348

T wi e r d z e n i e Ga u s s a - Os t r o g r a d s k i e g o . Obszar o objtoci , og-

raniczony powierzchni , dzielimy na podobszary o objtociach
i
- ograniczo-
ne powierzchniami
i
(rys. 12.9), przy czym
.
1

=
=
n
i
i

Rys. 12.9
Zgodnie z okreleniem diwergencji - wzory (12.15) (12.16) - dla kadego pod-
obszaru ) ..., , 2 , 1 ( n i
i
= moemy napisa zalenoci

=
i
i i
d

r
) div ( A A
r r
r

i nastpnie, po ich obustronnym zsumowaniu, w granicy otrzymamy
, div


= d d A A
r r
r
(12.32)
gdy strumienie wewntrz obszaru ulegn redukcji ze wzgldu na rnice w zna-
kach strumieni wychodzcych z obszaru
i
i wchodzcych do podobszarw przy-
legych. Strumie wektora pola A
r
wychodzcy z powierzchni zamknitej jest wic
rwny cace z diwergencji wektora A
r
rozcignitej na cay obszar .
W taki sam sposb moemy udowodni twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego dla
pola skalarnego
, grad


= d d
r
(12.33)
wykorzystujc definicj gradientu (12.14).
349
Rys. 12.10
T wi e r d z e n i e S t o k e s a . Powierzchni ograniczon brzegiem l wype-
niamy powierzchniami elementarnymi ,
i
ktre s ograniczonymi liniami
i
l
(rys. 12.10)

=
=
n
i
i
1
.
Na podstawie definicji wirowoci (12.19) (12.20), dla kadej elementarnej
powierzchni
i
piszemy rwnanie
. rot
i
l
i
i
d
r
r r r

A l A
W wyniku zsumowania tych rwna dla wszystkich elementw powierzchni, w gra-
nicy otrzymamy
, rot

=


r
r r r
d d
l
A l A (12.34)
poniewa czci caek elementarnych po liniach wsplnych dla ssiednich elemen-
tw znosz si. Cyrkulacja wektora A
r
wzdu linii l jest wic rwna strumieniowi
rotacji tego wektora przez dowoln powierzchni , ktrej brzegiem jest krzywa l.
12.3. Tensory kartezjaskie drugiego rzdu
T e n s o r . Niektre wielkoci fizyczne s bardziej zoonymi obiektami ni
skalary czy wektory i musz by okrelone przez wicej ni trzy skadowe. Przyka-
dem takiej wielkoci fizycznej jest stan naprenia w pynie lepkim, opisywany
przez dziewi funkcji (8.1) (8.3); naprenie jest funkcj czasu, wsprzdnych
oraz orientacji powierzchni, na ktr dziaa.
350
Tensor drugiego rzdu zapisuje si w postaci
{ } .
33 32 31
23 22 21
13 12 11
(
(
(
(

= =
T T T
T T T
T T T
T
j i
T (12.35)
Skalar nazywa si niekiedy tensorem rzdu zerowego. Wektor jest tensorem rzdu
pierwszego. Istniej obiekty geometryczne i fizyczne bdce tensorami jeszcze wy-
szych rzdw - w przestrzeni trjwymiarowej tensor rzdu n ma 3
n
skadowych.
Nie kada funkcja trzech wsprzdnych moe przedstawia pole skalarne. Ska-
lar musi by niezmienniczy wzgldem zmiany ukadu wsprzdnych, tj. przyjmo-
wa jedn i t sam warto w danym punkcie przestrzeni, bez wzgldu na to
w jakim ukadzie wsprzdnych jest wyraony. Musi wic by
, ) , , ( ) , , (
3 2 1 3 2 1
x x x x x x

= (12.36)
jeli przez ) 3 , 2 , 1 ( = i x
i
oznaczymy wsprzdne x, y, z, a przez x x x
1 2 3
, , - nowy
ukad wsprzdnych.
Po wprowadzeniu oznacze
,
j
i
j i
x
x

