiale i nauczy si, jak to robi. Niedawno na PUC pewien student powiedzia mi, e podoba mu si to, co pisz. Chciaem wiedzie dlaczego i oczekiwaem jakiego komentarza teoretycznego. Powiedzia po prostu: Dlatego, e rozumiem... Z kolei w maym studium pt. Gwinea Bissao: W poszukiwaniu niezalenoci gospodarczej staraem si przedstawi pewne realia, o ktrych rzadko pisze si w ksikach z dziedziny ekonomii. Przykad: holenderskie przedsibiorstwo HVA ma na sprzeda wyposaenie wielkiej cukrowni. Wysya do Bissau ekip techniczn, ktra produkuje natychmiast opracowanie w postaci trzech opasych tomw i wykazuje w nim, e kraj potrzebuje wanie fabryki o takich absurdalnie gigantycznych rozmiarach. HVA informuje ministra rolnictwa, e ma wpywy w rzdzie holenderskim i moe uzyska finansowanie budowy tej fabryki w postaci pomocy midzynarodowej pod warunkiem, e rzd gwinejski formalnie o ni poprosi. Zgodnie z dobrze znanym nam mechanizmem, HVA z zapotrzebowaniem w rku wywiera presj na zaprzyjanionych czonkw rzdu holenderskiego i Holandia przyznaje w kocu Gwinei Bissau X-milionow pomoc - naturalnie nie po to, aby moga z ni zrobi to, co uwaa za konieczne, ale po to, aby zakupia wspomniane wyposaenie holenderskie. Nazywa si to pomoc wizan. Gwinea zyskuje w ten sposb nie pasujcego do niej potwora, ktry z powodu generowanego przez siebie deficytu bdzie permanentnie ciy na budecie. Pienidze nie opuszczaj Holandii, poniewa przelano je po prostu na konto HVA, ktra to firma jako jedyna czerpie zyski z tej operacji. Rzd holenderski uzyskuje gosy wyborcw, reklamujc swoj szczodr pomoc dla krajw ubogich. Pac za to nard holenderski, ktry uiszcza podatki, i nard gwinejski, ktry bdzie musia utrzymywa jeszcze jednego biaego sonia. Firma za w dalszym cigu wychwala mechanizmy rynkowe i twierdzi, e rdem za jest pastwo. Gwinea Bissau moga odmwi, ale trudno jest odmwi prezentu, ktry stwarza miejsca pracy, zwaszcza gdy powodowane wasnymi interesami wpywowe grupy wewntrzne twierdz, e to prezent godny uwagi. Czy podczas kampanii wyborczej mona przedstawi kalkulacj kosztw i korzyci? Tym razem operacja si nie powioda, poniewa ministerstwo spraw zagranicznych Holandii kazao zbada spraw i z poparciem Vasco Cabrala ukrcio jej eb. Lecz dziesitki innych - niektre z udziaem porednikw brazylijskich - powiody si dezintegrujc gospodark. Podobnie jak w inne biedne kraje, Gwinea kupuje to, co kraje bogate s gotowe sfinansowa, a nie to, czego naprawd potrzebuje. Zaleno generuje zaleno, bieda generuje bied. Nikaragua, Nicaraguita W 1986 r. sandinowski rzd Nikaragui poprosi mnie, abym pokierowa - podobnym do tego, ktrym kierowaem w Gwinei Bissau, tyle tylko, e szerszym - projektem Narodw Zjednoczonych, ktry mia pomc w tworzeniu mechanizmw planowania i regulacji gospodarczej. Tak oto wracaem do Narodw Zjednoczonych, ale na warunkach, ktry mi odpowiaday. Znw spakowalimy walizki. Obok dorastajcego ju Aleksandra pojechali tam z nami Andr, Bruno i Sofia - z wyjtkiem nieco ciemniejszego Aleksandra, wszystkie nasze dzieci s wrcz rozpaczliwie jasnowose.

22

Ten, kto by w Nikaragui, wie, e przeywa si tam wstrzs kulturowy. Lud nikaraguaski jest radosny, dzielny, popdliwy, chaotyczny, surrealistyczny. Nie ma takiego mocnego okrelenia, ktre by do niego nie pasowao. Oczekujc na lotnisku na walizk, ktra si zawieruszya, gawdziem o Brazylii z penym ciekawoci policjantem. Wszystko, co mu mwiem, robio nam nim wielkie wraenie. Ala..., wzdycha, co po hiszpasku znaczy Allah. Dopiero po paru dniach zrozumiaem, e nie byo to westchnienie religijne, lecz skrcona forma ulubionego komentarza Nikaraguaczykw o wszystkim, co zaskakujce: A la gran puta, czyli o kurwa... Sekretariat Planowania i Budetu by zwizany z kancelari prezydenta; skupiem si na tym, co w dziaalnoci kadego doradcy do spraw planowania jest najpoyteczniejsze organizowaniu informacji i szkoleniu ludzi. Jedno i drugie przynosi trwae skutki, bo podnosi zdolno miejscowych kadr do podejmowania decyzji. Musiaem wypyn na szeroki wody informatyki, co dla mojego pokolenia nie byo atwe. Dziwne to uczucie, gdy czowiek czuje si analfabet, a ma ju prawie pidziesit lat. Przeraa mnie potencja nowych narzdzi, ktre dla ekonomistw byy tym, czym dla kogo innego ferrari. Mono opracowania, zgromadzenia, powizania, skrzyowania w najrozmaitszy sposb i niemal w mgnieniu oka jakichkolwiek informacji bya ju w czasach XT zjawiskiem o oczywistym wymiarze rewolucyjnym. Uwiadomiem sobie, e na coraz rozleglejszych poaciach kuli ziemskiej historia ulega niebywaemu przyspieszeniu i e wyania si stopniowo spoeczestwa wiedzy. To byy dwa poyteczne i bezuyteczne lata. Draem z emocji, gdy dochodzio o elektryfikacji jakiego izolowanego od wiata regionu, a nastpnego dnia ogldaem te same instalacje zniszczone przez wyposaon w najnowsze gadety wojskowe kontr najemn armi kontrrewolucyjn, ktra operowaa z Hondurasu. Ubran jak Marsjanie, otrzymujc z najnowoczeniejszych samolotw amerykaskich, ktre prowadziy obserwacj na duej wysokoci, szczegowe wskazwki o kadym celu i bezpieczn w swoich obozach po drugiej stronie granicy kontr trudno byo powstrzyma. Jej bazy byy ponadto prawdziwymi hipermarketami wojskowymi ze wszystkim - sprztem, burdelami, rozrywkami i oczywicie pacami, ktre, co pniej wyszo na jaw, podobnie jak ongi w Wietnamie finansowano z przemytu narkotykw. Demokracja silniejszego zawsze uchodzi za bardziej demokratyczn. Tymczasem bez odpowiedniego postpu cywilizacyjnego postp techniczny oznacza jedynie zdolno do efektywniejszego reprodukowania tragedii i robienia gupstw na wiksz skal. Odwiedzia mnie grupa humanistw amerykaskich, ktrzy byli oburzeni, e mimo ogromnych potrzeb kraju i ndzy ludu, rzd nikaraguaski odmawia przyjmowania amerykaskiej pomocy medycznej. Amerykanie s doprawdy fantastyczni. Bombarduj, zabijaj i rani, po czym wysyaj natychmiast przylepiec i lekarstwa - i s wciekli, gdy ranni spogldaj na nich z irytacj. W rzeczywistoci bya to gra cieni w rodzaju egnaj, moja konkubino. Formalnie Amerykanw tam nie byo; mwili, e rzd nikaraguaski powinien podj rokowania z kontr, to znaczy zasadniczo ze starymi zbrodniarzami somozistowskimi. Rzd odpowiada, e nie chce rozmawia z pajacami, lecz z wacicielem cyrku, to jest z rzdem amerykaskim. Nikt wic z nikim nie prowadzi rokowa. W takiej sytuacji wysiki zmierzajce do zapewnienia krajowi rozwoju gospodarczego nabieray absurdalnego charakteru, poniewa oszczdnoci, jakie z trudem udawao mu si zgromadzi, szy na wysiek wojenny. Gospodarka jest absolutnie bezbronna, gdy kilka tysicy zawodowcw wyposaonych w najnowoczeniejsze rodki wybuchowe i rodki cznoci moe zniszczy, co zechce i kiedy zechce i chowa si za granic. Gdyby za armia ruszya za nimi w pocig, podaaby Amerykanom na tacy to, czego pragnli - mwioby si, e Nikaraguaczycy napadli na inny kraj. Istniay takie alternatywy, jak cakowicie zdecentralizowany i niesychanie partycypacyjny system rozwoju, ktry wprowadzono w regionie Estel. Na przykad, zamiast przyznawa

23

kredyty za porednictwem odlegych biurokracji i konsultowania si ze stolic, Narodowy Bank Rozwoju stworzy kredytowe rady municypalne, w ktrych drobni i wielcy waciciele i rozmaici aktorzy spoeczni decydowali o optymalnym wykorzystaniu zasobw. Gdy jaki rolnik otrzymywa pienidze na zakup byda, a zamiast je naby spekulowa dewizami, na nastpnym zebraniu kto pyta: Gdzie bydo? Nie widziaem go na polu. Bezporednia znajomo sytuacji stanowi potny element prostego i elastycznego zarzdzania, ale wymaga to podejmowania decyzji niedaleko od zainteresowanej ludnoci - na poziomie administracji lokalnej. Nie wystarczy ustali, jakie decyzje s technicznie najlepsze. Za kadym razem naley bada, kto podejmuje decyzje. Po zatoczeniu koa widziana pod tym ktem ekonomia polityczna prowadzi nas z powrotem do ekonomii instytucjonalnej, ktra cieszya si powodzeniem w latach pidziesitych, ale zostaa zarzucona na rzecz prostackiej koncepcji wolnej amerykanki w biznesie. Pniej, podczas pobytu w Chinach, stwierdziem, e sektorem publicznym mona zarzdza w sposb bardzo zdecentralizowany, poprzez gminy, co pozwala na bezporedni kontrol obywateli i na powizanie interesu publicznego z elastycznoci i efektywnoci zarzdzania - w przeciwiestwie do scentralizowanego i biurokratycznego systemu, ktry istnia w Zwizku Radzieckim... Oglnie rzecz biorc, sandinici uwaali, e wadza naley do nich i robili odgrnie to, co ich zdaniem byo dobre dla ludu. Ludu, ktry naturalnie by na dole. Nie naley generalizowa wielu przywdcw dziaao na rzecz rzeczywistej demokratyzacji. Z kolei Jaime Wheelock - to przykad negatywny - uwaa, e rolnictwo istnieje tylko w tych gospodarstwach, ktre maj powyej tysica hektarw, a obowizkiem chopw jest okazywa posuszestwo. W rzeczywistoci nie byo przestrzeni politycznej, ktra pozwalaaby stworzy spjn strategi rozwoju. Nieustanna presja wojenna stymulowaa centralizacj decyzji, dezintegrujc system. To za pozwalao wrogom twierdzi, e rzd jest niekompetentny. Zaraz po objciu wadzy, w cigu dwch lat pokoju, sandinici zmniejszyli analfabetyzm z 60 do 20 proc. To wszystko pniej przekrelono - kurs okrelay zimna wojna i interesy midzynarodowe, a nie codzienne potrzeby ludnoci. Centralnym zagadnieniem stawaa si dla mnie kwestia politycznych i instytucjonalnych warunkw rozwoju. Ssiednie gospodarki rynkowe, np. w Hondurasie i Gwatemali, byy i s nadal pogrone w chaosie. W Nikaragui pastwo zarzdzao salonami piknoci, bo naleay do Somozy, obalonego przez rewolucj sandinowsk dyktatora, a dobra Somozy upastwowiono. Czy system jest bardziej socjalistyczny, gdy salony piknoci s w rkach pastwa? Coraz lepiej rozumiaem, e symplifikacje ideologiczne nie funkcjonuj i e podsystemy, ktre skadaj si na gospodark, zbytnio si zrnicoway, aby mona byo stosowa niezrnicowan, linearn polityk - liberaln czy etatystyczn. Skoczyy si czasy, w ktrych spoeczestwo dzielio si na proletariat, chopw i buruazj, w ktrych problemy miay wymiar narodowy, a wszystko sprowadzao si do walki klas. Trzeba byo przedstawi inne modele. Przed wyjazdem z Managui odwiedziem zaprzyjanion osob, Henry Meyera, przestawiciela Narodw Zjednoczonych w Nikaragui - nieyjcego ju dzi Holendrahumanist i bardzo wiatego czowieka. Gdy rozmawialimy, przegldaem jedn z przepiknych amerykaskich publikacji turystycznych, pen zdj jezior i gr. Pokazaem mu zdjcie na ca stron - mae odzie z biaymi aglami na rodku jeziora, na brzegu dzieci spokojnie jedce na rowerach, a w gbi nieodczny kociek. My w Nikaragui liczylimy codziennie zabitych, nkay nas choroby, przeywalimy dramaty polityczne. Si kontrastu obaj doszlimy do tego samego wniosku: jak ludzie yjcy w ten sposb w Stanach Zjednoczonych mog zrozumie lub wyobrazi sobie, co to takiego niedorozwj albo co to s favelas dzielnice ndzy Rocinha w Rio czy Helipolis w So Paulo?

24

Pokolenia Odwiedziem ojca w Maranho. W 1964 r., gdy ja ueraem si z ambasadami w Izraelu, on poczu si znuony nie budzcymi jego zaufania hierarchiami wiata biznesu, publicznie posa pewnego prezesa do diaba, za odpraw kupi stateczek i przez dwa lata pywa rzekami Amazonii. Mia 64 lata i odkrywa inny wiat. Kupi domek na brzegu Tocantins, w osadzie bez elektrycznoci, telefonu i wadzy; osada liczya trzydzieci domw. Na miejsce docierao si rzek. Dom kosztowa go 450 dolarw. To bya inna planeta. Odkry, e ludzie umieraj tam z bahych powodw, zwrci si o pomoc do starych przyjaci w Europie, otrzyma lekarstwa, uzyska papiery felczera i zacz leczy ssiadw. W krtkim czasie obj ponad tysic rodzin spisem nieruchomoci z oszacowaniem ich wartoci. Inynier to inynier. W regionie ludzie przestali umiera. Co p roku dzieci otrzymyway poliwalentny preparat zabijajcy pasoyty... Z entuzjazmem utorowa drog przedsibiorstwom zainteresowanym inwestycjami w regionie. Wkrtce przyjechaa policja i rozbroia chopw - zabraa im karabiny i maczety. Chopi ju wiedzieli, e wkrtce zostan przepdzeni. Jeden z ssiadw zabi sieranta, zbieg i nigdy wicej go nie widziano. onierze wrcili i pobili, zgwacili i zamordowali jedn z jego crek. Mj ojciec latami stara si przekona matk dziewczyny, aby zoya doniesienie, ale ona mwia po prostu, e nie moe ryzykowa ycia pozostaych dzieci. Staruszek kupi sprzt, sporzdzi map regionu, wytyczy granice gospodarstw, a chopi poszli masowo zarejestrowa je u notariusza. Ojciec sta si w kocu guru - tyle e guru koca wiata. Pewnego wieczoru zawoano mnie na zebranie spoecznoci lokalnej. Szczupa nowicjuszka wyjaniaa Bibli. Jeden z niewielu umiejcych czyta mieszkacw odczyta fragment, w ktrym Jzef okaza si w Egipcie dobrym administratorem: gdy chopi stracili zbiory i poprosili faraona o ziarno, Jzef otworzy spichlerze, ale w zamian za chopskie bydo; w nastpnym roku zych zbiorw zrobi to samo w zamian za ich ziemi, a w trzecim za nich samych. Myl na pewno kolejno lub to, na czym polegaa zamiana, ale istotne jest to, e chopi wszystko stracili, faraon si wzbogaci, a Jzef zosta wielkim politykiem. Zakonnica tumaczya agodnym gosem, e Biblia jest zwierciadem i e w tym zwierciadle przeszoci odbija si teraniejszo. Miejscowych chopw nie trzeba byo prosi - jeden za drugim zaczli opowiada, jak zostali wypdzeni ze swojej ziemi, jak fazendeiros - obszarnicy - spalili ich uprawy. Musiaem wraca do So Paulo i pync nastpnego dnia w d rzeki Tocantins, w ciszy i spokoju wczesnego poranka mylaem sobie, e o tym nie wiedz nasze gazety, a tymczasem w kraju tysice osb prowadz mrwcz prac, wygaszajc odczyty o prawach i godnoci czowieka i tworzc fundusz wiadomoci, ktry jutro bdzie mg przynie gbsze zmiany. Ojciec zrobi na mnie wraenie, przede wszystkim dlatego, e w sprawach politycznych mia zawsze klapki na oczach i popar zamach stanu wierzc, e dyktatura wojskowa skoczy z korupcj. Teraz zrobi wyranie ostr wolt polityczn - yjc z ubogimi, odkry, jak wyglda wiat widziany od dou. Wiedziaem ju co nieco o tej wolcie, bo pisa pikne listy do mojej matki w Polsce, tumaczc, jak teraz postrzega rne sprawy. Uwaam, e to wspaniaa rzecz, gdy ponad szedziesicioletni czowiek rewiduje swj system wartoci i przebudowuje wiatopogld. Pokazuje to, do jakiego stopnia na nasze pogldy polityczne, ktre mog wydawa si nam oczywiste i racjonalne, ma wpyw nasze miejsce na wiecie. Zrobio te na mnie wraenie to, e w tym wieku potrafi zrezygnowa z komfortw i honorariw pana inyniera i od zera zbudowa nowe, uyteczne ycie, ktre miao trwa prawie trzydzieci lat. W Maranho nie udawao mu si nawet wyda caej emerytury, pracowa, pomaga, y. Nie byo to adne powicenie - mieszka nad brzegiem cudownej rzeki, gdy zechcia owi ryby, przed domem nie przejeday haaliwe samochody i nie przechodzili zirytowani ludzie, a jedynie domokrcy. Uwiadomiem sobie lepiej ni kiedykolwiek

25

idiotyzm naszego uganianie si za bezuytecznymi rzeczami, podczas gdy marnotrawimy jedyny nieodnawialny zasb - czas. Umar w wieku 92 lat; mia w yciu wszystko, czego tylko dusza zapragnie, cho nie mia lodwki ani telewizora. W ostatnim roku ycia przenis si do miasta Imperatriz; by bardzo wychudzony. Jako dobry gawdziarz siada na aweczce przed domem i z doni wry dziewcztom przyszo. Nie ma kobiety, ktra oprze si wrbie i nie ma powanego mczyzny - nawet w podeszym wieku. Staruszek odszed, tak jak kilka lat wczeniej odesza w Polsce matka. Prawie pidziesit lat zajo mi odkrywanie, jak gbokie s nasze korzenie. Nie trzeba by czowiekiem Wschodu ani wierzy w reinkarnacj, aby zrozumie si cigoci ycia. Wadza lokalna Ledwie wrciem z Nikaragui, nowa burmistrz So Paulo, Luiza Erundina, poprosia mnie o pokierowanie kontaktami zewntrznymi zarzdu miasta, a nastpnie Sekretariatem Spraw Nadzwyczajnych. Oto gigantyczna, odziedziczona po dyktaturze i nastawiona na administrowanie przywilejami i korupcj machina biurokratyczna z ponad stu tysicami urzdnikw, a tu nagle pojawia si pena godnoci, uczciwa i waleczna kobieta i usiuje przestawi t machin - sprawi, aby suya miastu. To wielkie wyzwanie. Byy to dla mnie cztery lata systematycznego uczenia si, jak wi si ze sob problemy komunikacji miejskiej, wywozu mieci, zaopatrzenia w wod, gospodarki mieszkaniowej, ochrony zdrowia, edukacji itd. na takiej jak So Paulo przestrzeni. Czowiek nie przestaje si uczy. W So Paulo popenia si dzi trzydzieci morderstw dziennie, milion osb mieszka w favelas, ponad dwa miliony w slumsach. Zatrucie wd jest powszechne. Codziennie skada si gdzie Bg da okoo dwunastu tysicy ton mieci i nikt nie troszczy si o to, e tuszcz zwierzcy sczy si do wd gruntowych. W miecie, ktre zostao sparaliowane przez... nadmiar rodkw transportu, jest pi milionw samochodw. Metro, oczywiste rozwizanie dugofalowe dla miast o takich rozmiarach, ma tu zaledwie 40 kilometrw dugoci. Dziesi milionw osb siedzi cierpliwie w stojcych samochodach, cho tak je skonstruowano, aby jedziy ponad 150 kilometrw na godzin, i przez cae lato przyglda si biernie niemal permanentnym korkom. Najwiksze centrum gospodarcze Ameryki aciskiej jest zarzdzane przez zawsze ten sam trjkt firm budowlanych, spekulantw nieruchomociami i skorumpowanych politykw, robicych kokosowe interesy, ktre pozwalaj finansowa kampanie polityczne. Podczas tych kampanii, ktre su reprodukcji systemu, nieustannie padaj wielkie sowa o demokracji i postpie. Ludzie nie zdaj sobie sprawy ze znaczenie stosunkw midzynarodowych dla miasta. Szanghaj, dokd pojechaem dyskutowa strategie wielkich metropolii, mia w 1992 r. w swoim wydziale spraw zagranicznych okoo 140 technikw. Takie miasta, jak Osaka w Japonii i Toronto w Kanadzie - e wymieni tylko niektre - prowadz intensywn dziaalno midzynarodow. To nie sprawa drugorzdna, polegajca na wymianie kluczy do miast i innych atrakcjach dyplomatycznych. Wanie w bezporednich stosunkach midzy konkretnymi miastami tworzy si system wymiany poziomej, ktry cechuje stopniow ewolucj wiata od pionowych systemw autorytarnych piramid ku systemowi poziomych sieci interaktywnych. Tak si dzieje dlatego, e istniej nowe technologie, ktre rewolucjonizuj czno i e dla wiata przestay by charakterystyczne rozproszone populacje wiejskie, bo si zurbanizowa. Dzi burmistrz kadego stosunkowo wanego miasta ma zespoy techniczne, ktre jed po wiecie i obserwuj, jak rozwizuje si takie problemy, jak zanieczyszczenie rodowiska, przestpczo, komunikacja, ochrona zdrowia itd. Wyzwania s podobne i zamiast cigle wynajdywa od nowa koo, trzeba uczy si od innych. Z panujcej w Brazylii gbokiej dezinformacji w sprawach nowoczesnej polityki

26

miejskiej bior si pomysy, e problemy komunikacji mona rozwiza, kopic tunele i budujc wiadukty dla samochodw osobowych, czy e przestpczo spada, gdy kupuje si wicej broni i samochodw policyjnych. Przynajmniej do pewnego stopnia chodzi o to, aby zarzdzanie w sferze polityki gospodarczej i spoecznej przystosowa do skutkw rewolucji technologicznej i demograficznej, ktra zmienia oblicze kuli ziemskiej. Jestem coraz bardziej przekonany, e gmina, wadza lokalna maj w tym do odegrania kluczow rol. Dojrzewa ju mj pogld o strategicznej roli polityki i instytucji usytuowanych na takim poziomie, na ktrym ludno moe sprawowa efektywn kontrol procesw. Chodzi oczywicie o moliwo, a nie o gwarancj. Lecz dugie lata spdzone na udzielaniu pomocy przy tworzeniu centralnych systemw planowania i regulacji ycia gospodarczego w rnych krajach pozwoliy mi zrozumie, do jakiego stopnia o polityce centralnych struktur rzdowych decyduje absurdalny karnawa w postaci naciskw firm budowlanych i zorganizowanych grup korupcyjnych oraz samowoli bankierw, subsydiw udzielanych przez fabrykantw i innych do dobrze znanych nam zjawisk, gdy nie ma przeciwwagi solidnie zorganizowanych wadz lokalnych, zdolnych domaga si rezultatw i ich dopasowania do swoich potrzeb. Rzd centralny nie osiga rwnowagi od wewntrz, lecz potrzebuje przeciwwagi i kontrolera na zewntrz. Innymi sowy, nie wystarcza ju podzia wadzy na wykonawcz, ustawodawcz i sdownicz - istnieje potrzeba politycznego nacisku spoeczestwa obywatelskiego, zorganizowanego wok przestrzeni lokalnych, bo to w kocu w nich mieszka ludno i w ich obrbie moe ona stwierdzi, czy naprawd poprawia si jako ycia. Wykonujc w Kostaryce pewne zadanie dla Narodw Zjednoczonych, stwierdziem, e gminy decyduj tam o wykorzystaniu zaledwie 5 proc. zasobw publicznych. Natomiast analizujc system zarzdzania Szwecji, stwierdziem, e ta sama proporcja wynosi tam 72 proc. Tak wic, Szwecji nie cechuje mniejsza rola pastwa, lecz dziaanie pastwa zasadniczo u podstaw, pod bezporedni kontrol samej ludnoci. Poniewa za takie jej podstawowe potrzeby, jak szkoa, lekarz rodzinny, przejazdy, chleb i mleko, bezpieczestwo itd., maj charakter lokalny, chodzi po prostu o postawienie piramidy na czubku - tak, aby ludno miaa u podstaw decydujcy wpyw na decyzje ekonomiczne. Dowiadczenie postpowego zarzdzania w So Paulo pozwolio mi o wiele wyraniej ni dotychczas dostrzec olbrzymi potencja zdecentralizowanych form administracji publicznej. Gbokie zmiany nie dokonuj si oczywicie w cigu czterech lat i w jednym tylko miecie. Dzi proces ten systematycznie postpuje w Brazylii, zwaszcza w Rio Grande do Sul, cho i tam wyranie przewaa system tradycyjny, stworzony przez firmy budowlane, skorumpowanych politykw, spekulantw nieruchomociami, media i przekupne sdownictwo. Jeli chodzi o zrwnowaenie rozwoju spoecznego i efektywno zarzdzania, to najsolidniejsze alternatywy na szczeblu lokalnym zrodziy si na og w samorzdach lewicowych lub centrolewicowych. Nie jest to adna wielka niespodzianka. wiat hodujcej tradycyjnie etatyzmowi lewicy wszdzie si zaama, tote wystpuje ona teraz z o wiele bardziej nowatorskimi pomysami anieli prawica, ktra pozostaje winiem swoich schematw korupcji i zacofania i powtarza sprowadzajc si do antyetatyzmu formu. Sukcesy si postpowych czsto skaniaj prawic do jednoczenia si i blokowania takich eksperymentw. Jednak to jest czci gry. Wane, e w wyniku cierpliwej pracy tysicy osb, organizacji spoeczestwa obywatelskiego i coraz wikszej liczby dcych do odnowy przedsibiorcw wyania si stopniowo zupenie nowatorska koncepcja zarzdzania w sferze spoecznej. Dzi w tym kraju realizuje si ju setki takich pomysw, cho nadal zdecydowanie dominuje centralizm. Doba globalizacji

27

Ludzko ogrania popoch - nie ulegaj mu, rzecz jasna, kraje dominujce, a ju tym bardziej wielkie przedsibiorstwa amerykaskie, w ktrych panuje niesychanie prostackie postrzeganie maksymalizacji zysku, a etyka stosunkw midzynarodowych sprowadza si do maksymy, ktra - cho goszona tylko w sferze prywatnej - jest tam w bardzo szerokim uyciu: were the best, fuck the rest. Tymczasem reszta istnieje - dzi stanowi cztery pite ogu ludzkoci. Zaproszono mnie na konsultacje do Afryki Poudniowej, ktra wyania si powoli z mrokw nocy, w jakich nie pogryy jej zacofane i niewyksztacone populacje kolorowe, lecz bogaci, chwalcy si dyplomami biali. To wany fakt. Jestemy tak zalepieni respektem dla umiejtnoci technicznych, e zapominamy o zasadach, ktrym umiejtnoci te powinny suy. Na przywrceniu tego wymiaru rzeczy wbrew potnym, wadajcym milionami dolarw eksploatatorom zota i diamentw, rozmaitym De Beerom i innym handlarzom cudzymi bogactwami i cudz prac, polega wielko Nelsona Mandeli. adne umiejtnoci niczemu nie su, gdy niemdre s cele. Dzi Afryka Poudniowa stara si odzyska zdolno rzdzenia i podoania dwm wielkim trendom - wewntrznemu, polegajcemu na przejciu od apartheidu do demokracji, i zewntrznemu, wynikajcemu z globalizacji gospodarki. Jak odbudowa wewntrzne pakty spoeczne, gdy wszystkie priorytety zwizane s z wiarygodnoci zewntrzn, z zaufaniem, jakimi kraj cieszy si na zewntrz? Nieatwo powiedzie ludnoci, e ma czeka. 13 proc. biaych rodzin zagarnia 54 proc. dochodu - podobnie jak w Brazylii, gdzie 10 proc. najbogatszych rodzin zagarnia 51 proc. dochodu. Dylemat nie jest skomplikowany. Lud domaga si elementarnych warunkw spoecznych i gospodarczych, zatrudnienia, moliwoci przetrwania. Koncerny wielonarodowe, ktre decyduj o wiarygodnoci kraju, wymagaj powagi, to znaczy poszanowania zyskw, koncentracji bogactwa, swobody eksportu kapitaw. Jeli nie gwarantujemy im wszelkich przywilejw, irytuj si i wynosz gdzie indziej, pograjc kraj w kryzysie walutowym. Jeli gwarantujemy im przywileje, koncentruj dochd i pogbiaj kryzys polityczny i spoeczny. Jeli z jednej strony nasze narzdzie rozwoju w postaci wielkiej korporacji jest szkodliwe, a z drugiej bezuyteczne, trzeba po prostu zastanowi si, do jakiego stopnia powinna ona by takim narzdziem. Prostacki pomys przycigania kapitaw po to, aby rozwin kraj czy region, nie zdaje egzaminu. Gwna dynamika powinna by wewntrzna i zgodna z bezporednimi interesami samej ludnoci. Afryka Poudniowa z dochodem na gow ludnoci rzdu 3 tysicy dolarw jest bezsprzecznie najbogatszym krajem regionu. Z 41 milionami mieszkacw i liczcym 1,2 miliona kilometrw kwadratowych obszarem jest z punktu widzenia wszelkich kryteriw midzynarodowych wielkim krajem. Skupia 40 proc. wiatowych rezerw zota, 88 proc. platyny, 83 proc. manganu, chromu i wanadu, a take zajmuje drugie czy trzecie miejsce na wiecie pod wzgldem obfitoci z wgla, diamentw, azbestu, niklu, fluoru, tytanu, uranu i cynku. Na ten kraj przypada 50 proc. energii elektrycznej wytwarzanej na kontynencie i 45 proc. drg asfaltowych. Jego ciar ekonomiczny jest wic w regionie ogromny. Czy nie zapewnia to powodzenia w negocjacjach midzynarodowych? Afryka Poudniowa, chroniona w cigu dziesicioleci przez apartheid, stworzya duy, do podobny do Brazylii przemys, ale jego wydajno bya stosunkowo niska i opiera si on na niezwykle niskich pacach. Dzi, gdy musi stawi czoo tanim wyrobom azjatyckim i spaci dug spoeczny ludnoci kolorowej, ktra jest zmczona oczekiwaniem i domaga si wyszych pac i oson socjalnych, wiat gospodarczy Afryki Poudniowej odkrywa, e nie wystarcza, aby tort by coraz wikszy. Problem zaostrza dynamika rozwoju wsi - uprawia si tam tylko 12 proc. ziemi, a wielkie majtki biaych yj z ogromnych dotacji i ich ywotno jest zagroona. Kraj unika magicznego modelu prywatyzacji. Zgodnie z Bia Ksig powicon reformie sub publicznych, a opublikowan przez kancelari prezydenta, rzd jest w peni wiadomy,

28

e w niektrych krajach [prywatyzacja] przynosi ujemne skutki, powodujc spadek jakoci usug, pogorszenie si warunkw zatrudnienia urzdnikw, narastajce bezrobocie i marginalizacj grup najsabszych, a w szczeglnoci kobiet i dzieci. Dlatego ruch na rzecz odchudzonych i efektywnych pod wzgldem kosztw sub publicznych nie bdzie oparty na prywatyzacji, lecz na tworzeniu rzeczywicie partnerskich stosunkw midzy rzdem, prac, przedsibiorstwami i spoeczestwem obywatelskim i na wysokim poziomie zaangaowania spoecznoci w wiadczenie usug. Taka dynamika przejawia si wyranie w funkcjonowaniu gwnego forum negocjacji konsensu w kraju - w Narodowej Radzie Rozwoju Gospodarczego i Pracy (NEDLAC). W radzie tej zasiadaj przedstawiciele ruchu zwizkowego, przedsibiorczoci, finansw, ruchu spoecznoci lokalnych i dyskutuj o konkretnych rozwizaniach kluczowych problemw kraju. Po osigniciu porozumienia i uzyskaniu od tych, ktrzy realnie poruszaj machin spoecznogospodarcz kraju, formalnych zobowiza, przekazuje si je do parlamentu, ktry uchwala odpowiednie ustawy. Zamiast wic robi polityk za porednictwem osb trzecich, decyzje - przynajmniej do pewnego stopnia - podejmuj sami zainteresowani, a politycy, ktrych rola polega na pracy ustawodawczej, uchwalaj ustawy. Tak koncepcj przyjy te wadze wszystkich prowincji i gmin. Jest to filozofia rzdzenia, w ktrej przezwyciono tradycyjn hutawk midzy prywatyzacj a etatyzacj, nadal bdc w centrum dyskusji w innych krajach, a zamiast niej szuka si elastycznych i partycypacyjnych mechanizmw negocjacji na rozmaitych szczeblach administracji publicznej. Rzd faktycznie wzbogaca tkank kontroli spoeczestwa obywatelskiego nad pastwem i samym yciem gospodarczym, przezwyciajc absurdaln alternatyw: albo kontrola przez monopole publiczne, albo przez kartele prywatne. Sukces? Na tym polu nie ma gwarancji, a rzecz w rzeczywistoci najwaniejsz - take dla zrozumienia dynamik w Brazylii - jest uwiadomienie sobie, jak niezwykle wski margines manewru pozostaje krajom rozwijajcym si, ktre od wewntrz podlegaj presjom wyzutych ze wszystkiego, lecz coraz bardziej wiadomych populacji, za na zewntrz - zaleceniom tzw. midzynarodowej spoecznoci finansowej. W swoim czasie Wenezuela eksplodowaa z powodu presji ludowej. Meksyk zaama si z powodu niezadowolenia spoecznoci finansowej, ktra wycofaa kapitay i doprowadzia kraj do bankructwa. Brazylia stawia na pooenie kresu inflacji, co oznacza ogromny postp dla ludnoci, ktra pacia za ni najwysz cen, i zyskuje na czasie, zwikszajc zaduenie zagraniczne i wewntrzne. Inne kraje po prostu dryfuj, jak to ma miejsce w przypadku wikszoci krajw Afryki subsaharyjskiej, lub - jak wiele krajw islamskich - szukaj schronienia w petryfikacji religijnej. Oglnie rzecz biorc, wkraczamy w nowe tysiclecie, nie posiadajc ani jednego powanego mechanizmu wsparcia rozwoju wiata ubogiego, czyli czterech pitych ludzkoci. Szykujce si tragedie s oczywiste. Rzecz niesychan jest stopie, w jakim udao si zamkn Brazyli na to, co dzieje si na wiecie. Dramatyczne zmiany w Afryce Poudniowej, majce ogromne znaczenie dla przyszoci wiata rozwijajcego si, po prostu s nieobecne w mediach - chyba e chodzi o stosunki osobiste czce Mandel i Winnie. Dla nich to jest wane. Kady kraj to inny przypadek. Poproszono mnie o wyraenie opinii na temat przeobrae struktury wadzy w Mongolii. Nie atwo tam dotrze. Z Brazylii leci si do Johannesburga w Afryce Poudniowej, stamtd przez cay dzie do Bangkoku w odlegej Tajlandii, dalej do Hongkongu na poudniu Chin, a wreszcie do Pekinu. Nastpny samolot leci w gb Chin, przelatuje nad Wielkim Murem i po kilku godzinach w oknie samolotu pojawiaj si wielkie rwniny pustyni Gobi, a na widnokrgu doskonale czyste powietrze, jakiego nie znamy ju na Zachodzie, i rozlege stepy, a na nich jurty, tak charakterystyczne dla Mongolii od zamierzchych czasw.

