339

12. DODATEK
12.1. Podstawowe dziaania na wektorach
We k t o r . Jest to wielko, dla okrelenia ktrej naley zada warto i kieru-
nek w przestrzeni. Mona go przedstawi w postaci
,
A
A i A
r r
= (12.1)
w ktrej A oznacza dugo wektora , A
r

A
i
r
- wektor jednostkowy zgodny z kierun-
kiem wektora A
r
(rys. 12.1a). Mona go te zapisa za pomoc skadowych
, k j i A
r r r r
z y x
A A A + + = (12.2)
gdzie A A A
x y z
, , s miarami skadowych
z y x
A A A
r r r
, , wektora , A
r
natomiast , , j i
r r
k
r
- wektorami jednostkowymi (wersorami), odpowiednio, wzdu osi wsprzdnych
kartezjaskich z y x i , (rys. 12.1b).
Rys. 12.1
S u ma i r n i c a we k t o r w. Sum dwch wektorw A
r
i B
r
jest wektor
, C
r
stanowicy przektn rwnolegoboku wychodzc z punktu O (rys. 12.2). R-
340
nica B A
r r
wektorw A
r
i B
r
jest sum wektorw A
r
i . ) ( B
r
Skadowe sumy
i rnicy wektorw oblicza si wedug nastpujcego wzoru
. ) ( ) ( ) ( k j i B A
r r r r r
z z y y x x
B A B A B A + + = (12.3)
Rys. 12.2
I l o c z y n e m s k a l a r n y m dwch wektorw A
r
i B
r
nazywamy skalar C
rwny iloczynowi moduw obu wektorw przez cosinus kta zawartego midzy
nimi
. ) ( cos B A B A B A
r r r v r r
, = = C (12.4)
Zapisujc obydwa wektory za pomoc skadowych
, ) ( ) ( k j i k j i B A
r r r r r r r r
z y x z y x
B B B A A A + + + + =
po obliczeniu iloczynw skalarnych wersorw:
, 0
, 1
= = =
= = =
k i k j j i
k k j j i i
r r r r r r
r r r r r r
otrzymujemy rwnie
.
z z y y x x
B A B A B A C + + = = B A
r r
(12.5)
I l o c z y n we k t o r o wy wektora A
r
i wektora B
r
jest wektorem , C
r
ktrego
modu jest rwny iloczynowi moduw obu wektorw przez sinus kta zawartego
midzy nimi
. ) , ( sin B A B A B A C
r r r v r r r
= = (12.6)
Kierunek tego wektora jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektory
A
r
i , B
r
a zwrot jest pokazany na rys. 12.3.
341
Rys. 12.3
Iloczyny wektorowe wersorw s odpowiednio rwne:
;
,
,
, 0
j k i i k
i j k k j
k i j j i
k k j j i i
r r r r r
r r r r r
r r r r r
r r r r r r
= =
= =
= =
= = =
iloczyn wektorowy wektorw A
r
i B
r
moemy wic zapisa nastpujco
. ) ( ) ( ) ( k j i
k j i
B A C
r r
r r r
r r r
x y y x z x x z y z z y
z y x
z y x
B A B A B A B A B A B A
B B B
A A A
+ + =
= = =
(12.7)
I l o c z y n e m mi e s z a n y m nazywamy wyraenie , ) ( C B A
r r r
ktrego war-
to jest rwna wyznacznikowi z miar skadowych wektorw B A
r r
, i C
r
. ) (
z y x
z y x
z y x
C C C
B B B
A A A
= C B A
r r r
(12.8)
Ze wzgldu na wasnoci wyznacznika moemy napisa
; ) ( ) ( ) ( B A C A C B C B A
r r r r r r r r r
= =
342
stwierdzamy rwnie, e jeeli dwa dowolne wektory iloczynu mieszanego s rw-
nolege, to iloczyn ten jest rwny zeru.
W mechanice pynw wystpuje te czsto p o d w j n y i l o c z y n we k t o -
r o wy , ) ( C B A
r r r
ktrego skadowe mona obliczy z nastpujcej tosamoci
. ) ( ) (
] ) ( ) ( [
] ) ( ) ( [
] ) ( ) ( [ ) (
B A C C A B
k
j
i C B A
r r r r r r
r
r
r r r r
=
= +
+ +
+ =
y z z y y z x x z x
x y y x x y z z y z
z x x z z x y y x y
C B C B A C B C B A
C B C B A C B C B A
C B C B A C B C B A