= (12.37)
gdzie , ) , ( cos
j i j i
x x

= macierz cosinusw kierunkowych przyjmie posta

x
1
x
2
x
3
x
1

11

12

13
x
2

21

22

23
,
x
3

31

32

33
std
j j i i
x x =

(12.38)
lub te
j i j i
x x

= , (12.39)
351
jeli wykorzystamy u mo w s u ma c y j n E i n s t e i n a , oznaczajc sumowa-
nie wzgldem indeksu niemego j.
Podstawiajc wzr (12.39) do wzoru (12.38) mamy
k j k j i i
x x

=

,
skd wynika ortogonalno cosinusw kierunkowych

= =
, dla 1
, dla 0
i k
i k
k i j k j i
gdzie
k i
jest tensorem jednostkowym, zwanym take d e l t Kr o n e c k e r a .
Podobnie nie kade trzy funkcje ) (
j i
x A przedstawiaj pole wektorowe i nie
kady zbir dziewiciu funkcji ) (
k j i
x T przedstawia pole tensorowe. Wielkoci
i
A
mog by skadowymi wektora tylko wtedy, gdy transformuj si jak wsprzdne,
tzn.:
j j i i
A A =

lub .
j i j i
A A

= (12.40)
Rwnie, aby wielko fizyczna bdca tensorem nie zmieniaa swojej wartoci
w dowolnym ukadzie wsprzdnych, jej skadowe musz transformowa si zgod-
nie z zalenociami
l k l j k i j i
T T =

lub .
n m j n i m j i
T T =

(12.41)
Di a d a we k t o r w. Rozwamy iloczyn dwu wektorw , B A
r r
w ktrym nie
stosujemy adnego z poznanych iloczynw dwu wektorw. Dziaajc wyraeniem
B A
r r
na pole wektorowe ) , , ( z y x C
r
w nastpujcy sposb
, ) ( C B A C B A
r r r r r r
= (12.42)
w wyniku otrzymamy nowe pole wektorowe o kierunku pola . A
r
W przypadku dzia-
ania B A
r r
na pole C
r
lewostronnie
B A C B A C
r r r r r r
) ( = (12.43)
uzyskamy pole wektorowe majce kierunek wektora , B
r
czyli
. C B A B A C
r r r r r r
(12.44)
352
Operator , B A
r r
ktry odwzorowuje pole wektorowe C
r
na inne pole wektorowe
nosi nazw i l o c z y n u d i a d y c z n e g o we k t o r w A
r
i . B
r
Do jego okre-
lenia niezbdna jest znajomo dziewiciu skalarw
,
(
(
(
(

=
z z y z x z
z y y y x y
z x y x x x
j i
B A B A B A
B A B A B A
B A B A B A
B A (12.45)
wynikajca z uwzgldnienia cechy nieprzemiennoci iloczynu diadycznego
.
) ( ) (
k k j k i k
k j j j i j
k i j i i i
k j i k j i B A
r v r r r r
r r r r r r
r r r r r r
s r r r r r r r
z z y z x z
z y y y x y
z x y x x x
z y x z y x
B A B A B A
B A B A B A
B A B A B A
B B B A A A
+ + +
+ + + +
+ + + +
= + + + + =
Tworzc iloczyn diadyczny A
r r
otrzymamy tensor, bdcy gradientem pola
wektorowego ) , , ( z y x A A
r r
=
, Grad A A
r r r
= = D (12.46)
ktry dla wektora prdkoci V
r
zapisuje si nastpujco
. Grad
(
(
(
(
(
(
(
(

=
z
V
z
V
z
V
y
V
y
V
y
V
x
V
x
V
x
V
x
V
z
y
x
z
y
x
z
y
x
i
j
V
r
(12.47)
Zatem pochodn (3.11) mona rwnie przedstawi w postaci
. Grad V V
V V
r r
r r
+

=
t t d
d
(12.48)
Dla sprawdzenia, e V
r
Grad jest tensorem zapisujemy wielko (12.47) w uka-
dzie
i
x
353
i
j
j i
x
V
D