29

Do gowy przychodz nam nieuchronnie stereotypy w rodzaju Czyngis-chana i budzcych postrach jedcw, ktrzy podbili jedno z najwikszych w dziejach wiata imperiw. W miar jak samolot schodzi do ldowania i wida wyranie stada owiec i koni, dugie i paskie doliny rzek, ma si wraenie, e od tamtych czasw kraj niewiele si zmieni, co potwierdzaj prastare witynie wznoszce si nad Uan Bator. Jake moliwe byo przetrwanie tak czystej przestrzeni i takiego ogromu pl bez drutw kolczastych ani znakw wasnoci, zagubionych midzy niekoczcymi si stepami Syberii na pnocy i strasznymi pustyniami zachodnich Chin? Jak to moliwe, e niespena dwuipmilionowy nard, wcinity midzy dwie takie potgami wojskowe, gospodarcze i kulturalne, jak Rosja i Chiny, przetrwa w stanie nietknitym ze swoim jzykiem, kultur, niepowtarzalnymi dzi na wiecie obyczajami? Od niedawna Mongolia ma obieralny rzd i chce zdecentralizowa swj system zarzdzania, otworzy si na wiat i wprowadzi mechanizmy rynkowe. Ogarnia mnie poczucie surrealizmu - a tutaj dotar zachodni formularz, uproszczenie, ktre przeobraa ludzkie ideay w poliwalentn recept. Co wyjdzie z poczenia tego koca wiata i jego tradycji ze spekulacyjnymi systemami globalnego kasyna? Uan Bator odzwierciedla cay ten surrealizm. Przed uproszczeniami Zachodu stolica Mongolii zostaa poddana uproszczeniom Zwizku Radzieckiego. Na olbrzymich placach w rdmieciu wznosz si gigantyczne budynki - masywne repliki rosyjskich budowli biurokratycznych w ociaym i szarym stylu kontrastujcym z przepikn architektur tradycyjnych wity o wyszukanych barwach i delikatnych ksztatach. Zaraz obok pojawiaj si nowe budynki, ktre symbolizuj wejcie Mongolii w dob globalizacji - ogromne i tak przytaczajce, jak budowle biurokratyczne, konstrukcje sieci hoteli zachodnich i wiee z dziesitkami piter. Wydao mi si od razu oczywiste, e arogancja rosyjskiego komunizmu i globalnego kapitalizmu jest identyczna - jeden i drugi chcia wycisn na wszystkim swoje pitno, ani jeden, ani drugi nie mia zamiaru przystosowa si do tradycji, uszanowa kultury czy choby wpisa si w niezwyke pikno naturalne kraju. W hotelach haaliwe szaracze wielonarodowe z krtko ostrzyonymi wosami i dyplomatkami menederw szukaj na tej nowej granicy zyskw - Mongolia jest bogata w zoto, wolfram, cynk, molibden, srebro, a take cenne drewna. Ludzie, ktrzy tam rzdz, coraz bardziej przeraeni rytmem wydarze i najazdem przedsibiorstw zagranicznych, tumacz, e swoboda komercjalizacji miejscowych produktw oznacza, i kraj jest wolny, a wic demokratyczny i nowoczesny. Amerykanie negocjuj zoto, Koreaczycy instaluj nowoczesne systemy telekomunikacji, Japoczycy prezentuj luksusowe samochody. Gros ludnoci yjcej w skromnych mieszkaniach z innej epoki lub otaczajcych miasto jurtach to widzowie. Targana - podobnie jak wikszo z nas na caym wiecie - mieszanymi uczuciami trwogi i fascynacji odgrywa ona niepewnymi gestami przypisane jej role w widowisku, ktrego sensu nie rozumie. Jaki sens ma globalizowanie Mongolii? Wielcy spekulanci wiatowi pokn j z frytkami. Lasy rosnce nad krysztaowo czystymi rzekami zamieni si w wykaaczki. Bd do nabycia w naszych supermarketach z napisem: Made in Mongolia. Dzieci przestan marzn podczas stepowych kawalkadach. Bd szczliwe, siedzc w domu przed telewizorem i ogldajc Starskyego i Hutcha lub - jeli Brazylia odniesie sukces, podpisujc porozumienie z Turnerem i Murdochem telenowel Kamienna dungla. Historycy mongolscy bd za komentowa, e duo atwiej byo stawi czoo Chinom i Rosji. Kanada to naprawd inny wymiar. Bezsprzecznie podlega presji obsesyjnej konsumpcji ssiedniego kraju. Gdy w latach szedziesitych moja matka odwiedzia Kanad, posza na msz do polskiego kocioa w Toronto. Podczas kazania ksidz poprosi, eby wszyscy pomodlili si za biednych rodakw cierpicych w Polsce pod jarzmem komunizmu. Jak zwykle, matka zachowaa si nieodpowiednio - przerwaa kazanie i wyjania, e w swoim kociele w

30

Warszawie poprosi wiernych, aby pomodlili si za Polakw w Kanadzie, ktrzy yj tak, jakby ycie sprowadzao si do wdrwki przez supermarket. W rzeczywistoci jednak Kanada zachowuje odrbn i nader interesujc osobowo. Globalizacja napotyka tam silnie uksztatowane spoecznoci i wol narodow, ktra nie pozwala jej pochon kraju. Moe si wydawa, e to drobiazgi. W supermarkecie w Toronto odkryem sal pen ksiek. Dowiedziaem si, e to oddzia biblioteki miejskiej. Logika jest prosta: ten, kto robi zakupy, korzysta z okazji i poycza na cay tydzie ksik, a zwraca poprzedni. Z mikroekonomicznego, ksigowego punktu widzenia nie ulega wtpliwoci, e supermarket wolaby wystawi w tej sali kosmetyki. Natomiast z punktu widzenia jakoci ycia i kondycji obywatelskiej dostp do tych ksiek, moliwo przegldania ich razem z dziemi i rozbudzania zainteresowa kulturalnych z pewnoci podnosi wydajno spoeczn. Istota takiego podejcia polega na tym, e nie chodzi o wybr midzy supermarketem a ksik, midzy interesem ekonomicznym a interesem spoecznym, lecz o ich powizanie. W wielu krajach powizanie tych interesw wczono ju do biecych praktyk zarzdzania spoeczestwem pod takimi nazwami, jak partnership (partnerstwo), empowerment (uwasnowolnienie), governance (zdolno do zarzdzania), accountability (rozliczalno). Paulo Maluf6 anulowa w So Paulo program utylizacji odpadw, bo nie by on ekonomicznie interesujcy. Takie rozumowanie jest suszne z mikroekonomicznego punktu widzenia i suy za poywk rozumowaniu jego kolegi Roberto Camposa - koszty domowego recyklingu odpadw s wysze ni warto sprzeday poddanego recyklingowi produktu. Tymczasem odkd w Kanadzie upowszechnia si postawa - czy kultura - unikania marnotrawstwa, stwierdzono, e odpady organiczne, ktre pozostaj po takim recyklingu, s niewielkie. Wadze miejskie Toronto wystawiaj na nie standardowe, hermetyczne pojemniki metalowe. Poniewa jest ich niewiele i s zamknite, a wic nie wydaj niemiych zapachw, okazao si, e zamiast wywozi je codziennie, mona to robi raz w tygodniu. Oznacza to oczywicie dramatyczn obnik kosztw oczyszczania miasta. Tak oto, zmiana kulturowa i odpowiednia zmiana sposobu organizacji danej dziaalnoci gospodarczej pociga za sob wielk popraw wydajnoci spoecznej. Nie ma w tym nic tajemniczego. Przedsibiorstwo prywatne moe prowadzi dziaalno polegajc na wyrobie produktu, ktry daje si sprzeda - np. butw. Gdy chodzi natomiast o takie rozproszone interesy spoeczestwa, jak czysta rzeka, adne miasto, zielona przestrze, na ktrej mog bawi si dzieci, wi szkoy z dzielnic, bogactwo ycia w rzekach i morzach, nie ma przedsibiorstwa, ktre mogoby nam to sprzeda, chyba e ogrodzi okolic i bdzie zarzdzao monstrualnymi kondominiami - gettami bogactwa, w ktrych szykuj si nowe dramaty. Z ekonomicznego punktu widzenia to potna dynamika - chodzi o redukcj dostpnoci dbr wolnych, o redukcj ich poday celem przeobraenia tych dbr w produkty sprzedawalne. Bez wzgldu na to, czy chodzi o wod, ryby w morzu lub plae, mechanizm jest ten sam - polega na redukcji poday, ktra pozwala podnie warto. Jest to w najcilejszym tego sowa znaczeniu antygospodarka. Silna obecno interesu publicznego i spoeczestwa obywatelskiego ma na tym polu zasadnicze znaczenie. atwo powiedzie, e chodzi o bogate spoeczestwa, w ktrych istnieje sprzyjajca tego rodzaju dziaalnoci kultura i przestrze. Mona jednak odwrci takie rozumowanie. Spoeczestwo kanadyjskie jest duo mniej zamone ni amerykaskie, a mimo to jako ycia jest w nim duo wysza. Patrzc pod innym ktem, mona zada sobie pytanie, czy dlatego Kanadzie udaje si realizowa takie inicjatywy, e jest bogata, czy dlatego staa si bogata, e wybraa bardziej wydajne spoecznie rozwizania? Czowieka ogarnia zdumienie, gdy uwiadamia sobie, do jakiego stopnia kultura zdrowego rozsdku ekonomicznego i
6

W swojej karierze Paulo Maluf piastowa rozmaite stanowiska, m.in. by burmistrzem miasta So Paulo, gubernatorem stanu So Paulo, posem do parlamentu federalnego. Wybierany jako rzecznik walki z przestpczoci, jest uwaany za jednego z najbardziej skorumpowanych politykw brazylijskich.

31

spoecznego, ktr moglibymy nazwa kapitaem spoecznym, stwarza na zasadzie reakcji acuchowej oszczdnoci i racjonalnoci - wieczorami i podczas weekendw szkoy udostpniaj miejscowej spoecznoci swoje obiekty sportowe, co zwiksza dostpn infrastruktur rekreacyjn i sprzyja poprawie stanu zdrowia, ograniczeniu spoycia narkotykw itd. Dostpno rekreacji jest ograniczona np. przez tak absurdalne zjawisko, jak budowa przez bogate rodziny wasnych basenw, ktre prawie cay czas stoj puste - duo kosztuj, a ich wydajno jest bliska zeru. Nie chodzi o mnoenie przykadw tendencji, ktra w skali midzynarodowej staa si ju oczywista. Chodzi o to, e z punktu widzenia poprawy zarzdzania w sferze spoecznej postp niekoniecznie oznacza np. przeznaczanie w budecie wikszych zasobw na edukacj. Oznacza rwnie uwzgldnienie w decyzjach podejmowanych przez przedsibiorcw, ministerstwa, spoecznoci lokalne i poszczeglne osoby rozmaitych wymiarw i wpyww, jakie kade dziaanie moe mie w dziedzinie jakoci ycia. To, co spoeczne, to nie tylko dziedzina obejmujca takie sektory, jak suba zdrowia, edukacja, gospodarka mieszkaniowa, rekreacja, kultura, informacja, sport, ale rwnie wymiar wszelkich innych dziaa, sposb prowadzenia dziaalnoci przemysowej, mylenia o rozwoju miast, traktowania rzek, organizowania handlu. W Brazylii pierwszym, ale widocznym krokiem w tej dziedzinie byo porozumienie firmy Carrefour z rzdem stanowym Rio Grande do Sul celem uniknicia wzrostu bezrobocia Carrefour przydzieli cz swojej powierzchni drobnym kupcom i po czci zaopatruje si bezporednio u drobnych producentw rolnych. Tak postpujcy przedsibiorcy nikomu nie robi aski - to zdrowy rozsdek kae wiza cele gospodarcze, ekologiczne i spoeczne. Przedsibiorstwo zyskuje sympati i renom, polityk staje si znany, spoeczestwo zyskuje miejsca pracy i rozszerza si dziaalno gospodarcza. Trac ewentualni ideolodzy zalepieni obsesj czystych modeli. Mikroekonomiczne pojcie wydajnoci moe dowie swojej wyszoci tylko wtedy, gdy wyodrbnia zysk poszczeglnych jednostek produkcyjnych z caoksztatu czynnikw zewntrznych - ze spowodowanych przez ni skutkw spoecznych. Wraz z kadym kolejnym parkiem zamknitym po to, aby mona byo zbudowa supermarket lub stworzy parking, wzrastaj zyski osigane przez przedsibiorcw, ale ronie szkoda wyrzdzona pod wzgldem gospodarczym, poniewa powoduje to ponoszenie przez spoeczestwo dodatkowych kosztw, nie mwic ju o stratach, jakie ponosi jako ycia. Skupiona na natychmiastowym zysku przedsibiorstwa opcja liberalna nie tylko jest spoecznie niesprawiedliwa - jest te idiotyczna z ekonomicznego punktu widzenia To normalne, e sposzone przez tempo zmian, przeraone bezrobociem, zatrwoone przemoc spoeczestwo szuka prostych rozwiza. W tym znaczeniu wielka symplifikacja ideologiczna liberalizmu stanowi ekstremizm ideologiczny symetryczny w stosunku do tego, jaki stanowiy wielkie symplifikacje lewicy etatystycznej. Pod ciarem dziedzictwa skrajnoci XX wieku musimy nauczy si budowania bardziej kompleksowych systemw, w ktrych kluczowe sowo to nie wybr, lecz powizanie. Nauka, dowiadczenie yciowe, sumienie Te wszystkie relacje o tym, co przeyte, wi ze sob idee, wartoci i uczucia, ktre niczym czci orientalnej mozaiki konstruuj stopniowo pewien wiatopogld. Wszyscy jestemy rezultatem skadania si maych, zrnicowanych czstek w cao; kady skadajcy si na szerszy obraz kamyk ma swoj odmienn od pozostaych warto, ale dnego z nich nie sposb odczy od innych. Rozbicie tej jednoci stanowi prawdopodobnie najefektywniejsze i najbardziej tragiczne dziedzictwo wiata anglosaskiego. David Korten dobrze uj ten dylemat w swojej ksice wiat po korporacjach: Gdy nowoczesna korporacja czy potg nowoczesnej technologii i

32

wielkiej masy kapitau, czy jednoczenie naukowca, ktrego poczucie odpowiedzialnoci moralnej ogranicza si do zapewniania rozwoju obiektywnej wiedzy instrumentalnej, i dyrektora korporacji, ktrego poczucie odpowiedzialnoci moralnej sprowadza si do maksymalizacji zyskw. Rezultatem jest system, w ktrym wadza i umiejtnoci techniczne s oderwane od odpowiedzialnoci moralnej, wartoci instrumentalne i finansowe tratuj wartoci ycia, a to, co praktyczne i lukratywne, ma pierwszestwo w stosunku do tego, co ywotne i odpowiedzialne. Przedsibiorstwu przyznaje si osobowo prawn, jakby bya to prawdziwa, majca pragnienia i prawa osoba, ale stawia si przed nim tylko jeden cel - przynoszenie zyskw, poniewa na tym polega efektywno i kompetencja, a wic i warto moralna. W takim podejciu, ktre nie wytrzymuje wymogu ujcia caociowego, mamy do czynienia z procesem magicznym i du doz szarlatanerii. Sztucznie oddziela si w nim technik od etyki - w tym, co robi przedsibiorstwo, nie bdzie adnych ogranicze, o ile przyniesie zyski, ani nie bdzie adnych ogranicze w tym, co robi jego funkcjonariusze, bo ci wykonuj jedynie instrukcje przedsibiorstwa. To fantastyczne oddzielenie dziaalnoci gospodarczej i odpowiedzialnoci moralnej pozwala dzi np. sprzedawa przedsibiorstwu bro na caej kuli ziemskiej i uzasadnia to tym, e produkuje po prostu dobre mechanizmy, ktre przypadkiem miotaj pociskami, a instytucji finansowej - unicestwi oszczdnoci zgromadzone w jakim kraju i wyjania, e broni jedynie interesw swoich klientw, a wic wykonuje swoje obowizki. Oczywicie, w razie gdyby dany kraj nie by dostatecznie wiadomy swoich potrzeb w dziedzinie uzbrojenia, przekonaj go tym odpowiednio wysokie apwki. W przypadku za finansw, jeli fale s zbyt spokojne i nie pozwalaj na przyspieszone i lukratywne przypywy pienidzy, zawsze mona sobie dopomc ma destabilizacj. Etyka korporacyjna kieruje si gbok filozofi bariery w grze w pik non - nie naley wysuwa si za bardzo do przodu, lecz by w jednej linii z pozostaymi graczami z wasnej druyny. Pozwala to z kolei wysuwa najwyszej rangi argument - wszyscy tak robi. Etyka ulega rozproszeniu, rozwodnieniu w ogromie tego, co toleruje si spoecznie, a co toleruje si, poniewa jest to powszechne w okrelonym rodowisku spoecznym. Natomiast kogo, kto troszczy si o bezpieczestwo, solidarno, rodowisko naturalne, prezentuje si jako idealist, marzyciela nie znajcego regu realnego wiata. W dominujcych mediach, ktre emituj takie przesanie, codziennie ogldamy lub czytamy wywiady z menederami i politykami, ktrzy patrz na nas oczyma gbokich znawcw realnie istniejcego spoeczestwa i za kadym razem proponuj nam wiksz dawk bandytyzmu. Jak daleko mona przesun barier? Powstao nawet pojcie, ktre wytycza granic plausible deniability. Innymi sowy, przedsibiorstwo dopty moe robi machlojki, dopki jest wiarygodne, gdy temu zaprzecza. Budujcy jest widok anielskiego oblicza grupy graczy znajdujcych si o trzy metry od piki i patrzcych na sdziego niczym niewinne panienki, ktre nie wiedz, o co chodzi. Rnica midzy pik non a gospodark polega jednak na tym, e moe np. chodzi o lekarstwo, ktrego zawyona cena sprawia, i miliony osb nie maj do niego dostpu. Niewinno nie istnieje - wszyscy jestemy odpowiedzialni za to, co si dzieje. W pierwszej czci tej ksieczki zgromadziem przeycia i dowiadczenia yciowe, wskazujc, jak wpyway one na poszukiwanie odpowiedzi przy uyciu instrumentw naukowych i jak jedno i drugie, dowiadczenie yciowe i nauka, przeobraay si w wartoci, poczucie winy lub odpowiedzialnoci, uczucie zadowolenia lub oburzenia. Jako profesorowie nie jestemy tylko matematykami czy geografami - jestemy istotami ludzkimi ze wszystkimi ich zaletami i wadami. W drugiej czci podejm si rzeczy jeszcze bardziej ryzykownej - sprbuj bardziej systematycznie uporzdkowa wiatopogld, ktry wyania si z tej mieszanki pracy naukowej, oburzenia moralnego i nagromadzonych przey. Rzecz nie w tym, e tendencje s jasne. W tej fazie historycznej dramatycznych przeobrae wsplnym mianownikiem jest prawdopodobnie

33

krucha podstawa wszelkich prognoz. Mimo wszystko warto zarysowa ujawniajce si makrotendencje i postara si o rozrnienie we mgle ksztatu nowego wiata, ktry budujemy.

34

CZ II - MOZAIKA PRZYSZOCI Nic tak nie pomaga gospodarce jak dobry rzd. J.K. Galbraith Nowe dynamiki, inne pojcia S takie chwile, w ktrych niezliczone oblicza rzeczywistoci i odziedziczone teorie naprawd do siebie nie pasuj. Nigdy nie byo takiej jak dzi polaryzacji midzy krajami panujcymi i zalenymi, tak absurdalnej manipulacji finansowej czy handlowej, a tymczasem oskaranie imperializmu ju nas nie zadowala. Wszdzie - nawet w krajach rozwinitych stwierdzamy pogbianie si przepaci dzielcej bogatych i biednych, lecz wydaje si, e tradycyjne pojcia zwizane z walk klas staj si nierealne. Mwimy dotychczas o kapitalizmie i buruazji, lecz w coraz liczniejszych studiach - od sprawozda UNCTAD po przykady przytaczane przez konserwatywne rodowiska naukowe - wskazuje si na fakt, e nie tylko pracownicy, ale rwnie napraw produktywni, tworzcy dla spoeczestwa realne wartoci przedsibiorcy s w coraz wikszym stopniu grabieni za porednictwem zglobalizowanych dynamik finansowych. Tradycyjne pojcia staj si do pewnego stopnia liskie - nie czujemy, aby byy one obcione rzeczywistoci, nie rozwietlaj ju jej rzucane przez te pojcia snopy wiata. Tak wic w tym samym czasie, w ktrym nabieraj na sile powody do troski i wysuwania oskare, narzdzia analizy okazuj si coraz bardziej niewystarczajce. Nie naley jednak opuszcza rk, lecz przemyle na nowo pojcia, ktre powinny uatwia nam zrozumienie nowej dynamiki. Jest to tym pilniejsze zadanie, e miliony ludzi na caym wiecie organizuj si na nowe sposoby, ktre maj coraz mniej wsplnego czy to z tradycyjn koncepcj etatystyczn, czy z dziedzictwami liberalizmu. Dla mnie poytecznym punktem wyjcia byo zorganizowanie wielkich osi zachodzcych zmian. Zmiany te, znajdujce w szczeglnoci odzwierciedlenie w rewolucji technologicznej, globalizacji, dramatycznej polaryzacji wiatowej midzy bogatymi a biednymi, powszechnej urbanizacji kuli ziemskiej i przeobraeniach stosunkw i organizacji pracy, rzucaj nam nowe wyzwania. Kada z tych tendencji wnosi swoje sprzecznoci. Technologie szybko si rozwijaj, podczas gdy odpowiednie instytucje - powoli i jest to mieszanka wybuchowa, poniewa nie potrafimy posugiwa si odpowiedzialnie technologiami, ktrymi dysponujemy i ktre wywieraj wpyw na ca ludzko. Gospodarka globalizuje si, podczas gdy systemy rzdzenia zachowuj charakter narodowy, co powoduje oglny spadek rzdnoci. Dystans midzy biednymi a bogatymi narasta dramatycznie, podczas gdy planeta zblia do siebie przeciwstawne bieguny spoeczestwa, a urbanizacja je czy, wskutek czego ich naadowane sprzecznociami, niebezpieczestwami i powszechn przemoc wspycie staje si coraz bardziej nieznone. Sama urbanizacja spowodowaa dyslokacj przestrzeni zarzdzania nasz codziennoci na poziom lokalny, podczas gdy systemy rzdzenia nadal dziaaj zgodnie ze scentralizowan logik z pierwszej poowy XX wieku. Wreszcie ten sam system, ktry promuje nowoczesno techniczn, generuje wykluczenia spoeczne i przeobraa wikszo ludzkoci w biernych widzw, coraz bardziej znuonych nowymi technologiami, ktre stwarzaj nowe zagroenia, podczas gdy znika z pola widzenia rozwizanie najbardziej elementarnych problemw. Wniosek, jaki wycigamy z tych piciu kontradyktoryjnych osi, brzmi: ludzko powinna czym prdzej ukrci cugle swojego rozwoju i wyposay si w narzdzia pozwalajce na efektywne skapitalizowanie postpw nauki same w sobie s pozytywne na rzecz bardziej ludzkiego rozwoju.

35

Odczuwa si powszechne zmczenie ideologicznymi choinkami witecznymi, ktre obiecuj nam z jednej strony spokj spoeczny dziki upastwowieniu i planowaniu, a z drugiej rozkwit dziki prywatyzacji i niewidzialnej rce. To pierwsze przynioso olbrzymie zatory biurokratyczne, a drugie doprowadzia do najbardziej dramatycznego w dziejach ludzkoci spitrzenia niesprawiedliwoci spoecznych i nieustannego poczucia niepewnoci. Nie ma tu zwycizcw ani zwycionych, poniewa traci na tym caa ludzko. Chodzi o znalezienie takich form zarzdzania w sferze spoecznej, ktre pozwoliyby nam efektywnie stawi czoo tym problemom. Spojrzenie chodnym okiem na formy, w jakich organizujemy si i rzdzimy, skania nas do zachowania skromnoci. Ani w Brazylii, ani w Chinach, podobnie jak w Rosji czy w Stanach Zjednoczonych, nie ma zbyt wielu powodw do witowania. Jestem przekonany, e nie jest to doprawdy czas pewnikw, lecz pyta, otwarcia, tolerancji, zrozumienia. ywotne znaczenie ma te otwarcie kanaw cznoci midzy rozmaitymi naukami spoecznymi, rozmaitymi instytucjami, rozmaitymi zorganizowanymi aktorami spoecznymi. Mwic po marksistowsku, bazy przeobraaj si w zawrotnym tempie, natomiast pozostajemy zapnieni w sferze nadbudw. Gdybymy powiedzieli, e w gowie mamy mtlik, byoby to prawd i nieprawd. Rozwizania s dzi niewtpliwie bardziej zoone, ale celem jest coraz wyraniej spoeczestwo bardziej ludzkie i solidarne, w mniejszym stopniu grabice skpe bogactwa naturalne planety, podobnie jak w mniejszym stopniu skupione na powszechnym ogupianiu, ktre kobiety skania do wypychania si silikonem, a mczyzn - do pozowania na waniakw o wygldzie menederw. Minimum realizmu kae nam zachowa skromno - moe uda nam si ograniczy liczb dzieci, ktre goduj na wiecie, lub zapewni naszym dzieciom godziwe rodowisko spoeczne w postaci rodziny i spoecznoci lokalnej. Michael Behe, wspaniay autor Czarnej skrzynki Darwina, wypowiada si z umiarem: My, istoty ludzkie, mamy skonno do do egzaltowanych opinii o samych sobie. Skromno nie jest, doprawdy, nasz mocn stron. Ponadto, jako jednostki, skonni jestemy hodowa przekonaniu, e znamy verace via - prost drog, ktrej inni z uporem nie chc rozpozna, bo powoduje nimi za wola albo ignorancja. Najwaniejsze to zna drog. Pozwala to z ufnoci patrze w przyszo i poda ni, nie widzc potrzeby powice. Ufno t podkopuj gbokie przeobraenia, ktre wywouj w nas w popoch. Niektrzy w obliczu niepewnoci chwytaj si kurczowo prawd wieczystych. Inni goniej ni zwykle wykrzykuj dawne hasa w nadziei, e bdzie je lepiej sycha. Nie unikniemy jednak koniecznoci przemylenia moliwych drg. Jedna verace via polegaa na gospodarkach narodowych, nastawionych na produkcj przemysow, kierowanych przez buruazj, ktra wyczerpaa swoj rol dziejow i powinna bya ustpi miejsca nowej klasie pracujcej, ta za powinna bya przej ster, uspoeczniajc rodki produkcji. Przeobraenia miay dokona si pod kontrol pastwa. Rzut oka na t wersje diritta via wywouje w nas to samo uczucie, jakiego doznajemy ogldajc stare, poke zdjcia w albumie rodzinnym. Chodne porwnanie ze wiatem, w ktrym yjemy, pozwala zda sobie spraw ze skali zmiany parametrw. Gospodark narodow pochania przestrze globalna, przemys wytraca codziennie swj ciar gatunkowy w obliczu nowych osi dziaalnoci gospodarczej, buruazj w tradycyjnym znaczeniu wacicieli rodkw produkcji zastpuj racjonalni i bezwzgldni technokraci, a nawet spekulanci cakowicie oderwani od prozaicznych realiw, w jakich yj producenci i konsumenci. Klasa pracujca staa si wiatem niezwykle zrnicowanym w ramach nowej zoonoci spoecznej, a tradycyjne, uproszczone pojcia coraz bardziej opieraj si jej poznaniu. Uspoecznienie stosunkw produkcji zmienio sens, pastwo za szuka nowych funkcji jako element wicy, a nie substytut, si spoecznych. Naley stwierdzi, e zmiana jest jakociowa i wzi to w caej rozcigoci pod uwag, zarysowujc nowe wizje teoretyczne.

