167

7. JEDNOWYMIAROWE PRZEPYWY GAZU

7.1. Zalenoci podstawowe
Przedmiotem niniejszego rozdziau jest badanie zagadnie jednowymiarowego
ruchu gazu nielepkiego i nie przewodzcego ciepa, a doskonaego w sensie termo-
dynamicznym, tzn. speniajcego rwnanie Clapeyrona (1.13).
Zmian stanu gazu mog spowodowa procesy natury mechanicznej i procesy
natury cieplnej. Do pierwszych zaliczamy prac wykonan podczas sprania lub
rozprania gazu. Do drugich naley wymiana ciepa midzy gazem a otoczeniem,
albo midzy elementami gazu.
Z pierwszej zasady termodynamiki zastosowanej do jednostki masy gazu ukadu
zamknitego wynika, e jeli energia kinetyczna oraz energia potencjalna nie ulegaj
zmianie, to ciepo d q dostarczone do ukadu oraz wykonana nad nim praca ze-
wntrzna d l (dodatnia - wykonana przez ukad) powoduj przyrost jego energii we-
wntrznej u d
, l d q d u d = (7.1)
gdzie
.
1
|
|

\
|

= d p l d (7.2)
Jest przy tym istotne, e dla dowolnych przemian przyrosty q d i l d nie s rnicz-
kami zupenymi, gdy zale rwnie od sposobu, w jaki przemiana zachodzi, a nie
tylko od stanu pocztkowego i stanu kocowego gazu.
Zmiana energii wewntrznej jest proporcjonalna do zmiany temperatury T d
, T d c u d
v
= (7.3)
gdzie const =
v
c jest ciepem waciwym przy staej objtoci. Jeli wymiana ciepa
odbywa si przy staym cinieniu, to
, T d c q d
p
= (7.4)
gdzie c
p
= const jest ciepem waciwym przy staym cinieniu.
168
Z rwnania Clapeyrona (1.13) obliczamy

= |

\
|

p d
T d R d p
1
(7.5)
i nastpnie, na mocy (7.1) i (7.2), przy p = const, otrzymujemy rwnanie Meyera
(1.15). Z tego rwnania i definicji wykadnika adiabaty (1.14) mamy:
.
1
,
1
=

=
R
c
R
c
p v
(7.6)
Za pomoc parametrw u, p i definiuje si nowy parametr stanu zwany e n -
t a l p i
.

+ =
p
u i (7.7)
Po jego zrniczkowaniu i podstawieniu zalenoci (7.1) (7.2) uzyskujemy
;

+ =
p d
q d i d (7.8)
zatem przy p = const na mocy (7.4) jest
. T d c i d
p
= (7.9)
Nastpnie, biorc pod uwag zwizki (7.6) oraz rwnanie Clapeyrona (1.13), ental-
pi mona zapisa rwnie nastpujco:
.
1 1

=
p
T R i (7.10)
Zmiana ent r opi i gazu w przemianie elementarnej jest definiowana jako ilo
wymienionego ciepa odniesiona do temperatury
.
T
q d
s d = (7.11)
Zwizek ten przeksztacamy przy wykorzystaniu zalenoci (7.1) i rwnania stanu
(1.13)

=
d
R
T
T d
c s d
v
(7.12)
169
oraz cakujemy wyznaczajc sta cakowania z warunkw pocztkowych: ,
1
s s =
T T =
1
,
1
=
. exp
1
1
1 1
|
|

\
|
|
|

\
|

=

v
c
s s
T
T
(7.13)
Wyraajc stosunek temperatur przez stosunek cinie i gstoci mamy
|
|

\
|
|
|

\
|

=

v
c
s s
p
p
1
1 1
exp (7.14)
lub te
. exp
1
1
1 1
|
|

\
|

|
|

\
|
=


v
c
s s
p
p
T
T
(7.15)
Dla przepyww izentropowych ( s = const) z rwna (7.13) (7.15) wynikaj
zwizki opisywane rwnaniem izentropy (1.14):

|
|

\
|

=
|
|

\
|
=
|
|

\
|

1 1
1
1
1
1 1
,
p
p
p
p
T
T
(7.16)
*
W celu wyznaczenia prdkoci ruchu fali dwikowej oraz prdkoci rozchodze-
nia si nieskoczenie sabych zaburze rozwaymy pask fal dwikow porusza-
jc si w okrelonym kierunku; mog to by np. kolejne zgszczenia i rozrzedzenia
wywoane nagym ruchem toka w cylindrze.
Zmiany pdu warstwy gazu
, F
t d
P d
=
moemy zapisa w postaci
, p d m a
t d
m d
a
t d
P d
= = = & (7.17)
170
w ktrej a jest prdkoci dwiku, - polem przekroju cylindra, m& - nateniem
przepywu (3.22), spowodowanym zmian cinienia . p d Konsekwencj zmiany ci-
nienia jest zmiana gstoci, std jest
= d a m&
i nastpnie
.

