BIBLIOTEKA

FOTOAMATORA

Nr I. T, Cyprian JAK FOTOGRAFOWA Nr 2. E. Falkowshl FOTOGRAFIA KRAJOZNAWCZA Wr f z. Pkcslawski PRACOWNIA POTOAMATORA Z. DiubaK FOTOGRAFIA PORTRETOWA S. Sommer PROCES NEGATYWOWY I POZYTYWOWY W FOTOGRAFII Nr 6. Z. Pkoslawski ROBIMY PRZEZROCZA Nr 7. B. Bromboszcz FILTRY FOTOGRAFICZNE Nr 8. A. Voellnagel A TERAZ BARWNIE Nr 3. Nr 4. Nr 5. Nr 9. S. Sommer FOTOGRAFIA NA MATERIAACH NIETYPOWYCH

BIBLIOTEKA FOTOAMATORA

STANISAW SOMMER

FOTOGRAFIA
NA

MATERIAACH NIETYPOWYCH

WARSZAWA 1955 FILMOWA AGENCJA WYDAWNICZA

D edaklo r ksiki ZOFIA TYSZKA Okadk projektomatt HALINA I.EONOWICZ Redaktor techniczny STANISAW F R A N Ii

Korektor BOGDAN MARKIEWICZ

70x100/90 Druk ukoczono w padzierniku 1955

Uwagi wstpne W ostatnich kilkudziesiciu latach, poczwszy od I wojny wiatowej, daje si zauway wielki rozwj przemysu fotochemicznego. Ze wzrostem iloci produkowanych materiaw powiksza si stale ich asortyment. Poszczeglne wytwrnie produkuj materiay wiatoczue o wasnociach specjalnie przystosowanych do potrzeb fotografii amatorskiej i zawodowej, filmu oraz prac naukowych i badawczych. Wyrabiane s papiery fotograficzne o przerne; barwie podoa i rozmaitej fakturze powierzchni (dla fotografii czarno-biaej i w barwach naturalnych), nie mwic ju o szerokim wachlarzu gradacji i czuoci. Przykadem bogatego asortymentu wyrobw wiatoczuych jest np. fakt, e Agfa produkuje wycznie dla celw fotograficznych ponad 100 rnego typu materiaw negatywowych (bez materiaw do filmu oraz papierw do zdj obrazowych). W zwizku z tym, dziwnym moe si wyda fakt, e ksika ta omawia wyrb materiaw wiatoczuych uczulanych we wasnym zakresie przez fotografa. Przyczyna jest prosta. Materiay wiatoczue stosowane w niektrych dziedzinach fotografii charakteryzuj si ma trwaoci uywa je mona po uczuleniu najwyej w cigu kilku do kilkunastu dni. Poza tym naley pamita, e produkcja materiaw wiatoczuych na du skal jest trudna i kosztowna. Konieczne s do tego skomplikowane drogie maszyny i urzdzenia, wyrabiajce przewanie jeden tylko rodzaj materiaw. Zapotrzebowanie rynku fotograficznego 5

na niektre gatunki materiaw fotograficznych jest tak niewielkie, e byoby nieopacalne i nieuzasadnione z punktu widzenia gospodarki narodowej inwestowanie pienidzy w urzdzenia zaspokajajce potrzeby nielicznych specjalistw. Jakie materiay wiatoczue nie s wyrabiane fabrycznie i do jakich celw one su? W fotografii artystycznej popularne s tzw. techniki chromianowe, (np. guma" i bromolej"). Substancj wiatoczu w tych technikach jest mieszanina niektrych soli chromu (dwuchromianw) z pewnymi wielkoczsteczkowymi zwizkami organicznymi (biako, elatyna, guma arabska). Tego rodzaju mieszanina wiatoczua odznacza si ma trwaoci i zanim dotaraby z wytwrni do rk fotografa staaby si bezwartociow. W fotografii dokumentalnej do reprodukcji planw i rysunkw kreskowych stosowane s materiay, w ktrych substancj wiatoczu s pewne sole elazowe. Materiay tego typu s wyrabiane fabrycznie. Niekiedy jednak zachodzi konieczno samodzielnego ich sporzdzenia (np., wtedy, gdy chcemy otrzyma kopi oryginau o wymiarach przekraczajcych rozmiar papierw produkowanych fabrycznie). Dla celw wystawienniczych i zdobniczych stosujecie fotografie na tkaninach, porcelanie, metalu lub drewnie. Oczywicie, e w takich przypadkach fotograf musi sam otrzyma warstw wiatoczu na materiale, na ktrym chce umieci fotografi. W kolejnych rozdziaach ksiki omwimy poszczeglne techniki specjalne i metody otrzymywania materiaw wiatoczuych nie produkowanych fabrycznie. Naley jednak zaznaczy, e w porwnaniu z obrbk materiaw wyrabianych na skal przemysow (wykorzystujcych wiatoczuo soli srebra z chlorowcami), obrbka materiaw uczulanych we wasnym zakresie przez fotografa jest trudna i skomplikowana. Wymaga ona dokadnego zrozumienia charakteru reakcji chemicznych zachodzcych podczas produkcji, nawietlania i obrbki. Konieczna jest pedantyczna 6