36

Inna verace via polegaa na specjalizacji kadego narodu w tej dziedzinie produkcji, w ktrej mia on korzyci komparatywne, i na swobodnym przepywie decyzji mikroekonomicznych, kierujcych si zwykym interesem osobistym. O jakich korzyciach komparatywnych moe by mowa, gdy na trzy i p miliarda mieszkacw krajw o niskim dochodzie przypada PKB w wysokoci biliona dolarw, podczas gdy na kraje bogate, ktre zamieszkuje niespena 15 proc. ludzkoci, przypada PKB w wysokoci siedemnastu bilionw, co stanowi 78 proc. wiatowego PKB? Korzyci komparatywne mogyby istnie tylko wtedy, gdyby wadza polityczna i gospodarcza aktorw bya choby minimalnie porwnywalna. Wzgldne korzyci, osigane przez okrelone kraje, selektywnie pochaniaj megafirmy ponadnarodowe, ktre rozkadaj przestrzennie swoje procesy produkcji w taki sposb, e procesy pracochonne przypadaj na kraje azjatyckie, w ktrych paci si za godzin grosze, podczas gdy procesy wymagajce duych nakadw pracy inynierw przypadaj na Rosj, gdzie specjalistw na dobrym poziomie technicznym mona mie za kilkaset dolarw miesicznie - itd. Po to, eby nard mia okrelone korzyci komparatywne, narody musz stanowi przestrzenie gospodarcze. Logika mikroekonomiczna nie idzie duo dalej. Idea bya taka, e piekarz ma interes w wypieku smacznego i taniego chleba dobrej jakoci, poniewa w ten sposb moe duo zarobi, a troska piekarza o samego siebie zapewni wszystkim obfito chleba. Tak zrodzi si utylitaryzm, ktry sta si w kocu jedyn realnie istniejc filozofi tzw. liberalizmu. Punkt widzenia piekarza i wiara w automatyczne rozadowanie napi makroekonomicznych, wynikajcych z milionw decyzji mikroekonomicznych, staj si mieszne na planecie, na ktrej panosz si gigantyczne koncerny ponadnarodowe, potne sieci handlu broni, wiatowe monopole medialne, nastpuje przyspieszona destrukcja ycia w morzach i globalny efekt cieplarniany, padaj kwane deszcze, szerzy si zglobalizowana spekulacja finansowa, nielegalny handel narkotykami i organami ludzkimi, prostytucja dziecica i wiele innych przejaww procesu ekonomicznego, nad ktrym tracimy kontrol. Realnie istniejcy kapitalizm globalny to nowo i pojcia potrzebne do jego analizy s jeszcze w powijakach. Stosowanie do niego starych poj Smitha czy Ricarda wiadczy o wierze we wadz magiczn zoonej dzi i zrnicowanej rzeczywistoci, ktr co prawda nazywa si rynkiem, ale jest to naduycie i te stawia nas w sytuacji ludzi ogldajcych poke zdjcia. Trudno, z jak przychodzi nam przemylenie universum spoecznego z nowej perspektywy, nie zaskakuje. Po pierwsze dlatego, e z historycznego punktu widzenia zmiany byy szybkie, a nawet zawrotne, ale nastpoway stopniowo - nie byo chwil przeomowych. W rezultacie rozcigalimy do pewnego stopnia nasze pojcia, starajc si pokry nimi za kadym razem odmienne realia. Lumpenproletariat zastpiono pojciem wykluczenia spoecznego, proletariat zastpiono oglniejszym pojciem klas pracujcych itd. Nazywanie rynkiem systemu wadzy okoo piciuset przedsibiorstw ponadnarodowych, w ktrych transakcje przeprowadzane wewntrz samych przedsibiorstw stanowi dzi 35 proc. handlu wiatowego, jest nie do utrzymania i prowadzi do tak dziwacznych wybiegw pojciowych, jak stworzenie pojcia managed market. Gdy ronie dziecko, mona mu przeduy rkawy koszuli. Nadchodzi jednak taka chwila, w ktrej trzeba znale dla niego inn koszul. Nasza trudno wynika te z tego, e denia do sprawiedliwego i solidarnego spoeczestwa w ramach szerokiej wolnoci indywidualnej s cigle przemone, ale wahamy si sign po nowe narzdzia zarzdzania w sferze spoecznej, podczas gdy stare, cho nie odpowiadaj naszym potrzebom odnowy, stanowi na dobre czy na ze racjonalne okopy w oporze wobec stopniowo utwierdzajcego si barbarzystwa ekonomicznego. Chwytamy si uproszczonych rozwiza z innych czasw - jedni etatyzacji, inni rynku - powodowani bardziej wol oporu wobec zachodzcych przeobrae i lkiem przed nimi, ni wiar w ich skuteczno. Opr jest rzecz naturaln - nikt normalnie wyposaony w etyk i zdrowy rozsdek nie patrzy spokojnie na ten nowy wiat. Niepokj nie jest tylko udziaem lewicy. Rzeczywicie

37

produktywny przedsibiorca - a nie kontroler globalnych kasyn - moe wierzy, e broni swobody inicjatywy, ale zamknicie lub wykupienie kadego kolejnego przedsibiorstwa przez jakiego instytucjonalnego inwestora sprawia, e ma on coraz wicej wtpliwoci. Gdy za porwnuje swoje okupione realnym wysikiem i ryzykiem zyski z fortunami, jakie robi spekulanci z pomoc cudzych pienidzy, a nawet korzystajc z wynagrodzenia, ktre z paconych przeze podatkw zapewnia im rzd, zaczyna ju stawia pod znakiem zapytania sam logik systemu. Nasz odek sprzyja jeszcze polaryzacjom emocjonalnym, jakie powodowa wielki, charakterystyczny dla XX wieku, pojedynek midzy przedsibiorstwem a pastwem. W naszych gowach uwiadamiamy sobie jednak stopniowo, e naley na nowo przemyle nasz punkt widzenia. To ju nie prosta polaryzacja lewica-prawica dochodzi do gosu w trosce tak dobrze wyraonej na amach Le Monde Diplomatique przez Ignacio Ramoneta: W cigu przyszej dekady na kuli ziemskiej decydujc rol odegraj prawdopodobnie dwie przeciwstawne dynamiki. Z jednej strony dynamika wielkich przedsibiorstw zglobalizowanych, kierujcych si interesami finansowymi i wykorzystujcych technonauk wycznie w duchu pogoni za zyskiem. Z drugiej denie do etyki, odpowiedzialnoci i sprawiedliwszego rozwoju, biorcego pod uwag bez wtpienia ywotne dla przyszych losw ludzkoci wymogi rodowiska naturalnego. Rozwj spoeczny, ekologia, etyka, centralna rola kultury - oto pojcia rozkwitajce bezadnie, lecz nieubaganie na gruncie tej nowej problematyki rozwoju ludzkoci. To nie tylko gosy lewicy zmioty z powierzchni Europy wikszo rzdw konserwatywnych. Na tym niezwykle bezadnym i gronym wiecie wyania si poszukiwanie bardziej ludzkiego spoeczestwa, nowych kierunkw rozwoju, ktre nie nale ju do tej czy innej klasy. Proces analizy, z jakim mamy do czynienia, jest zoony, poniewa rzeczywisto rozwija si w niesamowitym tempie i codziennie pojawiaj si nowe wyzwania. Droga jest niepewna gro na niej liczne tpnicia. Trzeba j jednak przeby, gdy nasze tradycyjne, niemoliwe do zdobycia bunkry intelektualne, ktre staway si tym bardziej komfortowe, im bardziej umacnialimy je prawdami ostatecznymi, ju nie wytrzymuj naporu realiw. Wojna zmienia kurs - lub, jak mwi Octvio Ianni, polityka zmienia miejsce. Nie chodzi tu jednak o roztrzsanie jakiej makroteorii alternatywnej, lecz o wyoenie na st kilku nowych kart, ktrymi bdziemy musieli gra. Bez wtpienia chodzi o trzeci drog, tylko e w tej mierze, w jakiej pojcie trzeciej drogi zakada, e byy jedynie dwie, ulega ono mistyfikacji. W rzeczywistoci wiat poda innymi drogami, nie troszczc si zbytnio o sida uproszczonych poj, w jakie usiowa go schwyta wiek XX. Dzi jest trzecia droga, jutro bdzie czwarta. Dobra polityka stanowi permanentny proces konsultacji demokratycznej i buduje zawsze nowe realia, a nie punkt docelowy. Gdyby w ekonomii istnia katechizm, byoby atwiej, cho prawd mwic, nigdy nie zrozumiaem katechizmu, gdy zagbiaem si w nim w dziecistwie. Sugeruj czytelnikowi, by rzuci okiem na te notatki, nie upatrujc w nich uproszczonych regu, lecz punkty odniesienia. Doprawdy, nie s one zbyt skomplikowane i stanowi cz pola dziaania nas wszystkich. Od wielkiego zegara do spoeczestwa zoonego Oczekiwanie na geniusza teoretycznego, ktry zrobi z rzeczami porzdek, to jedno, natomiast zadanie sobie pytania, czy istnieje jaki porzdek rzeczy - to co innego. Czy innymi sowy - rzeczywicie istnieje globalnie zrozumiay mechanizm, czy te stanowimy pltanin interesw, ktre krzyuj si i bd si krzyowa w chaotyczny i nieprzewidywalny sposb? W rzeczywistoci, poczynajc od okrelonej liczby zmiennych i dynamik, przewidywalno staje si ograniczona. Kiedy zapytano mnie, dokd moim zdaniem zmierza Nikaragua. Jako doradca rzdu w dziedzinie planowania powinienem mie w tej sprawie jaki

38

pogld. W rzeczywistoci problem nie polega na tym, by mie informacje i adekwatn teori interpretacji, lecz na tym, e ilo zmiennych, obejmujcych w tym przypadku wszystko - od korupcji kontry po koniunktury wyborcze w Stanach Zjednoczonych i konflikty wewntrzne w onie oligarchii nikaraguaskich, nie mwic ju o moliwoci erupcji wulkanicznych zmuszaj nas do radykalnej skromnoci w sferze analiz i do poszukiwania naukowej porki, e jestemy w stanie zrozumie i ogarn sytuacje, jakie powstaj. Nie chodzi o dekretowanie nieprzewidywalnoci rzeczy i wzdychanie z powodu niemocy naukowej. Chodzi o przekonanie, e w tej epoce przeobrae potrzeba nam wstrzsu w postaci skromnoci interpretacyjnej. Zarazem minimum realizmu i informacji o tym, co dzieje si na wiecie, przekonuje nas, e w obliczu coraz potniejszych technologii, jakimi si posugujemy, budowanie spjnych kierunkw staje si kwesti przetrwania. Od wielkiej wizji do realistycznych alternatyw Ta skromno nie oznacza bezczynnoci, lecz zmian podejcia. Rzec mona, e nie chodzi o to, aby zdefiniowa idealne spoeczestwo, dobr utopi i walczy o przestrze polityczn, na ktrej mona je zbudowa. Jak mwi Ximena de la Barra, ludzko nie zatrzyma si w pewnej chwili, aby przyj nowy system, ktry bdzie nam odpowiada. Coraz czciej poszukujemy takich ewidentnie uytecznych dziaa, jak dystrybucja dochodu, poprawa owiaty i inne inicjatywy zgodne ze wzgldnie oczywistymi wartociami godnoci i jakoci ycia. Z drugiej strony, w miar jak identyfikujemy tendencje krytyczne tego wiata - globalny efekt cieplarniany, zniszczenie mrz, wykluczenie najsabszych rodowisk spoecznych - staramy si stwarza tendencje, ktry by im przeciwdziaay. Tak oto rozwija si pewien rodzaj pragmatyzmu dziaania politycznego. Wok takiego np. celu, jak zapewnienie, aby kade dziecko byo dobrze odywione, miao buty i miejsce w szkole, mona zmobilizowa i zorganizowa wielu ludzi. Niekoniecznie jest to podejcie minimalistyczne. Przeciwnie stwarza ono moliwoci dziaania dla kadego obywatela, poprzez inicjatywy indywidualne, grupowe, ssiedzkie czy podejmowane przez stowarzyszenia dce do tak zwanego dobra publicznego. Ujawniajc za opory wobec zmiany, sprawia, e opcje polityczne i przeksztacenia strukturalne staj si janiejsze. Jest to niewystarczajcy, lecz konieczny warunek prowadzenia szerszej polityki. Chodzi o odzyskanie obywatelskiego wymiaru polityki, siy codziennoci zwykego obywatela, o przezwycienie zmczenia, ktre czsto ogarnia ludzi oczekujcych na wielk utopi, idealn parti polityczn, wybitnego przywdc lub na powstanie tak zwanych warunkw obiektywnych. Powizanie celw gospodarczych, spoecznych i ekologicznych Z drugiej strony skupianie si na wzrocie gospodarczym i oczekiwanie, e reszta z tego wyniknie za porednictwem magicznego procesu trickling down, nie jest realistyczne i zalicza si do utopii rwnowag naturalnych - liberalnej wersji zudze spoecznych. Rozsdnie konsensualne staje si natomiast pojcie dobra publicznego. Z efektywnoci gospodarczej nie wynika naturalnie sprawiedliwo spoeczna ani poszanowanie rodowiska. Podobnie skupianie si jedynie na sprawiedliwoci spoecznej bez zapewnienia zasobw gospodarczych na inwestycje spoeczne ma niewielki sens. Jest zarazem oczywiste, e ani dziaania spoeczne, ani dziaalno gospodarcza nie bd miay adnego sensu, jeli nadal bdziemy niszczy planet. Cel oglny streszcza si wic w nastpujcej do prostej formule, ktr znajdujemy dzi w tekstach Narodw Zjednoczonych - potrzebujemy takiego rozwoju, ktry jest ekonomicznie moliwy do zrealizowania i spoecznie sprawiedliwy oraz przestrzega wymogw ochrony rodowiska. Osignicie jednego z tych celw bez osignicia pozostaych nie rozwizuje

39

problemu. Nie wystarczy te powiedzie, e dany system jest mniejszym zem ni inne - bo czy wypadnicie z pitnastego pitra jest mniejszym zem ni z dwudziestego? Powizanie pastwa, przedsibiorstw i spoeczestwa obywatelskiego Powizanie celw ekonomicznych, spoecznych i ekologicznych nie nastpi za spraw cudu, z dobrej woli przedsibiorstw skupionych dzi na pogoni za zyskiem za wszelk cen lub w wyniku cudownego odzyskania przez pastwo zdolnoci do dziaania czy wreszcie z woli stosunkowo sabych organizacji spoeczestwa obywatelskiego. Samo wtargnicie zorganizowanego spoeczestwa obywatelskiego na aren polityczn niewtpliwie zawdziczamy coraz powszechniejszemu odczuciu, e ani makrostruktury wadzy pastwowej, ani makrostruktury wadzy prywatnej nie odpowiadaj na podstawowe potrzeby spoeczestwa w dziedzinie zapewnienia jakoci ycia, poszanowania rodowiska, tworzenia klimatu bezpieczestwa, zachowania przestrzeni indywidualnej i zbiorowej wolnoci i twrczoci. Zgodnie z eleganckim sformuowaniem Clausa Offe, ci, ktrzy chc caej wadzy dla pastwa, do ju nawojowali si z tymi, ktrzy chc powszechnej prywatyzacji z nieograniczon wadz przedsibiorstw i tymi, ktrzy pragn, aby zapanowao wypenione alternatywnymi spoecznociami i technologiami small is beautiful. Pierwsze przynioso nam zatory komunizmu, drugie tragedie spoeczne liberalizmu - i polityczn podstaw alternatywy komunistycznej - a trzecie byoby optymalne, gdyby nie prowadzio nas do tyraskiego trybalizmu i tak czy inaczej stanowi konieczny, lecz wcale nie wystarczajcy czynnik politycznych rwnowag spoeczestwa. Kluczowym sowem jest tu oczywicie powizanie rozmaitych narzdzi zmiany. Jestemy skazani na rozsdnie zrwnowaone powizanie wadz pastwowych, przedsibiorstw prywatnych i organizacji spoeczestwa obywatelskiego, a pogld, e rozwizanie moe przynie polityka polegajca czy to na prywatyzacji, czy na etatyzmie, jest dzi nie do utrzymania. Cele spoeczne i prawa demokratyczne: od zasiku do uczestnictwa Nie wystarczy osignicie tak okrelonych celw spoecznych - naley osign je w sposb demokratyczny. Innymi sowy, powizanie dziaa pastwa, przedsibiorstw i spoeczestwa obywatelskiego wok wielkich celw nie polega na wyborze efektywnoci technicznej. Pozostawiajc na boku wizj skoczonej utopii i wybierajc nieustann budow i przebudow celw spoecznych, wybieramy demokratyczne rodki podejmowania decyzji jako centralny element konstrukcji celw. Nie wystarczy, aby jakie przedsibiorstwo czy pastwo zrobio co dobrego dla ludnoci. Chodzi o to, aby zrozumie, e prawo do budowy wasnej drogi, a nie tylko uzyskiwania rzeczy uytecznych z aski czy to pastwa, czy przedsibiorstwa, jest jednym z naszych praw podstawowych. aden aktor polityczny czy gospodarczy nie ma prawa nic mi narzuca pod pozorem, e to dla mojego dobra; ma dostarczy narzdzia instytucjonalne, ktre pozwol mi poinformowa si, wyrazi opini i uczestniczy w procesie decyzyjnym. W rzeczywistoci obecne sposoby podejmowania decyzji przez pastwo i megafirmy prywatne s niezwykle do siebie podobne - jedne i drugie czyni z obywatela biernego i manipulowanego poddanego. O kondycji obywatelskiej to zasadnicza kwestia obecnych przeobrae. Kontrola przedsibiorcw: od wadzy rozproszonej do wadzy zhierarchizowanej Czas, w ktrym yjemy, cechuje niesamowita dominacja interesw megafirm, ktre Amerykanie okrelaj po prostu i jake wymownie mianem big business. Stanowi on jedyn uksztatowan w skali wiatowej si, zagarn w duej mierze mechanizmy decyzyjne pastw

40

narodowych, kontroluje finansowe rodki reprezentacji bogactwa ludzkoci i za porednictwem monopolu, jaki sprawuje w systemach przekazu, skonstruowa pozytywny wizerunek samego siebie. Nim pojawia si megafirma wiatowa, mnogo przedsibiorstw produkcyjnych do pewnego stopnia rozpraszaa wadz i sprawiaa, e przewaajcy wpyw sektora prywatnego na decyzje polityczne spoeczestwa pozwala zachowa pewn demokracj. Dzi niektrzy megaaktorzy ekonomiczni - Gatesowie, Bertelsmannowie, Murdochowie, Turnerowie, Sorosowie i inni - egluj po wiecie niczym wadcy kuli ziemskiej i tworz co, co w lad za Leonem Pomerem mona nazwa ponadnarodow grup spoeczn, wobec ktrej zwykym miertelnikom pozostaj mierne prawa obywatelskie, wielka niemoc i zniechcenie polityczne lub po prostu - jak to jest w przypadku okoo trzech i p miliarda ndzarzy stanowicych dwie trzecie ludnoci planety - wykluczenie spoeczne. Ta zorganizowana i powizana wadza megaprzedsibiorcw usiuje prezentowa si jako zwyczajny suga rynku - tzw. siy rynkowe wystpuj jako siy anonimowe, a wic demokratyczne, bo podporzdkowujce sobie wszystkich. W rzeczywistoci mamy do czynienia z megawadz polityczn, ktra w gospodarce globalnej wywouje dramatyczn nierwnowag, nikomu nie zdajc z niczego sprawy, a nastpnie prezentuje si jako nikt - jako rynek. Wszelka prba ograniczenia jej ekscesw stanowi oczywicie zamach na rynek. W powizaniu pastwa, przedsibiorstw i spoeczestwa obywatelskiego istnieje dzi wyranie segment, ktry zupenie destabilizuje rwnowag procesu rozwoju spoecznego. Megafirmy stroj si w prawomocno rynku, ale w rzeczywistoci stanowi dzi potne systemy powiza medialnych, finansowych i politycznych. Osabienie pastwa W tych warunkach nie zaskakuje szybkie zuycie si tradycyjnych form polityki w oczach ludnoci. W Stanach Zjednoczonych prezydent jest wybierany przez niespena jedn czwart uprawnionych do gosowania, a oddane na siebie gosy uzyskuje w wielkiej mierze dziki wielomilionowym dofinansowaniom przez przedsibiorstwa prywatne - przez tzw. rynek. W tak mao wywrotowym czasopimie, jak Business Week, czytamy, e konserwatyci zawdziczaj Murdochowi utrzymanie si przez dwie dekady u wadzy w Anglii. Czy Murdocha kto wybiera? Sam fakt, e procesy gospodarcze ulegy w wielkiej mierze dyslokacji - e przemieciy si na aren midzynarodow - w ramach tzw. globalizacji, w duym stopniu skazuje pastwo na niemoc w obliczu wielkich wiatowych ruchw spekulacji finansowej, koncentracji dochodu, zniszczenia rodowiska. Co wicej, dla przetrwania rzdu pochodzcego z wyborw zasadnicze znaczenie maj dobre stosunki z wielkimi grupami gospodarczymi. Musi wic gra zgodnie z reguami gry tych grup pod grob, e pozbawi si go inwestycji lub uczyni celem atakw spekulantw finansowych i wielkich wiatowych rodkw masowego przekazu. W wyniku jednej z niedawnych fuzji bankw powstaa grupa finansowa z kapitaem wynoszcym 700 miliardw dolarw. Dzienna warto transferw spekulacyjnych przekracza 1,8 biliona dolarw. Roczna warto produkcji dbr i usug zaledwie poowy tuzina wielkich krajw wiata przekracza bilion dolarw. Zgodnie z interesujcym wyraeniem Kurtzmana, dzi ogon merda psem. Tak oto pastwo podlega kooptacji i traci zdolno do odgrywania roli przeciwwagi politycznej i rwnowaenia celw ekonomicznych, spoecznych i ekologicznych. W euforii wywoanej upadkiem komunizmu wielkie korporacje rozptay wielki ruch prywatyzacyjny obwiniajc pastwo o wszelkie moliwe zo. Taka tendencja jest postrzegana jako niebezpieczna dla caoksztatu procesu reprodukcji spoecznej ju nie tylko przez lewic, ale rwnie przez coraz liczniejszych aktorw spoecznych nalecych do szerszego spektrum politycznego. Wraz z szybk erozj rzdnoci na caej kuli ziemskiej ryzykuj ju nie tylko wykluczeni.

41

Przeciwwaga spoeczestwa obywatelskiego Zmian o najwikszym znaczeniu w koncepcji nowych kierunkw jest by moe zrozumienie roli zorganizowanego spoeczestwa obywatelskiego lub organizacji spoeczestwa obywatelskiego, jak Narody Zjednoczone nazywaj dzi mas organizacji pozarzdowych, organizacji o podou komunalnym itp. Poniewa wiele osb odnosi si jeszcze do tych organizacji z niewiar, warto przypomnie, e w Stanach Zjednoczonych, gdzie nazywa si je non profit sector, zatrudniaj 15 milionw osb; prawie 80 proc. Amerykanw naley do jakiego stowarzyszenia, a 100 milionw zadeklarowao, e w 1995 r. wykonao jak dobrowoln prac. Ze cile ekonomicznego punktu widzenia mwimy o wkadzie do amerykaskiego PKB rzdu 800 miliardw dolarw tylko w tym sektorze, podczas gdy cay brazylijski PKB wynosi okoo 500 miliardw dolarw. Rzd amerykaski wnosi roczny wkad w wysokoci okoo 200 miliardw, zapewniajc niezliczone dziaania spoeczne oraz sprzyjajc solidarnoci i spjnoci tkanki spoecznej, a take wydajnoci. Oglnie rzecz biorc, sektor ten jest obecny i stosunkowo silny w krajach rozwinitych, natomiast saby w krajach ubogich, w ktrych polityka sprowadza si do tradycyjnego duetu gabinetowego oligarchii prywatnej i oligarchii pastwowej. Wraz z rozwojem nowych technologii, ktre uatwiaj powizania spoeczne, i postpami urbanizacji, ktra sprzyja organizacji lokalnej, poszerza si ogromnie przestrze modernizacji i demokratyzacji zarzdzania w sferze politycznej, gospodarczej i spoecznej, szczeglnie za porednictwem lokalnych systemw partycypacyjnych. Dla naszej analizy zasadnicze znaczenie ma konstatacja, e niedostatki megafirm i obecnych form organizacji pastwa z punktu widzenia zdolnoci do zaspokajania podstawowych potrzeb spoeczestwa coraz bardziej skaniaj samo spoeczestwo do zakasania rkaww i prowadzenia swoich dziaa nowymi drogami. Od trjnogu pastwowego do trjnogu spoecznego Prowadzenie dyskusji na paszczynie powiza si spoecznych oznacza postp. W Brazylii przywyklimy lokalizowa dramat w stosunkach midzy trzema wadzami dyskutujemy o systemie prezydenckim (wicej egzekutywy), parlamentaryzmie (wicej legislatywy), a take o kontroli innych wadz nad sdownictwem. Spoeczestwo obywatelskie wkracza tam zwykle drzwiami zarezerwowanymi dla partii politycznych, a zagubionej prawomocnoci politycznej poszukuje si w gosowaniu na szczeblu okrgw, w umoralnieniu finansowania kampanii wyborczych itd. Poniewa to nie dziaa, zawsze mona dowie, e Brazylijczyk nie potrafi gosowa. Jeli chodzi o sektor prywatny, to kamufluje on swoj zorganizowan wadz polityczn i wystpuje jedynie z (potnymi, cho dyskretnymi) wkadami finansowymi w kampanie wyborcze, take pod postaci lobby - w tak uczony sposb nazywa si w Brazylii korupcj systemow. Trjng spoeczny przenosi nas na inny poziom. Chodzi o formalne uznanie (realnej) wadzy politycznej przedsibiorstw i (koniecznej) wadzy politycznej zorganizowanego spoeczestwa obywatelskiego. Chodzi o odzyskanie przez pastwo zdolnoci do organizowania i umacniania nowego paktu spoecznego, jakiego wymaga kraj. Chodzi o wyprowadzenie wielkich firm z ministerstw, parlamentu i sdownictwa, o odprywatyzowanie pastwa. Chodzi wreszcie o zdynamizowanie organizacji spoeczestwa obywatelskiego tak, aby mogo skutecznie spenia swoj rol w dziedzinie kontroli nad pastwem, hamowa lub kompensowa naduycia sektora prywatnego i odtworzy choby minimum kultury solidarnoci spoecznej, bez ktrej ani gospodarka, ani spoeczestwo nie byyby zdolne do ycia. Tym samym dyskusja przestaje by obsesyjnym sporem o to, czy lepsza jest wadza w rkach oligarchii gospodarczych, czy w rkach oligarchii politycznych, i toczy si na gruncie stosunkw midzy wadz gospodarcz, wadz polityczn i spoeczestwem obywatelskim.

42

Od spoeczestwa manipulowanego do spoeczestwa poinformowanego Twierdzenie, e yjemy w demokracji, jest niewtpliwie aktem dobrej woli. Poniewa mielimy w naszych dziejach dugie okresy dyktatur, reagujemy jak biedak, ktry w baraku musi trzyma koz: gdy usuwa si koz, ulga jest ogromna, tylko e biedak pozostaje biedakiem, a barak pozostaje barakiem. Po to, abymy przeszli od koziej polityki do polityki zorganizowanego postpu spoecznego i zapewnili minimum rwnowagi midzy pastwem, przedsibiorstwami i spoeczestwem obywatelskim, spoeczestwo musi by naleycie informowane. To z kolei wymaga demokratyzacji kontroli nad publicznymi rodkami masowego przekazu - nad mediami. Dlatego wydaje si wane, aby w szczeglnoci siy demokratyczne, ktre skupiaj si na alternatywach ekonomicznych, uznay fundamentalne znaczenie procesw kulturowych i komunikacyjnych. Tradycyjne filary wadzy oligarchii bro i zasoby ekonomiczne - staj si stosunkowo mniej wane, gdy ten, kto kontroluje media, uzyskuje moliwo wejcia do kadego mieszkania, do kadej poczekalni i sypialni z nieustajcym przesaniem na temat tego, co powinnimy myle o wszystkim i jak odnie sukces, uganiajc si za nim i dominujc nad innymi. W ten na og zakamuflowany sposb ukierunkowuje si nastawienia i wartoci ogromnej wikszoci spoeczestwa, ksztatujc pewien rodzaj bezwadu umysowego, ktry niczym ogromny i bezksztatny miczak ciy nad wszelk now myl, wszelkim odruchem yczliwoci, wszelk odmienn opini. Zaczynamy chcie tego, czego chce si od nas. Od dyskusji o kontroli nad hut i monopolami pastwowymi duo waniejsza jest dyskusja, jak ograniczy monopol na rodki masowego przekazu. Nie chodzi oczywicie o upastwowienie mediw i zastpienie jednego monopolu innym. Chodzi o zapewnienie mnogoci i bogactwa zrnicowanych i zdecentralizowanych, sieciowych rde informacji, wrd ktrych Internet wskazuje nam odnowione paradygmaty organizacji spoecznej. Informacja, komunikacja oraz to, co umoliwia jedna i druga - przejrzysto stanowi pierwszorzdne narzdzia obecnoci spoeczestwa obywatelskiego w procesie politycznym, zasadniczy czynnik oglnej spjnoci. W swoim World Information Report 1997/98 UNESCO susznie przypomina, e informacja stanowi jedno z podstawowych praw obywatela - rwnie dlatego, e bez potrzebnej informacji obywatel nie moe korzysta z innych praw - i e czynniki publiczne powinny zapewni j bezpatnie. Od filozofii piramidy do filozofii sieci Nadal postrzegamy organizacj spoeczn jak piramid, jako system odziedziczony po Watykanie i legionach rzymskich, w ktrym jeden rzdzi dwoma, dwaj rzdz czterema itd., a narastajc zoono kompensuje mnogo poziomw. Wiadomo, e poczynajc od pewnej liczby poziomw hierarchicznych, szczyt piramidy zaczyna y zudzeniem, i kto wykonuje to, co si postanawia, a u podstaw zaczyna si y zudzeniem, e kto kieruje racjonalnie tym procesem. W rzeczywistoci nic nie dziaa. Sprawi, aby dziaaa suba zdrowia, ktra jest jak naczynie woskowate i musi dotrze do kadego obywatela w kadym punkcie kraju, gdy podlega scentralizowanemu kierownictwu z siedzib w Brasilii i skada si z dziesitkw szczebli, z ktrych kady ma swoje zawioci, to uczyni rzecz administracyjnie niemoliw. Mamy tak oligarchi, jak mamy, niekoniecznie dlatego, e lud nie umie gosowa ani dlatego, e jestemy bardziej ni inni skorumpowani. Zoono, tempo zmian i rnorodno sytuacji nowoczesnego spoeczestwa czyni nieyciowym stary, rzymski czy pruski, ukad pionowy. Hierarchia ze swoj mnogoci poziomw i centralizacj decyzji wyklucza naturalnie podstaw. Pozbawiony kontroli dow, to znaczy zainteresowanej decyzjami populacji, system funkcjonuje w sposb dosownie nierzdny. Z drugiej strony fakt, e populacja zurbanizowaa si, tworzc powizane, dajce si zorganizowa u podstaw spoeczestwa przestrzenie, sprzyja

43

decentralizacji i radykalnej demokratyzacji sposobw, w jakich sob zarzdzamy. W innych czasach mogo to doprowadzi do dezintegracji szerszego systemu politycznego. Nowe sposoby informacji i komunikacji pozwalaj dzi systemowi na decentralizacj, na dziaanie sieciowe, na zastpowanie w duym stopniu hierarchii dowodzenia przez koordynacj poziom. Chodzi o zmian paradygmatu, ktra przenikna ju do wielu dziedzin dziaalnoci przedsibiorstw i stanowi robocz filozofi wielu organizacji spoeczestwa obywatelskiego, podczas gdy stawia dopiero pierwsze kroki w naszym sposobie widzenia organizacji pastwa. Rnorodno rozwiza instytucjonalnych Spoeczestwo zorganizowane sieciowo i yjce w rodowisku bogatym w informacj szuka elastycznej formy zawsze odnawialnych rozwiza instytucjonalnych, unikajc standardowego rozwizania, ktre wtacza rozmaite sytuacje w takie same ramy instytucjonalne. Chodzi o powizanie rozmaitych rozwiza organizacyjnych, a nie o wybr takiego czy innego radykalnego uproszczenia stosunkw midzy pastwem a przedsibiorstwem. Jest rzecz naturaln, e sektor dziaalnoci produkcyjnej opiera si na tak wanym mechanizmie regulujcym, jakim jest rynek, cho wana jest kontrola nad dziaaniami produkcyjnymi, ktre dotycz podlegajcych wyczerpaniu dbr naturalnych, czy te dbr z atwoci podlegajcych kartelizacji. Sektor infrastruktury - zwaszcza energetyczny, wodny, transportowy - wymaga duego udziau pastwa, poniewa wymaga wielkich inwestycji, ktre zwracaj si po dugim czasie i przynosz rozproszone efekty gospodarcze, jak rwnie planowania celem zapewnienia dugofalowej spjnoci systemowej. Sektor spoeczny edukacja, suba zdrowia, kultura, komunikacja, sport i inne dziedziny - le dziaa pod panowaniem tradycyjnej biurokracji pastwowej, a jeszcze gorzej w warunkach komercjalizacji i biurokratyzacji prywatnej - aby si o tym przekona, wystarczy przyjrze si katastrofie, jaka stanowi prywatne ubezpieczalnie zdrowotne, eksplozja medycyny leczniczej kosztem zapobiegawczej i inne, bezporednio godzce w jako naszego ycia, tendencje. Waciwego dziaania tego sektora nie moe zapewni ani biurokracja pastwowa, ani prywatny zysk, lecz przemona obecno zorganizowanej spoecznoci. Problem nie polega wic na zgodnym z opcjami ideologicznymi wyborze etatyzacji albo prywatyzacji, lecz na budowie odpowiednich powiza midzy z jednej strony pastwem, przedsibiorstwami i spoecznoci, a z drugiej rozmaitymi poziomami wadzy pastwowej - wadz centraln, stanow i gminn. Do tego dochodzi fakt, e nie wystarczy sprywatyzowa czy upastwowi, poniewa np. szpital moe stanowi wasno prywatn, by zarzdzany przez dziaajc w spoecznoci lokalnej i nie nastawion na zysk organizacj, podlega kontroli rady obywateli - wszystko w ramach regulacji przez pastwo. Moe te by szpitalem pastwowym zarzdzanym przez grup prywatn pod kontrol rady gminnej. Takie powizania nie zawsze mieszcz si w naszych symplifikacjach ideologicznych, ale na pewno powinnimy zmierza w tym kierunku celem przywrcenia naszym wysikom uytecznoci spoecznej. Jeli nowe technologie oferuj nam jaki nowy potencja, to polega on wanie na moliwoci znacznie elastyczniejszego i przystosowanego do zrnicowanych warunkw zarzdzania. Zmierzamy ku powizaniu zrnicowanych mechanizmw regulacji. Lansowana przez neoliberaw powszechna prywatyzacja jest tak samo ekstremistyczna, jak pokusa powszechnej etatyzacji, ktrej ulegli komunici. Denie do prywatyzacji jest zrozumiae z powodu zyskw, jakie przynosi, ale nie wytrzymuje krytyki nowoczesnej wizji spoecznej. Urbanizacja i przestrzenny wymiar celw spoecznych Jeli rozwizania s zrnicowane, a rzeczywisto wspczesna jest bardziej zoona i (z powodu samego tempa przeobrae, jakie przeywamy) cechuje j wiksza pynno, rozmaite

