Andrzej Raczyski

OBLICZENIA DO PROJEKTD ZAWORD GRZYBKOWEGO

Wyd. 2009.

Przedstawione opracowanie nie jest algorytmem sucym do wykonania oblicze. Jest to raczej poradnik - informator o metodyce oblicze wytrzymaociowych, w ktrym Czytelnik moe znale takie elementy, jakie s potrzebne w odniesieniu do konkretnego zadania projektowego. Wyjciowymi informacjami zwizanymi z tym zadaniem s zazwyczaj nastpujce DANE: nominalna rednica zaworu Dnom , rodzaj czynnika, " nominalne cinienie czynnika pnom, temperatura czynnika t. OBLICZENIA WYTRZYMAOCIOWE s prowadzone w oparciu o tzw. cinienie obliczeniowe. Przyjmiemy, e jest ono rwne cinieniu nominalnemu dla danego zaworu: p0 = pnom . Niewielkie przekroczenie cinienia nominalnego nie jest niebezpieczne, poniewa obliczenia wytrzymaociowe s prowadzone z uyciem wspczynnikw bezpieczestwa.

Przylgi Pod pojciem przylg naley rozumie przylegajce do siebie powierzchnie (nie elementy!), ktre po zetkniciu zamykaj przepyw. Mog by uksztatowane bezporednio na korpusie i grzybku, lub te mog by powierzchniami specjalnych piercieni osadzonych w wyej wymienionych elementach. rednice przylg s zwizane ze rednic gniazda zaworu. Im wiksza rednica wewntrzna gniazda, tym mniejszy opr przepywu, ale jednoczenie tym wiksze obcienie wrzeciona. Mona przyj, e wewntrzna rednica przylgi korpusu jest rwna rednicy nominalnej Dnom (rys.2). Korzystne jest. zaprojektowanie rnych szerokoci stykajcych si przylg. Zalet takiego skojarzenia jest niewraliwo rzeczywistego pola styku na niewsposiowe ustawienie jednej przylgi wzgldem drugiej, ktre moe by spowodowane niedokadnoci wykonania i montau zawora. Przyjmujemy wic wewntrzn rednic przylgi grzybka Dw z naddatkiem, czyli wiksz od Dnom : Dwsl,05-Dnom, (1) przy czym zaokrglamy j do penych milimetrw. Szeroko przylegania B powinna by tak dobrana, aby byy spenione warunki szczelnoci i wytrzymaoci podoa przy moliwie maych siach we wrzecionie. Przyjmujemy szeroko przylgi grzybkaB: B = 0,02 Dnom + 1 [mm] (2) z zaokrgleniem do penych milimetrw w gr. Dalej obliczamy redni rednic przylegania (patrz - rys. 2):
D m p = Dw + B

(3)

Zewntrzn rednic przylgi korpusu Dzk mona okreli na zasadzie symetrycznego naddatku albo wedug poniszego wzoru, te z zaokrgleniem do penych milimetrw: Dzk = Dw + 2B + 0,05-Dnom (4) Nastpnie obliczamy pole powierzchni przylegania: (5) Ap = 7iDmp B Nacisk jednostkowy na powierzchni przylegania, wymagany dla zachowania szczelnoci, wynosi: Pwym=(a+ c- Po )^ gdzie: a" i c" - wspczynniki wedug tablicy 1. Uwaga: Wzr (6) jest wzorem empirycznym, wic naley zastosowa wskazane jednostki! Gdy nie stosuje si piercieni przylgowych, materiaem elementw uszczelniajcych jest materia korpusu i grzybka zaworu, czyli najczciej eliwo.
Tablica 1. Waciwoci materiaw stosowanych na elementy uszczelniajce [1]

[MPa, mm]

(6)

Materia eliwo szare np. EN-GJL-250 Mosidz, brz cynowy np. CuZn37, CuSn5Zn5Pb5 Brz niklowy, np. CuSn8Pbl5Ni Stop niklu, np. NiCu30 Stal nierdzewna X6Crl3 Czynnik woda, para, ropa naftowa woda, para benzyna para

Zastosowanie U , [] 300 250 120 400 800 600

Po.max [MPa] 2,5 2,5 2,5 3 * 1 14

Wspczynniki c a 1 3 3 3 3 3,5 1 1 1 1

P'dop

[MPa] 30 30 35 35 100/25 2)

para para, ropa naftowa

Uwaga 1: pomax oznacza najwiksz warto cinienia czynnika, przy jakiej stosuje si okrelony materia uszczelnienia. Uwaga 2: Warto p'dop podana za ukonikiem dotyczy tych rodzajw zaworw, w ktrych wystpuj polizgi na powierzchniach uszczelniajcych (np. zasuw, kurkw).

Znajc pwym obliczymy si docisku przylg wymagan dla zachowania szczelnoci:

F'wym = Pwym ' A p (7)

Jednoczenie sia docisku nie moe przekroczy siy dopuszczalnej o wartoci okrelonej przez nacisk dopuszczalny p'dop (wg tablicy 1).
F'do P = p'do P Ap (8)

Przy zamknitym zaworze, na grzybek dziaa te sia parcia czynnika o wartoci:

TtD

z = Po

nip

(9)

Zazwyczaj parcie czynnika dziaa na grzybek od strony przeciwnej wzgldem wrzeciona (spod grzybka"), zatem wrzeciono musi pokona t si i ponadto utrzyma odpowiedni nacisk midzy przylgami. Wymagana sia we wrzecionie wynosi wic:
"wyni f wym i^c "

(10)

W chwilach zaniku cinienia caa ta sia dziaa na przylgi. Powinna ona by mniejsza od dopuszczalnej siy docisku przylg. Naley wic sprawdzi nierwno:
wym

<Fdop

(11)