=
i w ukadzie osi obrconych
i
x

.
i
k
k
j
i
j
j i
x
x
x
V
x
V
D

Biorc pod uwag wzory (12.39) i (12.40)

m m j j k i
i
k
V V
x
x
=

, ,
otrzymujemy zaleno (12.41)
.
m k m j k i
k
m
m j k i j i
D
x
V
D =

Dz i a a n i a n a t e n s o r a c h. Podstawowe dziaania na tensorach, nie pod-

wyszajce ich rzdu, odbywaj si wedug nastpujcych zasad:
1. Dodawanie
( ) .
j i j i j i
B A = B A (12.49)
2. Mnoenie przez liczb
( ) .
j i j i
T = T (12.50)
3. Rozkadanie na cz symetryczn
) ( j i
T i cz antysymetryczn
] [ j i
T
( ) ( ).
2
1
2
1
] [ ) ( i j j i i j j i j i j i j i
T T T T T T T + + + = (12.51)
Tensor T jest symetryczny, jeeli
;
i j j i
T T = (12.52)
antysymetryczny, jeeli
.
i j j i
T T = (12.53)
W odrnieniu od czci symetrycznej majcej sze skadowych, cz antysy-
metryczna ma trzy rne skadowe. Cz antysymetryczna przypomina wic wektor;
354
jest ona ekwiwalentna pewnemu pseudowektorowi, bdcemu np. iloczynem wekto-
rowym dwu wektorw.
4. Iloczyn skalarny tensora i wektora (zwenie)
( ) ( ) . lub
i j i i j i i j
A T T A = = A A
r r
T T (12.54)
Korzystajc z tej reguy moemy np. obliczy iloczyn wystpujcy w pochodnej
substancjalnej (12.48)
k j
i V V
r r
r r r
|
|

\
|

+
|
|

\
|

+
+
|
|

\
|

=
z
V
V
y
V
V
x
V
V
z
V
V
y
V
V
x
V
V
z
V
V
y
V
V
x
V
V
x
V
V
z
z
z
y
z
x
y
z
y
y
y
x
x
z
x
y
x
x
i
j
i
Grad

(12.55)
lub te diwergencj tensora T
.
Div
k
j i
T
T
T
r
r r
r
r
r
r
|
|

\
|

+
+
|
|

\
|

+
|
|

\
|

=
= =

=
z
T
y
T
x
T
z
T
y
T
x
T
z
T
y
T
x
T
T
z y x
z z z y z x
y z y y y x x z x y x x
j i i
z
y
x
T
(12.56)
Przy opisywaniu ruchu lokalnego pynu (rozdz. 3.5) prdko w dowolnym
punkcie M (rys. 3.3), okrelonym wektorem | | z d y d x d , , =
r
wzgldem bieguna A,
mona wyrazi wzorem
, + =
r
r r
T
A
V V (12.57)
w ktrym tensor T
(
(
(
(
(
(
(

=
z
V
y
V
x
V
z
V
y
V
x
V
z
V
y
V
x
V
z z z
y y y
x x x
T (12.58)
nosi nazw t e n s o r a p r d k o c i wz g l d n e j .
355
Rozkadajc tensor T na tensor symetryczny d T i tensor antysymetryczny , o T
przy zachowaniu oznacze (3.25), otrzymamy t e n s o r p r d k o c i d e f o r -
ma c j i
(
(
(
(

=
z x y
x y z
y z x
d T (12.59)
oraz t e n s o r wi r u
(
(
(
(

=
0
0
0
x y
x z
y z
o T . (12.60)
W wyniku takiego rozkadu wzr (3.24) mona zapisa w postaci
, + + =
r r
r r
o d
A
T T V V
w ktrej iloczyn
r
d T zawiera wyrazy w nawiasach kwadratowych, a iloczyn
r
o T -
wyrazy w nawiasach okrgych.
G wn e o s i e t e n s o r a . Tensor pomnoony skalarnie przez wektor, prze-
ksztaca go w inny wektor, rnicy si na og wielkoci i kierunkiem. Dla dowol-
nego tensora mona jednak znale takie wektory, aby iloczyn skalarny nie zmienia
kierunku, a co najwyej powodowa zmian ich dugoci lub zwrotu.
W dalszym cigu zajmiemy si tensorami symetrycznymi o skadowych spenia-
jcych zwizek (12.52), gdy za pomoc tych tensorw mona przedstawi wielkoci
tensorowe wystpujce w mechanice pynw. Otrzymujemy rwnanie
,
i j j i
A A T = (12.61)
w ktrym wystpuje nieznany wspczynnik . Rwnanie (12.61) jest rwnowane
ukadowi rwna
( )
( )
( )