44

inicjatywy musz powiza si na jakim poziomie w taki sposb, aby sprzyjay temu, co nazwano jakoci ycia - w ostatniej instancji jest to cel wszystkich naszych wysikw. Miasto, ktre - chcc nie chcc - stao si podstawow komrk struktury instytucjonalnej i naszego ycia spoecznego, wymaga, aby przypada mu rola czynnika integrujcego rozmaite inicjatywy - prywatne, pastwowe czy podejmowane przez organizacje spoeczestwa obywatelskiego. Nie ma sensu zadrzewianie przez pastwo ulic, upikszanie miasta i oczyszczanie rzek, gdy przemys zatruwa rodowisko odpadami chemicznymi, a firmy wykupujce grunty zajmuj nadrzeczne ki i wyrbuj lasy na zboczach. Inicjatywy podejmowane przez instytucje, ktre d do zupenie odmiennych celw, nie przyczyni si do synergicznej konstrukcji celw spoecznych, jeli nie bdzie instytucji sprzyjajcych zbienociom i wspdziaaniom. Przedsibiorstwo prywatne w sferze produkcyjnej osiga - choby tylko na poziomie mikroekonomicznym - wysok efektywno, bo jeli nie jest efektywne, trzeba je zamkn; do pewnego stopnia musi ono przystosowa si do kontroli zewntrznej, jak jest sankcja zysku. Z kolei miasto musi dy do minimum efektywnoci, ktr moemy nazwa produktywnoci spoeczn, aby np. unikn absurdu, ktrego ofiar pada So Paulo, sparaliowane przez nadmiar rodkw transportu. Osignicie nowoczesnoci po to, aby jecha rednio z szybkoci 14 kilometrw na godzin samochodem kosztujcym dziesitki tysicy dolarw i skonstruowanym tak, aby jedzi z szybkoci ponad 150 kilometrw na godzin, gdy wszystkim znane s odpowiednie rozwizania techniczne takiego problemu, zmusza nas do przemylenia sposobw zarzdzania. Odkadam na bok spraw potworw o rozmiarach So Paulo, ktra jest odrbnym zagadnieniem. Rzecz w tym, e miasto stanowi podstawow jednostk, w ktrej gospodarka prywatna, polityka spoeczna pastwa na rnych poziomach lub spoeczestwa obywatelskiego, cele ekologiczne, siatki ratujce przed ubstwem krytycznym, zintegrowana polityka zatrudnienia i inne cele mog wiza si ze sob wok sensownych propozycji. Coraz lepiej rozumiemy, e w miar jak wiat wchodzi na surrealistyczn orbit zwan gospodark globaln, trzeba dobrze umocowa kotwic, ktr mamy pod sob - wadz lokaln. Odporedniczenie pastwa Afryka Poudniowa - kraj, w ktrym pitrz si niesychanie podobne do brazylijskich problemy gospodarcze i spoeczne - przeprowadza interesujce dowiadczenia. Ich dynamik pokazuje wyranie dziaanie gwnego w tym kraju forum negocjacji konsensu, o ktrym bya ju mowa - Narodowej Rady Rozwoju Gospodarczego i Pracy. Ove Pedersen pisze o gospodarce negocjowanej w systemie, jaki wyania si w krajach skandynawskich: system powszechnej kooperacji politycznej jest czym wicej ni tylko narzdziem podejmowania decyzji i koordynacji zbiorowoci policentrycznej oraz instytucji na rnych poziomach. W systemie tym jako caoci mona upatrywa wstpny warunek instytucjonalny istnienia gospodarki negocjowanej. Gospodark negocjowan moemy wic zdefiniowa jako narzdzie ksztatowania takiego spoeczestwa, w ktrym alokacj zasobw przeprowadza si zasadniczo za porednictwem powszechnego systemu kooperacji politycznej midzy niezalenymi orodkami podejmowania decyzji w pastwie, w organizacjach i w instytucjach finansowych. W Brazylii podejmowano ju takie prby w rodzaju izb branowych; uzyskalimy rwnie takie - zinstytucjonalizowane ju - rezultaty, jak partycypacyjne tryby uchwalania budetw w Porto Alegre i gdzie indziej. Opory, jakie one wzbudzaj, s zrozumiae ze wzgldu na skad i zacofanie prywatnych i pastwowych oligarchii brazylijskich. Mimo to wyania si stopniowo nowa kultura polityczno-administracyjna; rodzi si nowa wiadomo kondycji obywatelskiej i samej funkcji polityki, ktra prawdopodobnie bdzie miaa niewiele wsplnego z czystymi modelami podejcia etatystycznego i liberalnego. Nie chodzi o kolejne zwycistwo jednych nad innymi, lecz o powstanie wypadkowej, ktra czerpie po trochu od jednych i drugich, ale

45

tworzy co nowego. Rzeczywisto jest za taka, e sektor wielkich przedsibiorstw prywatnych, na skutek deklarowania po tylekro swojego zwycistwa w obliczu coraz bardziej chaotycznej pod wzgldem gospodarczym, spoecznym i ekologicznym sytuacji, ryzykuje, e nie biorc udziau w budowie bardziej zrwnowaonej polityki, jako pierwszy bdzie mia kaca. Od klas-zbawicieli do wizji aktorw spoecznych i kondycji obywatelskiej Wizja ta pociga z kolei za sob konieczno dokonania przegldu poj, ktrymi posugujemy si definiujc aktorw spoecznych. Na naszym - krtkim czy dugim - stuleciu wycisny pitno mesjanistyczne wizje klas-zbawicieli - buruazji w wizji kapitalistycznej, proletariatu w wizji socjalistycznej. Poniewa kondycja kadej klasy zaley od usytuowania w procesach produkcji, wszystko sprowadzao si do opozycji midzy tym, kto jest wacicielem fabryki, a tym, kto zapewnia w niej produkcj, tym, kto czerpie zysk, a tym, kto utrzymuje si z pacy. Centralna pozycja fabryki w procesach produkcji rozwiewa si niesychanie szybko; z kilkudziesicioletnim opnieniem jej waga maleje tak, jak ongi zmalaa waga rolnictwa. Zoono podsystemw ekonomicznych, jakie uksztatoway si w realnie istniejcej gospodarce, jest za taka, e mwienie o nich przy uyciu tego rodzaju makrokategorii, jak klasa, staje si nadmiernym uproszczeniem. Sposb usytuowania w procesach produkcji nie przestaje wywiera wpywu na postawy polityczne, ale nie ma tak zasadniczego znaczenia, jakie mia w przeszoci. Tradycyjne podziay klasowe krzyuj si dzi w sposb bardziej rnorodny i zoony z postawami wynikajcymi z do wskich, korporacyjnych interesw zawodowych, korzeniami regionalnymi (przynalenoci do dzielnicy, spoecznoci, miasta, mniejszoci jzykowej lub innymi wpywami, zwizanymi ju nie z przestrzeni pracy, ale z miejscem zamieszkania w ramach czego, co John Friedmann nazwa life space) i innymi elementami definicji ideologicznej. Rozmaite aspekty definicji ideologicznej krzyuj si ze sob na rozmaite sposoby, tote czsto czujemy si nieswojo i odczuwamy niedosyt, okrelajc si jako lewica lub prawica. Z rozmachem wyania si raz jeszcze pojcie kondycji obywatelskiej, powizanej ze zrnicowanymi indywidualnie i spoecznie przejawami powszechnoci praw czowieka. My i oni: nowe znaczenie profilu etycznego Wspomniane wyej nowe profile zmuszaj nas naturalnie do dwuznacznego przedsiwzicia - okrelenia grup, z ktrymi si utosamiamy. Mwic o spoeczestwie, ktre bdzie musiao rzdzi si wic bardziej ni dotychczas zoone krzywki usytuowania spoecznego, zrnicowanych aktorw spoecznych i praw powszechnych, jestemy racjonalnie przekonani o nowej kompleksowoci. Tymczasem otwierajc gazet lub widzc portret Fernando Collora7, umiech w stylu Antonio Carlosa Magalhesa8 czy Paulo Malufa, wiemy doskonale, gdzie nie jestemy i z jakim wiatopogldem si nie identyfikujemy. wiat znw staje si do pewnego stopnia prosty. Gdzie przebiega owa granica, ktra nie wynika cile z racjonalnego pojmowania rnic klasowych, lecz odpowiada intuicyjnej gestalt, ktre mwi nam, e wiemy, po ktrej stronie jestemy? Wydaje mi si, e Jordi Borja do jasno definiuje lini podziau: s tacy politycy, przedsibiorcy, dziennikarze, przywdcy najrozmaitszych
7

Fernando Collor de Mello by pierwszym od wojskowego zamachu stanu 1964 r. prezydentem Brazylii wybranym w gosowaniu powszechnym. Obj urzd prezydenta w 1990 r. pod hasami walki z korupcj. W 1992 r. parlament federalny pozbawi go tymczasowo urzdu i uruchomi procedur jego definitywnego odsunicia od wadzy pod zarzutem korupcji. W tej sytuacji sam Collor zrezygnowa z prezydentury, ale mimo to parlament uchwali zakaz piastowania przez niego stanowisk publicznych przez osiem lat. 8 Antonio Carlos Magalhes to jeden z najbardziej wpywowych politykw brazylijskich przedstawiciel starej, skorumpowanej i zachannej gwardii oligarchicznej.

46

Kociow, animatorzy programw telewizyjnych, prawnicy i inni aktorzy spoeczni, ktrych sia polityczna wynika z odwoywania si w sposb zorganizowany do tego, co napuszcza jednego czowieka na innego, a wic niepohamowanej konkurencji, rasizmu, sprawiedliwoci wymierzanej jako zemsta, ksenofobii, mskiej supremacji, arogancji bogactwa, wyszydzania sabszych i okazywania im pogardy itd. S te tacy politycy, ktrzy przypisuj szczegln warto temu, co w czowieku jest wielkoduszne i skupiaj si w swoich dyskursach na solidarnoci, tolerancji, poszanowaniu i docenianiu rnic, sprawiedliwoci spoecznej. Prawd mwic, na og pierwsza opcja, granie na tym, co w istocie ludzkiej jest najsabsze, jest najatwiejszym sposobem uprawiania polityki i integrowania si spoecznych. Ludzie mog czu si dowartociowani widzc, jak docenia si to, co jest w nich najciemniejsze. To polityka, gospodarka, komunikacja spoeczna, kultura od strony odka. Nowe technologie - patrz sukces Edira Macedo, biskupa Powszechnego Kocioa Krlestwa Boego w Brazylii, JeanMarie Le Pena we Francji, Newta Gingricha w USA, zdeklarowanego pronazisty Jrga Haidera w Austrii, samego Collora - sprawiaj, e jest to niesychanie grone zjawisko. To niezwyke, e cho nasze zdolnoci umysowe staj si coraz bardziej wyszukane, udaje nam si upraszcza swoje stanowiska polityczne. Cynik wychwala cynizm i wyjania, e istota ludzka nic nie jest warta; w ten sposb powleka swoje bezwstydne pogldy lakierem szacownoci filozoficznej. Idealista szuka istoty przyzwoitego czowieka i czsto popada w absolutne rozczarowanie. Prozaiczna rzeczywisto jest taka, e jedne formy organizacji spoecznej potguj pozytywne strony czowieka, a inne - co widzielimy za reimw faszystowskich i dyktatur wojskowych - czyni z niego besti i w niej szukaj swojej siy politycznej. Pewnego razu czytaem w Sunday Times artyku peen zgoa obdnych kamstw o pewnym kraju afrykaskim, ktry przypadkiem dobrze znam. Byem przeraony, jak wiele osb, czytajc go, popadao w ekstaz i powtarzao z satysfakcj tradycyjne to jest to, nie zwracajc uwagi na najbardziej nawet oczywiste kamstwa. Dobrym dziennikarzem czyni kogo raczej utwierdzanie ludzi w przesdach ni przelewanie na papier problematycznych realiw. Istotne jest dla nas to, e linia podziau moe mie zoony przebieg, przechodzi przez zwizki zawodowe, partie, stowarzyszenia, redakcje gazet, a w kadym razie nie sprowadza si do tradycyjnego podziau na lewic i prawic, na jedn i drug klas; nie wyczerpuje si w sposobie usytuowania w procesach produkcji. Zrozumienie tego podziau staje si tym waniejsze, im bardziej takie zagadnienia, jak z jednej strony przetrwanie planety, a z drugiej prozaiczne uczucie szczcia w yciu codziennym, wymagaj nowej etyki spoecznej. Ta z kolei nie bdzie moga zmaterializowa si bez zblienia midzy aktorami spoecznymi, ktrzy potrafi sta si jej podpor. Wynalezienie na nowo humanizmu spoecznego, w ktrym dopatrywano si ongi naznaczonego niemoc idealizmu, stanowi dzi potn o dziaania. Przykadem tej tendencji moe by opracowywany corocznie przez Narody Zjednoczone Raport o rozwoju spoecznym - w przeciwiestwie do majcego dusz tradycj Raportu Banku wiatowego o rozwoju wiata - skupia si w nim uwag na jakoci ycia. Ta sama tendencja znajduje wyraz w ruchu ekologicznym przedsibiorcw, w nowych pojciach odpowiedzialnoci spoecznej za dziaalno gospodarcz itd. Nikczemno skorumpowanych radnych So Paulo, ktrzy miej si bezczelnie ze swoich bandyckich wyczynw, moe wywoa powszechn niech do polityki, ale moe rwnie przysporzy wiadomoci, e instytucje, nad ktrymi spoeczestwo obywatelskie nie sprawuje kontroli, wyrodniej - i skoni do konstruktywnych poszukiwa bardziej demokratycznych form organizacji instytucjonalnej. Od profilu etycznego do kultury wadzy

47

Profil etyczny materializuje si po stronie spoeczestwa obywatelskiego w szerokim poczuciu oburzenia i bezsilnoci, jakie udziela si nam na pocztku nowego stulecia. Nie chodzi o westchnienia moralistyczne, ale o niepewno co do tego, jak sprosta niesychanie wyszukanym systemom korupcji, panujcym nad przestrzeni polityczn i gospodarcz, nad sdownictwem i samymi mediami, ktre informuj nas o tych systemach. Wszyscy czujemy, e w orodkach wadzy istnieje rozlega, wystpna i mroczna przestrze, ktra oglnie rzecz biorc krzyuje si z prawic, ale nie jest zbiena ze zorganizowanymi interesami tak zwanych klas wytwrczych. Innymi sowy, istnienie zrnicowanych lub pozostajcych ze sob w sprzecznoci interesw na rnych biegunach spoeczestwa jest rzecz naturaln. Uczymy si, e pracownicy, przedsibiorcy, drobni producenci i inni maj interesy, ktre w jednych sprawach s rozbiene lub zbiene i ich wizanie ze sob jest uprawnione, a nieraz nawet konieczne. W tym punkcie nie o to jednak chodzi. Chodzi o mafijn form powizania interesw, ktra ma niewiele wsplnego z kapitalizmem czy rynkiem, a sprawia, e jakiekolwiek rzeczywiste wizanie czy negocjowanie interesw staje si niezwykle trudne i uniemoliwia ju i tak mozoln budow odmiennej od obecnie panujcej w kraju kultury spoecznej i politycznej. W tej sprawie panuje w Brazylii ogromna dyskrecja. W rzeczywistoci mamy do czynienia z korupcj systemow, w ktr s gboko uwikane szczyty wadzy politycznej i wadzy przedsibiorczej. Nie mamy na myli zakcajcych normalne ycie polityczne przypadkw korupcji, lecz dziaalno politykw i przedsibiorcw, ktra jest zorganizowana w taki sposb, aby pozwalaa przywaszcza zasoby publiczne, przeznaczane na finansowanie kontraktw zawieranych z prywatnymi przedsibiorstwami; pozwala to dotowa najbogatsze spki i suy za dwigni dostpu do nowych przestrzeni wadzy. Chodzi o si polityczn systemu, ktry np. skandalicznie zawya koszty wielkich robt, co przynosi bajeczne zyski firmom budowlanym, finansujcym z kolei wielomilionowymi kwotami kampanie wyborcze skorumpowanych politykw, ktrzy na podstawie zawyonych kosztorysw uchwalaj nastpne kontrakty na wielkie roboty. Chodzi o poyczki dla megaobszarnikw, ktre zamieniaj si w wielomilionowe subsydia. Chodzi o szanta, jaki uprawia bankier, ktry przeprowadza z przyjacimi wielomiliardowe operacje i spokojnie czeka na odzyskanie od rzdu zdefraudowanych w ten sposb sum, bo pastwo nie moe dopuci do zaamania si systemu tym bardziej, e bankierzy operuj pienidzmi ludnoci, a nie wasnymi. Chodzi te, rzecz jasna, o skandaliczny rozdzia koncesji radiowych i telewizyjnych; dzie w dzie pozwala on takim politykom i przedsibiorcom narzuca swj punkt widzenia cakowicie zdezorientowanej ludnoci, ktr mwic nawiasem oskara si, e nie umie gosowa. W Brazylii to niezwykle wana sprawa, bo debatowanie, czy neoliberalizm jest odpowiedni dla kraju, czy nie, to jedno, natomiast sytuacja, w ktrej argumenty teoretyczne su po prostu za przykrywk permanentnego systemu podejmowania przez rzd czy przedsibiorstwa decyzji motywowanych korupcj to co innego. Nie ma warunkw do organizowania si i artykuowania rnic politycznych ani do instytucjonalizowania praktyk rzdzenia, gdy rnice te nie mog nawet osign poziomu politycznego i gdy grupy panujce postrzegaj przestrze polityczn jako narzdzie wycznej promocji swoich wasnych interesw. Codziennie czytamy w gazetach, ile miliardw nas to kosztuje. Od bezporednich kosztw zagrabionych zasobw groniejsza jest jednak dokonujca si w ten sposb korupcja procesw politycznych i korozja prawowitoci demokracji. Chodzi zgodnie z technicznym znaczeniem tego terminu o system mafijny, w ktrym solidarno i wspodpowiedzialno skorumpowanych i korumpujcych stwarza sieci wadzy powizane ponad gowami wadzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej i dezintegrujce jakkolwiek formaln zdolno do rzdzenia. Miastami, stanami i rozlegymi segmentami Unii rzdz solidne powizania firm budowlanych, skorumpowanych politykw, spekulantw nieruchomociami, majce oparcie w rodkach masowego przekazu i

48

skandalicznie zamieszanym w to wszystko sdownictwie. Sie solidarnoci w nielegalnych dziaaniach stwarza naturalnie zachowania korporacyjne i zapewnia milczenie. Istnienie okazjonalnego, majcego marginalne znaczenie w skali oglnospoecznej, bandytyzmu politycznego jest praktycznie nieuniknione w kadym spoeczestwie. Takie praktyki wykrywa si i ujawnia wtedy, gdy w danej instytucji s dzieem mniejszoci dziaajcych na szkod ogu profesjonalistw. Gdy korupcja staje si systemowa, profesjonalici s w mniejszoci, a tych mafia kooptuje lub eliminuje. Czy mona spodziewa si, e np. rada miasta So Paulo osdzi czyny przestpcze radnych, gdy popenia je wikszo czonkw tej rady? Naley uwiadomi sobie, e obok takich znakomitych ksiek, jak Posiadacze wadzy i innych esejw socjologicznych, traktujcych o oglnym charakterze brazylijskiej klasy panujcej, nie mamy adnego studium powiconego konkretnej strukturze rodzinnej makrowadzy polityczno-gospodarczej ani odnawiajcym si i odtwarzajcym powizaniom. W realnie istniejcej Brazylii te same rwnolege struktury wadzy, jeli nie wrcz te same rodziny, ktre rzdziy nami za fasad Unii Narodowo-Demokratycznej (UDN) w latach pidziesitych i Sojuszu na rzecz Odnowy Narodowej (ARENA)9 za dyktatury wojskowej, dzi rzdz za fasad rozmaitych grup politycznych, krcych na orbicie malufowskiej i magalhesowskiej. Wiecznie sprawuj realn wadz, absurdalnie, acz skutecznie szantaujc przedsibiorcw, e powstanie rzd postpowy, gwarantujc obszarnikom, e jako jedyne gotowe do wszelkiego bestialstwa siy s w stanie ochroni ich przed reform roln, czy igrajc z nieustann, paniczn obaw elit, e pewnego dnia masy wezm odwet za ucisk i doznane ponienia. Tak oto ndza, w jakiej elita utrzymuje kraj, skupia wok niej szerokie umiarkowane rodowiska spoeczne i sprawia, e nie ma przestrzeni, na ktrej projekty odnowy mogyby rozwin skrzyda. Podstaw sojuszu interesw umiarkowanych przedsibiorcw z mafijn struktur wadzy stanowi to, e jestemy dzi krajem o najbardziej niesprawiedliwym na kuli ziemskiej podziale dochodu, e w tak dobrze wyposaonym w bogactwa naturalne kraju nie potrafimy wyywi ludu, e niczym pierwsza lepsza republika bananowa jestemy przearci spekulacj finansow. Prawda jest taka, e mafijna struktura wadzy i systematyczna korupcja, w ktrej znajduje ona oparcie, niweczy wszelki wysiek na rzecz reformy pastwa, modernizacji instytucjonalnej, ewolucji ku spoeczestwu cywilizowanemu. Tu, podobnie jak w innych dziedzinach, potrzebna nam jest dua doza realizmu. Cho mamy demokracj formaln, jestemy zdominowani przez skorumpowane systemy, ktre z demokracj maj bardzo mao wsplnego. Zanim zaczniemy dyskutowa o takich sprawach, jak liberalizm, socjaldemokracja czy socjalizm, musimy podoa duo trudniejszemu zadaniu odzyska zdolno budowy opcji politycznych. Zadanie to wymaga udziau znacznie szerszego ni lewica wachlarza si politycznych. Projekt polityczny i mechanizmy gospodarcze Do tych trudnoci wewntrznych dochodzi zmiana kontekstu midzynarodowego. Bez wzgldu na swoje uroki, koncepcja powizania pastwa, przedsibiorstw i spoeczestwa obywatelskiego i stworzenia takiego spoeczestwa, ktre byoby gospodarczo ywotne, spoecznie sprawiedliwe i ekologicznie znone zderza si z oczywistym faktem oto gospodarka staje si w wielkiej mierze globalna, podczas gdy narzdzia polityczne pozostaj narodowe. Wiadomo te, e rzdy, bez wzgldu na to, jakie partie je tworz, maj dzi do wyboru jedn centraln propozycj po prostu po to, aby przetrwa, nie zosta zmiadone
9

W latach 1945-1965 Unia Narodowo-Demokratyczna (UDN) bya ugrupowaniem tradycyjnej, wstecznej prawicy. Po latach ekscesw i korupcji, zmienia nazw na Sojusz na rzecz Odnowy Narodowej (ARENA) i staa si oficjaln parti dyktatury wojskowej. Gdy skoczya si dyktatura, w 1985 r., starajc si zmieni wizerunek, zmienia nazw na Parti Frontu Liberalnego (PFL). Nazwy partii si zmieniaj, ale osoby prawie zawsze pozostaj te same.

49

przez system globalny, musz spenia wymogi wiatowego systemu finansowego. Zdumiewa, do jakiego stopnia niejasna jest linia podziau midzy tymi osobami czy aktorami spoecznymi, ktrzy broni bardziej nacjonalistycznych pozycji, a tymi, ktrych globalizacja wprawia w ekstaz. W obronie podobnych argumentw wystpuj osoby, ktre nigdy nie usiadyby obok siebie. Nie naley zapomina o takim oto paradoksie lewic oskarano o internacjonalizm, materializm, ateizm, wrogo wobec wartoci moralnych i rodziny, a tymczasem dzi, w imi przeciwstawnych ideaw, pr ku temu dominujce siy gospodarcze i kulturalne. Anthony Giddens pokazuje, jak ten paradoks udziela si rodowiskom konserwatywnym takie tradycyjne wartoci, jak rodzina, praca, nard, wasno, etyka spoeczna byy w ich wiatopogldzie zakotwiczone w wolnej przedsibiorczoci i rynku. Dzi to globalizacja powoduje korozj narodu, to rynek niweczy wasno i indywidualne oszczdnoci, to media powoduj rozkad wartoci, to kapitalistyczny gigantyzm przedsibiorstw likwiduje przestrze inicjatywy indywidualnej itd. W ten sposb rozpada si spoisto wiatopogldu liberalnego, co w hodujcych mu sferach politycznych wywouje narastajcy popoch. Due wraenie robi widok byego premiera Francji Raymonda Barrea, jednego z najbardziej tradycyjnych profesorw ekonomii na Sorbonie i rzecznika teorii liberalizmu ekonomicznego, ktry pozwala sobie na nastpujc wypowied: Stanowczo nie mona pozostawia duej wiata w rkach bandy nieodpowiedzialnych trzydziestolatkw, ktry myl jedynie o robieniu pienidzy. Midzy kapitalizmem globalnym a wewntrzn prawowitoci wadzy Problemem kluczowym staje si definicja przestrzeni budowy takiej gospodarki, ktra byaby spoecznie sprawiedliwa i respektowaa rodowisko naturalne. Jak budowa krajowe, regionalne i lokalne projekty polityczne w takich ramach gospodarczych i politycznych, ktrymi manipuluj aktorzy dziaajcy na poziomie globalnym i nie podlegajcy kontrolom spoecznym i politycznym? Jak przeprowadzi nieodzowne przeobraenia majc tak struktur wadzy, ktra wie wielkie przedsibiorstwa i sfery polityczne i sdownicze ze wiatem korupcji systemowej? Podczas gdy cele ekologiczne, spoeczne i polityczne staj si coraz wyraniejsze, coraz wyraniejsza staje si rwnie sabo ich konstrukcji. W tej mierze, w jakiej kraje rozwinite korzystaj z nierwnowagi midzynarodowego podziau pracy, problem ten wystpuje w nich w sposb zagodzony. Natomiast w krajach rozwijajcych si nastpuje nagromadzenie podwjnej saboci: z jednej strony s za sabe pod wzgldem gospodarczym na to, aby mogy jakkolwiek oddziaywa na kurs gospodarki globalnej czy choby mie w niej nieco pola do manewru, a z drugiej poniewa pord morza ndzy panuj w nich uprzywilejowane oligarchie, wewntrzna prawowito polityczna wadzy jest tam ograniczona, a interesy oligarchii wi j bardziej z przestrzeni globaln ni krajow. Tak wic, zasadniczy element ogranicze nie tkwi w osobach, lecz w sytuacjach, ktre polegaj na tym, e rzdy nie mog jednoczenie sprosta napiciu wewntrznemu bezporednio wynikajcemu z apartheidu spoecznego, na ktrym opiera si sprawowana przez nie wadza i starciom zewntrznym nieodzownym do negocjowania z mocnych pozycji wasnej przestrzeni politycznej w gospodarce globalnej bo o tym, z jakich pozycji si negocjuje, decyduj zasadniczo wewntrzna spoisto narodu i prawowito rzdu. Tak oto dochodzi do sytuacji, w ktrej skuteczne stawienie czoa wewntrznemu apartheidowi spoecznemu jest jedynym sposobem na odzyskanie zdolnoci do manewru w gospodarce globalnej. Wbrew dogmatom liberalnym prowadzenie dobrej polityki spoecznej oznacza dzi, e prowadzi si dobr polityk gospodarcz, a moe rwnie oznacza, e prowadzi si dobr polityk midzynarodow. Od wyzysku pracy do ndzy globalnej

50

Dzi, na przeomie stuleci, problemy spitrzyy si do tego stopnia, e realny (a nie tylko retoryczny) wybr polityki zmierzajcej do zapewnienia rwnowagi spoecznej moe nawet rozszerzy prawowito midzynarodow, ktra nabiera coraz wikszego znaczenia. Od procesu gospodarczego oczekujemy, e stworzy dobra i usugi, a wic produkt, ale rwnie dochd dla rozmaitych uczestnikw procesu, aby mogli naby ten produkt, a take miejsca pracy dla wszystkich, poniewa bez pracy nie ma dochodu ani kondycji obywatelskiej. Najistotniejszym zagadnieniem debaty politycznej pozostaje nadal centralna sabo kapitalizmu: jest optymalnym organizatorem produkcji, zwaszcza, gdy przedsibiorstwo ma swobod organizowania si bez przeszkd biurokratycznych, ale jest fatalnym dystrybutorem dochodu i coraz gorszym twrc miejsc pracy. Poniewa cykl reprodukcji obejmuje zarwno produkcj, jak i dystrybucj, poniewa bez tego cao nie dziaa, kapitalizm jest strukturalnie niekompletny. Obalenie organizacji przedsibiorczej oznacza, e wylewa si dziecko z kpiel. Nie stawiajc w sposb instytucjonalnie zorganizowany problemu dochodu i zatrudnienia, postpuje si nieodpowiedzialnie. Jeli odoy si na bok dyskursy kosmetyczne, to okae si, e w rzeczywistoci osigamy gospodarcze i polityczne granice stabilnoci spoecznej. Bank wiatowy zalicza okoo 3,5 miliarda mieszkacw kuli ziemskiej, tzn. okoo dwie trzecie ogu ludzkoci, do kategorii tych, ktrych przecitny dochd na osob wynosi 350 dolarw (1991). Na wiecie goduje ponad 150 milionw dzieci. Analfabetw jest ponad 800 milionw i ich liczba ronie. Dzi produkuje si na wiecie dobra i usugi wartoci ponad 5 tysicy dolarw na osob to do, aby wszyscy yli komfortowo i godnie, i tak byoby, gdyby w procesach dystrybucyjnych panowao minimum zdrowego rozsdku. W obliczu ogromnych rodkw gospodarczych i technologicznych, jakimi dysponujemy, sytuacja staje si takim samym absurdem i anachronizmem historycznym, jakimi w swoim czasie byy niewolnictwo i kolonializm. W jednym ze sprawozda Narodw Zjednoczonych (1997) stwierdza si susznie, e ubstwo, ktre nie jest ju nieuchronne, powinno wraz z niewolnictwem, kolonializmem i wojn nuklearn nalee do przeszoci. W sprawozdaniu tym okrela si jako obsceniczne bogactwo 447 najbogatszych na wiecie osb, ktrych fortuna osobista jest wiksza ni dochd uboszej poowy ludzkoci. Zrozumienie tego dramatu przestaje by przywilejem lewicy i zblia do siebie ludzi z najrozmaitszych sfer spoecznych i obozw politycznych. Od nieograniczonego wzrostu do ograniczonych zasobw Do tego, e zaczyna si odpyw wartoci wolnej amerykanki liberalnej, przyczyniaj si rwnie dynamiki ekologiczne. Za przykad moe posuy przypadek mrz przy GPS (globalnym systemie okrelania pooenia przedmiotw i osb przy pomocy satelitw), nowoczesnych systemach hydrolokacji, wyposaeniu, na ktre skadaj si gigantyczne sieci i harpuny powodujce elektrowstrzsy oraz innych technologiach stosowanych przez trawlery, poowy przypominaj dzi bardziej rze ni rybowstwo. Wraz ze wzrostem skali pooww mona by sdzi, e ceny spadn, co pocignie za sob redukcj skali pooww, a proces ulegnie zrwnowaeniu. Taka bya dawna dynamika. Dzi natomiast, poniewa globalna skala pooww szybko redukuje biomas, poda szybko spada, a ceny rosn. Innymi sowy koszt pooww spada dziki nowym technologiom, lecz ceny sprzeday rosn z powodu rosncej rzadkoci produktu. Mara zysku ronie i zamiast ograniczy poowy, aby zapewni surowcowi przetrwanie, wielkie firmy dziaajce w tej brany rzucaj do morza cay swj sprzt. Na argument, e niszcz swoj wasn przyszo, odpowiadaj lakonicznie: Jeli nie my, to kto inny. Innymi sowy, tradycyjne krzywe poday i popytu nigdy si nie schodz i tak ma by dopty, dopki nie ulegn zniszczeniu rezerwy. Przy zastosowaniu nowych technologii mechanizm rynkowy w dziedzinach, ktre nie produkuj w cisym tego sowa znaczeniu, lecz eksploatuj nagromadzone przez przyrod rezerwy, stanowi po prostu samobjstwo. Zgodnie z t sam logik, ktra z prerii amerykaskich wyeliminowaa ju bizony, na Syberii eliminuje