Tablica 2. Gwinty trapezowe symetryczne w zakresie 10-=-36 mm P

///////s////

Rys. 1.
d [mm] szere:: I 10 11 12 14 16 18 20 22 3 24 3 26 3 28 3 30 3 32 3 34 3 36 6 10 6 10 6 10 6 10 5 8 5 8 5 8 2 \ drobnozwojny 1,5 2 3 2 3 2 3 2 4 2 4 2 4 3 5 8 P [mm] skok gwintu: zwykyy 2 grubozwojny d2 = O2
[mm]

d,
[mm]

Di

0
[mm]

7ld,

[mm]

4
[mm2]

9,25 9,00 10,0 9,5 11 10,5 13 12,5 IS 14 17 16 19 18 20,5 19,5 18 22,5 21,5 20,0 24,5 23,5 22,0 26,5 25,5 24,0 28,5 27,0 25,0 30,5 29,0 27,0 32,5 31,0 29,0 34,5 33,0 31,0

8,2 7,5 8,5 7,5 9,5 8,5 I1,5 10,5 13,5 11,5 15,5 13.5 17,5 15,5 18,5 16,5 13,0 20,5 18,5 15,0 22,5 20,5 17,0 24,5 22,5 19,0 26,5 23,0 19,0 28,5 25,0 21,0 30,5 27,0 23,0 32,5 29,0 25,0

8,5 8,0 9,0 8,0 10,0 9,0 12,0 11,0 14,0 >2,0 16,0 14,0 18,0 16,0 19,0 17,0 14,0 21,0 19,0 16,0 23,0 21,0 18,0 25,0 23,0 20,0 27,0 24,0 20,0 29,0 26,0 22,0 31,0 28,0 24,0 33,0 30,0 26,0

10,3 10,5 11,5 11,5 12,5 12,5 14,5 14,5 16,5 16,5 18,5 18,5 20,5 20,5 22,5 22,5 23,0 24,5 24,5 25,0 26,5 26,5 27,0 28,5 28,5 29,0 30,5 31,0 31,0 32,5 33,0 33,0 34,5 35,0 35,0 36,5 37,0 37,0

53 44 57 44 71 57 104 87 143 104 189 143 241 189 269 214 133 330 269 177 398 330 227 471 398 284 552 415 284 638 491 346 731 573 415 830 661 491

Wrzeciono - obliczenia wstpne Zakadamy materia (zwykle stal niestopowa, w uzasadnionych wypadkach stal stopowa lub brz). Obcienie wrzeciona Fw przyjmujemy z pewnym zapasem wzgldem siy wymaganej: Fw =Fwym + 0,2 (F' dop - Fwym), ale z zastosowaniem ograniczenia Fw < 1,5 Fwym (12) Oglny warunek wytrzymaoci wrzeciona na ciskanie ma nastpujc posta: F

A
gdzie: A - pole najmniejszego przekroju wrzeciona kc - dopuszczalne naprenie normalne od ciskania dla przyjtego materiau wrzeciona: kc= (13) x Zakadamy wspczynnik bezpieczestwa wrzeciona na ciskanie wzgldem granicy plastycznoci x = 4. Przyjmujemy tak du warto x ze wzgldu na niebezpieczestwo wyboczenia wrzeciona, ktrego w tym momencie nie potrafimy jeszcze oceni. Za najmniejszy przekrj wrzeciona mona uzna przekrj rdzenia gwintu mechanizmowego. Wobec tego, po przeksztaceniu warunku oglnego, obliczamy wymagany przekrj rdzenia tego gwintu:
A,wym=^" (14)

Wyszukujemy w tablicy 2. taki gwint trapezowy symetryczny, ktry charakteryzuje si polem przekroju rdzenia Ar co najmniej rwnym wartoci wymaganej ^ym- Stosujemy gwinty raczej z pierwszego szeregu, zawsze o skoku zwykym. Naley pamita, e w skad oznaczenia gwintu trapezowego wchodzi wymiar nominalny d (czyli zewntrzna rednica gwintu) oraz skok gwintu P. Przed dokadnym obliczeniem wrzeciona ze wzgldu na wyboczenie, potrzebne jest zaprojektowanie innych elementw zaworu, aby trafnie oceni dugo wrzeciona. Grzybek
-^
d, dh

1 1 1

^ ^ b<-

yfy/////////
V//////Y7//,
1
~Dnom

'/A

Ef

%%
<s*

o>N

oT
i

Dw
Dmp

Dz

Dzk

Rys. 2. Grzybek zaworowy w formie kapelusza (z rondem), bez piercienia przylgowego Wymiary grzybka przyjmujemy wedug nastpujcych zalece: - rednica otworu dh nieco wiksza od nominalnej rednicy gwintu wrzeciona; dh =1,04 d;

- zewntrzna rednica czci obejmujcej wrzeciono d, = 1,75 d (zaleno orientacyjna); - zewntrzna rednica ronda grzybka Dz = Dw + 2- B (B - szeroko przylgi); - gboko otworu h = d (zaleno orientacyjna dla grzybka zaworu zaporowego; dla grzybka zaworu zwrotnego naley doda warto wzniosu grzybka); - cakowita wysoko grzybka H = h + 0,5 d (zaleno orientacyjna). Obliczenie gruboci ronda grzybka przeprowadzamy wedug modelu pyty koowej z centralnym otworem, podpartej swobodnie na brzegu zewntrznym o rednicy Dmp, a utwierdzonej i obcionej si Fw na brzegu wewntrznym o rednicy d,. Maksymalne naprenie normalne (od zginania) na brzegu wewntrznym takiej pyty okrela wg [3] wzr: "
F

g Warunek wytrzymaociowy na zginanie ma znan posta: sg < kg Wic te dwa wzory otrzymujemy wyraenie umoliwiajce obliczenie gruboci ronda grzybka:

g> l k r p w
V kg Dopuszczalne naprenie przy zginaniu moemy wyznaczy nastpujco: dla materiaw kruchych ka = ^
x

(15)