= + +
= + +
= + +
, 0
, 0
, 0
3 33 2 23 1 13
3 32 2 22 1 12
3 31 2 21 1 11
A T A T A T
A T A T A T
A T A T A T
(12.62)
356
ktry posiada nietrywialne rozwizanie ze wzgldu na niewiadome ,
i
A gdy znika
wyznacznik utworzony ze wspczynnikw ukadu
T T T
T T T
T T T
11 21 31
12 22 32
13 23 32
0

. (12.63)
Po jego rozwiniciu otrzymujemy tzw. rwnanie wiekowe Laplacea
, 0
3 2 1
2 3
= + I I I (12.64)
w ktrym wystpuj nastpujace wielkoci I I I
1 2 3
, , :
( )
{ }

=
=
=
, det
,
2
1
,
3
2
1
k i
k k i i i k k i
i i
T I
T T T T I
T I
(12.65)
nie ulegajce zmianie przy obrocie ukadu wsprzdnych - s one niezmiennikami
podstawowymi tensora . T
Pierwiastki rwnania wiekowego przyjmuj jedynie wartoci rzeczywiste. Mona
je obliczy w sposb zaproponowany przez Peczyskiego
, ) 1 (
3
2
cos
3
2
1
(

+ = i
H m
(12.66)
gdzie:
( )
( ). 27 9 2
2
1
3 cos
, 3
,
3
1
3 2 1
3
1 3
2 1
2
2
1
1
I I I I
I I
I
H
H
m
+

=
=
=
Trzem wartociom gwnym
i
odpowiadaj trzy wzajemnie ortogonalne kie-
runki gwne, okrelone wektorami ,
) (i
A
r
ktrych skadowe otrzymuje si z ukadu
rwna (12.62). Rozwaajc tensor w ukadzie odniesienia x
i
, ktrego osie s
osiami gwnymi tensora, otrzymujemy zwizki
357
, ) 3 , 2 , 1 (
) ( ) (
= =

m n n T
m
i m
m
k k i
gdzie wektory
) ( m
n
r
o skadowych
m k
m
k
n =
) (
oznaczaj wersory osi x
k
. Dla kie-
runkw gwnych skadowe normalne tensora s wic rwne wartociom gwnym,
za skadowe styczne znikaj
.
0 0
0 0
0 0
3
2
1
(
(
(
(

j i
T (12.67)
Dla kierunkw gwnych upraszcza si rwnie wikszo zalenoci, np. mamy:
.
,
,
3 2 1 3
2 1 3 1 3 2 2
3 2 1 1
=
+ + =
+ + =
I
I
I
12.4. Rwnania zachowania w postaci cakowej
T wi e r d z e n i e R e y n o l d s a o t r a n s p o r c i e . Przy obliczaniu szybko-
ci zmian w czasie wielkoci polowych w obszarze pynnym , ) ( t ograniczonym
powierzchni , ) ( t zachodzi potrzeba obliczania pochodnych materialnych caek
, ) , (
) (

d t F
t d
d
t
r
r
gdzie F jest funkcj okrelon dla poruszajcego si orodka, a promie r
r
opisuje
aktualne pooenie elementu pynu. Korzystajc z definicji pochodnej mamy
| |
.
) , ( ) , ( ) , (
lim
) , ( ) , (
lim ) , (
) ( ) ( ) (
0
) ( ) (
0
) (
t
d t t F d t F t t F
t
d t F d t t F
d t F
t d
d
t t t t
t
t t t
t
t

+ + +
=
=
+
=
r r r
r r
r
r r r
r r
r
Pierwsze wyraenie w liczniku przeksztacimy rozwijajc funkcj podcakow
w szereg Taylora i ograniczajc si tylko do czonu proporcjonalnego do t