51

si przy uyciu awionetek i najnowoczeniejszych technologii miliony reniferw i innych zwierzt gwnie po to, aby w krajach rozwinitych robi z nich miso dla psw. Podobnej logice podlegaj tzw. koszty zewntrzne, dziki ktrym zgodnie z kryteriami rynku okazuje si, e taniej jest produkowa wyrzucajc odpady toksyczne do rzek i niszczc w ten sposb ograniczone rezerwy tego, co nazywa si ju bkitnym zotem, ni zawraca sobie gow wydatkami na recykling czy mniej agresywne systemy produkcji. Pitrzce si dramaty s tak grone, e wachlarz aktorw spoecznych, gotowych zainstalowa w tym procesie hamulce, szybko si poszerza, poszerzajc zarazem przestrzenie suce artykuowaniu nowych propozycji. Nie chodzi o adne wishful thinking. Jeszcze dziesi lat temu ekologw uwaano za dziwakw ludzi, ktrzy lubuj si w wiach i wielorybach. Dzi troska o rodowisko naturalne staa si powszechna. Od stosunkw produkcji do treci produkcji Stosunki produkcji oburzay z powodu niesprawiedliwoci spoecznych, jakie powodoway. Dzi robi si pienidze, sprzedajc w jakimkolwiek zaktku kuli ziemskiej bro, piorc w bardzo szacownych bankach brudne pienidze zarobione na handlu narkotykami, handlujc organami ludzkimi, organizujc turystyk dla amatorw prostytucji dziecicej, handlujc rtci suc do zatruwania rzek, zalewajc niedowiadczonych lub zbyt dowiadczonych farmerw ochronnymi substancjami chemicznymi, praktykujc superpoowy morskie, ktre niszcz morza, wypalajc tysicletnie lasy po to, aby powikszy pastwiska, eksploatujc w mediach najbardziej plugawe strony ludzkiego cierpienia, zawyajc koszty robt publicznych za porednictwem firm, ktrych najwiksza umiejtno ekonomiczna polega na wykupywaniu przestrzeni politycznej, oferowaniu tych samych ludzi, ktrzy popeniaj przestpstwa, w charakterze ochroniarzy, wiadczeniu prywatnych usug wojskowych osabionym rzdom itd. Wstpny spis przedsibiorstw produkujcych narzdzia tortur obj 42 firmy w Stanach Zjednoczonych, 13 firm w Niemczech, 7 we Francji, 6 na Tajwanie i 5 w Izraelu. Dzi nie wystarczy wiedzie, czy firma paci dobrze czy le, przestrzega kodeks pracy i prawne formy organizacji przedsibiorczoci. Nieodzowne stao si dyskutowanie za porednictwem mediw, zwizkw zawodowych, partii, organizacji pozarzdowych i samych zrzesze przedsibiorcw o spoecznych celach procesw produkcyjnych. Przedsibiorstwa zwizane ze spoecznie uyteczn dziaalnoci jako pierwsze ponios koszty biernej solidarnoci, czcych je niczym kolegw szkolnych z tymi, ktrzy z czystym sumieniem wykorzystuj saboci sdownicze, polityczne czy spoeczne. Jakie prawo maj Stany Zjednoczone, aby protestowa przeciwko producentom narkotykw w Kolumbii, jeli same w cigu kilku lat czterokrotnie zwikszyy eksport broni do krajw afrykaskich? Czy zalewanie biednych krajw broni jest bardziej etyczne? Od jakoci totalnej do hierarchizacji pracy Wszystkie nowoczesne publikacje o zarzdzaniu traktuj o show cases. Czytajc nowe podrczniki administracji lub odpowiednie czasopisma, mona odnie wraenie, e wiat przedsibiorczoci ogarnia fala wewntrznej humanizacji poczonej ze zmniejszeniem rozpitoci wachlarza hierarchicznego, promocj knowledge organization, szkoleniem, jakoci totaln, re-engineering, kanbanem, kaizenem i innymi skadnikami nowej globalnej zupy w postaci masy rozmaitych skrtw. Oglnie rzecz biorc propozycje te s pozytywne. Rzecz w tym, e stanowi apana grupy nowoczesnych przedsibiorstw. Naley sobie uwiadomi, e w caym Trzecim wiecie przedsibiorstwa ponadnarodowe zatrudniaj 12 milionw osb. Poniewa Midzynarodowa Organizacja Pracy, od ktrej pochodz te dane, uwaa, e zatrudnienie bezporednie stwarza zatrudnienie porednie, mona przyj, e w rzeczywistoci

52

zatrudniaj 24 miliony osb, co stanowi okoo 1 proc. ogu czynnej zawodowo ludnoci wiata sabo rozwinitego. Mimo to dynamika tych przedsibiorstw zajmuje w naszych publikacjach naukowych prawie 100 proc. miejsca. W rzeczywistoci mniejszociowy sektor supernowoczesny stwarza mas miejsc pracy na niepewnych warunkach (w literaturze amerykaskiej nazywanych precarious jobs) w dziedzinie produktw nieuchwytnych, ktre cechuj nowoczesn gospodark, Nike zatrudnia w Stanach Zjednoczonych w charakterze organizatorw 8 tysicy osb, podczas gdy konkretne uchwytne teniswki firma ta wytwarza w krajach azjatyckich, w ktrych za godzin paci si osawione 15 czy 20 centw stwarzajc miejsca pracy na niepewnych warunkach, ale rwnie stwarzajc bezrobocie np. w przemyle obuwniczym we Franca w stanie So Paulo. Poniewa ograniczenia w tworzeniu miejsc pracy w sektorze formalnym s coraz wiksze, tworzy si stopniowo ogromny sektor nieformalny, w ktrym ludzie szukaj moliwoci przetrwania poprzez prowadzon w szopie mikrodziaalno przemysow, drobny handel itd. Tworzy si w kocu szybko rosncy sektor nielegalny komercjalizacja kradzionych samochodw i czci zamiennych, kontrabanda, pranie brudnych pienidzy, produkcja i przemyt narkotykw, nielegalny wyrb lasw i nielegalne rybowstwo, przemyt organw, handel krwi itd. Tak oto nasz system spoeczno-gospodarczy dzieli si stopniowo na podsystemy kwitncy i nowoczesny sektor wiodcy, jego pomocnikw w sektorze niepewnym, sektor nieformalny i sektor nielegalny taka hierarchia podsystemw wystpuje w przemyle, rolnictwie, handlu i wszelkich innych dziedzinach dziaalnoci gospodarczej. Nie moemy wpatrywa si jak zahipnotyzowani w sukcesy Billa Gatesa czy General Motors i nie dostrzega rozkadu systemu zatrudnienia przytaczajcej wikszoci ludzkoci. W tym znaczeniu naley dy do zrwnowaenia chaosu, jaki stwarza miadca dominacja wielkich przedsibiorstw, powszechne osabienie pastwa i wystpowanie w dalszym cigu spoeczestwa obywatelskiego w roli trzeciorzdnego wsplnika w tym procesie, poprzez systematyczne dziaania na rzecz organizacyjnego zagszczenia spoeczestwa. Warto, abymy postrzegali nasze spoeczestwo jako spoeczestwo przejciowe mechanizmy rynkowe przestay ju dziaa w niektrych sektorach, ustpujc miejsca zintegrowanym procesom managed market jeli nie zwykej monopolizacji rynkw i ich zorganizowanej manipulacji podczas gdy spoeczne narzdzia zarzdzania s jeszcze w zalku. Od fabryki do produkcji towarw nieuchwytnych Rewolucja technologiczna stworzya moliwoci zarzdzania na odlego i gigantyczne systemy integracji tysicy jednostek produkcyjnych. Dziaalno produkcyjna nadal jest wana, ale wadza nad systemami produkcyjnymi przesuna si ku zintegrowanym formom organizacji finansowania, dystrybucji, reklamy, zorganizowanej presji politycznej, subom adwokackim i innym elementom skadajcych si na og towarw nieuchwytnych, ktre dzi stanowi wielko rzdu 75 proc. ceny produktu. Wadza ta przesuna si w szczeglnoci ku obszarowi ponadnarodowemu i nawiguje pord segmentacji polityk narodowych, ksztatujc za porednictwem gigantycznych kampanii ludowy wiatopogld oraz wizerunek przedsibiorstwa, produktu, grupy gospodarczej. Potne przedsibiorstwo czsto nic dzi nie wytwarza, natomiast kontroluje, reglamentuje i tworzy punkty poboru rozmaitych trybutw, co przysparza jej ogromnej wadzy w dziedzinie porednictwa. Ma to dobre i ze strony, ale przede wszystkim zmienia parametry przeobrae spoecznych. W szczeglnoci chodzi o to, e wielkie przedsibiorstwo nie sprawuje swojej rozlegej wadzy w konkretnej przestrzeni fabryki i dzielnicy, w ktrej mieszkaj jego pracownicy a wic w tradycyjnym systemie, ktry stworzy du cz naszej tkanki miejskiej. Dzi wielkie przedsibiorstwo to nazwa powtarzana bez koca we wszystkich rodkach masowego przekazu, ale jego konkretne istnienie dostrzegamy jedynie na pkach w supermarkecie. W jzykach romaskich spki

53

akcyjne nazywa si spkami anonimowymi przedsibiorstwo, o ktrym mowa, stao si dosownie anonimowe. Wadza polegajca na kontroli nieuchwytnej dziaalnoci gospodarczej prowadzi do zawaszczania na jakociowo nowym poziomie wartoci produkowanych przez spoeczestwo. W pierwszym proczu 1998 r. Peugeot osign zyski w wysokoci 330 milionw dolarw, co 140 tysicy pracownikw wytwarzajcych konkretne dobra uczcio jako wielki wyczyn. W pierwszym proczu 1997 r. przy pomocy 350 operatorw spekulacji dewizowych City Bank osign zyski w wysokoci 552 milionw dolarw. Tradycyjny przedsibiorca, ktry dokonuje innowacji w procesach produkcyjnych i cigle jeszcze wierzy w schumpeterowsk twrcz destrukcj, widzc, dokd odpywaj zyski, czuje si coraz bardziej wystrychnity na dudka. Naley by wiadomym perwersyjnej formy, w jakiej wiatowy wzrost zyskw czy si z obnik stp inwestycji. W Raporcie UNCTAD o handlu wiatowym z 1997 r. czytamy: Prawdziwym powodem do niepokoju jest zwizek midzy wzrostem zyskw i stagnacj inwestycji, midzy wzrostem bezrobocia i spadkiem pac. Od produkcji fabrycznej do sub spoecznych Dziedzin o wielkim potencjale organizacji spoeczestwa obywatelskiego s suby spoeczne. Niektre najbardziej oczywiste zmiany polegaj na tym, e w sferze dziaania tych sub lokuj si wielkie osie dziaalnoci gospodarczej. Wielu szokuje to, e dzi najwiksz bran w gospodarce amerykaskiej nie jest przemys samochodowy czy kompleks wojskowy, lecz suba zdrowia, na ktr przypada 14 proc. amerykaskiego PKB duo wicej ni wynosi PKB Brazylii. Innym gigantem, ktry przecign wielkie brane przemysowe, jest to, co Amerykanie nazywaj przemysem rozrywkowym. Tymczasem mwic o modelach zarzdzania cigle mwimy o tayloryzmie, fordyzmie i toyotyzmie. W centrum wszystkich naszych wyobrae o organizacji gospodarczej pozostaje przemys samochodowy. Jak produkuje si just in time dokadnie na czas w szpitalu, w szkole? Nowe wielkie brane oscyluj midzy biurokratyzmem pastwowym a niesychanymi naduyciami, jakich dopuszcza si zagarniajcy suby spoeczne sektor prywatny. Tysice modych ludzi z gbokimi bliznami po pobranych nerkach w Indiach czy 52 proc. porodw z cesarskim ciciem w stanie So Paulo to zjawiska, ktre uwiadamiaj nam, z jak ochot przedsibiorstwa uganiaj si za swoim gwnym celem zyskiem. Jak swobod wyboru ma obywatel, gdy lekarz zaleca mu, aby jego dziecko operowa kto, do kogo lekarz ten ma zaufanie, bo tak bdzie bezpiecznie? Co to za rynek? Majce dzi najwiksze znaczenie dziedziny naszego rozwoju to gazie, do ktrych nie stosuje si ani paradygmat pastwowo-biurokratyczny, ani paradygmat organizacji fabrycznej. Z analizy organizacji spoeczestwa obywatelskiego w Stanach Zjednoczonych wynika, e okoo 50 proc. jego dziaalnoci skupia si na ochronie zdrowia. 200 miliardw dolarw, jakie rzd amerykaski wydatkuje na sektor sub, to nie rodki pomocowe organizacje pozarzdowe i pozaprzedsibiorcze uzyskuj je po prostu dlatego, e s efektywniejsze i wygrywaj przetargi. Nowy twr, jakim s przedsibiorstwa spoeczne, najlepiej zbadano we Woszech, ale wszdzie robi one postpy. Kt mie twierdzi, e organizowanie si po to, aby by kreatywnym, jest moliwe jedynie w ramach wolnej amerykanki kapitalistycznej? Rzeczywisto jest taka, e najwaniejsza dziaalno ludzka przesuwa si tam, gdzie le dziaa makrobiurokracja pastwowa i makrowadza przedsibiorcza tam, wok nowych wielkich gazi gospodarki, tworzy si niezwykle rozlega sfera woskowatej organizacji spoeczestwa. Od przemysu do gospodarki poznawczej

54

Wszyscy mniemaj, e wydajno pracy wynika z konkurencji. Rozmaite media nieustannie wbijaj to nam do gowy. Oczywicie, panuje konkurencja, ale w coraz mniejszym stopniu za porednictwem mechanizmw rynkowych. Mordercza konkurencja wcale nie oznacza, e korporacje kieruj si prawami rynku ani e szukaj korzyci lepiej obsugujc konsumenta. Zdolno rynkw do zaprowadzania adu w dziaalnoci gospodarczej szybko maleje, bo w rnych sektorach gospodarki typowa jest sytuacja, w ktrej panuje p tuzina gigantw zarzdzajcych systemem za porednictwem porozumie strategicznych. Niewidzialna rka rozlunia rwnie ucisk w miar tego, jak trzon wadzy gospodarczej przenosi si z produkcji materialnej w sfer kapitau nieuchwytnego (rachunkowo, marketing, usugi adwokacie...), a tre produkcji przenosi si w sfer sub spoecznych. Okazuje si, e w miar rozwoju w kierunku czego, co nazwano spoeczestwem informatycznym, wsplnym mianownikiem tej zmiany jest szybki wzrost treci poznawczej wszystkiego, co robimy. Znaczy to, e musimy sprosta instytucjonalnym implikacjom gospodarki poznawczej. Po to, aby rzeczy miay warto ekonomiczn, musz by uyteczne dla ludzi. Jednak dla korporacji, ktra chce zarabia pienidze, rzeczy musz by rwnie rzadkie. Powietrze jest uyteczne, ale jest go peno, wic nie ma wartoci ekonomicznej. Pla jest peno, tote nie maj wartoci ekonomicznej, chyba e uda nam si zamkn pla, tak, e dostp do przyjemnoci, jak jest korzystanie z play, stanie si dobrem rzadkim i bdziemy mogli skoni ludzi, aby za ni pacili. Z pewnoci wiedza jest uyteczna. Rnica midzy dobrami przemysowymi a wiedz polega na tym, e musimy sprawi, aby dobra uwaano za nasz wasno i ebymy mogli je sprzedawa, otrzymujc w zamian pienidze, ktre pozwalaj nabywa inne produkty. Jak to w swojej Zmianie wadzy wykaza Alvin Toffler, kluczowy problem polega na tym, e wiedza jest inna: jeli rozdamy dobra przemysowe, to si ich pozbdziemy, natomiast jeli podzielimy si wiedz, to nadal bdziemy j mieli. Gdy dzielimy si wiedz, suma wiedzy w spoeczestwie ronie. Z drugiej strony, po to, aby wiedza bya opacalna, musimy sprawi, aby bya rzadka. Dlatego paradygmat wasnoci prywatnej/konkurencji, ktry rzdzi wiatem produkcji materialnej, w gospodarce poznawczej staje si rzadkim czynnikiem. Dziaa paradygmat wsppracy po prostu dlatego, e wiedz czyni dostpniejsz. Wasno prywatna i konkurencja, trzymane pod kluczem sekrety, ktre ongi byy czynnikiem postpu produkcyjnego, stay si czynnikiem zacofania, podobnie jak w innych czasach wasno feudalna staa si ograniczeniem dla wzrostu rynkw. Bardzo interesujcy przykad to jeden z gwnych tematw przewodnich w Business Week: jak to si dzieje, e Linux, rozwijany i nieustannie ulepszany przez tysice ochotnikw, dostarcza lepszy produkt ni Microsoft, mimo masy pienidzy, ktr mu przekazujemy, najlepszych architektw informatycznych, armii adwokatw i atmosfery tajemnicy stranikw i patentw? Po prostu dlatego, e wiedza to co, do czego wszyscy moemy si przyczyni. Prawdopodobnie szczytem perwersji jest to, e robimy to za darmo, a nawet z przyjemnoci. Nie dziwi wic, e w wiatowej Organizacji Handlu wielkie korporacje tocz gigantyczna batali o zapewnienie im wasnoci intelektualnej praktycznie wszystkiego, co pachnie kreatywnoci lub przypomina pomys. Opatentowane prawo do jednego kliku, zagwarantowane dla Amazon, to ogromny pomnik na cze absurdalnego zastosowania regulacji z epoki przemysowej do gospodarki poznawczej. W 1989 r. Genentech opatentowa technologi podstawow konieczn do sztucznej syntezy przeciwcia. Wykorzystujc drobne zmiany, uzyska przeduenie terminu wyganicia patentu do 2018 r., co oznacza, e usiad na tym obszarze technologicznym na 29 lat czekajc na nalenoci licencyjne od kadego, kto w tej dziedzinie zechce zaj si badaniami rozwojowymi. Nazwalimy to gospodark bramkow. Od przestrzeni globalnej do przestrzeni lokalnych

55

Suby te maj z kolei swoj uprzywilejowan sfer dziaania, ktr jest przestrze lokalna. Tak wic, o ile, oglnie rzecz biorc, rwnowaga, jak naley stworzy midzy rynkiem, pastwem i spoeczestwem obywatelskim, wymaga umocnienia osabionych biegunw w postaci pastwa i spoeczestwa obywatelskiego, o tyle wielkiego znaczenia nabiera gmina, wadza lokalna poziom, na jakim najatwiej jest tworzy powizania administracji publicznej z organizacjami spoeczestwa obywatelskiego. Polityk zdrowotn, owiatow, sportow, kulturaln itd. mona na poziomie lokalnym powiza w dynamiki synergiczne dotyczce jakoci ycia obywatela. Na tym rwnie poziomie mona skrzyowa spis bezrobotnych z badaniami niedostatecznie wykorzystanych zasobw celem stworzenia polityki zatrudnienia. Rozmaici aktorzy spoeczni najlepiej znaj si na poziomie lokalnym i na tym te poziomie stosunki partnerskie daj si zorganizowa w moliwie najelastyczniejszy sposb. Nie rozwiniemy tej kwestii, poniewa zajmujemy si ni w innych pracach. Wane jest, abymy sobie uwiadomili, e chodzi o dynamik, ktra zdaa ju egzamin w wielu krajach, a w szczeglnoci w grupie krajw skandynawskich, w Kanadzie, Holandii i gdzie indziej, ale rwnie w takich o wiele uboszych regionach, jak indyjski stan Kerala, w ktrym nastpia wyrana ewolucja od scentralizowanej demokracji przedstawicielskiej do duo bliszej obywatela demokracji partycypacyjnej. Podkrelmy, e w krajach rozwinitych administracje lokalne zarzdzaj 40-60 proc. zasobw publicznych, podczas gdy w krajach sabo rozwinitych odsetek ten wynosi normalnie poniej 10 proc. W Szwecji wynosi 72 proc., a w Brazylii prawdopodobnie 17 proc. Chodzi o to, aby pastwo zniyo si do poziomu, na ktrym powizanie z potrzebami spoecznymi i organizacjami spoeczestwa obywatelskiego moe by najsilniejsze. Nie chodzi o cudowne wizje. Polityka brazylijska jest taka, jaka jest i decentralizacja zasobw moe w duym stopniu oznacza po prostu umocnienie wadzy kacykw. Oglnie jednak rzecz biorc, wielkim przedsibiorstwom jest duo atwiej przywaszczy sobie kilkadziesit miliardw dolarw za porednictwem ministerialnych lobbies w Brasilii ni sprosta presji spoecznej na rzecz konkretnych dokona w ponad piciu tysicach gmin w caym kraju. Wadza przedsibiorcy i wadza obywatela Budow bardziej demokratycznych i zrwnowaonych stosunkw spoecznych i pohamowania wadzy przedsibiorcw postrzegano zawsze od strony demokratyzacji kontroli nad przedsibiorstwami od zwykego uspoecznienia rodkw produkcji po pomysy tworzenia przeciwwagi zwizkowej w jednostkach produkcyjnych. Pierwsze z tych rozwiza ma oczywiste ograniczenia, a drugie nadal pozostaje bardzo wanym celem. Rodzi si jednak alternatywa w postaci obywatela gosujcego e si tak wyra kieszeni, to znaczy odmawiajcego nabywania produktw, ktre s szkodliwe dla rodowiska, przy ktrych wytwarzaniu wykorzystuje si prac dzieci itd., a wic karzcego przedsibiorstwa za nieakceptowane zachowania spoeczne. Innymi sowy, wpyw na procesy produkcyjne mona wywiera w rozmaitych fazach cyklu i w bardziej zoony sposb, anieli wynikao to z uproszczonego postrzegania przeobrae stosunkw wasnoci. Bardzo wymowne jest pod tym wzgldem zaamanie si sprzeday Shella w Niemczech po ujawnieniu jego negatywnego wpywu na rodowisko naturalne. Na konferencji na szczycie zorganizowanej w Lyonie w 1998 r. przez Narody Zjednoczone na temat Partnerstwa na rzecz Rozwoju, przedstawiano przez kilka dni z rzdu alternatywy, jakie wybiera wiele krajw, regionw i spoecznoci celem odzyskania kontroli spoecznej nad oszczdnociami i zapobieenia zawadniciu nimi przez zglobalizowany system finansowy. Szybko rozwijaj si lokalne systemy komunikacji spoecznej, ktre staj si przeciwwag wobec narzuconego przez monopole medialne wiatowego wyjaowienia, i nowe rodki lokalnej integracji kulturalnej. Po raz kolejny wynika

56

z tego jednak oczywista konieczno demokratyzacji rodkw informacji na szerszym poziomie tak, aby ludno miaa rwnie dostp do informacji o zachowaniach przedsibiorcw. Nowy wymiar czasu spoecznego Wreszcie sprawa, ktrej postawienie wydaje si nam konieczne dramatyczne przyspieszenie przeobrae na kuli ziemskiej zmusza nas do ponownego przemylenia pojcia czasu. Uwaamy za obiecujc ewolucj niektrych przedsibiorstw ku wysokiej jakoci zarzdzania, zmniejszaniu rozpitoci wachlarza hierarchicznego, wikszej demokracji wewntrznej itd. Co pocz jednak z przepaci, jaka dzieli je od reszty spoeczestwa, ktre ewoluuje w innym tempie? Tego rodzaju przedsibiorstwa zatrudniaj co najwyej 5 proc. ogu wiatowej siy roboczej nieco ponad 1 proc. w krajach Trzeciego wiata. Poowa ludzkoci gotuje jeszcze na drewnie. Co dwie trzecie ludzkoci, wykluczone z nowoczesnoci, robi na planecie, ktra coraz bardziej si kurczy? Problem, ktry chcemy tu postawi, jest nastpujcy: nie wystarczy mniema, e by moe nowoczesny czubek procesu przeobrazi stopniowo caoksztat procesw spoecznych bo pitrz si nierwnowagi spoeczne i ekologiczne, a czas, jaki mamy na przywrcenie pewnych rwnowag strukturalnych, jest ograniczony. Asynchronie lub dysrytmie procesw zmian s tak gbokie i w tak rnym tempie ogarniaj czas technologiczny, czas kulturalny, czas instytucjonalny i czas prawny to tylko niektre podstawowe wymiary czasu e coraz bardziej namacalna staje si groba katastrofalnych dezintegracji po linii tego, co nazwano slow motion catastrophy. Oto gar przykadw tego napicia, ktre wystpuje na rnych poziomach: w So Paulo z jednej strony wzrasta liczba przedsibiorstw, ktre w obecnej dobie przyznawania medali technologicznych mog pochwali si certyfikatami ISO-9000, ISO-14000 i innymi dyplomami nowoczesnoci, z drugiej za mamy w tym miecie codziennie 30 zabjstw i 420 kradziey samochodw, co wiadczy o szybkim wzrocie gospodarki nielegalnej ju nie stanowicej sporadycznego przejawu marginesu spoecznego, lecz sektor gospodarki i systemowy proces oddolnej dezintegracji spoecznej. Ca nasz uwag i prawie ca uwag publikacji naukowych skupiaj na sobie biece tendencje nowoczesnoci. Jestemy niewtpliwie zachwyceni tym, e drobne przedsibiorstwa robi dobre interesy. Tymczasem, jeli czas reintegracji spoeczestwa wok nowych dziedzin dziaalnoci nie bdzie nada za tempem dezintegracji oddolnej, rezultatem bdzie barbarzystwo. Na solidn reintegracj i zrwnowaenie spoeczestwa zostaje nam coraz mniej czasu. Ogniskowa dziaania: wczenie wykluczonych Wielu uwaa tragedie, jakie przeywamy, za naturalne trudnoci towarzyszce narodzinom nowego wiata. Wszyscy jestemy zapatrzeni w widnokrg, zza ktrego wyaniaj si fantastyczne technologie. Do atwo jest rzutowa w przyszo doskonay wiat, jaki przygotowuj te technologie. Wiemy ju, e gospodarka oparta na wiedzy jest zasadniczo odmienna od spoeczestwa opartego na kontroli bogactwa materialnego - przekazywanie innej osobie wiedzy jest dzieleniem si ni, podczas gdy dobra materialne nale do tej albo innej osoby. W tym znaczeniu powstaje moliwo budowy demokratycznego, strukturalnie bardziej egalitarnego spoeczestwa. W Inteligencji zbiorowej Pierre Lvy wykazuje, jak powizania poziome, na ktre pozwalaj nowoczesne systemy komunikacji i informacji, stwarzaj przestrzenie dla innowacyjnej reintegracji spoecznej. Moemy, innymi sowy, analizowa rozmaite przejawy nowych tendencji Jeremy Rifkin wskazuje na koniec pracy, Manuel Castells na spoeczestwo sieciowe, Domenico De Masi na spoeczestwo czynnego wypoczynku, a niezliczona ilo optymistycznych autorw maluje rozmaite nirwany przyszoci, w ktrych bdziemy oddawa si rozrywce i rozkoszy, podczas

57

gdy pracowa bd za nas roboty; inni, bardziej pesymistyczni autorzy ukazuj nam poeranie istoty ludzkiej przez Big Brothera, a midzy jednymi i drugimi autorami plasuj si wszelkie moliwe odcienie porednie. Studia te s wane, poniewa wskazuj kierunki, makrotendencje. Nam jednak najwaniejsze wydaje si zrozumienie biecych procesw, w ktrych moemy interweniowa. Tym, z czym na bieco mamy do czynienia, jest chaotyczna faza przejciowa, ktra wanie si zaczyna. Jeli przyjrzymy si dokadniej rewolucji przemysowej, to okae si, e towarzyszyy jej deruralizacja spoeczestwa, powstawanie gett miejskich, gigantyczne migracje ku Nowemu wiatu, ogromna ndza, praca dzieci i wiele innych zapomnianych dzi zjawisk, ktre w XIX i w pierwszej poowie XX wieku powodoway gbokie urazy. Z tych dramatw spoecznych, po ktrych pozostao dziedzictwo zimnej wojny i klimatu konfliktu planetarnego, wzia si sia komunizmu i radykalna ekspropriacja kapitalistw. Daltego problemem nie s fantastyczne horyzonty, jakie zakrelaj nam nowe technologie. Produkowanie wicej przy mniejszym wysiku nie powinno nas martwi zagroenie stanowi substytucja pracownika bez odpowiednich postpw organizacji pracy. Jak rozdzieli prac, jak zmniejszy szerzc si trwog? Jak do procesu przeobrae wczy trzy czwarte ludzkoci, ktre stanowi wykluczeni? Czy uczyni to siy rynkowe? Byoby to optymalne. W rzeczywistoci zamiast dyskutowa, czy teorie liberalne lub neoliberalne przynosz odpowiedzi na te pytania, lepiej zaproponowa alternatyw praktyczn jeli rynek nie rozwizuje tych problemw, sprostajmy w sposb zorganizowany, spoeczno za spoecznoci, region za regionem, problemowi milionw godnych i nie uczszczajcych do szkoy dzieci, stwrzmy programy dochodu minimalnego, wcignijmy populacje do procesw podejmowania decyzji w sprawie zasobw publicznych, kontrolujmy handel broni, zapobiegajmy niszczeniu rodowiska, ustanawiajmy kontrol ludnoci nad jej wasnymi oszczdnociami, gosujmy kieszeni za spoecznie i ekologicznie odpowiedzialnymi przedsibiorstwami, wybierajmy uczciwych politykw, dynamizujmy lokalne i komunalne systemy komunikacji, promujmy poczucie odpowiedzialnoci. Przechodzeniu do spoeczestwa przemysowego towarzyszyy ogromne tragedie. Trzsienie ziemi na wielk skale, ktre przygotowuje nadejcie spoeczestwa wiedzy, moe przeobrazi si w proces wyzwoleczy lub zaprowadzi powszechny terror. Cristovam Buarque ma racj, gdy zwraca uwag na to, e og naszego spoeczestwa zaczyna by znuony polaryzacj dochodu, przemoc i korupcj i e zniesienie ndzy, do czego mamy rodki techniczne i ekonomiczne, jest dzi rwnie palc spraw, jak pod koniec XIX wieku byo zniesienie niewolnictwa. Nie moemy tworzy dalej przywilejw i zamyka oczu na ich skutki. W gospodarce, podobnie jak w polityce, przy pomocy gry pozorw nic nie mona zdziaa. Wrmy do punktu wyjcia. Istotne wydaje nam si takie podejcie, ktre polega na uznaniu, e gramy w now gr, ale zgodnie ze starymi reguami. Naley przebudowa pojcia. Pord kart potrzebnych do nowej gry niektre uwaamy za uprzywilejowane. Jest to wizja, ktra przezwycia dualne podejcie etatyzacja/prywatyzacja i skupia si na zrwnowaonym powizaniu pastwa, przedsibiorstwa i spoeczestwa obywatelskiego. Zmierza ona do przezwycienia liberalnego punktu widzenia, zgodnie z ktrym priorytet przyznaje si gospodarce, a zysk bogatych ma rzekomo za spraw magicznego trickling down przynie caemu spoeczestwu korzyci spoeczne i ekologiczne to sam proces reprodukcji spoecznej musi by permanentnym wizaniem celw gospodarczych, spoecznych i ekologicznych. Przyjcie takiego podejcia, stawiajcego na spoeczestwo zorganizowane, jest szczeglnie piln spraw w obliczu kapitalizmu wielkich koncernw o zasigu globalnym, ktre w tej mierze, w jakiej nie uksztatoway si jeszcze kontrole globalne, wymykaj si dzi wszelkiej kontroli narodowej i osabiaj narzdzia polityki gospodarczej pastwa. Ten kapitalizm totalny sprawuje dzi olbrzymi wadz w sferze politycznej i kontroluje media, co pozwala mu permanentne rozpowszechnia pozytywny wizerunek samego siebie i ukrywa pitrzce si