(16a) (16b)

p dla materiaw plastycznych k = ^

x

przyjmujc x = 2,5. Grzybki s wykonywane zwykle z eliwa szarego lub sferoidalnego albo ze stali, rzadziej ze staliwa, mosidzu lub brzu. Wspczynnik k, , zaleny od stosunku rednic Dmp/d,, obliczamy ze wzoru: k,=3,13je (17) ^ ^ + 22 d, Grubo ronda obliczon ze wzoru (15) zaokrglamy w gr" do penych milimetrw i uznajemy za wymiar g, wg rysunku 2. Poniewa naprenia od zginania zmniejszaj si w miar oddalania od rodka grzybka, przyjmujemy wymiar gz jako mniejszy od gt, orientacyjnie wg zalenoci: gz = (0,5-0,7) g, (18) Naley zauway, e wzory (15) +(18) maj sens tylko wtedy, gdy na grzybku rzeczywicie wystpuje rondo (forma kapelusza). Grzybki zaworw zaporowych (nie zwrotnych) powinny by te sprawdzone na zginanie w caym przekroju. W celu sprawdzenia cakowitego przekroju grzybka na zginanie, ksztat przedstawiony na rysunku 2 zastpujemy ksztatem uproszczonym, jak to wida w przekroju A-A na rysunku 3. Wymiar gm przyjmujemy jako redni arytmetyczn z wymiarw gt i gz. Przyjmuje si, e w skrajnym wypadku grzybek zamknitego zaworu jest obciony jednoczenie nastpujcymi siami: - sia nacisku wrzeciona Fw, - sia parcia czynnika Fcz, rozoona na powierzchni koa o rednicy Dmp , skierowana odpowiednio do kierunku napywu czynnika (na rysunku 3 zwrot siy Fcz odpowiada napywowi spod grzybka), - reakcja gniazda F2n , w przyjtym uproszczeniu rozoona na okrgu o rednicy Dmp , obliczana z rwnania statyki grzybka. Zazwyczaj czynnik napywa spod grzybka i wwczas Fgn = F w -F c z (19)
10

d, dh A-A

3:

Yc

fd
D7 Rys. 3. Model obliczeniowy grzybka W celu sprawdzenia grzybka ze wzgldu na niebezpieczestwo zamania w przekroju A-A, musimy okreli obcienia przypadajce na obie poowy grzybka rozdzielone przekrojem A-A. Na kad poow grzybka przypada poowa cakowitego oddziaywania czynnika (0,5 Fcz) oraz poowa cakowitej reakcji gniazda (0,5 Fsn), co wida na rysunku 3. Wypadkowa parcia czynnika na poow grzybka jest przyoona w rodku cikoci pkola o rednicy Dmp. To miejsce jest okrelone wsprzdn ea: 2-D e = (20)
371

Natomiast wypadkowa reakcji poowy przylgi gniazda (0,5 F2n) jest przyoona w rodku cikoci pokrgu o rednicy Dmp. To miejsce jest okrelone wsprzdn eb:
D.mp
eb ="
71

(21)

W wypadku napywu czynnika spod grzybka, moment gncy dla przekroju A-A wynosi: Mg = 0,5 Fcz -e9 + 0,5 Fan -eb

(22)

Aeby wyznaczy wspczynnik bezpieczestwa na zginanie w przekroju A-A, musimy kolejno: - obliczy pooenie rodka cikoci grzybka (tusta" kropka na rysunku), - wyznaczy moment bezwadnoci przekroju (Jc) wzgldem osi yc przechodzcej przez rodek cikoci grzybka, - wyznaczy najwiksz odlego skrajnych wkien materiau od tej osi (zmax), - obliczy naprenie wedug wzoru: z
a

g.max = Mg " T ^

(23)

- obliczy wspczynnik bezpieczestwa ze wzoru odpowiedniego dla materiau: dla materiaw kruchych (jak np. eliwo szare): x=
a

m
g.nm

(24a)

dla materiaw plastycznych: (24b)

g.max

Wspczynnik bezpieczestwa na zginanie nie powinien by mniejszy, ni 2,5 . Wznios grzybka Najmniejszy wznios W, jaki musi wystpi, aeby przepyw midzy podniesionym grzybkiem a gniazdem nastpowa przez powierzchni rwn powierzchni przelotu gniazda, jest okrelony przez porwnanie pola bocznej powierzchni walca rozcignitego midzy grzybkiem a gniazdem i pola powierzchni koowego otworu w gniedzie: n 2n o m
^-Dnom-W>

nom

std W > 0,25 Dnom. (25) W praktyce, ze wzgldu na zakcenia przepywu wok grzybka, przyjmuje si W = 0,4 Dnom. Jeeli nie jest moliwy przepyw wok grzybka, a tylko wypyw spod grzybka na jedn stron wprost do kanau odpywowego, to niezbdny jest wznios na tyle duy, aeby kana odpywowy zosta cakowicie odsonity. " m W zaworach zwrotnych, w ktrych grzybek jest przesuwnie osadzony na wrzecionie, przyjmuje si nieco mniejszy wznios W, aeby nie wydua zbytnio wrzeciona i grzybka.

Nakrtka mechanizmu wrzeciona Materia nakrtki dobieramy majc na wzgldzie naciski dopuszczalne, wspczynnik tarcia i warunki zabudowy (nakrtka jako oddzielny, wstawiany element czy te integralnie zwizana z pokryw zaworu). W tablicy 3 przedstawiono parametry charakteryzujce najczciej spotykane materiay.
Tablica 3. Waciwoci materiaw stosowanych na nakrtki [4] Materia Nacisk dopuszczalny pdop[MPa] w poczeniu plruchowym eliwo szare EN-GJL-150 EN-GJL-200 EN-GJL-250 staliwo 200-400 stal mosidz 340-550 8-10 1 0 - 13 1 3 - 16 16-20 22-27 1 5 - 19 0,07 - 0,22 0,07 - 0,22 0,04-0,10 0,06-0,17 Wspczynnik tarcia w skojarzeniu ze stal

E295 - E360

Uwaga: Rozrzut wartoci M nie jest zwizany z gatunkiem materiau, lecz gwnie ze stanem powierzchni.