dokadno w pracy i cierpliwo. Ponadto substancje chemiczne wchodzce w skad poszczeglnych recept i przepisw nie zawsze s atwo dostpne. Potrzebny sprzt nie jest natomiast zbyt skomplikowany i drogi. Wikszo urzdze jest prosta i szereg z nich mona sporzdzi we wasnym zakresie. Niewielka objto ksiki zmusza niekiedy do zbyt pobienego omwienia pewnych tematw. Autor wybra te metody postpowania, ktre s najprostsze i najatwiejsze do zrealizowania w zwykych warunkach. Przepisy pochodz ze rde powanych i w wikszoci wyprbowane s przez autora, ktry wprowadzi w niektrych miejscach wasne poprawki i uzupenienia.

Techniki chromianowe
wiatoczuo mieszaniny dwuchromianw lub chromianw metali alkalicznych z niektrymi wielkoczsteczkowymi zwizkami organicznymi elatyn, klejeni, gum arabsk, albumin biaka itp. wykorzystywana jest w rozmaity sposb w fotografii. wiatoczue materiay tego typu odgrywaj du rol w fotografii artystycznej. Najpopularniejszymi technikami pozytywowymi opartymi na wiatoczuych warstwach chromianowych s: guma, olej, pigment, bromolej, carbro czy pi-natypia nazywane TECHNIKAMI SZLACHETNYMI. wiatoczuo warstw chromianowych wykorzystuje si ponadto podczas otrzymywania fotogramw na rnego rodzaju podoach nie wyrabianych specjalnie do celw fotograficznych na metalach, tkaninach, porcelanie itp. Bardzo due zastosowanie technik chromianowych znajdujemy rwnie w poligrafii, gdzie s one podstaw szeregu technik drukarskich. W technikach chromianowych na razie zajmiemy si tzw. technikami szlachetnymi stosowanymi przede wszystkim w fotografii artystycznej), wykorzystuje si zjawisko, w ktrym wielkoczsteczkowe zwizki .organiczne zmieszane z roz7

tworem wodnym dwuchromianu sodu, potasu lub amonu i wysuszone trac po nawietleniu zdolno rozpuszczania si w wodzie, zmieniaj zdolno przyjmowania farb tustych lub sproszkowanych oraz stopie nasikliwoci wodnymi roztworami farb. Tumaczy si to tym, e pod wpywem wiata nastpuje redukcja dwuchromianw zmieszanych z zwizkami organicznymi do zwizkw chromu trjwartociowego (sam dwu-chromian nie jest wiatoczuy). Powstajcy tlenek chromu garbuje elatyn lub podobne zwizki, przy czym stopie zgarbowania, przejawiajcy si obnieniem rozpuszczalnoci w wodzie, jest w duym stopniu proporcjonalny do nawietlenia umoliwia to otrzymywanie obrazw ptonowych. Wykorzystanie wiatoczuoci warstw chromianowych dla celw fotograficznych opiera si na nastpujcych zasadach: 1) Farby tuste zatrzymuj si na nasiknitej wod warstwie chromianowej proporcjonalnie do stopnia zgarbowania elatyny lub innego koloidu organicznego (im elatyna jest bardziej zgarbowana tym wicej przyjmie farby). 2) Inaczej zachowuj si farby sproszkowane. Farby te zatrzymuj si przede wszystkim w tych miejscach, ktre s bardziej nasiknite wod, a mniej zgarbowane. W obu tych przypadkach farb tworzc pniejszy obraz fotograficzny wprowadza si na podoe po nawietleniu. 3) Farba znajduje si w warstwie wiatoczuej ju podczas nawietlania. Obraz powstaje pod dziaaniem cieplej wody wymywajcej koloidy organiczne razem z farb w stopniu proporcjonalnym do iloci wiata, ktre pado na warstw wiatoczu. Poza tym rozrnia si metody, w ktrych garbowanie koloidu nastpuje pod bezporednim dziaaniem wiata tzw. metody bezporednie oraz metody porednie, w ktrych jak gdyby przenonikiem wiata jest obraz srebrowy, otrzymany w dowolny sposb. W metodach porednich na obraz, 8