58

dramaty. Poniewa globalny system finansowy w duej mierze te wymkn si spod kontroli narodowych, powstaje niezwykle gboka nierwnowaga midzy pastwem, rynkiem i spoeczestwem obywatelskim. W centrum staje wic problem odzyskania przez pastwo funkcji regulacyjnej i umocnienia organizacji spoeczestwa obywatelskiego. Nie wystarczy sama nadzieja, e sprawy w naturalny sposb odnajd swoj logik. Fala kapitalistyczna wynosi wielkie jachty nie wynosi wszystkich statkw. We wszystkich sprawozdaniach midzynarodowych zarwno w poszczeglnych krajach, jak i w sferze midzynarodowej polaryzacja gospodarcza na bogatych i biednych jest postrzegana jako rzucajca si w oczy tendencja; dzi ogarnia ona ze szczegln si same Stany Zjednoczone. W najnowoczeniejszym sektorze gospodarki. Zdolno tworzenia miejsc pracy szybko ulega zmianie. Skupianie koncepcji rozwoju na przyciganiu inwestycji, polegajcym na tym, e w zamian za kilkaset miejsc pracy kady kraj czy region rywalizuje z pozostaymi o to, kto bardziej si ugnie, kto zapewni najbardziej atrakcyjne warunki, a wic na tym, co Narody Zjednoczone nazywaj dzi race to the bottom, wycigiem na dno, nic nie rozwizuje. W rzeczywistoci sprawdza si co wrcz przeciwnego promocja rwnowag wewntrznych, dynamizacja zatrudnienia w zwizku z podstawowymi potrzebami ochrony zdrowia, denie do zapewnienia wszystkim dachu nad gow, wyywienia itd., rozdziau ziemi uprawnej, bardziej demokratycznego dostpu do dochodu, a take do takich stosunkw zagranicznych, ktre byyby postrzegane jako wana, lecz komplementarna dynamika w stosunku do dynamiki wewntrznej. Z pwiekowym opnieniem w stosunku do krajw rozwinitych wypada nam dzi skupi si na polityce przywracania rwnowagi spoecznej i ksztatowaniu na nowo stosunkw z gospodark globaln. Uksztatowanie si megawadzy 500 czy 600 korporacji ponadnarodowych spowodowao dyslokacj przestrzeni politycznych. Nawet samych przedsibiorcw, zwaszcza nalecych do sfery maych i rednich przedsibiorstw, ktrzy nie dysponuj skal pozwalajc kontrolowa poszczeglne segmenty sfery politycznej i nie uczestnicz w globalnym kasynie, ogarnia coraz wikszy popoch na widok systemu, w ktrym dobra produkcja nie zapewnia adnych korzyci w porwnaniu ze spekulacj finansow, manipulacj pastwem czy ciganiem trybutw handlowych z najrozmaitszych dziedzin dziaalnoci gospodarczej. Z drugiej strony powszechna, postpujca na caej kuli ziemskiej a w szczeglnoci w ostatnich dziesicioleciach w Brazylii urbanizacja stwarza na gruncie przestrzeni miejskiej nowe perspektywy odbudowy powiza midzy pastwem a spoeczestwem obywatelskim, majcej za punkt wyjcia miasto, co pozwala odnale kotwic gospodarcz i spoeczn tym bardziej nieodzown, im bardziej postpuje globalizacja ale jej odnalezienia nie gwarantuje. Wrd wielu innych wielkim dylematem pozostaje ta dziwna struktura, ktr nazywamy klas rzdzc. Jej przystosowanie ideologiczne do doby globalizacji jest stosunkowo proste w tej mierze, w jakiej zawsze bya to klasa dca do maksymalizacji swoich wasnych interesw, a zarazem zapewniajca porednictwo interesom zewntrznym czy to kolonialnym, czy angielskim, a nastpnie amerykaskim, czy wreszcie, w dobie globalizacji, wielonarodowym. Bylimy ostatnim krajem, w ktrym obalono niewolnictwo i jestemy dzi pierwszym pod wzgldem niesprawiedliwego podziau dochodu. W jednym ze swoich najnowszych tekstw, stanowicych fragmenty Ludu brazylijskiego, Darcy Ribeiro napisa co bardzo znamiennego: W cigu minionych piciu stuleci nic nie zachowao wikszej cigoci i nie jest rwnie permanentne jak ta egzogenna i niewierna wobec swojego narodu klasa rzdzca... W cigu wiekw wszystko przeobraao si nieustannie. Tylko ona klasa rzdzca pozostaa taka sama sprawujc swoj nigdy nie koczc si hegemoni... Tu nie uda si jej nawet pomniejszy wyczyn, polegajcy na zapewnieniu rozkwitu, ktry mona by rozcign na masy pracujce, co w takich samych ustrojach udao si gdzie indziej. Jeszcze mniej sukcesw miaa ona w swoich wysikach zmierzajcych do

59

wczenia si w cywilizacj przemysow. Dzi jej zamiarem jest zepchniecie nas na margines wyaniajcej si cywilizacji. Przypisywanie jej tak perwersyjnych zamiarw jest moe przesadne. Jak mwi przysowie, zanim wyobrazimy sobie perwersj, naley wyczerpa niezmierzone moliwoci zwykej gupoty. Rzeczywisto jest jednak taka, e w obliczu ogromnych postpw technologii i rozmachu zmian we wszystkich dziedzinach nasze zasilane z funduszw publicznych i dyktujce surrealistyczne procenty banki, nasi waciciele cukrowni i fabrykanci, ktrzy koncentruj si najbardziej na tym, co uwaaj za polityk na pogoni za dotacjami przy uyciu nieuczciwych metod wywierania nacisku i unieruchamiaj ziemi, ktrej sami nie uprawiaj ani nie pozwalaj uprawia innym, nasze firmy budowlane, ktre cigle odzyskuj rwnowag przy poparciu skorumpowanych politykw zapewniajcych im zamwienia publiczne, nasze rodziny kontrolujce media, ktre dochowuj wiernoci krwioerczym tradycjom imperium prasowego Chateaubrianda i parceluj przestrze informacyjn, aby zachowa na zawsze swoje lenna polityczne i gospodarcze, jak rwnie same nasze klanowe formy uprawiania polityki, stanowi dzi redniowieczn, kiepsko kamuflowan telefonami komrkowymi, komputerami i luksusowymi samochodami nadbudow. Kapitalizm brazylijski ma teraz na swoim koncie niesamowity wyczyn w ogle si nie zmieni. atwo skoczy analiz sytuacji na krytyce klasy panujcej i wskaza na ni jako na winn. Prawda jest taka, e wiatopogld konserwatywny si zaama. Jak ju bya o tym mowa, rynek i globalizacja nie zapewniaj ani przestrzeni realizacji indywidualnej, ani kontekstu spoecznego, ktry stwarza rodzinie warunki ywotnoci nie mwic ju o likwidacji suwerennoci narodowej i innych tradycyjnych wartoci. Innymi sowy, liberalna koncepcja gospodarki nie daje si ju pogodzi z wartociami, ktre byy z ni zwizane. Nie zaskakuje ju widok nurtw tradycyjnych, ktre jednego dnia pitnuj dziki kapitalizm, a nastpnego upominaj si o Pinocheta. Koncepcja konserwatywna staa si wewntrznie sprzeczna, a jej busola krci si w kko. Natomiast koncepcja postpowa, przez dugi czas zagipsowana w etatystycznej koncepcji spoeczestwa, otwiera przed caym spoeczestwem odnowione przestrzenie. Pojcie demokracji partycypacyjnej, zakotwiczonej w zdecentralizowanych systemach zarzdzania w sferze spoecznej, toruje drog politycznie spjnemu systemowi, poniewa opiera si na zrwnowaonym powizaniu realnie istniejcych si spoecznych. Koncepcja partnerskich stosunkw midzy administracj publiczn, sektorem prywatnym i spoeczestwem obywatelskim stanowi postp i w licznych krajach dowodzi swojej skutecznoci, podczas gdy w Brazylii poczynia zaledwie postpy na lokalnym poziomie zarzdzania. Denie do demokratyzacji mediw i do spoeczestwa przejrzystego w dziedzinie wykorzystania zasobw pastwa lub przedsibiorczoci jest wsparciem dla spoeczestwa obywatelskiego. Nie zaskakuje to, e konkretne alternatywy rodz si przewanie na gruncie wadzy lokalnej jest to przestrze, na ktrej instancje polityczna, gospodarcza, spoeczna i kulturalna mog ulec powizaniu i stworzy cao, ktra bdzie miaa sens. Nie oznacza to spoeczestwa, ktrego logika sprowadza si do poziomu lokalnego. Oznacza, e spoeczestwo powizane u postaw w sposb demokratyczny moe wywrze wikszy wpyw na racjonalizacj caoci. Czsto zajmujemy postawy bardziej pod ktem wiata ideologicznego, do ktrego nale, ni pod katem ich uytecznoci spoecznej. Uwaam, e dramaty spoeczne, polityczne, gospodarcze i ekologiczne maj taki rozmach, i dyskusje na tym poziomie staj si zbdne. Nie powinnimy skupia uwagi na odcieniu ideologicznym kadego pomysu, lecz na tym, czy nowe powizania, ktre zarysowuj si stopniowo, toruj nowe drogi, jakich nam potrzeba.

60

CZ III MOZAIKA ZREKONSTRUOWANA Wyspecjalizowana umiejtno i sukces - to wszystko, co potrafi sobie wyobrazi. Allan Bloom The Closing of the American Mind Komentarze koleanek i kolegw do napisanego do tej pory tekstu wygldaj nastpujco: pierwsza, bardziej beletrystyczna cz budzi ywe zainteresowanie, przy lekturze czci naukowej chce si ziewa, a lektura komentarzy etycznych wywouje wesoo uwagi w rodzaju: oto drobne lekcje tego, czego ycie nas uczy. W rzeczywistoci wszyscy staramy si y, pasjonujemy si swoimi namitnociami, wycigamy drobne wnioski i tak oto skadamy stopniowo mozaik swoich wartoci. W poczuciu powinnoci, powodowani potrzeb zrozumienia wiata, ale i powodowani trwog, e w przeciwnym razie nie zostaniemy zrozumiani, tworzymy zarysy konstrukcji naukowych. Najuyteczniejsze nie zawsze jest najprzyjemniejsze. Jednak bez wzgldu na swoj wag systematyzacja naukowa nie wystarcza. Mona postawi szerszy problem pytajc, jak rekonstruuje si jedno mozaiki. Czy to naturalne, e nasze ycie skada si z rozbitych segmentw pieszczoty, popiechu ruchu ulicznego, rywalizacji zawodowej, ktrej uczestnicy warcz na siebie jak wcieke psy? Moemy postpi na odwrt i postawi prostsze pytanie: co jest wane i w zalenoci od odpowiedzi na nie przemyle mio, przyja, stosunki towarzyskie, prac, twrczo, a take dlaczeg by nie? gospodark. To, co zapewnia jedno odbudowanej mozaiki, caej figury, to niewtpliwie mio, przyja, niezliczone oblicza uczuciowoci, ktre czyni z nas rodzin, spoeczestwo, kultur, a z poprzegradzanego czasu naszego ycia codziennego przestrze, w ktrej sztuka i praca, zamiast zajmowa oddzielne przegrdki pierwsza przegrdk rozrywki, druga przegrdk powicenia mog np. znale dla siebie wsplne pole do popisu w pracy twrczej. Ta wizja moe wydawa si marzycielska. Paulo Freire, ktry w adnej mierze nie ba si marze, mawia, e dy do mniej nikczemnego spoeczestwa. Osobicie uwaam, e gdyby spoeczestwo skupione na bezpardonowej gonitwie za pienidzmi spoeczestwo, w ktrym bogaci nie pi dlatego, e si boj, a biedni dlatego, e bogaci im na to nie pozwalaj, wszyscy za lkaj si jutra, podczas gdy wiat wytwarza bogactwa i panuje nad technikami pozwalajcymi wszystkim y w spokoju i dostatku ot gdyby to spoeczestwo miao odrobin poczucia przyzwoitoci, daoby temu wyraz, przeprowadzajc redystrybucj dochodu i uwaaoby, e powinno zastanowi si dokd zmierza. Kombinacja pozbawionej rwnowagi struktury wadzy, znieksztaconych i manipulowanych mechanizmw rynkowych, idiotycznej ideologii sukcesu i niepohamowanego, materialistycznego konsumeryzmu prowadzi do impasw w yciu, w prozaicznej codziennoci, w sferze szczcia osobistego. To nie sprawa wizji teoretycznych. Gdy liberalizm szuka czystoci swoich zasad i zapomina o ludzkich zasadach, po prostu dochodzi do panowania prawa silniejszego i wszyscy jestemy niejako skazani na udzia w tej grze. Gdy kocz si zasoby i myli si jedynie o tym, komu pierwszemu zabra, staczamy si w barbarzystwo. Zinstytucjonalizowana schizofrenia Powrmy do Ejlatu w zatoce Akaba na granicy Jordanii i Izraela. Siedemnastoletnia wwczas Paulina pracowaa w Maar Ka Shva, czyli u Krlowej Saby w luksusowym hotelu midzynarodowym. Na hotelowym balkoniku sprzedawaa biuteri. Listy z Brazylii przychodziy otwarte. Hotel by jednak peen ludzi sukcesu, jakich widzimy na wszystkich

61

zdjciach luksusowych hoteli. Paulina umiechaa si olniewajco, poniewa miaa do czynienia z klientami, a nie osobami podobnie jak ona przeywajcymi radoci i smutki. Instrukcje byy za jasne paca jest proporcjonalna do sprzeday, tote umiech musia by olniewajcy. Czasami, na widok olniewajcego i permanentnego umiechu prezenterek telewizyjnych kobiet sukcesu ogarnia mnie trwoga, e w kadej chwili mog dozna paraliu nerwu twarzowego. Czy nie byoby rzecz ekonomiczn, gdybymy byli osobami, a nie osobistociami? Ogldaem niedawno reporta filmowy o Kubie, a konkretnie o ponownym najedzie turystw na ten kraj. Jest to zupenie inna turystyka ludzie nie dlatego tam jad, e basen jest olniewajcy, a kelner przywdzia typowy strj, ale dlatego, e mog porozmawia z odmiennymi, bo kubaskimi, a nie francuskimi czy amerykaskimi osobami ale takimi, z ktrymi mona porozmawia jak rwny z rwnym i nawiza stosunki, ktrych nie zaporednicza z gry okrelona funkcja hotelu dla ludzi sukcesu z jednej strony rdo pienidzy zwane klientem, a z drugiej odbiorca pienidzy. Dlaczego wol, aby kelner, jeli ma kopoty, zjawi si ze zmartwion min, i abym czujc, e mam przed sob osob mg go zapyta: co si dzieje, Manolo? Jake to mao profesjonalne pozwoli, aby po czowieku byo wida, e ma kopoty osobiste... Musimy rozdziela te rzeczy, stwarza w sobie odrbnych, zdezintegrowanych osobnikw. Olbrzymi sukces wiatowy filmu Buena Vista Social Club nie polega na tym, e proci ludzie staj si w nim artystami, ale dlatego, e przedstawia artystw pod ktem prawdziwych ludzi. Wydaje si, e sprawa jest drugorzdna tak bardzo jestemy do tego przyzwyczajeni. Jaka jest tymczasem cena dezintegracji osoby jej podziau na wymiar zawodowy i na wymiar osobisty? Ten, kto wymalowa si ju od gry do dou na karnawa, wie, e pokryte farb ciao nie oddycha i si dusi. Tak dziaa rwnie owa farba formalna, ktr pokrywamy si codziennie przed wyjciem z domu, cay ten pomnik sztucznoci, ktry w coraz wikszym stopniu znieksztaca to, czym jestemy naprawd i w kocu bo taka jest cena - prowadzi nas na kanap u psychoanalityka, ktry ma ustali, kim jestemy. Nabyte za cen zota trzy godziny autentycznoci w tygodniu? Przeszo jest w nas nadal obecna, cho nie zawsze o tym pamitamy. Gdy spotkaem si z wychodzc z hotelu Paulin, wstrzsn mn ogrom jej umiechu umiechu takich samych rozmiarw, jak ogrom nieszczcia, ktrego doznaa w cigu owego roku samotnoci i sztucznoci. Olniewajca szesnastolatka, ktr poznaem w Brazylii, umiechaa si wwczas ze zniewalajc ywioowoci, bez adnych ukrytych myli. To by po prostu umiech. Teraz miaem przed sob wielki umiech wypeniony morzem smutku. Dzi, po prawie czterdziestu latach, odczuwam okruciestwo procesu spoecznego, ktry ujarzmi, zreedukowa, osadzi we waciwych ramach ywioowe przeycia i eksplozj ycia. W pierwszej czci tej ksiki szybko przeszedem nad tym epizodem do porzdku dziennego. W rzeczywistoci Paulina szukaa u mnie ratunku, ktrego u siebie samej nie moga znale. Bya jakby osob zaaman, nie potrafic odbudowa ywioowoci i intensywnoci tego, comy przeyli ze sob, nie potrafic odbudowa naszego zwizku na podstawie wspomnie, ktre coraz bardziej nieoywione pozostaway jej w cigu samotnie spdzanych nocy. Bylimy dwjk samotnikw, spogldajcych na siebie z przepaci w oczach, bo to nie by zwizek, ktry zadowoliby si pozorami, a ywioowo wymit og oczekiwa, ktre nakaday si na nasz zwizek. Po kilku dniach miaem zamiar pojecha do Tel Awiwu i szuka tam czego, co pozwolioby nam przetrwa. Zawrciem jednak w poowie drogi i zastaem. Paulin w stanie piczki; nie wytrzymaa smutku i usiowaa popeni samobjstwo. Spdziem z ni w szpitalu trzy dni, podczas ktrych powoli powracaa do ycia. Gdy bya jeszcze na wp przytomna, jej pierwsze sowa wypeniaa rozpacz mwia: nie chc wraca, nie chc...

62

Bylimy modymi, a zarazem jake dorosymi ludmi. Co obchodzili nas peni sukcesu menederowie z dyplomatkami i kobiety z wypchanymi silikonem biustami? Jakie znaczenie dla dziewczyny, ktra boi si powrotu do ycia, moe mie sukces? Udao nam si z tego wyj i odbudowa nasze ycia. Istota ludzka jest krucha i silna. W kilka lat pniej to ja przeyem, a ona umara, gdy wpada w rkach dyktatury. Na obojgu wycisny jednak pitno namacalna wiadomo absurdu otaczajcego nas wiata i pragnienie ludzkiej solidarnoci. Krytyka modelu cywilizacji, w ktrej yjemy (prosz wybaczy to pompatyczne okrelenie) nie jest atwa. Gdzie uleglimy rozdarciu, stracilimy zupenie poczucie tego, co wane i co niewane, uwikalimy si w wojn, w ktrej stawk jest sukces i wasne znaczenie, co zasuguje jedynie na miano bezdennej gupoty. Spoecznie bezsilni wobec samych siebie, pokrylimy nasz tragiczn utrat czowieczestwa i ogromn samotno, jaka si w nas gromadzi, rozmaitymi lakierami zewntrznymi i miesznymi symbolami sukcesu. Problemem gospodarki moe by stopa wzrostu PKB, ale problem spoeczestwa polega na tym, e PKB nie wystarcza. Istotnym problemem jest za spoeczestwo to my jestemy problemem, a nie gospodarka. Gospodarka powinna sta si ponownie tym, czym jest naprawd zaledwie rodkiem, a nie celem. Wielkie korporacje wiatowe, ktre nami kieruj, s niewtpliwie kompetentne w sprawach technicznych, ale to, co reprezentuj pod wzgldem ludzkiej wraliwoci, kulturalnego i politycznego wkadu w ycie spoeczne, jest tragiczne. Jest tak z jednego, bardzo prostego powodu kady meneder, kady dyrektor przedsibiorstwa chce pokaza, e jest efektywniejszy ni inni, a wsplnym mianownikiem s pienidze. Dyrektor, ktremu uda si doprowadzi do sprzeday tego czy innego lekarstwa po wyszej cenie, bo reklama uczynia je bardziej atrakcyjnym, bdzie brylowa na posiedzeniu rady nadzorczej, pokazujc rosnc krzyw zysku. Oczywicie, spadkowej krzywej liczby osb, ktre nie bd miay dostpu do droszego lekarstwa, nie przedstawi, a co wicej - nie wywrze ona wpywu na jego sukces. System dokonuje negatywnej selekcji naturalnej. Techniczna istota ludzka jest oddzielona od etycznej istoty ludzkiej, ksztatuje si pod wpywem milionw powtarzajcych si bodcw i nosi w sobie wiele oddzielnych pomieszcze. pimy z rwnolegymi do nas i tkwicymi w nas samych osobnikami, ktrych powinnimy ignorowa, poniewa pozostaj z nami w sprzecznoci. W cisym znaczeniu tego sowa stajemy si schizofrenikami. Kt nie sysza owiadczenia wzburzonego producenta broni maokalibrowej sucej do zabijania ludzi i wykonanej tak, aby atwo dawaa si ukry: przecie to nie ja naciskam na spust? W tym procesie jestemy bezsilni. Przeraajcy by widok przysigi skadanej przed Senatem amerykaskim przez prezesw wielkich korporacji produkujcych papierosy z powan min i doni na Biblii przysigali, e s osobicie przekonani, i papierosy nie szkodz. Gunnar Myrdal w piknej ksice jeszcze z lat czterdziestych pt. Dylemat amerykaski, ktra przyniosa mu nagrod Nobla, zadaje sobie pytanie, jak to moliwe, e w wiadomoci amerykaskiej wspistniej ze sob w oddzielnych segmentach dwa wiaty: wiat wartoci, w ktrym Amerykanin hoduje wolnoci, z otwartymi ramionami przyjmuje wyklte ludy ziemi, stawia na samoafirmacj indywidualn, prawa czowieka, oraz wiat pozwalajcy temu samemu Amerykaninowi podpala w nocy domy ludzi o innym kolorze skry. Dzi Amerykanie nie podpalaj ju domw, ale podzielona wiadomo istnieje w dalszym cigu. Utrata etyki przez nowoczesn korporacj i w naszej codziennej walce o przetrwanie jest czym wicej ni idiotyzmem makroekonomicznym. Oznacza to, e cywilizacja stracia orientacj i e my sami wraz z naszymi rodzinami i dziemi uleglimy zepsuciu. W kocu, zamieniajc szczcie spoeczne na korzy pync z indywidualnego sukcesu w mikrokosmosie korporacyjnym, zdradzamy samych siebie i stajemy si nieszczliwi, bo uczucie absurdu, ktre przeywamy, jest w nas i toczy nas jak bielinek kapust.

63

ycie trzeba w peni przey. Spoeczne wymiary szczcia indywidualnego maj istotne znaczenie. Czujc si nieszczliwi, rozdarci przez przeciwstawne motywacje, niezdolni do zapewnienia sobie spjnego ycia w absurdalnym kontekcie, potrafimy przekona samych siebie, e sami jestemy sobie winni. Jeli nie liczy zaszczytnych wyjtkw, ewentualny psychoanalityk nie bdzie kaza si prosi i wyjani nam gbokie oczywicie indywidualne przyczyny takiego stanu rzeczy. Dokd bowiem bymy zaszli, gdybymy mwili o przyczynach spoecznych? Tosamoci Izrael to niewtpliwie efektywna gospodarka. Tonie w morzu nienawici. Nienawi to proces spoeczny, ale materializuje si w postawach indywidualnych. Ojciec Pauliny wola, aby raczej umara ni zwizaa si z ndznym gojem. Mowa jest o ludziach z wyszym wyksztaceniem, majcych pienidze, wadajcych obcymi jzykami, wiedzcych, w jakim kieliszku pije si wino, a w jakim wod. Zdrowy rozsdek dyktuje nastpujc refleksj. Tragiczne jest przeladowanie ydw przez Europejczykw, ktrzy w kocu rozwizali problem, urzdzajc im inn siedzib akurat w przestrzeni geograficznej, ktra bya ju zaludniona. Tragiczne jest przeladowanie i wypdzenie Palestyczykw przez ydw. Oba ludy mieszkay tam od tysicy lat, a jeli decydowa ma to, kto by tam pierwszy, w takim razie powinnimy wypdzi Amerykanw i Brazylijczykw i odda ziemie Indianom. To teatr pozorw. Gdy runo imperium radzieckie, rosyjski minister spraw zagranicznych powiedzia prezydentowi Stanw Zjednoczonych, zacierajc rce z uciechy: zadamy wam straszliwy cios pozbawimy was wroga. Nie pozbawili. Kolejni prezydenci amerykascy wskazali zahipnotyzowanym telewidzom inne zagroenia i innych szatanw niezapomnianym szatanem by Husajn ze swoim czarnym wsem, take Fidel ze swoj brod, cho jako wrg, ktry zagraa ludzkoci, ju nie jest tak bardzo przekonujcy; optymalni byli Serbowie, cho trudno byo ukry wzajemno masakr i aktw przemocy. Dla okrutnych masakr w Czeczenii, ktre dziesi lat wczeniej wywoayby wiatow histeri, bo Czeczenia byaby wwczas ofiar Sowietw, nie byo nawet miejsca w wiadomociach telewizyjnych, poniewa sprawcy masakry stali si krajem zaprzyjanionym. Przynaleno do grupy, narodu, cywilizacji, religii, rasy czy Bg wie czego to uczucie, ktre wspaniale rozkwita, gdy jest biegun przeciwny, negatywne odbicie, nienawistny wizerunek tego, kto nie naley. W 1984 Orwella jest to budzca odraz posta Goldsteina. Jeli chodzi o religie, to w jednych wierni kiwaj si na stojco, w innych klkaj, a w jeszcze innych siadaj w kucki, ale wyznawcy kadej z nich uwaaj, e tylko oni s wybrani. Wielu ludzi auje, e nie napadli na nas adni przybysze z kosmosu, bo gdyby tak si stao, musielibymy zacz chodzi po ziemi i przypomina sobie, e jestemy po prostu istotami ludzkimi, zagubionymi w przestrzeni na maej niebieskiej kuli. To naturalne uczucie. Posyajc dziecko do szkoy staramy si, aby byo odpowiednio ubrane. Umiechamy si widzc, jak chopiec popada w panik, gdy bermudy nie s odpowiedniej dugoci, gdy obuwiem nie jest okrelony rodzaj teniswek czy gdy koszula jest zapinana na guziki albo nie, bo to zaley od szkoy i rodowiska. Jest to znamienne zachowanie, poniewa wiadczy o naszej ogromnej potrzebie afirmowania swojej tosamoci i o ogromnym, przeywanym od dziecistwa lku, e okaemy si odmiecami. Pozorna niedbao, z jak ubiera si nastolatek, jest dokadnie skonstruowana. Spacerujc po uniwersytecie orientuj si, czy dany student jest z wydziau prawa, czy nie, i to nawet wtedy, gdy widz go z daleka, cho ubiory studentw prawa s pozornie zrnicowane. Nawet u kobiet ton nadawany przez ubir jest taki sam jak w przypadku munduru wojskowego. Pierwszy nie rzucam kamieniem wiele z tego, co widzi ekonomista, mona by opatentowa.

64

Genialno systemu wielkiej korporacji polega na tym, e wymaga po prostu osb spoecznie posusznych i indywidualnie ambitnych takich, ktre nie konstruuj swojej osobowoci wok tosamoci, z samej definicji bdcej tosamoci z innymi, lecz wok wyszoci. Mj samochd jest wikszy od twojego, mj dom jest wikszy od twojego, moja pensja jest wysza od twojej. Gra tosamoci, wspycia, solidarnoci zamienia si w walk zwycizcw i zwycionych, ktra nie zadowala ani jednych, ani drugich. USA: Pocig do wadzy Mania polegajca na tym, e jedne narody uwaaj si doskonalsze od innych, to prawdziwa plaga. Niemcy chcieli by ber alles ponad wszystko. Izraelczycy nadal uwaaj si za nard wybrany. Amerykanw udao si przekona, e panowanie nad wiatem to cz ich manifest destiny objawionego przeznaczenia. Historycy daremnie staraj si dowie, e po wzlotach imperia przeywaj upadki i e prdzej czy pniej narody wybrane czy wysze demokratycznie staj si cakiem pospolite. Cigle s chtni do odgrywania takiej roli pokusa jest nieodparta. Rzeczywisto jest taka, e z punktu widzenia geopolityki, Stany Zjednoczone przekonay si, i maj przed sob szczeglnie korzystny szmat czasu, jedyn w swoim rodzaju okazj. Po upadku Zwizku Radzieckiego stay si wreszcie jedynym mocarstwem wojskowym o zasigu planetarnym. Drugie mocarstwo gospodarcze wiata, Niemcy, w wyniku drugiej wojny wiatowej nie maj wojska. Trzecie mocarstwo gospodarcze, Japonia, te nie ma wojska z tych samych powodw. Chiny staj si mocarstwem, ale ich baza gospodarcza jeszcze nie wystarcza, aby mogy stan do wycigw. Rosja si organizuje i potrzebuje paru dziesicioleci. Europa si zespala i uwiadomia sobie, e naley zdystansowa si od Stanw Zjednoczonych. Decyzja o olbrzymich inwestycjach w program Galileo budow europejskiego systemu nawigacji satelitarnej po to, aby zapewni europejski odpowiednik amerykaskiego GPS, wyranie dowodzi, e jedno osignita w czasach zimnej wojny w ramach NATO ju nie stanowi zasadniczego odniesienia. Rwnie wane jest to, e po raz pierwszy euro stanowi alternatyw wobec dolara. W wyniku przystpienia takich pastw, jak Polska czy Czechy i inne pastwa tego regionu, Unia Europejska stanie si niewtpliwie gwnym wiatowym mocarstwem gospodarczym. Za par dziesicioleci bdziemy mieli do czynienia z Chinami wyposaonymi w dalekosine wizje i pierwszoplanowe moce, Rosja ponownie stanie si wielkim mocarstwem, a Unia Europejska bdzie musiaa zapewni sobie wojskowy wymiar swojej siy gospodarczej. Supremacja amerykaska przypada na rzadk w historii chwil, w ktrej s warunki do ustanowienia absolutnego panowania i wszystko wskazuje na to, e rzd USA, korzystajc z siy grup finansowych, poparcia tradycyjnej prawicy republikaskiej i sieci przedsibiorstw ponadnarodowych, uwaa, i pora tworzy imperium. 11 wrzenia 2001 r. przebywaem w Gwatemali, gdzie prowadziem badania dla Narodw Zjednoczonych. Podobnie jak wszyscy, byem wstrznity tragedi. Nie sposb byo jednak uciec przed dziwn paralel: w przeddzie miaem kilka zebra z organizacjami spoecznoci lokalnych. Kierownictwa tych wszystkich organizacji byy niezwykle mode. Powd by nader prosty: w poprzednich dziesicioleciach wymordowano tu 200 tysicy osb, gwnie nalecych do ruchw spoecznych, a 35 tysicy zagino bez wieci. To bya systematyczna masakra zorganizowana z niezwykle silnym poparciem finansowym i wojskowym USA i z doradztwem takich firm komercjalizujcych banany, jak United Fruit. wiat cigle nie wie o tej masakrze, jeli nie liczy osb, ktre czytuj oskarycielskie broszury krce z rki do rki lub techniczne sprawozdania Narodw Zjednoczonych. W Gwatemali masakry zaczy si w 1954 r., gdy Stany Zjednoczone obaliy demokratycznie wybranego prezydenta Jacobo Arbenza. Dzi