(12.9)
12.2. Wybrane pojcia i twierdzenia teorii pola
Gr a d i e n t p o l a s k a l a r n e g o . Jeeli w jakim obszarze istnieje cige
pole skalarne ) , , ( z y x (np. rozkad gstoci lub temperatury T ), to zawsze ist-
niej powierzchnie, na ktrych const ) , , ( = z y x (rys. 12.4) - s to powierzchnie
ekwiskalarne.
Rys. 12.4
Na powierzchni ekwiskalarnej = const, znika rniczka zupena funkcji
, 0 =

= z d
z
y d
y
x d
x
d
gdzie | | z d y d x d d , , = s
r
jest wektorem lecym w paszczynie cile stycznej do
powierzchni = const. Z wasnoci iloczynu skalarnego wynika zatem, e wektor
343
k j i G
r r r r
z y x

+

=
ma kierunek zgodny z kierunkiem normalnej n
r
do powierzchni = const; moemy
wic napisa
. n G
r
r
n

= (12.10)
Wektor G
r
nazywa si g r a d i e n t e m p o l a s k a l a r n e g o . Jest to wektor
wskazujcy kierunek, w ktrym poruszajc si dotrzemy po najkrtszej drodze do
ssiedniej powierzchni izoskalarnej o wikszej wartoci skalara (wskazuje kierunek
najszybszych zmian pola).
Przy wykorzystaniu operatora
r
(nabla)
k j i
r r r r
z y x

= (12.11)
gradient pola skalarnego wyraa si wzorem
. grad k + j + i = = = G
r r r r r
z y x

(12.12)
S t r u mi e s k a l a r a ( s t r u mi e p o l a s k a l a r n e g o) . Strumie Q
r
ska-
lara przez powierzchni obliczamy jako cak
,
r
r
d

= Q (12.13)
w ktrej wektor = d d n
r r
okrela elementarny pat powierzchni .
Za pomoc strumienia skalara definiuje si pochodn przestrzenn pola skalarne-
go, ktr mona rwnie przyj jako okrelenie gradientu (12.12)
. lim grad
0

= =

r
r
d
G (12.14)
Gradient pola skalarnego jest wic granic, do ktrej dy stosunek cakowitego
strumienia pola skalarnego przez powierzchni zamknit , do objtoci
obszaru ograniczonego t powierzchni, gdy rednica tego obszaru dy do zera.
Mona to atwo sprawdzi, obliczajc zmian strumienia pola skalarnego w kierunku
osi y przez powierzchni elementarnego prostopadocianu - przedstawionego na
rys. 12.5
344
; j j Q
r r r

=
(

\
|

+ + = d
y
z d x d y d
y
z d x d d
y
po wyznaczeniu zmian strumienia w pozostaych kierunkach i wykorzystaniu defini-
cji (12.14) uzyskamy wzr (12.12).
Rys. 12.5
S t r u mi e we k t o r a ( s t r u mi e s k a l a r n y p o l a we k t o r o we g o ).
Strumieniem wektora A
r
przez element powierzchni
r
d nazywamy iloczyn skalar-
ny (rys. 12.6)
. cos = =
r r
r r
d d d A A
Rys. 12.6
Caka tak zdefiniowanej wielkoci po caej powierzchni okrela strumie wektora
A
r
przez powierzchni
.