srebrowy, np. na zwyke powikszenie na papierze bromowym, dziaa si wodnym roztworem dwuchromianu, elazicjanku oraz bromku potasu. W wyniku zachodzcych reakcji chemicznych tworzy si bromek srebrowy i elazocyjanek potasowy. elazocyjanek potasowy redukuje dwuchromian, ktrego produkty redukcji garbuj elatyn podobnie jak to ma miejsce pod dziaaniem wiata. Stopie zgarbowania elatyny jest w takim przypadku proporcjonalny do zawartoci srebra w pierwotnym obrazie. W zalenoci od sposobu postpowania rozrnia si nastpujce techniki chromianowe: I. METODY BEZPOREDNIE garbowanie koloidu pod bezporednim dziaaniem wiata. 1) Farba znajduje si w emulsji podczas nawietlania wywoywanie obrazu" nastpuje pod dziaaniem ciepej wody: a) metoda pigmentowa b) metoda gumowa ' c) metoda klejowa. 2) Farb nakada si po nawietleniu: a) metoda olejowa b) metoda przesikowa. II. METODY POREDNIE wykorzystujce obraz srebrowy jako przenonik" wiata: a) bromolej b) przetok bromolejowy c) metoda ozobromowa. Poszczeglne metody majce zastosowanie praktyczne bd szczegowo omwione w dalszych rozdziaach ksiki. W tym miejscu rozpatrzymy jedynie oglne metody postpowania. W PIGMENCIE, GUMIE i w TECHNICE KLEJOWEJ w skad warstwy wiatoczuej wchodz poza dwuchromianem potasu i barwnikiem: w pigmencie elatyna, 9

w gumie guma arabska, a w technice klejowej klej stolarski. Rnica pomidzy tymi technikami polega nie tylko na rnych koloidach organicznych wchodzcych w skad warstwy wiatoczuej, ale i na rnej gruboci warstwy oraz na sposobie kopiowania, pozytywu. Warstwa wiatoczua w pigmencie jest stosunkowo gruba. Kopiowanie przeprowadzane jest metod stykow, przy czym warstwa wiatoczua papieru znajduje si w bezporednim kontakcie z negatywem. Zjawiska zachodzce podczas wywoywania obrazu pigmentowego wyjaniaj schematyczne rysunki l i 2.

Rys. l. Obraz pigmentowy przed nawietleniem: a) negatyw, b) warstwa wiatoczua, c) podoe.

Rys. 2. Obraz pigmentowy po nawietleniu: a) negatyw, b) warstwa wiatoczua, c) podoe, d) miejsca zgarbowania warstwy wiatoczuej Pod dziaaniem wiata nastpuje zgarbowanie elatyny. W miejscach znajdujcych si pod cieniami" negatywu elatyna zostaje zgarbowana w caej warstwie a do podoa. Natomiast w miejscach pod ptonami" negatywu warstwa zgarbowanej elatyny nie siga tak gboko (rys. 2). Wywoywanie obrazu polega, jak ju o tym wspomniano, na wymyciu ciep wod niezgarbowanej elatyny (wraz z barwnikiem). Poniewa pod ptonami negatywu warstwa 10

zgarbowana nie siga do podoa, to podczas wywoywania ciep wod znajdujce si pod zgarbowana elatyn warstwy niezgarbowane zostan wypukane i warstwa elatyny zgarbowanej straci kontakt z podoem i rwnie zostanie usunita z obrazu. Przy tej metodzie postpowania niemoliwe byoby otrzymywanie obrazw posiadajcych szczegy w ptonach i wiatach. Dla uniknicia tej powanej niedogodnoci stosuje si tzw. PRZENOSZENIE OBRAZU. Przeniesienie obrazu polega na tym, e zgarbowana dziaaniem wiata warstw wiatoczu wywouje si ciep wod w cisym zetkniciu z drugim arkuszem papieru (rys. 3).

Rys. 3. Papier pigmentowy zetknity z papierem do przenoszenia: a) papier do przeniesienia, b) warstwa wiatoczua z miejscami zgarbowanymi, c) podoe.

Rys. 4, Oddzielanie papieru pigmentowego l papieru do przenoszenia: a) papier do przeniesienia, b) warstwa wiatoczua z miejscami zgarbowanymi, c) papier pigmentowy. 11

Podczas wywoywania podoe oddziela si od warstwy elatyny, ktrej zgarbowane partie pozostaj na papierze do przeniesienia (rys. 4). W ten sposb otrzymujemy obraz posiadajcy szczegy we wszystkich partiach, ale odwrcony stronami. Chcc otrzyma pozytyw o wiernym oddaniu stron prawej i lewej,

Rys. 5.

Rys. 6.