65

w tym kraju rzdzi z wyboru skrajna prawica, bo jej paramilitarne milicje pozostaj zorganizowane, a wybory s wolne z punktu widzenia towarzyszcej im wolnoci. To adna nowo. W 1952 r. CIA obalia w Iranie premiera Mohameda Mosaddeka, ktry gotw by sprawi, aby iraska ropa naftowa suya swojemu krajowi. Wynaleziono niejakiego Rez Pahlawiego, szacha, ktry zmodernizowa kraj, a zwaszcza siy zbrojne i najnowoczeniej wyposay tajn policj Sawak. Odgrnie narzucona okcydentalizacja doprowadzia do stopniowej izolacji politycznej reimu i powrotu kraju pod przywdztwem ajatollaha Chomejniego do pewnego rodzaju redniowiecza religijnego. Wtedy Stany Zjednoczone popary i wyposayy Irak, ktry prowadzi wojn z Iranem. Gdy Irak uy gazu musztardowego, Stany Zjednoczone nadal go popieray. W sierpniu 2002 r. Pentagon ujawni, e Amerykanie naprawd wiedzieli o uywaniu gazu, ale poniewa powd by wojskowy, uwaali, e wszystko jest w porzdku. Podczas wojny w Wietnamie Amerykanw irytowa umiarkowany reim ksicia Norodoma Sihanouka w ssiedniej Kambody. Chcieli bardziej prawicowego reimu. Obalili ksicia, zapocztkowujc seri przewrotw; po kadym nowa wadza masakrowaa tych, ktrzy mogli by zwizani z poprzedni. Zabitych liczyo si na miliony. Amerykanie nie chcieli masakr tylko chcieli mie tam przyjazny rzd... Ahmed Sukarno w Indonezji by kolejnym osobnikiem, ktry chcia da pierwszestwo wewntrznym interesom kraju. Zosta obalony przy ostentacyjnym udziale Amerykanw i zastpiony przez gen. Suharto, jednego z najbardziej brutalnych i skorumpowanych dyktatorw, jakich zna wiat, i to nawet zgodnie z obecnymi ocenami samych Amerykanw. Amerykanie nie chcieli ani przemocy, ani korupcji, ale owszem, chcieli przyjaniejszego dla siebie rzdu... Nie chc budowa tu literackiego odpowiednika ciany Paczu w Jerozolimie. Rzecz jednak w tym, e gdyby Stany Zjednoczone nie rozcigay nad Izraelem osony finansowej i nie zapewniay mu pomocy wojskowej, to nie miaby on za co i czym anektowa terytoriw krajw ociennych. Tu problem nie polega na tym, aby mie przyjazny rzd, lecz na tym, aby cieszy si przyjani ogromnej i wpywowej w USA kolonii ydowskiej, ktra kontroluje du cz mediw, a w rezultacie opinii publicznej. Bez gosw tej kolonii nie wybiera si prezydenta Stanw Zjednoczonych. Wszystko ma swoje przyczyny. To tylko gar przykadw tego wszystkiego, o czym si zapomina. Przy obecnej polityce informacyjnej, zgodnie z ktr kada gazeta przynosi codziennie wane nowiny oderwane od przeszoci, zatraca si perspektyw. Wyglda to tak, jakby realia dnia wczorajszego wpaday w wielk czarn dziur, pochaniane przez biece informacje. To dziwne zjawisko sprawia, e czas wydaje si traci gbi, a historia sens. Warto jednak przypomnie: przeladowania Afrykaskiego Kongresu Narodowego (ANC), obecnie sprawujcego wadz w Afryce Poudniowej, a poprzednio okrelanego mianem organizacji terrorystycznej; zmontowanie od pocztku do koca tzw. Narodowego Frontu Wyzwolenia Angoli (FNLA) pod wodz Holdena Roberto i poparcie wojskowe dla sprzymierzonej z reimem apartheidu Narodowej Unii na rzecz Cakowitej Niepodlegoci Angoli (UNITA) pod wodz Jonasa Savimbiego, co doprowadzio w tym kraju do trwajcej wier wieku wojny, ktra skoczya si dopiero w 2001 r.; poparcie dla dyktatury Somozy i zorganizowanie wojny z sandinistami, co wywoao chaos panujcy obecnie w Nikaragui; zamordowanie Patricea Lumumby i poparcie Moise Czombego i Mobutu, kolejnych dyktatorw Konga i kolejnych gigantw represji i korupcji; organizacja wojskowego zamachu stanu, ktry doprowadzi do obalenia Salvadora Allende, demokratycznie wybranego prezydenta Chile, dziwnym trafem rwnie 11 wrzenia; poparcie w Argentynie dla dyktatury wojskowej, ktrej skutki odczuwamy do dzi z powodu zniszczenia struktur spoeczestwa obywatelskiego; poparcie dla przewrotu wojskowego w Brazylii. Lista jest duga i obejmuje cay XX w. Poparcie dla prby zamachu stanu wymierzonego w prezydenta Hugo Chaveza, ktry dwa razy zosta wybrany demokratycznie w Wenezueli, to ju 2002 r., przy czym

66

dziaalno wywrotowa przeciwko jego rzdom jest nadal prowadzona. Podobnie jak nadal trwa interwencja w Kolumbii, podczas gdy interwencja w Iraku ujawnia swj tragiczny wymiar. Jedn z najwaniejszych ksiek, jakie napisano o Stanach Zjednoczonych, jest wspomniane ju studium Gunnara Myrdala Dylemat amerykaski z lat czterdziestych. Centralne przesanie Myrdala to pytanie: jak w gowie Amerykanina mieci si jednoczenie jego credo odnoszce si do wolnoci, demokracji, poszanowania jednostki itd. oraz rasizm, dyskryminacja, okrutne traktowanie biedakw? Pewnego dnia Paulo Freire spotka w Stanach Zjednoczonych star kobiet siedzc na ulicy; jak zawsze zaciekawiony i solidarny, zapyta, czy jest Amerykank. Nie, odpowiedziaa staruszka, jestem biedna. Nie sposb unikn prostego, ale majcego powane implikacje wniosku: w Stanach Zjednoczonych wadza spoczywa na olbrzymiej podstawie hipokryzji. Podtrzymywanie wojny midzy Irakiem a Iranem postrzegano jako wietny interes i Irak z samym Saddamem Husajnem na czele by szczodrze wspierany przez Stany Zjednoczone. Demokracja nigdy nie bya mocn stron krajw islamskich, a tym bardziej Turcji, tak wspieranej przez kraje bogate, nie mwic ju o Arabii Saudyjskiej. Tymczasem jedynym bandyt okazuje si Husajn. Irak posiada drugie co do wielkoci zoa ropy naftowej na wiecie. Nie mona si zgodzi, aby nie by krajem zaprzyjanionym. Jak wiadomo, gwn baz wsparcia politycznego rodziny Bushw s firmy naftowe. Afganistan nie ma duego znaczenia na wiecie. Tymczasem w regionie dokonuje si w przyspieszonym tempie amerykaska ekspansja wojskowa. Pod pretekstem walki z terroryzmem, w ssiednich krajach w Kirgistanie, Uzbekistanie, Tadykistanie, Turkmenistanie i innych republikach poradzieckich instaluje si bazy. Na poudniu ley Afganistan. Na pnocy, w rejonie Morza Kaspijskiego, znajduj si wielkie zoa ropy naftowej, do ktrych chcia dotrze Hitler, co doprowadzio do decydujcej bitwy stalingradzkiej. W Business Week z 27 maja 2002 r. gwnym tematem przewodnim by olbrzymi postp, jaki dla interesw naftowych Stanw Zjednoczonych oznacza wkroczenie do tego regionu. W artykule pt. Najblisza granica naftowa komentowano, jak onierze, naftowcy i dyplomaci amerykascy szybko zapoznaj si z tym zabitym deskami zaktkiem wiata, dawnym podbrzuszem Zwizku Radzieckiego (...) prbujc wyrba tam najwikszy kawaek nowej strefy wpyww USA odkd przed laty Stany Zjednoczone zaangaoway si na Bliskim Wschodzie. Karabiny, wyjaniano w tym artykule, bd oczywicie suy rwnie ochronie ropy naftowej ropy, ktra, jak ma nadziej Waszyngton, zmniejszy zaleno Zachodu od Zatoki Perskiej, a take pozwoli wydoby narody Kaukazu i Azji rodkowej z przygnbiajcego ubstwa. Koncerny dziaajce w regionie wraz z wojskami amerykaskimi to m.in. Chevron Texaco, Exxon Mobil, British Petroleum, British Petroleum Company PLC i Halliburton. Najwikszym inwestorem jest British Petroleum, co w duej mierze wyjania entuzjazm Blaira dla udziau wojsk angielskich w walce z Ben Lodenem, a przede wszystkim w dziaaniach towarzyszcych wtargniciu Stanw Zjednoczonych do tego regionu. W opublikowanym przez Business Week dossier pokazano, kraj po kraju, na czym polegaj interesy wojskowe, a na czym interesy energetyczne. Czy to nie brzmi znajomo? Podczas gdy na obszarze naftowym trwaj inwestycje, midzynarodowe media bombarduj nas wizerunkami kolejnych osobnikw, ktrych mamy nienawidzi: Chomejniego, Kaddafiego, Castro, Ben Ladena, Saddama Husajna to oni zagraaj wiatu. C bymy zrobili bez ochrony amerykaskiej? 7 lipca 2002 r. w wywiadzie dla CNN gen. Shephard jasno postawi spraw: We are the world peace keepers, like it or not. Jestemy stranikami pokoju wiatowego, czy to si wam (lub nam) podoba, czy nie. Gdyby nie istnia Ben Laden, trzeba by go byo wynale. Rzecz w tym, e Stany Zjednoczone szybko wyposaaj si w wewntrzne i zewntrzne narzdzia kontroli, ktre mog

67

tylko niepokoi. Na wewntrz buduje si ogromn siatk oglnokrajow, ktra polega na tym, e kady Amerykanin ma pilnowa dwch ssiadw, a projekt przewiduje, e jeden Amerykanin na dwudziestu bdzie donosicielem. Na uniwersytetach Pentagon negocjuje trjczonowy projekt: kontrol nad studentami zagranicznymi, kontrol nad badaniami naukowymi i konieczno uzyskania zezwolenia na publikowanie ich wynikw.10 Inicjatywy na tym polu s niezliczone i przeraaj. Na zewntrz, bezceremonialny kopniak wymierzony porozumieniom z Kioto jest nony w jasne przesanie dla spoecznoci midzynarodowej. Kasacja brazylijskiego dyplomaty Jos Maurcio Bustaniego, ktry odway si zasugerowa, e Stany Zjednoczone te powinny podda si kontrolom, pozwolia przypomnie wszystkim urzdnikom organizacji midzynarodowych, e pewne narody s bardziej zjednoczone ni inne. Do tego dochodzi odmowa przystpienia do Midzynarodowego Trybunau Karnego, ktry ma ogromne znaczenie dla stopniowej budowy systemu zarzdzania planetarnego. Jak ju powiedzielimy, kada z tych inicjatyw niepokoi, i to bardzo. Razem wzite, wskazuj na wyran wol stosowania siy wojskowej, ekonomicznej i medialnej na caej planecie w sytuacji, gdy faktycznie nie ma siy, ktra mogaby stanowi przeciwwag dla Stanw Zjednoczonych. Hamulec wewntrzny ze strony opozycji demokratycznej samych Amerykanw moe sta si symboliczny w obliczu intensywnoci, z jak jednoczenie wymachuje si flag amerykask i potrzsa si kolejnymi zewntrznymi strachami na wrble. Corporate governance, czyli nadzr korporacyjny Nowe technologie pozwalaj na tak realn koncentracj wadzy, o jakiej dawniej si nie nio, a nadmierne skupienie wadzy nigdy nie jest zdrowe dla spoeczestwa. W tym znaczeniu niewtpliwie wana jest troska, jak budzi dyssymetria, ktra powstaa w Stanach Zjednoczonych, gdy ta skoncentrowana wadza opiera si na powizaniach szczeglnie konserwatywnych rodowisk religijnych, tradycyjnych rodowisk militarystycznych i wielkich korporacji ponadnarodowych. atwo mie nastawienie antyamerykaskie, podobnie, jak atwo jest mie nastawienie proamerykaskie. Jednak dzi, w dobie kurczenia si planety i globalizacji, powinnimy by proludzcy i rozumie stany nierwnowagi, ktre mog nam zagraa. Jednym z kluczowych czynnikw takich stanw nierwnowagi jest korporacja. Nie mamy na myli przedsibiorczoci w ogle, lecz megawadz ekonomiczn wielkich korporacji, ktre dzi kontroluj polityk, panuj w mediach, ale nikomu poza akcjonariuszami z niczego nie zdaj sprawy, a jeli chodzi o akcjonariuszy, to ich interesuj tylko wyniki ekonomiczne, bottom line, czyli zysk za wszelk cen. Przypadek Enronu jest pod tym wzgldem symboliczny, bo skupia on gigantyczn wadz gospodarcz i polityczn, a jedyn kontrol, jakiej podlega, sprawowaa firma wiadczca usugi z zakresu audytu finansowego i finansowana przez jego biura consultingowe. Dawniej waciciel przedsibiorstwa czuwa nad tym, aby jego nazwiska nie kojarzono z nielegalnymi praktykami. Dzi, wraz z gigantyzmem przedsibiorczym oraz rozdziaem wasnoci i zarzdzania, odpowiedzialno powszechnie si rozmywa i w sferze przedsibiorczoci prowadzi do wolnej amerykanki, ktrej duej nie mona ignorowa. Enron, fetowany na amach Harvard Business Review jako wzorowa firma i prezentujcy si jako przykad odpowiedzialnoci spoecznej, w chwili bankructwa dysponowa sieci 1800 widmowych przedsibiorstw zajmujcych si manipulacjami i oszustwami finansowymi. Nie przypadkiem Paul Krugman uwaa, e krach Enronu to waniejsze wydarzenie historyczne ni dramat wie nowojorskich.
10

Patrz artyku Daniela G. Duponta, Staying Open: Universities Worry about the Strain on Academic Freedom in the Face of Classified Research, Scientific American, wrzesie 2002, s. 10.

68

Wielkie firmy spekulacji finansowych tak zwani inwestorzy instytucjonalni operuj setkami miliardw nie swoich dolarw, lecz dolarw nalecych do milionw ciuaczy. Zapewnia to spekulantom bezprecedensow w dziejach wadz finansow. Prosz przyjrze si przypadkowi Argentyny. Wielka amerykaska instytucja finansowa prosi banki argentyskie o poyczki w peso, a te szczodrze otwieraj kufry, bo wielkiej amerykaskiej instytucji finansowej nie odmawia si poyczek. Za poyczone miliardy pesos instytucja ta wykupuje na miejscowym rynku dolary. Argentyna (kraj) ma rezerwy dolarowe na sum 15 miliardw dolarw. Inwestor instytucjonalny (firma) ma 180 miliardw. Na rynku argentyskim powoduje to pogo za dolarami, rezerwy si wyczerpuj, a system bankowy jest zmuszony zamkn okienka. Gdy je z powrotem otwiera, okazuje si, e kurs dolara wzrs z 1 do 3,5 peso. Inwestor odprzedaje cz dolarw po 3,5 peso, w peso spaca bankom argentyskim poyczki, wraz z procentami i wszystkim innym, bo to przecie uczciwa firma, i na kadym zainwestowanym miliardzie dolarw zyskuje 600 milionw dolarw nie produkujc nawet pary butw. Przecie to globalne kasyno. Mechanizm wyjani w wywiadach prasowych dyrektor firmy, Mohamed El-Erian, pokazujc, jak dobrze wyszed na tym akcjonariusz amerykaski. O takich mechanizmach pisze szczegowo laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, Joseph Stiglitz, ktry jako naczelny ekonomista Biaego Domu, a nastpnie Banku wiatowego, pozna je drobiazgowo (zwaszcza w Azji), ustpi ze stanowiska i napisa miadc ksik pt. Globalizacja. Stiglitz nie jest lewicowcem, lecz czowiekiem wiadomym, ktry nie chce bra udziau w mechanizmie rozkadajcym gospodark, szkodzcym procesom produkcyjnym i destabilizujcym aren midzynarodow. Wane, bymy zauwayli pojawienia si plejady pierwszoplanowych teoretykw, ktrzy zajmuj bardzo krytyczn postaw, ale nie wywodz si z tradycyjnej lewicy. Na pewno tak jest w przypadku Stiglitza, ale rwnie Davida Kortena z jego znakomitym studium pt. Gdy korporacje rzdz wiatem. Korten wywodzi si z ruchu spoecznego, ma dowiadczenie pracy w Amerykaskiej Agencji do spraw Rozwoju Midzynarodowego (USAID) i rwnie wystpi z oskareniem pod adresem systemu wadzy stworzonego przez wielkie korporacje. Jeremy Rifkin ze swoim Wiekiem dostpu, w ktrym analizuje kontrol sprawowan przez korporacje nad kultur czy postpowanie takich firm, jak Monsanto, wobec rodowiska, te nie naley do lewicy w tradycyjnym znaczeniu. Lawrence Lessie, ktry w swojej Przyszoci idei bada proces kontroli nad wiedz, Hazel Henderson ze swoimi badaniami nad koniecznoci wyjcia poza konkurencj i szukania procesw wsppracy, Juliet Schor z badaniami nad Przepracowanym Amerykaninem oni wszyscy nale do nurtu, ktrego zbytnio nie interesuj tradycyjne wizje etatystyczne czy prywatystyczne i ktry jest wiadomy potrzeby budowy nowatorskich dynamik spoecznych i gospodarczych. Joel Bakan napisa szczeglnie interesujc ksik pt. Korporacja. Bakan jest pragmatykiem stwierdza, e korporacja ma skonno do wikszej zyskownoci w tej mierze, w jakiej moe sprawi, eby inni pacili rachunki za jej wpyw na spoeczestwo. Rezultat to np. otyo okoo 30 proc. dzieci amerykaskich, a tymczasem fast-foody walcz o moliwo instalowania swoich punktw sprzeday w szkoach. Lester Brown ze swoimi szerokimi horyzontami stwierdza, e zachodni model rozwoju przemysowego to znaczy rozrzutna, oparta na paliwie kopalnym i zerodkowana na samochodzie gospodarka prowadzi w lepy zauek. Przejadamy kapita naturalny Ziemi, lasy i tereny poowu ryb si kurcz, poziomy wody gruntowej spadaj, gleby si wyjaawiaj, pastwiska podupadaj z powodu nadmiernych wypasw. Ta nadmierna konsumpcja kapitau naturalnego sztucznie zwiksza produkcj, w tym produkcj ywnoci. Rozwijamy gospodark baki mydlanej11. Tak oto wielka korporacja, wic wadz gospodarcz, kontrol polityczn i manipulowanie informacj, staa si pierwszoplanowym zagroeniem. Poniewa korporacje
11

Patrz wywiad z Lesterem Brownem na stronie internetowej World in the Balance: Voices of Concern www.pbs.org/wgbh/nova/worldbalance/voic-brow.html.

69

rocznie wydaj na marketing 3 biliony dolarw i w ten sposb s odpowiedzialne za utrzymanie mediw, to, co naprawd dzieje si w wiecie korporacyjnym, rzadko trafia do mediw. Ten proces ma aspekt ironiczny, bo to my pacimy za t reklam, ktrej koszt jest zawarty w cenie nabywanych przez nas produktw. Niejako pacimy za to, eby nas okamywano. Na tym polu narzucaj si dwie refleksje. Po pierwsze, nie moemy odrzuca wznoszcej si fali krytycznej tak, jak bymy byli sfrustrowanymi lewicowcami, ludmi przeszoci. Chodzi o gboki ruch oburzenia, ktry stopniowo narasta na najrozmaitszych gruntach dziaalnoci naukowej i gospodarczej. Po drugie, nic z tego nie daje si rozwiza po linii tradycyjnego podziau wiata na dobrych i zych: trzeba zrozumie dynamiki, oddzieli ziarno od plew i poszuka zrnicowanych rozwiza w spoeczestwie bardziej zoonym ni to byo dawniej. Global governance, czyli zarzdzanie globalne Planeta dojrzewa do jakiego rodzaju zarzdzania globalnego. Systemy spekulacji finansowej dziaalnoci, ktra z pomoc nowych technologii tak atwo si globalizuje po prostu rozkadaj podstawowy proces rozwoju gospodarczego, ktry polega na zamknitym obwodzie praca produkcja zysk inwestycja pace konsumpcja praca itd. Nie ma wiatowego banku centralnego, co prowadzi do chaosu, w ktrym zyskuje silniejszy, a nie wydajniejszy, i bankrutuj kruche gospodarki, a to wanie im najbardziej potrzebny jest rozwj po to, aby mona byo zrwnoway system wiatowy. To, e jaki Soros czy jaki Gates tu czy tam wygrywa lub przegrywa na giedzie miliony dolarw, dla biedakw nic nie zmienia w systemie. wiatowa kontrola nad mediami, dzi w rkach p tuzina magnatw, stanowi inny kluczowy problem, bo dezinformowana planeta stwarza tylko bezsilnych obywateli i traci zdolno do organizacji spoecznej. W tej dziedzinie panuj Stany Zjednoczone. Na Indie i Chiny przypada 40 proc. ludnoci wiata i to, co si tam dzieje, interesuje nas wszystkich. Tymczasem w systemach komunikacji bardzo rzadko ukazuje si co o tych krajach. Zatracamy nawet poczucie tego, jak bardzo jestemy dezinformowani. Najtragiczniejsze jest to, e gdy czego nie wiemy, czsto s to wymiary rzeczywistoci, ktrych po prostu nie znamy, tote w ogle nie jestemy wiadomi prni. Zorganizowana przestpczo nabraa planetarnego zasigu. Obejmuje od przemytnikw narkotykw, ktrzy niszcz setki milionw istnie ludzkich, do bankw piorcych brudne pienidze wrd tych bankw, ktre teraz odpowiadaj przed sdem, s American Express, CityGroup i inne o podobnym znaczeniu czy producentw broni rcznej, ktrzy twierdz, e s uczciwymi przedsibiorcami we dont pull the trigger, my nie naciskamy spustu, mwi oburzeni i tych, ktrzy sprzedaj materiay radioaktywne. Stany Zjednoczone s odpowiedzialne za 48 proc. eksportu broni na wiecie. Co si zbiera z takiego zasiewu? Wedug dokonanej przez Business Week oceny wykorzystania e-handlu w Stanach Zjednoczonych, 70 proc. transakcji to dziaania antyspoeczne lub przestpcze. Organizowanie wiatowych sieci przestpczoci stao si dzi tak praktyczne...12 Lista jest duga. Bez polityki wiatowej nie mona ratowa mrz, nie mona zapobiega globalnemu efektowi cieplarnianemu, chroni wody, kontrolowa okrelonych chorb. Rzecz w
12

Dane z prasy midzynarodowej. 48 proc. odnoszce si do eksportu broni figuruje w rocznikach ONZ. O przestpczym wykorzystaniu internetu patrz gwny temat przewodni Business Week z 2 wrzenia 2002 r., w ktrym czytamy: Ponad 70 proc. caego e-handlu opiera si na pewnych spoecznie nie akceptowanych, jeli nie cakiem przestpczych rodzajach dziaalnoci. W artykule wspomina si o oszustwach finansowych, wyzysku dzieci, produkcji nielegalnych recept, paszportw i dowodw tosamoci, piractwie itd. Ciekawe, e nie wspomina si o takiej nielegalnej dziaalnoci, jak oblenie handlowe, ktre zamieca nasze (realne lub wirtualne) skrzynki pocztowe.

70

tym, e globalizacja problemw osigna taki poziom, i nie mona ju odkada rozwoju instrumentw zarzdzania planetarnego. S pewne podstawowe filozofie budowy takiego systemu zarzdzania. Unia Europejska stworzya wizj negocjowanych zblie midzy krajami, z demokratycznymi konsultacjami, ktre pozwalaj np., eby dzi Dania i Wielka Brytania naleay do Unii, ale nie akceptoway wsplnej waluty. Chodzi o proces powiza poziomych. Naley powiedzie, e powsta on w bardzo specyficznych warunkach, szczeglnie w wyniku dwch ogromnych masakr pierwszej i drugiej wojny wiatowej, ktre stworzyy dynamik konieczn do tego, aby powiedziano do. Inna wizja powstaa w ostatnich latach mam na myli denie do przemylenia zasad dziaania i struktur organizacji wielostronnych pod ktem zapewnienia zdolnoci do zarzdzania globalnego. W istocie propozycja polega na zreformowaniu Rady Bezpieczestwa ONZ poprzez jej rozszerzenie, tak, aby stworzy co w rodzaju wiatowej egzekutywy. Wielkie midzynarodowe agencje finansowe Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank wiatowy i bazylejski Bank Rozrachunkw Midzynarodowych utworzyyby rodzaj wiatowego banku centralnego. Zgromadzenie Narodowe ONZ, zreformowane tak, aby zapewni wiksz reprezentatywno, stanowioby rodzaj parlamentu wiatowego. Takie za wyspecjalizowane agencje, jak FAO, UNESCO,UNICEF itd., stayby si ministerstwami rolnictwa, edukacji itd. Czy wiatowa megabiurokracja rozwizaaby problem? Ponad pidziesit lat funkcjonowania ONZ, do czego dochodzi wczeniejsze dwadziecia lat funkcjonowania Ligi Narodw, dowodzi, e taka biurokracja zaley od realnych si politycznych, gospodarczych i wojskowych, ktre stoj za podejmowaniem decyzji. Inna, starsza tradycja, pochodzi od Bismarcka, ktry po to, aby uczyni z prowincji niemieckich jeden kraj, zacz w 1866 r. od wsplnego rynku unii celnej, czego w rodzaju odpowiednika Strefy Wolnego Handlu Obu Ameryk (ALCA) po to, aby pniej, po wywoaniu wojny z Francj, skupi te wszystkie prowincje pod skrzydami Prus, przeciwko wsplnemu wrogowi. Tak oto, wiksze mocarstwo pochania inne w procesie jednoczenie ekonomicznym, politycznym i wojskowym, ktrego logik narzuca silniejszy. Amerykanie, jak wszystko wskazuje, wiedz o Bismarcku i ju maj odpowied. W dugim artykule w Time wyranie eksponuj powoanie Stanw Zjednoczonych do przewodzenia wiatu. Powd, jaki przytaczaj, jest prosty: we have earned it, my na to zapracowalimy. Czy Stanom Zjednoczonym wystarczy na to si? I czy wystarczy by silniejszym? Do jakiego stopnia uproszczony wiatopogld Amerykanw mgby sta si wzorcem dla planety z jej ogromnymi rnicami kulturowymi i nierwnociami gospodarczymi? Analiza realnie istniejcego wiata sugeruje inne drogi. W zbiorze studiw o demokracji kosmopolitycznej pt. Wyobraajc sobie na nowo wsplnot polityczn, stwierdza si, e praktycznie wszystkie due i mae, polityczne i ekonomiczne, prywatne i publiczne organizacje planety, a zwaszcza organizacje spoeczestwa obywatelskiego, tkaj ogromn pajczyn stosunkw planetarnych. Przegldajc porozumienia midzynarodowe Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego So Paulo, stwierdziem, e w 2000 r. ten uniwersytet zrealizowa okoo 1500 akcji wsppracy midzynarodowej. Dzi kada organizacja pozarzdowa dysponuje coraz bogatszym systemem stosunkw midzynarodowych. Kady co bardziej rozwinity szpital posiada sie wymiany lekarzy, technologii itd. We wspomnianym zbiorze systematyzuje si ten rodzaj przeobrae i zarysowuje si the proliferating networks of an ever more interdependent world rozprzestrzeniajce si sieci coraz bardziej wspzalenego wiata.

71

Zgodnie z t wizj, jest bardziej prawdopodobne, e po to, aby uzyska legitymacj i poparcie, ktrych udanym mechanizmom zarzdzania potrzeba do przetrwania, bd one rozwijay si od dou do gry ni z gry na d.13 Innymi sowy, staje kwestia budowy demokracji planetarnej i sieciowego powizania najrozmaitszych aktorw spoecznych, a nie tylko wizja midzy-narodowa czy wielo-stronna. Organizacje spoeczestwa obywatelskiego szybko rozwijaj si w tym kierunku, jak to wida na zgromadzeniach wiatowego Forum Spoecznego i o czym wiadczy haso goszce, e inny wiat jest moliwy. Jednak, oglnie rzecz biorc, rzeczywisto jest taka, e denie do tego, abymy stali si zdolni do zarzdzania planetarnego, do przezwycienia chaotycznego i destrukcyjnego procesu, ktry dominuje w zachodzcych na naszych oczach przeobraeniach i ktry fundamentalici technokratyczni okrelaj wyszukanym mianem neoliberalizmu, staje si coraz pilniejsz spraw, a nasza niemoc instytucjonalna jest coraz bardziej niepokojca. Wyzwania planety s dramatyczne. Gospodarka w wielkiej mierze si zglobalizowaa, tymczasem polityka ekonomiczna nadal podlega segmentacji pastwowej. Systemy midzynarodowe odziedziczone po Bretton Woods zmierzay do uporzdkowanego powizania rnic midzy narodami i sprostania tym rnicom, tote nie funkcjonuj one na przestrzeniach globalnych. Polaryzacje midzy bogatymi a biednymi si pogbiaj, do wykluczenia ekonomicznego dodajc wykluczenie cyfrowe. ycie w morzach ulega zniszczeniu. Globalny efekt cieplarniany nie budzi ju wtpliwoci, a mimo to nie udaje si podj adnych rodkw zaradczych. W obliczu chaosu, ktry stopniowo zaczyna panowa, nie chodzi o to, aby potpia Stany Zjednoczone. Chodzi o to, e planeta nie moe obej si bez demokratycznych Stanw Zjednoczonych, czynnie przyczyniajcych si do zarzdzania globalnego. Tymczasem na pocztku biecego tysiclecia mona co najmniej powiedzie, e on si do niego nie przyczyniaj. Tosamo i kultura Jestemy istotami kulturalnymi, a kultura jest procesem spoecznym. W procesach kulturowych dynamiki racjonalne interweniuj w stosunkowo niewielkim stopniu, a w kadym razie duo mniejszym ni si nam wydaje. Kultura jest te czym duo potniejszym ni na og sdzimy. Wszyscy jestemy zalatani, zajedamy si na mier w pracy i nikt si zatrzymuje, aby zapyta: dokd tak pdzimy? Andres Duany, urbanista, ktry posa do diaba firmy deweloperskie i budowlane (pamitacie The Truman Show? Nakrcono go w zaprojektowanym przeze Panama City), zacz tworzy dzielnice, w ktrych obok domw mieszkalnych s placwki usugowe, nie musimy by niewolnikami kierownicy, istniej mae, mie przestrzenie codziennego ycia towarzyskiego i przyjazne dla pieszych ssiedztwa (pedestrian-friendly neighbourhoods); szuka si tam nie tyle moliwoci zademonstrowania indywidualnego sukcesu posiadacza, ile umocnienia atmosfery wsplnoty sukces, komentuje Duany, odnosi si nie wtedy, gdy mona powiedzie: mj dom jest w lepszym gucie, lecz wtedy, gdy mona powiedzie: moja crka ma teraz wicej przyjaci. Wszyscy jestemy coraz bardziej zmczeni yciem penym samochodw, przemocy, marnotrawstwa, zanieczyszcze. Tymczasem megafirmy kierujce polityk i decydujce o kierunkach rozwoju gospodarki wiatowej przejmuj rwnie kontrol nad rodkami przekazu i systematycznie nastawiaj nasze zachowania na cywilizacj konkurencji, popiechu, panowania, sukcesu, niepohamowanego konsumeryzmu. O ile atwiej manipulowa konsumentem ni wprowadza innowacje w procesach i treciach produkcji...
13

James Rosenau, Governance and Democracy in a Globalizing World, w: Daniele Archibugi, David Held i Martin Kohler, Re-Imagining Political Community, Stanford, Stanford University Press 1998, s. 33.