Ze wzgldu na pruchowe warunki pracy pary wrzeciono - nakrtka, decydujcym kryterium dla okrelenia wysokoci nakrtki bdzie odporno na cierne zuycie zwojw. Miar szybkoci postpowania zuycia jest warto nacisku na jednostk powierzchni roboczej gwintu:
P= ^Pdop Ad

Warto ta powinna by mniejsza od dopuszczalnej. Na podstawie tego warunku i po jego przeksztaceniu obliczamy wymagan powierzchni zwojw pracujcych na docisk: F
Ad=w Pdop (26)

Niezbdna liczba zwojw nakrtki wynika z wymaganej powierzchni Ad :

4-Ad

lz

7i(d2-D2)

(2?)

gdzie D] jest rednic wewntrzn nakrtki, wzit z normy dobranego uprzednio gwintu wrzeciona. Wobec tego wymagana wysoko nakrtki: H = i z -t (28) gdzie t jest podziak gwintu (dla gwintw pojedynczych podziaka jest rwna skokowi gwintu P). Otrzyman warto zaokrglamy w gr" do penych milimetrw. Ze wzgldu na dobre prowadzenie wrzeciona wysoko nakrtki przyjmuje si zwykle jako ( l - l , 5 ) d . Zewntrzny wymiar nakrtki: Jeli nakrtk stanowi nagwintowana tuleja wcinita w jarzmo, to jej zewntrzn rednic Dn (lub szeroko) mona wstpnie okreli z warunku zachowania zblionej^sztywnoci wrzeciona i nakrtki w kierunku osiowym:
Ew-Aw=En.A

gdzie: Ew - modu Younga materiau wrzeciona, Aw - redni przekrj poprzeczny wrzeciona w czci gwintowanej, En - modu Younga materiau nakrtki, An - redni przekrj poprzeczny nakrtki w czci gwintowanej. Warunek ten mona przedstawi w nastpujcej postaci:
Ew-d2=En-(D2-d2)

std po przeksztaceniu otrzymujemy wzr uytkowy:

Zwykle przyjmuje si wymiar Dn zaokrglony w gr. Jeli nakrtka jest zintegrowana z jarzmem, to jej zewntrzny wymiar musi zapewni odpowiedni wytrzymao jarzma. Orientacyjnie mona przyj, e grubo cianki takiej nakrtki wynosi l,5-=-2 gruboci cianek korpusu zaworu (dobr gruboci cianek - w dalszej czci opracowania).

Wytrzymao wrzeciona na wyboczenie Wykorzystujc przyjte wymiary grzybka zaworu i jego wzniosu, dawnicy, dawika i nakrtki, wykonujemy szkic sytuacyjny, ktry umoliwia okrelenie dugoci wrzeciona do obliczenia wytrzymaoci na wyboczenie. Konstrukcyjn dugo podlegajc wyboczeniu Lk mierzy si od powierzchni naciskowej wrzeciona do poowy wysokoci nakrtki przy najwikszym moliwym

9
oddaleniu tych miejsc. W zaworze grzybkowym powierzchnia naciskowa wrzeciona zazwyczaj znajduje si na dolnym czole wrzeciona" tak jak to jest wskazane oznaczeniem P na rysunku 4. Przyjmuje si model wyboczeniowy dwuprzegubowy, czyli a = 1. W o b e c tego dugo wyboczeniowa: L.v = a L k = L k (30)

Promie bezwadnoci przekroju wrzeciona i" okrelamy dla umownej rednicy rdzenia, oznaczonej symbolem ds i obliczanej wedug wzoru: ds = 0,5 (di + d2). | 6 4 ' d ' _ d- s Z
Ar 1 .d2
4

(31)

Nastpnie wyznaczamy smuko wrzeciona: X = ^=i (32)

Jeeli smuko jest wiksza od smukoci granicznej Lr (dla stali konstrukcyjnych rednio lgr = 100), to wyboczenie ma charakter liniowo-sprysty i do obliczenia napre krytycznych stosujemy wzr Eulera:
2 X2 a,T = A r - L l v r - = -:

min

/o o \

(33a)
v !

b A-L,..2 X2 W tym przypadku wymaga si, aby wspczynnik bezpieczestwa definiowany jako:

ta X w =tL = ^!9L

oc

F Fw
w

(34)

okaza si nie mniejszy, ni xw.vvym = 4. As jest polem powierzchni obliczeniowego przekroju gwintu o rednicy d s . Jeeli natomiast smuko jest mniejsza od granicznej, to wyboczenie zachodzi praktycznie w stanie plastycznym, a do obliczenia napre krytycznych moe by zastosowany wzr Johnsona [5]:
a

k r = Re

2-X2

= R, 1

X2 (33b)

20000;

W tym wypadku wymagany wspczynnik bezpieczestwa, te obliczany wg wzoru (34), wynosi 2 - 4 (naley przyjmowa x wym = 4 dla smukoci bliskiej granicznej, x w y m = 2 dla smukoci dwukrotnie mniejszej od granicznej,' a dla smukoci porednich mona okreli x w y m przez interpolacj). Niezalenie od metody obliczeniowej dopuszcza si, aeby obliczony wspczynnik bezpieczestwa by mniejszy od wymaganego o ok. 25 %, jeli zachodz nastpujce przesanki: nagwintowana cz wrzeciona zajmuje ma cz dugoci konstrukcyjnej Lk, a w czci niegwintowanej rednica wrzeciona jest co najmniej rwna d, uszczelnienie podpiera wrzeciono w rodkowej czci midzy nakrtk a powierzchni naciskow, nakrtka ma znaczn dugo (H > 1,2 d) i przez to usztywnia podparcie wrzeciona. Jeeli wspczynnik bezpieczestwa wrzeciona na wyboczenie nie spenia warunku bezpieczestwa, naley zwikszy wymiar gwintu i powtrzy dotychczasowe obliczenia. Natomiast jeeli wspczynnik ten jest wikszy od wymaganego o wicej ni 100 %, to oznacza, e wrzeciono jest zbyt grube. Naley wwczas rozway zmniejszenie wymiaru gwintu i powtrzenie oblicze.