=
d
p d
a (7.18)
Fala dwikowa porusza si szybko - mona wic przyj, e lokalne sprenie
ma charakter izentropowy i wykorzysta wzr (1.14), z ktrego wyznaczamy

p
d
p d
(7.19)
i ostatecznie, biorc dodatkowo pod uwag rwnanie stanu (1.13) i zalenoci
(7.10), mamy
. ) 1 ( i T R
p
a = =

= (7.20)
Mona teraz obliczy stosunek lokalnej prdkoci przepywu do lokalnej prdko-
ci dwiku, nazywany l i c z b Ma c h a
. Ma
a
V
M = (7.21)
Rys. 7.1
171
atwo mona stwierdzi, e rozprzestrzenianie si sabych zaburze ma zupenie
inny charakter w zalenoci od tego czy przepywy s poddwikowe, czy te nad-
dwikowe. Rozwamy w tym celu opyw pewnego nieruchomego punktu A stru-
mieniem gazu, poruszajcym si ze sta prdkoci V
r
wzdu osi x (rys. 7.1).
Opyw punktu A powoduje zaburzenia, ktre s unoszone strumieniem gazu
i ktre rozprzestrzeniaj si jednoczenie we wszystkich kierunkach z prdkoci
dwiku a. Ich prdko wzgldem ukadu nieruchomego wynosi zatem
. a V V
r
r r
+ =
z
Jeli zaburzenia powstay w chwili t = 0, po pewnym czasie t znajd si one na
powierzchni kuli K o promieniu a t i rodku O, odlegym od punktu A o drog V t.
Widzimy, e w przepywie poddwikowym zaburzenia rozprzestrzeniaj si w caej
objtoci (rys. 7.1a) i dotr po pewnym czasie do kadego punktu przestrzeni; nato-
miast w przepywie naddwikowym obszar rozchodzenia si zaburze mieci si
w stoku o kcie wierzchokowym 2 (rys. 7.1b), okrelonym zalenoci
.
Ma
1
sin = =
V
a
(7.22)
Oznacza to, e zaburzenia akustyczne w przepywie poddwikowym s syszalne
wszdzie, natomiast w przepywie naddwikowym s syszalne jedynie w stoku
nazywanym s t o k i e m Ma c h a .
7.2. Rwnanie Bernoulliego
Rozwaajc przepywy gazw mona zaniedba siy masowe, gdy s one pomi-
jalnie mae.
Przyjmujc zwizek midzy cinieniem i gstoci dla przemiany adiabatycznej
(1.14) obliczamy funkcj cinienia (2.11)
.
1
const
1
const
) (
1 1

= =

=

p
p
p
p
p d
p
p d
P (7.23)
Po podstawieniu do wzoru (4.10), rwnanie Bernoulliego dla gazw przybiera na-
stpujc form
V p
C
B
2
2 1
+

, (7.24)
gdzie symbol C
B
jest sta Bernoulliego, ktra oznacza energi cakowit, odnie-
sion do jednostki masy (5.3).
172
Biorc pod uwag zalenoci (7.20) oraz cakujc zwizek (7.9)
T c i
p
= (7.25)
moemy przedstawi rwnanie Bernoulliego (7.24) rwnie w czterech nastpuj-
cych postaciach:
V a
C
B
2 2
2 1
+

, (7.26)
,
1 2
2
B
C
T R
V
=

+ (7.27)

V
i C
B
2
2
+ = , (7.28)
.
2
2
B p
C T c
V
= + (7.29)
Temperatura gazu nie moe spa poniej zera absolutnego; z rwnania (7.29)
wynika wic wniosek o istnieniu prdkoci maksymalnej
. 2
max B
C V = (7.30)
Prdko gazu nie moe zatem wzrasta nieograniczenie - przeciwnie ni w przy-
padku cieczy doskonaej.
Przy wyznaczaniu ruchu gazu czsto wygodnie jest odnosi jego parametry lo-
kalne do parametrw gazu w punkcie spitrzenia, ktre nazywane s p a r a me -
t r a mi s p i t r z e n i a (oznaczamy je indeksem dolnym
0
). Podstawiajc V = 0
w rwnaniach (7.24), (7.26) (7.29) otrzymujemy
.
1 1 1
0 0
0
2
0
0
0
B p
C T c i
T R a p
= = =