72

Logika procesu nie nastawia nas wrogo do przedsibiorstw i dziaalnoci gospodarczej, lecz uwiadamia, e dziaalno gospodarcza nie moe kierowa si jedynie pogoni za zyskiem. Bez solidnej przeciwwagi zorganizowanego spoeczestwa obywatelskiego, ktra zapewniaby przewag prozaicznego interesu naszego szczcia osobistego, szybko bdziemy zmierzali do katastrofy w sferze spoecznej, ekologicznej i gospodarczej. Formy organizacji naszej codziennoci wydaj si naszymi wyborami, a przesania propagandowe wmawiaj nam codziennie, jak bardzo nasze s to wybory, jak bardzo s one naturalne. Gdyby byy tak naturalne, nie trzeba by wydawa miliardw dolarw na przekonywanie nas do nich. Gdyby za te przesania nie odnosiy skutku, nie byyby finansowane przez przedsibiorstwa, ktre wciskaj nam swoje produkty i swj wiatopogld. Ciekawe, e produkty do sprzedania podszywa si powszechnie pod naturalne popdy: oto widzimy samochd powoli jadcy wiejsk drk; wida rzeki, wodospady, ziele spki manipulacyjne wiedz doskonale, e to wszystko jest potne i autentyczne. Rezultat to jednak sprzeda samochodu i tysice frajerw siedzcych jeden za drugim w ulicznych korkach. Uwaam, e w dramatycznym wrcz stopniu nie doceniamy tego, jak nad nasz codziennoci ciy indywidualizacja zaspokajania naszych potrzeb, proces atomizacji spoecznej. Zgodnie ze wiatopogldem korporacyjnym, rodzina jest jednostk konsumpcyjn. Spoeczno to marnotrawstwo. W zatomizowanym wiecie spoecznym, ktry powsta, spoeczno ulega rozbiciu na izolowane rodziny. Rodzin rozszerzon, w ktrej peno byo ciotek i wujw, dziadkw, niezapomnianych kuzynek, caego tego zdrowego zamieszania, z jakim mielimy ongi do czynienia w mniej skapitalizowanych rodowiskach, zastpia komrka rodzinna skadajca si jedynie z rodzicw i dzieci. Poniewa nikt nie wytrzymuje klaustrofobii wiata rodzinnego, maestwa si rozwodz. W Stanach Zjednoczonych tylko jedna czwarta gospodarstw domowych to rodzice i dzieci przytaczajce wikszo skada si z izolowanych jednostek, samotnych matek z dziemi itd. W kadym mieszkaniu czy domu na przedmieciu panuje ten sam dostatek w postaci samochodu, lodwki, telewizora, komputera. I ta sama samotno. Poniewa bombarduje si nas jednoczenie spoecznym wizerunkiem sukcesu, ci, ktrzy wytrzymuj, w stosunkach midzy maonkami oraz midzy rodzicami a dziemi zachowuj pozory cywilizowanego wspycia penego hipokryzji, ktra nie wynika z tego, e ludzie z natury s hipokrytami, lecz po prostu z potgi idyllicznego obrazu, z jakim stykamy si w kadej powieci czy reklamie i w kadym filmie obrazu modych, jasnowosych rodzicw, ktrzy bardzo si kochaj i bardzo kochaj swoje dwie jasnowose pociechy oraz maluj swj domek farb, ktra jeszcze bardziej go wybiela. To wszystko stwarza gbokie poczucie sztucznoci i samotn i nieszczliw egzystencj ludzk. Mimo przesady i uproszcze film American Beauty dobrze odzwierciedla ten absurdalny wiat. Istota ludzka nie moe by choby minimalnie szczliwa, jeli ogranicza ramy swojego wspycia spoecznego do komrki rodzinnej ktra si zaamuje oraz funkcjonalnych i tak czsto sztucznych stosunkw zawodowych. American Beauty odzwierciedla gigantyczne poczucie duchoty spoecznej, narzuconej nam bez pardonu przez groteskowy i pozbawiony sensu system akumulacji konsumerystycznej. W samotnych masturbatorach elektronicznych, w ktrych usiuje si nas zamkn, nie ma ju miejsca dla sportu, muzyki, tysica form wspycia spoecznego. Cae pokolenie wkracza w wiat obrazu, w ktrym ksika nie spenia adnej funkcji. Sport nie jest ju rozrywk, ktra kademu grubasowi pozwalaa zrzuci ubranie wiadczce o jego znaczeniu i wraz z kolegami z ssiedztwa pobiega za pik sport to co, czemu ludzie asystuj siedzc na kanapie, pogryzajc i obserwujc, jak muskularni, cudowni atleci dokonuj cudownych wyczynw. Nie suchamy ju zgranych czy niezgranych zespow muzycznych popijajc na rogu ulicy piwo suchamy CD z cudownymi pieniami Pavarottiego lub monotonnymi nagraniami MTV, ktrych sucha si przez indywidualne suchawki przeznaczone dla wiczcego si to znaczy

73

uprawiajcego w samotnoci i ciszy jogging w parku - osobnika. Sport sta si czasownikiem zwrotnym podobnie jak muzyka i seks. Plac nie jest ju przestrzeni ycia towarzyskiego i jeli posiedzimy sobie na awce, prawdopodobnie zostaniemy uznani za bezrobotnego, a ju na pewno zjawi si kto, kto zechce nas wylegitymowa. Nie ma ju balw dzielnicowych, bo wok nas peno jest nieustannie pneumatycznych kobiet, ktre tacz par centymetrw od kamery starajc si z maksymalnym zapaem krci dup i wyobraajc sobie, e budz w nas podanie i nas uszczliwiaj. Nawet koci, do ktrego prawd mwic chodzilimy raczej po to, aby pooglda laski ni otrzyma sakramenty, ale ktry stanowi przecie wan przestrze konstrukcji wartoci i ekspresji duchowej, sta si procesem manipulacji elektronicznej, bo oderwa si od osiedla, spoecznoci, realnej codziennoci ludzkiej. Miliony mczyzn i kobiet ogldaj dzie w dzie telenowele, ktre odrobin ycia wyimaginowanego zastpuj im nieobecne ycie wasne. Zamiast poszuka sobie partnera czy partnerki, marz o wyczynach swoich idoli elektronicznych. To ju nie telenowela, to twoje ycie to ty decydujesz. Jest to ycie na kredyt, ycie, ktremu si asystuje zamiast je przeywa. Rozmach tego wszystkiego jest ogromny. Miliony billboardw wiszcych na ulicach, na kadym rogu, w kadej placwce handlowej, bombarduj nas nieustannie mniej wicej obnaonymi kobietami, ktre z orgazmem w oczach sugeruj, e spotka nas ogromne szczcie, jeli kupimy jaki nowy sprzt gospodarstwa domowego. Czy z punktu widzenia naszego codziennego szczcia to permanentne sprowadzanie popdw afektywnych na drog zachowa nabywczych jest niewinne? Koncepcja radykalnej zmiany jakociowej, obejmujcej now kultur rozwoju i dziaalnoci gospodarczej, ma zasadnicze znaczenie. Siy postpowe zwracay dotychczas uwag na wiksz efektywno swojej propozycji lub na jej wiksz sprawiedliwo redystrybucyjn. Dzieli jest bardzo trudno, gdy kultura nierwnoci przenika sam tre produkcji. Czy dlatego, e megafirmy stwarzaj idiotyczny wiat, mamy uspoecznia idiotyzm? Gdy procesy kulturowe determinuj dynamik procesw ekonomicznych, istnieje prawdopodobiestwo, e naley myle szerzej o alternatywach wobec tworzonej kultury. To, czego szukamy, to w rzeczywistoci alternatywna cywilizacja. Wiatry zmiany ycie nie musi by absurdalne. Co wicej, korporacje, rynek, interesy prywatne maj sens tylko wtedy, gdy su lepszemu yciu zamiast sprawia, abymy suyli ich potrzebom akumulacji i do tego jeszcze sugerowa, e powinnimy by wdziczni, poniewa daj nam prac. Wiadomo, e na widok zadrzewionego placyku w miecie przedsibiorca oburza si, i nikomu nie przyszo jeszcze do gowy zbudowa w tym miejscu supermarketu. Inny zaplanowaby parking, podczas gdy producent reklam uwaa, e to po prostu mieszne, i ludzie spaceruj po parku zamiast pj do domu i siedzc wygodnie na kanapie oglda midzy jedn a drug reklam przepikne obrazy odlegych parkw. Nie ma w tym zej woli. Oni staraj si maksymalizowa swoje pienidze popisujc si duymi umiejtnociami technicznymi i cierpic na zupeny uwid inteligencji yciowej. Musimy zorganizowa si jako spoeczestwo, uj cugle procesu w swoje rce i przekaza dzieciom mniej nasycony przemoc, mniej gupi i bardziej ludzki wiat. Pewnego dnia pojechaem na wykady do Recife. rdmiecie, w ktrym pracowaem w 1963 r., przeszo radykalne przeobraenia. Budynki odrestaurowano z caym splendorem starej architektury. Place s czyste, owietlone, zadrzewione. Port otwarto dla publicznoci i sta si przestrzeni suc spdzaniu wolnego czasu. Wskie ulice staromiejskie s dzi jednym cigiem barw i restauracji cae chodniki s zastawione stolikami, bo ruch drogowy

74

skierowano gdzie indziej. Orkiestra gra na ywo na rodku ulicy, trwa wielka zabawa ludowa, pary maeskie odkrywaj ze zdumieniem rytm, podniecenie, wybuch miechu, zainteresowanie innymi ludmi. Tak jest przez cay tydzie nie trzeba czeka cay rok na karnawa, ktry zreszt sta si raczej przemysem telewizyjnym, czym, czemu si asystuje, anieli okazj do powszechnej zabawy na sto fajerek i ubawu po pachy. W Recife ludzie ju nie czekaj, aby podczas karnawau obejrze si w TV Globo. Wbrew wielkim korporacjom medialnym, tysice spoecznoci na caej kuli ziemskiej zakadaj radia i telewizje komunalne, ktre pozwalaj promowa dziaania i omawia wydarzenia lokalne, wiza ze sob inicjatywy najrozmaitszych grup, na oczach zachwyconych rodzin robi programy z dziemi z osiedla. Czy nieodzowny jest kto taki, jak prezenterka telewizyjna Xuxa?14 Magnaci mediw i polityki kontrolujcy w Brazylii komunikacj spoeczn dobrze wiedz, jak grona jest to tendencja i codziennie pitnuj pirackie radia sugerujc nawet, e spoecznoci wyposaone w narzdzia integracji komunikacyjnej powoduj katastrofy lotnicze... Doprawdy, w wiecie, w ktrym w pogoni za pienidzmi krluj zasady wolnej amerykanki, wszystkie chwyty s dozwolone. Miliony ludzi na caym wiecie przestaj lokowa swoje pienidze w bankach prywatnych, ktre su wiatowym mechanizmom spekulacji, i lokuj je w takich najrozmaitszych i szybko mnocych si wszdzie bankach komunalnych, jak Grameen w Azji czy Portosol w Porto Alegre. Taki bank urzdowy, jak Banco do Nordeste, upowszechnia dzi kredyty dla mikroproducentw, gwarantowane wycznie na sowo tych, ktrzy o nie zabiegaj, i organizuje setki agentw kredytu komunalnego, dziaajcych w zabitych deskami gminach Pnocnego Wschodu. Biedacy dotrzymuj sowa i niespacalno wynosi niespena 2 proc. Spka ma natomiast adwokatw i procenty. Miliony ludzi na caym wiecie zaczynaj konsumowa zgodnie z kryteriami odpowiedzialnoci spoecznej i ekologicznej, unikajc w supermarketach i innych placwkach handlowych produktw zwizanych z prac dzieci czy ze rodkami toksycznymi. Jest to tak rozlege zjawisko, e tysice przedsibiorstw staraj si dzi odzyska reputacj, bij si o prawo do zielonego znaku na swoich wyrobach, do znaku przyjaciela dzieci Abrinq i mnstwa innych inicjatyw tego rodzaju. Powsta ju potny ruch osb wymagajcych od bankw i od firm inwestycyjnych, w ktrych lokuj swoje oszczdnoci, aby z ich pienidzy nie korzystay przedsibiorstwa wyrzdzajce szkody rodowisku naturalnemu, handlujce broni itd. Dziaajcy dzi w 77 krajach ruch Transparency International uzyska odmow jakiegokolwiek angaujcego zasoby Banku wiatowego finansowania dziesitkw wielkich przedsibiorstw, ktre uzyskania zamwie publicznych stosuj korupcj. Miliony osb w podeszym wieku, czsto zesanych do swojego rodzaju poczekalni w mieszkaniach i budynkach komunalnych, odkrywaj, e czy to dziaajc indywidualnie, czy organizujc si w grupy lub stowarzyszenia, mog wykorzysta cae dziesiciolecia swojego cigle uytecznego ycia, jakie im jeszcze pozostay, pomagajc w zarzdzaniu spoecznociami, do ktrych nale, animujc przestrzenie suce spdzaniu wolnego czasu i dziaalnoci kulturalnej, organizujc komunalne zakorzenienie prewencyjnej ochrony zdrowia, przyczyniajc si do zadrzewienia osiedli itp. Osoby te mog (tylko mog) nie mie opanowanych najnowszych technologii cybernetycznych, ale posiadaj ogromn wiedz ludzk, a to jej wanie najbardziej brakuje, i wielki kapita wolnego czasu. Tego rodzaju inicjatywy pozwalaj odradza si lokalnym inicjatywom gospodarczym. Spoecznoci, ktre przez dugi czas byy winiami pogldu, e miejsca pracy stworzy General Motors czy inne przedsibiorstwo wielonarodowe lub przejazd wynajtej przez jakiego skorumpowanego polityka ciarwki z orkiestr i sprztem naganiajcym, odkrywa potencja
14

Maria da Graa Meneghel, zwana Xux, to prezenterka notorycznie debilnych programw telewizyjnych dla dzieci.

75

samoorganizacji. Paul Singer, ktry da nam wiele analiz ekonomicznych, dzi zakasa rkawy i pomaga w tworzeniu w caym kraju spdzielni. Burmistrzowie gmin Wielkiego ABC na peryferiach So Paulo zorganizowali izb regionaln, ktra pozwala dynamizowa dziaalno drobnej i redniej przedsibiorczoci i wiza wysiki urzdw gminnych, przedsibiorstw, zwizkw zawodowych, Brazylijskiej Suby Wsparcia dla Maych i rednich Przedsibiorstw (SEBRAE) i rozmaitych uniwersytetw celem tworzenia atmosfery sprzyjajcej rozwojowi drobnej przedsibiorczoci. Drobne przedsibiorstwo to co innego ni korporacja, ktra moe si gdzie zainstalowa, ale moe si rwnie wynie, moe stwarza miejsca pracy i je niszczy, w zalenoci od tego, jak w jakim dalekim kraju zmienia si stopa zysku. Drobne przedsibiorstwa maj wacicieli, dziaaj na terenie okrelonych osiedli maj tosamo, a wic nie s anonimowe. One te si likwiduj, ale powstaj inne i z powodzeniem moemy tworzy konteksty sprzyjajce ich dziaalnoci. Braem udzia w zorganizowanym przez UNICEF na poudniu Woch spotkaniu midzynarodowym. Przedstawiono na nim setki dowiadcze renowacji miast, ktre ogniskuj si na dzieciach bo to te obywatele. W wielu miastach przy urzdach miejskich dziaaj ju dziecice rady konsultacyjne, ktrych opinii trzeba zasiga w sprawach wszelkich projektw architektonicznych majcych zwizek z ich interesami. Wychodz z tego niebywale praktyczne rozwizania odkryto, e 50 proc. dzieci nie rozumie sygnalizacji ulicznej. W rezultacie projektuje si sygnalizacj na nowo, razem z dziemi, po to, aby bya dla nich zrozumiaa. Na jezdniach i ulicach zaznacza si bezpieczne przejcia, aby uatwi dzieciom samodzielne poruszanie si po miecie. Pod presj ruchw dziecicych i czsto przy poparciu organizacji nauczycielskich odzyskuje si place zamienione na parkingi i robi si z nich prawdziwe place zabaw z awkami, zieleni, wod, przestrzeniami socjalizacji i humanizacji. W tej ksieczce nie chodzi o skatalogowanie wiata, ktry si wyania, gdy ludzie odkrywaj, e s osobami, stanowi spoeczestwo, maj prawa e s obywatelami, a nie tylko klientami. Ten, kogo to interesuje i kto ma tak wol, moe wzi udzia w podejmowanych praktycznie wszdzie inicjatywach. Ten, kto chce je pozna, znajdzie dzi mnstwo odpowiednich studiw, stron internetowych, publikacji alternatywnych. Ten ruch jest ju planetarny, cho nieznany tym wszystkim, ktrzy uwaaj, e rzeczywisto jest taka, jak j przedstawiaj wielkie media. Dla nas najwaniejsze jest pokazanie, e zwyky obywatel niekoniecznie jest bezsilny. Moe gosowa swoj kieszeni, gdy robi zakupy, swoimi oszczdnociami, gdy je lokuje, swoj prac spoeczn, gdy popiera powstajce wszdzie organizacje spoeczestwa obywatelskiego. Niezwyka jest liczba osb, ktre wol wybra nisz pac w spoecznie uytecznych organizacjach sektora sub, anieli spdzi ycie na prbach obnoszenia si z pustym sukcesem indywidualnym. Ze samopoczucie niekoniecznie jest lewicowe lub prawicowe, niekoniecznie jest waciwe bogatym lub biednym, krajom wysoko lub sabo rozwinitym. Jest to ze samopoczucie cywilizacyjne lub kulturalne w najszerszym tego sowa znaczeniu. Istota ludzka otworzya puszk i wypucia z niej fantastyczne technologie i olbrzymie potencjay naukowe. Jej potrzeby pozostaj jednak prozaicznie ludzkie. Przystosowanie technologii i potencjau gospodarczego do potrzeb ludzkich jest zadaniem zarazem prostym i niebywale skomplikowanym. Do realizacji tego zadania nie potrzeba wicej produktw potrzeba wicej inicjatywy i organizacji, wicej inteligencji spoecznej. Nie zaley te ona co ma ogromne znaczenie od dojcia do wadzy jakiej klasy czy ma opatrznociowego. Jest nawet prawdopodobne, e odmienna od obecnej wadza polityczna nie powstanie dopty, dopki nie zbudujemy oddolnie spoeczestwa, ktre ujmie w swoje rce cugle swojego rozwoju. Prawd jest, e musimy odnale rwnowag. Przy pomocy patologicznych segmentacji systemowi udao si stworzy monstrualn rzeczywisto. Udao si oddzieli dziaalno gospodarcz od ekologicznych, spoecznych i kulturowych skutkw tej dziaalnoci.

76

Odizolowalimy teori ekonomiczn od filozofii oraz od nauk spoecznych i politycznych. Stworzylimy chorobliwego osobnika jednofazowego, gonicego za zyskiem technokrat. Ze wzgldu na swoj pozycj w megafirmach dziaajcych na kuli ziemskiej i na technologie, jakimi si posuguje, dysponuje on wielk wadz, ktra pozwala mu stosowa system, ale nie zawsze pozwala mu go zmienia. wiat opanowany przez pienidz, zysk, komercjalizacj i reklam musi odnale swj sens, suy naszemu yciu, a nie zmusza nasze ycie, aby mu suyo. Ekonomia jako nauka nie moe by duej obscenicznym narzdziem manipulacji i uzasadniania absurdalnych interesw; ponownie powinna suy ludzkoci. Rozdzia ten zaczlimy od cytatu z Allana Blooma, wcale nie ekstremistycznego profesora amerykaskiego. Moemy rzec razem z nim: Podsumowujc, ycie stao si nieprzerwan, sprzedawan hurtowo fantazj masturbacyjn. Taki opis moe wyda si przesadny tylko tym, ktrzy wol go za taki uwaa. Dzi megafirm finansowych, medialnych, spekulacyjnych, manipulacyjnych i ich zawsze tych samych podprek politycznych nie straszy widmo sierpa i mota. Straszy widmo odmowy kulturalnej ogromnego worka penego spoeczestwa, ktre chce czego innego i zakasuje rkawy. Epilog Epilog to adne sowo. Prawie zapomniane. Poniewa jednak ta ksika ma z naleytym lekcewaeniem, na jakie zasuguje przesadna obiektywno nauki, wywoa w niej zamieszanie, wprowadzajc subiektywno przey i dowiadcze, ten komentarz kocowy wyda mi si poyteczny jako pewien rodzaj przemylenia myli. Lubi biay ser, rozmaite rodzaje twarogu, ricott itp. Na balkonie, na niewielkiej przestrzeni, hoduj lebiodk, rozmaryn, majeranek, szalotk, pietruszk, pieprz itp. Zawsze lubiem smacznie jada. Na du pajd woskiego chleba kad ser, dodaj lebiodk, majeranek, szczypt wieo zmielonego czarnego pieprzu, a do tego wszystkiego kilka ziarenek gruboziarnistej soli. To nie jest dua inwestycja. Niewiele mnie kosztuje. Przyjemno jest ogromna. Moja postawa musi oczywicie wywoywa gbok irytacj przedsibiorcy, dla ktrego liczy si ekonomia skali, efektywno i konkurencyjno. Faktycznie, supermarket oferuje mi taki sam, ale ju gotowy i zapakowany w plastykow torebk biay ser z fines herbes, ktry way 140 gramw; kosztuje to cztery i p reala. Po pierwsze, poniewa wielkie przedsibiorstwa produkujce ser pac producentom okoo pi centw za litr mleka, ser i przyprawy w plastykowej torebce warte s okoo piciu centw. Nie podoba mi si, e musz za to paci przeszo cztery reale. Po drugie, nie potrzebuj, aby jakie przedsibiorstwo oferowao mi gotowe produkty celem zaoszczdzenia mojego czasu. Nie chc spdzi ycia na uganianiu si za pienidzmi, za ktre mog robi czasooszczdne zakupy. Wcale nie jest mi te niemie irytowanie tego rodzaju przedsibiorcw. Nie wszystko mona zrobi w domu, a ekstremizmy daleko nie prowadz. Czasami lubi skropi ser paroma kroplami oleju; olej pochodzi z Portugalii, sprzedaje si go w duych opakowaniach i jest smaczny. Ostatnio jednak spoywam aromatyczny olej z Giovinazzo na poudniu Woch regionu, ktry poznaem pracujc w pocigach. Sprawia mi przyjemno to, e tej olej pochodzi ze spdzielni e robi go tradycyjne rodziny, ktre o oleju wiedz wszystko. Absurdalno filozofii, ktra nami rzdzi, mieci si w jednym akapicie. Dynamika sukcesu sugeruje, aby spdzielni utworzon przez tradycyjne rodziny wykupio wielkie przedsibiorstwo produkujce oleje, wprowadzio just-in-time, zastpio charakterystyczny aromat miejscowej oliwki agodniejszym smakiem, ktry przypada do gustu przecitnemu

77

konsumentowi, zwolnio z pracy starych ludzi, ktrzy broni tradycyjnych form produkcji, wprowadzio efektywn organizacj pracy, w ktrej wszyscy bd pada na pysk lub wypruwa sobie yy w klimacie permanentnej niepewnoci, a celem promocji nowego produktu przeprowadzio szerok kampani reklamow, w ktrej wystpi typowy woski staruszek w berecie i stwierdzi, e w tym oleju wszystko jest tradycyjne. Bo big business niszczy to, co jest, ale wcale nie jest durniem... Prawda jest taka, e midzy serami, mioci i pracy nie koniecznie w tej kolejnoci odbudowuj swoje ycie. Midzy pocztkowym szokiem, jakim w mojej modoci by widok cierpicych ndz dzieci w Recife, a oburzeniem, jakie odczuwam dzisiaj na wiadomo, e co roku z bahych powodw umiera na wiecie 12 milionw dzieci, nastpia gboka zmiana a moe wolta. Bya to dalekosina wolta prowadzca od emocji i wciekoci poprzez suche i jaowe modele makroekonomiczne do bardziej uksztatowanej, a przede wszystkim bardziej ludzkiej wizji. Pozostao mi oburzenie i dzi jestem przekonany, e zoone argumenty, ktre wiecznie uzasadniaj odkadanie ad calendas graecas godziwej pacy, pomocy dla godnych dzieci, przyzwoitej suby zdrowia stanowi w istocie haniebne racjonalizacje interesw, ktre nie maj sensu i prowadz nas do powszechnego impasu. Cae nasze spoeczestwo jest zorganizowane wok walki, sukcesu, pustego denia, aby zosta zwycizc. Szczerze mwic, czuj si zwycizc, gdy mog spdzi przedpoudnie z dziemi lub z on Fatim kobiet siln i kruch. Jak to si dzi mwi ze swoj wasn kobiet. Jaki czas temu, spdzajc wakacje w Toronto, gdzie mieszka mj najstarszy syn, zagralimy na trawie w pik. W Toronto jedno boisko bez supermarketu przypada na p tuzina kwartaw. Czowiek wchodzi na boisko bez legitymacji czonkowskiej, nie musi popisywa si zegarkiem i sygnetem ani zakada adnego munduru. Jest to pole, na ktre istoty ludzkie to niebywae maj tak samo wolny wstp, jak ptaki czy psy. Natomiast nie jest to uprzejmy prezent reklamowy adnej sieci handlowej. Jeszcze bardziej niebywae jest to, e nie wykorzystuje si boisk do prezentowania ogromnych kobiet, ktre tumacz, co powinnimy kupi, aby by szczliwi. Otaczajce je drzewa s prawdziwe. Cho kiedy (kilkadziesit lat temu) miaem opini dobrego pikarza, teraz, w wieku ponad pidziesiciu lat, musiaem ucieka si do rozmaitych wybiegw i podstpw, aby poradzi sobie z moimi dziemi, ktre kiway mnie bez pardonu. Po chwili, umorusany i tak zdyszany, e zdawao mi si, i za chwil umr, pooyem si na trawie; nad sob miaem ogrom nieba, pod sob wieo trawy i znosiem w milczeniu gniewne komentarze zawiedzionych dzieci. Takich chwil szczcia nikt mi nie odbierze nie maj nic wsplnego z pienidzmi. Skadaj si na co, co tracimy z pola widzenia na tak zwane ycie. Zrekonstruowana mozaika nie przekrela oburzenia i cierpienia, ale nadaje im sens, poniewa emocje s dobre, etyka jest istotna, a techniki s po to, eby nam suyy. Cho skadanie kamykw ycia przychodzi nam z trudem, mozaika ycia jest tylko jedna. Sugerowane lektury Bibliografie i przypisy s notorycznie nudne. Poniewa jednak mam tak nadziej wielu czytelnikw moe chcie dowiedzie si czego wicej o niektrych poruszonych tu sprawach, postanowiem sporzdzi niewielki komentarz do lektur, ktre poszerzaj horyzonty i ktre uwaam za wartociowe. W rzeczywistoci nie ma za wiele do czytania. Dzi zamiast duo czyta, lepiej wybra prawidowo to, co si czyta. Przede wszystkim uwaam, e warto zwrci uwag na autorw, ludzi z krwi i koci, ktrzy toruj drogi. Niezwykle stymulujce jest czytanie Johna Kennetha Galbraitha np. takich jego dzie, jak Godne spoeczestwo (Warszawa, Bellona 1999). An American Dilemma: The Negro Problem and Modern Democracy Gunnara Myrdala to rwnie znak minionego stulecia, czcy analiz ekonomiczn z koncepcj etyczn i kulturaln. Wybitnym dzieem

78

pozostaje nadal raport Our Common Future pod redakcj Gro Harlem Brundtland, w ktrym jasno formuuje si dylemat przetrwania naszej planety. Autorem, ktry by dla mnie bardzo stymulujcy, jest David Korten napisa When Corporations Rule the World i wiat po kapitalizmie (d, Obywatel 2002) i zatacza pene koo, od niekontrolowanej wadzy megakorporacji po alternatywy wyaniajce si w stuleciu, ktre si zaczyna. Jest te kilku autorw znudzonych sloganami, ktre si przeyy i ktrzy konstruuj propozycje i alternatywy. Ksika Jeremy Rifkina Koniec pracy (Wrocaw, Wydawnictwo Dolnolskie 2001) wydaje mi si zbytnio upraszcza sprawy, ale Wiek dostpu (to samo wydawnictwo, 2003) to wielka ksika pozwalajca zrozumie nowe trendy. Hazel Henderson przynis nowe spojrzenie na ekonomi, pokazujc w Building a Win-Win World, e moliwy jest postp bez niszczenia innych ludzi i e gospodarka formalna w rzeczywistoci stanowi tylko stosunkowo niewielk cz naszej dziaalnoci. Ksika Joela Bakana The Corporation: The Pathological Pursuit of Profit and Power jest znakomit aktualizacj problemw wiata korporacyjnego, a zrobiony na jej podstawie firm dokumentalny (www.thecorporation.tv) sta si w 2004 r. przeomowym wydarzeniem w tej dziedzinie. Istnieje jednak rwnie inny sposb dotarcia do dobrych studiw mona pj w lady prac publikowanych przez instytucje, ktre toruj nowe drogi. Ten, kto chciaby np. pogbi swoj wiedz o Trzecim Sektorze, moe zwrci si za porednictwem Internetu do John Hopkins University, pod adres http://jhu.edu. Dzi w kadym kraju niezliczone formy, w ktrych czowiek moe bezporednio uczestniczy w inicjatywach spoecznych i gospodarczych, a liczne strony internetowe to preferencyjny i atwy sposb dostpu do nich. Trzecim rodzajem bibliografii, z ktrym warto si zapozna, s rozmaite sprawozdania midzynarodowe. Dawniej pisao si mniej wicej wyczerpujce zagadnienie ksiki o sytuacji midzynarodowej. Dzi, przy obecnym tempie zmian, wiele instytucji zaczo publikowa doroczne sprawozdania, ktre stanowi uprzywilejowane narzdzie ledzenia przeobrae zachodzcych na kuli ziemskiej. Wyrniaj si wrd nich znakomite Raporty o rozwoju spoecznym publikowane co roku przez Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju; mona je uzyska w kadym biurze ONZ lub na stronie internetowej http://www.pnud.org./hdro. Publikowany co kilka lat Raport o rozwoju spoecznym Brazylii rwnie stanowi znakomite narzdzie studiw dynamik spoecznych w Brazylii w szczeglnoci mamy na myli sprawozdanie z 1996 r., w ktrym okrelono ramy metodologiczne; mona je znale na stronie internetowej http://www.ipea.gov.br. UNESCO publikuje co dwa lata World Information and Communications Report ze znakomitymi studiami przeobrae spoecznych w dziedzinie technologii informacji i edukacji. Sporzdzany przez UNCTAD World Trade Report prezentuje co roku bardzo dobre analizy midzynarodowych tendencji ekonomicznych, przy czym punkt widzenia jest w nich o wiele bardziej otwarty ni w tradycyjnych ju World Development Reports, ktre sporzdza Bank wiatowy. Francuski miesicznik Le Monde Diplomatique dzi stanowi niewtpliwie najlepsze rdo informacji midzynarodowej. Chciabym te wspomnie o bardzo inteligentnie napisanej ksice History of the World J. M. Robertsa. Rzeczywisto zmienia si dzi w takim tempie, a media zarzucaj nas tyloma wiadomociami bez przeszoci i przyszoci, e spraw zasadnicz stao si uzyskanie perspektywy historycznej mocne stpanie po ziemi w poczeniu z dobr informacj. Ksik Robertsa nie tylko czyta si z przyjemnoci jest to dzieo genialne. Nie zapominam o autorze niniejszej ksiki, ktry w swoim yciu zawodowym stworzy kilka studiw. Pierwsza z nich wysza m.in. po polsku pt. Brazylia bez egzotyki: Formowanie si kapitalizmu zalenego w Brazylii (Wrocaw, Ossolineum 1981). Zorganizowane pod postaci artykuw, ksiek, linii badawczych i notatek z lektur, s one dostpne na stronie internetowej http://ppbr.com/ld. Jest tam gazetka cienna, ktra w do demokratyczny sposb pozwala okaza zainteresowanie lub irytacj.

79

Spis treci Sowo wstpne do wydania polskiego CZ I MOZAIKA PRZESZOCI Pocztki Studia Czas walki Polska Kurs na Poudnie Powrt Nikaragua, Nicaraguita Pokolenia Wadza lokalna Doba globalizacji Nauka, dowiadczenie yciowe, sumienie CZ II MOZAIKA PRZYSZOCI Nowe dynamiki, inne pojcia Od wielkiego zegara do spoeczestwa zoonego Od wielkiej wizji do realistycznych alternatyw Powizanie celw gospodarczych, spoecznych i ekologicznych Powizanie pastwa, przedsibiorstw i spoeczestwa obywatelskiego Cele spoeczne i prawa demokratyczne: od zasiku do uczestnictwa Kontrola przedsibiorcw: od wadzy rozproszonej do wadzy zhierarchizowanej Osabienie pastwa Przeciwwaga spoeczestwa obywatelskiego Od trjnogu pastwowego do trjnogu spoecznego Od spoeczestwa manipulowanego do spoeczestwa poinformowanego Od filozofii piramidy do filozofii sieci Rnorodno rozwiza instytucjonalnych Urbanizacja i przestrzenny wymiar celw spoecznych Odporedniczenie pastwa Od klas-zbawicieli do wizji aktorw spoecznych i kondycji obywatelskiej My i oni: nowe znaczenie profilu etycznego Od profilu etycznego do kultury wadzy Projekt polityczny i mechanizmy gospodarcze Midzy kapitalizmem globalnym a wewntrzn prawowitoci wadzy Od wyzysku pracy do ndzy globalnej Od nieograniczonego wzrostu do ograniczonych zasobw Od stosunkw produkcji do treci produkcji Od jakoci totalnej do hierarchizacji pracy Od fabryki do produkcji towarw nieuchwytnych Od produkcji fabrycznej do sub spoecznych Od przemysu do gospodarki poznawczej Od przestrzeni globalnych do przestrzeni lokalnych Wadza przedsibiorcy i wadza obywatela Nowy wymiar czasu spoecznego Ogniskowa dziaania: wczenie wykluczonych

80

CZ III MOZAIKA ZREKONSTRUOWANA Zinstytucjonalizowana schizofrenia Tosamoci USA: Pocig do wadzy Corporate governance, czyli nadzr korporacyjny Global governance, czyli zarzdzanie globalne Tosamo i kultura Wiatry zmiany Epilog Sugerowane lektury

81