10

Napd mechanizmu srubowego Zaczynamy od zaprojektowania tej czci mechanizmu rubowego, w ktrej znajduje si powierzchnia naciskowa wrzeciona. W zaworach grzybkowych zazwyczaj wystpuje taki mechanizm, jakiego schemat jest przedstawiony na rysunku 4. Kko (pokrto) Nakrtka mechanizmu

jI

powierzchnia naciskowa

Rys. 4. Schemat mechanizmu rubowego W tym rodzaju mechanizmu napdzane jest wrzeciono, za nakrtka jest unieruchomiona w oprawie. Czoo wrzeciona wsppracuje lizgowo z dnem gniazda w grzybku. Dno gniazda zwykle jest paskie, natomiast czoo wrzeciona moe by paskie (rys.5a) lub wypuke (rys.5b). Jeeli czoo jest paskie, to nacisk powierzchniowy jest rozoony rwnomiernie i oblicza si go z oczywistej zalenoci:

P=^ (35a) A gdzie A jest powierzchni styku powierzchni naciskowej (czoa) wrzeciona z gniazdem. Warto tego nacisku powinna speni rwnoczenie dwa warunki wytrzymaociowe:
p < pdop.w n p<pd0p.g (36a)

Pdop.w - dopuszczalny nacisk jednostkowy dla materiau wrzeciona, Pdop.g - dopuszczalny nacisk jednostkowy dla materiau grzybka. Wartoci naciskw dopuszczalnych mona przyjmowa takie, jak dla pocze wielobocznych, wg tablicy 5. Mona rwnie posuy si nastpujcymi zaleceniami: Dla eliwa szarego pdop = 0,35 Rm ; Dla stali, staliw, brzw i mosidzw pdop = 0,3 Re.

Rys. 5. Wsppraca czoa wrzeciona z dnem gniazda; a) czoo paskie, b) czoo wypuke

11

Jeeli czoo wrzeciona wsppracujce z gniazdem jest sferycznie wypuke (rys. Sb), to rozkad nacisku jest eliptyczny, a maksymaln warto nacisku jednostkowego (wystpujc w rodku styku) oblicza si z zalenoci Hertza waciwej dla styku dwch cia typu kula-paszczyzna: PHmax= 1360 3
R kw

[wspczynnik 1360jest zwizany z jednostkami: N, mm] gdzie Rkw jest promieniem kulistej wypukoci czoa wrzeciona. Warunek wytrzymaociowy przedstawia si nastpujco:
PHmax ^ pH dop.w O pHmax ^ P H dop.g

znaczenie indeksw w" i g" -jak wyej. Dopuszczalny nacisk jednostkowy pHdop mona w przyblieniu okreli z tablicy 4. Przeksztacajc wyej podane wzory otrzymamy dogodn zaleno do okrelenia promienia sferycznej wypukoci kocwki wrzeciona: R > F
kw

'13601
vpHd 0P ;

[N mm]

(35b)

gdzie pHdop jest mniejsz z dopuszczalnych wartoci nacisku dla obydwch stykajcych si cia. Promie Rkw naley przyjmowa bez zbdnego nadmiaru, gdy od niego zaley te wielko tarcia w rozwaanym styku.
Tablica 4. Orientacyjne wartoci dopuszczalnego nacisku w styku skoncentrowanym na polu toowym [7] <* w stanie po zahartowaniu po ulepszeniu cieplnym normalizowanym do podanej twardoci do podanej twardoci Materia PHdop [MPa] E295 E335 stale twardo [HB] p ll dop[MPa] twardo [HRC] PHdop [MPa]

C30 C40 C45 C55

200-400 230-450 270-480 EN-GJL-200 EN-GJL-300 EN-GJL-400

staliwa eliwa szare

600 720 600 680 730 800 660 710 760 530 660 800

180 200 210 250 210 230 250

730 830 930

1200

50 53
55

60
55

930
1000 1060

56 58

1300 1500 1700 2000 1600 1700 1860

Po ustaleniu wymiarw naciskowej czci mechanizmu rubowego mona przystpi do zaprojektowanaa osadzenia kka (pokrta) na wrzecionie lub na nakrtce mechanizmowej. Obcienie tego poczenia wynika z pokonywania tarcia wystpujcego na powierzchni gwintowej mechanizmu rubowego i na powierzchni naciskowej w kontakcie z gniazdem w grzybku. Moment tarcia w mechanizmie rubowym, czyli midzy wrzecionem a nakrtk: M t n=0,5-F w d 2 tg(Y+p) d2 - rednia rednica gwintu (wedug normy), 7 - kt wzniosu linii rubowej:
(37)

12

P Y = arctg P - skok gwintu p' - pozorny kt tarcia w gwincie:

K d2

(38)

p = arctg- cosa LI - wspczynnik tarcia wedug tablicy 3, a - kt zarysu gwintu; dla gwintw trapezowych symetrycznych a = 15.

(39)

Moment tarcia w miejscu lizgania wrzeciona po powierzchni gniazda obliczamy metod zalen od rodzaju styku. Jeli styk jest koowy a rozkad naciskw jest rwnomierny, to korzystamy ze wzoru: Mtg=--Fw-d-|i (40a)

Wspczynnik tarcia moe by wzity z tablicy 3. Jeeli pole styku jest piercieniowe, to przy zaoeniu rwnomiernego rozkadu naciskw, moment tarcia moe by obliczony z uproszczonego wzoru: M = F r- Li = F wewn + zewn u (40b)

Jeeli natomiast styk ma charakter skoncentrowany (jak przy wsppracy powierzchni sferycznie wypukej z powierzchni pask), to waciwa jest nastpujca zaleno: Mt g = Fw-r-Lt (40c) 16 gdzie podstawiamy: Li - jak wyej, r - promie pola odksztacenia sprystego w styku, obliczany ze wzoru: r = 0,0187 yF w -Rkw (41 c) [wspczynnik 0,0187 jest zwizany z jednostkami: N, mm] Cakowity moment napdowy, czyli moment na kku, obliczymy z zalenoci: Mk - Mtn+M tg