=


r
r
d A (12.15)
345
Rys. 12.7
Di we r g e n c j p o l a we k t o r o we g o definiujemy jako granic, do kt-
rej dy stosunek cakowitego strumienia wektora pola A
r
przez powierzchni za-
mknit do objtoci obszaru ograniczonego t powierzchni, gdy rednica
tego obszaru dy do zera
; lim div
0

= =

r
r
r
d
C
A
A (12.16)
jest to wic wypyw wektora A
r
przypadajcy na jednostk objtoci w danym punk-
cie w przestrzeni. Przy wykorzystaniu rys. 12.7 atwo obliczamy zmian strumienia
w kierunku osi y
, z d x d A z d x d y d
y
A
A d
y
y
y
y

|
|

\
|

+ =
po uwzgldnieniu zmian strumienia w pozostaych kierunkach ostatecznie otrzymu-
jemy
. div
z
A
y
A
x
A
z
y
x

= = A A
r r r
(12.17)
C y r k u l a c j a wektora pola A
r
wzdu linii l nazywamy cak
, z d A y d A x d A d
z y
l
x
l
B A
+ + = =

l A
r r

(12.18)
w ktrej | | z d y d x d d , , = l
r
oznacza skierowany element linii l. W przypadku, gdy
linia l jest lini zamknit cyrkulacj oznaczamy w sposb nastpujcy
346
,

=
l
dl A
r r
(12.19)
przy czym dodatni kierunek obiegu po linii l obiera si w taki sposb, eby punkt
obiegajcy kontur w tym kierunku zostawia wntrze konturu po jego lewej stronie.
Wi r o wo p o l a we k t o r o we g o jest okrelana jako wektor, ktrego mo-
duem jest granica stosunku cyrkulacji wektora pola A wzdu linii zamknitej l
do powierzchni ograniczonej brzegiem linii , l gdy powierzchnia ta ciga si
do punktu
, lim rot
0
n
l A
A D
r
r r
r r

= =

l
d
(12.20)
a kierunkiem jest normalna do powierzchni w tym punkcie.
Rys. 12.8
Obliczajc cyrkulacj wektora A
r
wzdu bokw nieskoczenie maego prosto-
kta, lecego w paszczynie z y O (rys. 12.8), uzyskujemy zaleno okrelajc
skadow
x
D wektora D
r
.
1
rot
z
A
y
A
y d z d
z
A
A y d A
z d A z d y d
y
A
A
z d y d
D
y
z
y
y y
z
z
z x x

=
(
(

(
|
|

\
|

+ +
+

|
|

\
|

+ = = A
r
Postpujc podobnie dla pozostaych skadowych ostatecznie mamy
347
. rot
z y x
A A A
z y x

= =
k j i
A A
r r r
r r r
(12.21)
Wa n i e j s z e wz o r y a n a l i z y we k t o r o we j. Operacje gradientu, di-
wergencji i rotacji mog wystpowa cznie nad funkcjami skalarowymi lub wekto-
rowymi oraz ich iloczynami, np.:
, div grad ) ( div A A A
r r r
+ = (12.22)
, rot rot ) ( div B A A B B A
r r r r r r
= (12.23)
, rot ) grad ( ) ( rot A A A
r r r
+ = (12.24)
, grad div
2
= =
r
(12.25)
, 0 rot div A
r
(12.26)
, 0 grad rot (12.27)
. div grad rot rot A A A
r r r
= (12.28)
P o l e p o t e n c j a l n e . Jest to takie pole wektorowe , A
r
w ktrym okrelona
jest funkcja , zwana p o t e n c j a e m, odpowiadajca polu wektorowemu A
r
. grad = A
r
(12.29)
Na mocy tosamoci (12.27) stwierdzamy, e pola potencjalne s polami bezwiro-
wymi.
P o l e wi r o we . Pole wirowoci pola wektorowego A
r
A B
r r
rot = (12.30)
jest bezrdowe - tosamo (12.26). Kade wic pole wektorowe B
r
speniajce
rwnanie 0 div = B
r
mona zastpi wirowoci innego pola wektorowego , A
r
b-
dcego potencjaem wektorowym pola . B
r
Potencja wektorowy jest wieloznaczny,
gdy mona doda do niego dowoln sta oraz dowoln funkcj potencjaln
. const) grad ( rot + + = A B
r r
(12.31)