=

=

(7.31)
Lokalne parametry gazu odnosi si rwnie czsto w dynamice gazw do par a-
met r w kr yt ycznych gazu, ktre wywodz si z pojcia prdkoci krytycznej
(oznaczamy je indeksem dolnym
*
).
Prdko gazu nazywa si k r y t y c z n , jeli w pewnym punkcie pola prd-
ko gazu jest rwna jego lokalnej prdkoci dwiku
V a a = =

; (7.32)
w innych punktach pola prdkoci mog by wic p o d k r y t y c z n e , gdy
V a <

(7.33)
173
lub te n a d k r y t y c z n e , gdy
V a >

. (7.34)
Wynika std moliwo przyjcia prdkoci krytycznej jako prdkoci odniesienia,
zamiast lokalnej prdkoci dwiku (7.21); otrzymany stosunek nazywa si p r d -
k o c i b e z wy mi a r o w
=

V
a
. (7.35)
Wykorzystujc wzr (7.32) z rwnania (7.26) wyznaczamy
B
C a =

+

2
) 1 ( 2
1
(7.36)
i nastpne zalenoci z rwna (7.24) oraz (7.27) (7.29)
.
2 1 1
2

= = =

a
C T c i
T R p
B p
(7.37)
Reasumujc stwierdzamy, e sta Bernoulliego C
B
moemy wyrazi w trojaki
sposb:
- poprzez prdko maksymaln gazu (7.30),
- poprzez parametry gazu w punkcie spitrzenia (7.31),
- poprzez parametry krytyczne (7.36) (7.37).
*
Rys. 7.2
174
Ze wzgldu na jakociowo odmienny ruch gazu w rnych zakresach liczby Ma-
cha i moliwo stosowania rnych uproszcze natury matematycznej stosowany
jest podzia przepyww gazu. Moe on by dokonany w oparciu o tzw. e l i p s
p r d k o c i przedstawion na rys. 7.2, ktrej rwnanie
, 1
2
max
2
0
=
|
|

\
|
+
|
|

\
|
V
V
a
a
(7.38)
wynika ze wzorw (7.26), (7.30) i (7.31)
1 2 1 2
2
0
2
max
2 2

= =

+
a V
a V
.
Na rys. 7.2 zaznaczono pi umownych zakresw przepywu okrelonych zale-
noci pomidzy moduem prdkoci przepywu i moduem prdkoci dwiku:
I-II. Przepyw nieciliwy. Zmiany prdkoci powoduj nieznaczne zmiany prd-
koci dwiku (Ma < 0.3).
II-III. Przepyw poddwikowy. Zmiany prdkoci powoduj wyrane zmiany
prdkoci dwiku (Ma = 0.3 0.8).
III-IV. Przepyw okoodwikowy (transoniczny). Prdko przepywu jest rw-
na lub bliska prdkoci dwiku (Ma = 0.8 1.5).
IV-V. Przepyw naddwikowy. Zmiany prdkoci dwiku s rzdu zmian
prdkoci przepywu (Ma = 1.5 5.0).
V-VI. Przepyw hiperdwikowy. Niewielkim zmianom prdkoci towarzysz
due zmiany prdkoci dwiku (Ma > 5.0).
Pomidzy parametrami lokalnymi gazu, parametrami spitrzenia i parametrami
krytycznymi mona uzyska wiele zwizkw, pomocnych w rnych zastosowa-
niach. Z rwnania Bernoulliego zapisanego w postaci
2
2 2
) 1 ( 2
1
1 2


+
=

+ a
a V
wyprowadzamy zwizek midzy liczb Macha M oraz prdkoci bezwymiarow
.
) 1 ( 2
) 1 (
2
2
2
M
M
+
+
= (7.39)
W podobny sposb, przy wykorzystaniu wczeniej wyznaczonych zalenoci
stwierdzamy, e
A M
p
p
i
i
T
T
a
a
=

+ =

= = =
|
|

\
|
2
0
0 0 0
2
0
2
1
1 (7.40)
i nastpnie na mocy (1.14) mamy