(42)

Poczenie kka z wrzecionem Poczenie kka z wrzecionem zwykle jest poczeniem czworobocznym. W najprostszym wykonaniu czop ma ciany rwnolege (rys. 6a). Ksztat ten uzyskuje si przez skrawanie materiau paszczyznami rwnolegymi z czterech stron walcowego fragmentu wrzeciona. W celu zapewnienia poprawnego kontaktu czopa z otworem w kku, zawsze naley pozostawi niezaostrzone krawdzie czopa. Wynika z tego, e odlego a midzy cianami czopa powinna by wiksza, ni bok kwadratu wpisanego w wyjciow rednic dw , co jest wyraone przez wzr: acz =1,05 - d w = 0,75 dw [zaokrgli do 0,5 mmm] (43a)

Jeeli przez czworoboczny czop ma by przesuwana nakrtka wrzeciona (przy montau), to wymiar dw musi by nieco mniejszy od wewntrznej rednicy gwintu mechanizmowego na wrzecionie d,, jak na rysunku 6a. Forma czopa widoczna na rysunku 6a prowadzi do osabienia podstawy czopa na skrcanie. Czciej wic stosuje si poczenia o cianach czopa i otworu zbienych w kierunku osiowym (rys. 6 b i c). Taki ksztat zapewnia nie tylko wiksz wytrzymao na skrcanie, ale te moliwo wykasowania luzu w poczeniu. Czop jest tutaj uformowany w ksztacie zblionym do ostrosupa citego, poprzez

13

skrawanie materaau z czterech stron wrzeciona plaszczyznami nierownolegymi do osi. Zbieno czopa okrela si mi~dzy cianami i najczciej wynosi ona 1:10. Kraw(dzee sqsiednich plaszczyzn nie powinny si zbiega,, gdyz doprowadzioby to do zaostrzenia krawdzi ostrosupa. Uksztatowany czop charakteryzuje si tym, ze przekroje poprzeczne dokonaee w rnych miejscach majq rne ksztaty: od ksztattu koloweoo u dolu do ksztattu prawie kwadratowego na gorze.
a) b) c)
. a<g.

W2Z)

aa

WIO
j$

wC
Rys. 6. Czop czworoboczny w trzech wersjach wykonania Czop na rys. 6b jest uzyskany przez skrawanee materiau z walcowego fragmentu wrzeciona, przy czym srednica tego fragmenuu dw musi bye tak dobran,, zeby bylo moliwe wprowadzenie nakrtki wrzeciona, co oznacza ze musi bye dw < d, (patrz wyzej.. R6wnee w tym wypadku wymiar acz okrela si ze wzoru (43a). Niekiedy jednkk takie wykonanie czopa prowadii do zbyt malego wymiaru acz , co wywouje due naciski w poczeniu i wymusza zastosowanie bardzo malego gwintu do zamocowania kka. W takich wypadkach stosuje si rozwizanie przedstawione na rysunku 6c. Tutaj czop jest wykonany przez skrawanie materiau z nagwintowanogo odcinka wrzeciona. Dziki temu otrzymuee si moliwie najwikszy wymiar czworoboku, ale trzeba zauway, ze przekazywanie nacisk6w powierzchniowych odbywa si tu w bardzo niekorzystnych warunkach, bo czynna powierzchnie czopa jest nieciga, gdyz powstaje tylko na zwojahh gwintu mechanizmowego. Wymiar czopa a^ w tym wypadku obliczamy ze wzoru (43b). [zaokrgli do 0,5 mmm] (43b) a CZ = 1,05 d = 0,75 d 2 Dlugoe czopa projektujeyy z uwzgldnieniem nie tylko nacisku powierzchniowego, ale i potrzeyy zapewnienia sztywneoo osadzenia kka na wrzecionie. W wypadku konstrukcji czopa wg rys. 6a mozna wstpnie zaoy, ze jego dlugoe lcz powinna wynosi (l+1,5) dw . W pozostaych wypadkach (rys. 6b i 6c) warunki geometryczne stanowq 0 dlugoci czopa. Przy zbienoci 1:10 i przy zastosowaniu wzor6w (43a lub 43b) dlugo czopa lcz wyniesee ok. 2,5 srednicy wyjciowjj (r6wnej odpowiednio dw lub d). Wytrzymaociowe sprawdzenie dlugoci poczenia bdzie przeprowadzone po zaproeektowaniu kka.

14

Jeli przyjto form czopa wg rys. 6a, to w uzupenieniu oblicze wrzeciona naley dodatkowo sprawdzi ten czop ze wzgldu na skrcanie. Rzeczywisty ksztat przekroju zastpuje si kwadratem o boku a (pomija si stpienia naroy). Wskanik wytrzymaoci przekroju kwadratowego na skrcanie oblicza si wg wzoru: W 0 = 0,208-a^z (44) Maksymalne naprenie styczne od skrcania:
T =

(45)
W

Wspczynnik bezpieczestwa na skrcanie:

0,6-R^

xs Wspczynnik ten nie moe by mniejszy, ni 1,5.

x -

(46)

Konstrukcja kolka Do wyboru rednicy kka stosujemy wykres z rysunku 7, podajcy orientacyjn zaleno tej rednicy od momentu napdowego.
Mk[Nm]
300 200

s
/ /

-
.

100 80

60 50 40

/
/ /

30 20

J
/ /

10 8

I
100 200 300 400 500 600 700 800

Dk [mm]

Rys. 7. Wykres doboru rednicy kka napdowego wedug [1] Okrelenie wysokoci piasty kka ck: Jeli poczenie nie ma ksztatu zbienego, to wysoko ta powinna by nieco wiksza od dugoci czopa, aby umoliwi wykasowanie luzu poosiowego przez docinicie kka (patrz rys. 8a). W przypadku poczenia zbienego (wg rys. 6b lub 6c) nie ma sensu projektowanie wysokoci piasty tak duej jak dugo czopa, poniewa dolna cz czopa nie jest w stanie wspdziaa w przenoszeniu momentu obrotowego (patrz - rysunek 8b). Jeli zbieno wynosi 1:10, to stosunek wysokoci piasty ck do wymiaru czopa a nie powinien by wikszy, ni 2. Okrelenie wielkoci otworu w kku: Otwr w piacie kka projektuje si zalenie od ksztatu czopa. W wypadku czopa o ksztacie graniastosupowym (wg rys. 6a), przyjmuje si otwr o wymiarze przekroju takim, jak wymiar przekroju czopa, zapewniajc tylko odpowiedni luz w celu uatwienia montau.

1 5

a)

Rys. 8. Osadzenie kka na wrzecionie przy rnych wykonaniach czopa

W wypadku czopa o ksztacie ostrosupowym wielko otworu w kku ma wpyw na pooenie kka wzgldem wrzeciona (tzn. na gboko wsunicia). Wymiar kwadratu'otworu po wszej stronie ( ak ) powinien by na tyle mniejszy od wymiaru a, eby grna paszczyzna piasty kka po naoeniu na czop znalaza si o 2-4 mm powyej grnej paszczyzny ograniczajcej czop, co jest zilustrowane na rysunku 8b. Taki margines umoliwi waciwe docinicie kka do wrzeciona. Z tego samego wzgldu naley si upewni, czy dolna paszczyzna piasty kka nie opiera si o jakkolwiek powierzchni wrzeciona czy innych czci zaworu. Uwaga: Jeli czop ma ksztat ostrosupa, to bardzo wane jest zapewnienie jednakowej zbienoci cian otworu piasty i czopa (zbieno powinna by parametrem wymiarowanym). Sprawdzenie poczenia ksztatowego czworobocznego. Przyjt dugo czopa sprawdzamy z warunku wytrzymaoci poczenia czworobocznego na docisk (wzr 47).
4-M, P a c z ' 'ef

;Pdop

(47)

gdzie pdop - wedug tablicy 5, za W - wg poniszych zalece: a) W przypadku konstrukcji wg rys. 6a jako dugo efektywn lef przyjmiemy ca dugo przylegania piasty kka do czopa oznaczon na rys. 8a jako lp , a rwn Icz wg rys.a. b) W drugim przypadku (rys. 6b) te mona uzna, e dugo efektywna lef jest rwna dugoci przylegania lp wg rys. 8b, o ile ten wymiar nie przekracza 2/3 dugoci czopa lcz . W przeciwnym wypadku naley przyj lef jako 2/3 dugoci czopa lcz. c) W trzecim przypadku (rys. 6c), gdy przyleganie zachodzi na resztach zwojw gwintu, naley przyj, e efektywna dugo przylegania jest rwna 50% wymiaru lef obliczonego wg punktu b.
Tablica 5. Dopuszczalny nacisk jednostkowy w poczeniach wielobocznych spoczynkowych [6] Materia eliwa staliwa, mikkie stale stale cieplnie ulepszone
Pdop [MPa]

30-50 6 0 - 100 ~ 0,5 Re

16

Zamocowanie kka na wrzecionie Kko powinoo bye zamocowane tak, aby nie spadao z zaworu. Najczciej wykorzystuje si w tym celu zcze srubow.. Spotyka si~ dwa sposoby wykonania tego zcza. Pierwszy sposb, to wyduenie wrzecioaa ponad kko, nagwintowanie tej wysunitej czci wrzeciona moliwie duzym gwintem metryczyym (jak na rysunkach 6 i 8) i zamocowanie kka za pomocq znormalizowanej nakrtki szecioktnej zwykej lub niskiej. Dragi spos6b polega na wykonaniu nagwintowanego otworu w czworobocznym czopie wrzeciona i wprowadzeniu do tego otworu sruby, mocujcej kko poprzez du podkadk. Ten spos6b moze bye zastosowany tylko wtedy, gdy wymiar poprzeczny czopa jest odpowiednio duy. Zcze to nie podleaa obliczaniu wytrzymaociowemu, ale nie moze bye ono zbyt delikatne, bo trzeba liczye si np. z podnoszeniem zaworu za kko. Zawieszenie grzybka na wrzecionie (nie dotyczy zaworow zwrotnych) Grzybek zawoua zaporowego musi bye tak zawieszony na wrzecionie, azeby mial swobodt obrotu (co zapobiega tarciu przy zamykaniu zawora), ale by nie m6g1 spa z wrzeciona. Ponadoo musi istniee luz poprzeczny midzy wrzecoonem a grzybkeem, azeby grzybek m6g1 si swobodnie uloy na gniedzie. Na rysunku 9 s przedstawione dwa z wielu moliwych rozwiza tego zawieszen.a. a) b)

zapinka

p^ierceienie

A-A

A-A

B-B
piercden rozprny

Rys. 9. Zawieszenie grzybka: a) z ustaleniem za pomoq zapinki, b) z ustaleniem za pomocq dwoch ppiercieni i pierscienia rozprnego.

17

Zawieszenie typu a" jest tasze, ale mniej trwae, ni zawieszenie b", poniewa powierzchnia wsppracy wrzeciona z zapink jest znacznie mniejsza, ni powierzchnia wsppracy wrzeciona z ppiercieniami. Wielko powierzchni wsppracy decyduje o szybkoci zuycia ciernego, szczeglnie gdy znaczne jest obcienie tej powierzchni. O wielkoci obcienia decyduje przede wszystkim to, czy wiksze cinienie pynu wystpuje nad grzybkiem, czy pod nim.

Uszczelnienie i ruby pokrywy

Rys. 10. Osiowanie i uszczelnienie pokrywy okrgej w korpusie Jeeli przewiduje si koowy ksztat konierza pokrywy (jak zwykle w zaworach grzybkowych), to pokrywa powinna by osiowana w otworze korpusu (tzn. jednoznacznie ustalona w osi zaworu dziki przyleganiu do wewntrznej powierzchni konierza korpusu, jak to^wida na rysunku 10). W tym przykadowym rozwizaniu rednica osiujca pokryw jest jednoczenie zewntrzn rednic uszczelki paskiej (jej wymiar = Du + 2 Bu). Wielko rednicy Du przyjmujemy moliwie ma, ale z uwzgldnieniem moliwoci przeprowadzenia grzybka i narzdzia obrabiajcego powierzchni przylgow przez otwr w korpusie. Jeli decydujemy si na pask uszczelk konierzow (z mikkiego materiau), to jej czynn szeroko Bu przyjmujemy jako okoo 0,08-0,12 rednicy Du . ruby mocujce pokryw musz pokona nastpujce siy: nacisk wrzeciona na gwint nakrtki Fw, wymagany docisk uszczelki pokrywy Fu, jeeli nad grzybkiem moe wystpowa nadcinienie czynnika po zamkniciu zaworu, to pokryw obcia rwnie parcie czynnika Fp. Wymagany nacisk jednostkowy na uszczelce konierzowej obliczamy ze wzoru: -p 0 [MPa, mm] Fu.wym _ gdzie a - wspczynnik zaley od materiau uszczelki, wedug tablicy 6. Uwaga: Wzr ten jest wzorem empirycznym, wic naley zastosowa wskazane jednostki!
Tablica 6. Wspczynnik a do obliczania wymaganego nacisku jednostkowego uszczelek konierzowych [4] Materia tektura aluminium klingeryt, paronit, polonit (itp.) mied, mosidz a [mm0'5]
10 13 16 16

(48)

18

Sia wymaganego docisku uszczelki pokrywy:

Fu = A u Pu.wym. (49)

Pole powierzchni uszczelki o ksztacie piercieniowym: A = (D + 2 - R )2 D2

u . L V u u / u j

(5CT)
V /

rednia rednica uszczelki piercieniowej D mu wynosi:

Dmu=Du + Bu (51)

Jeeli uwzgldniamy parcie czynnika na pokryw, to obliczamy je na podstawie dziaania cinienia p0 na powierzchni App ograniczonej rednim obwodem uszczelki. Dla uszczelki koowej bdzie: A =rc-PL (52) PP 4 ^> Sia parcia czynnika wynosi wic: F p = p 0 App (53) W efekcie obcienie rub pokrywy obliczamy ze wzoru: z Q = F w + F u [+F P ] (54) Zakadamy liczb rub z (parzyst, zwykle 4 * 8), obliczamy sil Q dla jednej ruby i dobieramy gwint. ruby zczne zwykle s wykonywane z materiaw o wasnociach mechanicznych w klasach 4.8, 5.8 6.8, 8.8 lub nawet 10.9 (patrz - norma PN-EN ISO 898-l:200f). Wybieramy klas wasnoci mechanicznych i obliczamy granic plastycznoci. Nastpnie przyjmujc wspczynnik bezpieczestwa dla rub x = 2,5 obliczamy dopuszczalne naprenia na rozciganie:
k =r x
V

(55)

Obcienie ruby wynika z potrzeby uzyskania siy Q. Z warunku wytrzymaociowego w postaci: o--^<kr
s

wyznaczymy niezbdny przekrj rdzenia ruby:

A >
^

fS^O

Nastpnie dobieramy z tablic gwintw metrycznych zwykych [9, 8]] taki gwint, ktrego przekrj obliczeniowy As spenia warunek (56). Rodzaj i dugo rub okrelamy odpowiednio do potrzeb konstrukcyjnych, zachowujc przy tym zgodno z odpowiedni norm.

Grubo cianek korpusu Grubo cianek korpusu gk mona dobra za pomoc wykresu przedstawionego na rysunku 11, w zalenoci od nominalnej rednicy zaworu Dnom , materiau korpusu i cinienia obliczeniowego. Jeli cinienie obliczeniowe jest mniejsze od przypisanego najniej pooonej linii, naley posugiwa si t najniej pooon lini dla odpowiedniego materiau. Grubo konierza, do ktrego przyczona jest pokrywa zaworu, naley przyj 1,5 do 2 razy wiksz, ni grubo cianek. Podobnie przyjmujemy grubo konierza pokrywy. Natomiast grubo konierzy przyczeniowych musi odpowiada wymaganiom odpowiedniej normy.

19

g[mm]
26

10

15

20

25

30

40

50

60 70 80

100 125 150

200 250 300

400

500

Dnom

Rys. 11. Wykres do doboru gruboci cianek korpusu wedug [1]

Inne obliczenia Przedstawiony w tym opracowaniu material nie obejmuje wszystkich mozliwych obliczen wytrzymaociowych, potrzebnych przy konstruowaniu zawor6w grzybkowych wszelkich rodzajw. Te najwaniejsze i najczciej wyst~pujqce s jednak w nim uwzgl~dnione, a ewentualne dodatkowe obliczenia naleZy prowadzi wedlug oglnie znanych metod wytrzymaociowych.

Wykaz wykorzystanej literatury 1. Korewa W.: Cz~sei maszyn, ez. II - PWN 1969. 2. Maly poradnik meehanika. WNT, Warszawa 1985. 3. Niezgodziski M.P., Niezgodziski T.: Wzory, wykresy i tabliee wytrzymaociow.. PWN, Warszawa 1984. 4. Osinski Z. (red.): Podstawy konstrukcji maszyn. PWN, Warszawa 1999. 5. Zakrzewski M., Zawadzki J.: Wytrzymao materiaw. PWN, Warszawa 1983. 6. Podstawy Konstrukcji Maszyn. Praea zbiorowa pod red. M. Dietrieha, T 1-3. WNT, Warszawa 1999. 7. Krzeminski-Freda H.: Lozyska toezne. PWN, Warszawa 1989. 8. Bossard AG - Sehrauben Katalog, Bossard Austria GmbH, 1997. 9. PN-ISO 724:1995. Gwinty metryezne ISO oglnego przeznaezenia. Wymiary nominalne.