Uoenie papieru do techniki klejowej l negatywu podczas nawietlania: a) negatyw, b) podoe, c) warstwa wiatoczua, d) miejsca zgarbowane warstwy wiatoczuej. naley obraz w taki sam sposb jeszcze raz przenie na inny arkusz papieru. Proces ten nazywamy podwjnym przeniesieniem obrazu. Kopotliwego przenoszenia obrazu mona unikn w technice klejowej. Warstwa wiatoczua w tej technice jest podobnie jak w pigmencie stosunkowo gruba. Zasadnicza rnica pomidzy tymi technikami polega na tym, e w klejowej kopiowanie stykowe odbywa si poprzez przezroczyste podloe (rys. 5 i 6). Jak wida na rysunku 6, zgarbowany klej stolarski (nawet w partiach wiate i ptonw), znajduje si w kontakcie z podoem i nie zostaje usunity podczas wywoywania ciep12

 wod. Rwnie i w tym przypadku otrzymuje le; pozytyw odwrcony stronami. W TECHNICE GUMOWEJ warstwa wiatoczua jest niezbyt gruba. Przy odpowiednio silnym nawietleniu warstwa ^garbowanej gumy arabskiej, nawet w partiach wiate i ptonw negatywu, siga do podoa i nie wymywa si podczas wywoywania. Z metod, w ktrych farb nakada si dopiero po nawietleniu obrazu, naley wymieni jeszcze OLEJOW I PRZESIKOW. W metodzie OLEJOWEJ na nawietlony papier, uprzednio nasiknity wod, nakada si pdzlem tust farb (lub mieszanin farb). Stopie przyjcia farby zaley od zgarbowania, a wiaciwie od iloci wody jak wchania elatyna (im elatyna jest bardziej zgarbowana, tym mniej przyjmuje wody, a wicej farby). Obraz otrzymany metod olejow mona przenosi na inne podoa, przy czym obraz pierwotny suy jako matryca, ktr mona kilkakrotnie zabarwia. Obraz pierwotny jest prawidowo uoony stronami, natomiast po przeniesieniu go na inne podoe, tzw. PRZETOK OLEJOWY jest odwrcony. W metodzie PRZESIKOWEJ po 'nawietleniu kpie si papier w wodnym roztworze barwnika. Poszczeglne partie obrazu tym intensywniej nasikaj barwnikiem, im warstwa elatyny jest mniej zgarbowana. Zasadnicz wic rnic pomidzy metod olejow a przesikow jest to, e w metodzie olejowej zabarwieniu ulegaj miejsca zgarbowane, za w metodzie przesikowej niezgarbowane. Dlatego te w metodzie przesikowej obraz kopiuje si nie pod negatywem, a pod diapozytywem (obraz opracowany t metod moe suy jako matryca do otrzymania duej liczby kopii). Z technik chromianowych porednich, w ktrych wykorzystuje si dowolny obraz srebrowy jako przenonik wiata, naley wymieni: bromolej, przetok bromolejowy i ozobrom. 13

W BROMOLEJU punktem wyjcia jest obraz srebrowy, otrzymany w dowolny sposb z tym jednak, e do jego wywoywania nie moe by uyty wywoywacz o wasnociach garbujcych. Po kpieli w roztworze garbujco-odbielajcym, nakada si farb podobnie jak w metodzie olejowej. W bromoleju otrzymuje si obrazy o prawidowym ukadzie stron, natomiast w PRZETOKU BROMOLEJOWYM (przeniesienie obrazu na inne podoe) obraz jest odwrcony. W METODZIE OZOBROMOWEJ (carbro) styka si uczulony papier pigmentowy z obrazem srebrowym i po pewnym czasie wywouje ciep wod podobnie jak w innych tego rodzaju metodach.

Charakterystyka wiatoczuych warstw chromianowych

W porwnaniu z wyrabianymi fabrycznie materiaami wiatoczuymi (zawierajcymi chlorowcowe sole srebra) wiatoczue warstwy chromianowe posiadaj szereg wad i zalet. Do zalet warstw chromianowych moemy zaliczy to, e: 1) przebieg krzywej gradacji wikszoci wiatoczuych warstw chromianowych jest korzystniejszy ni w emulsjach chlorowcowo-srebrowych (np. w pigmencie krzywa gradacji przebiega prostoliniowo pod ktem zblionym do 45). Porwnanie krzywych gradacji warstw chromianowych i emulsji chlorowcowo-srebrowych pokazane jest na rys. 7. Spaszczenie krzywej gradacji emulsji chlorowcowo-srebrowej w partiach wiate i cieni powoduje zmniejszenie kontrastowoci i zdolnoci rozrniania szczegw jasnoci w wiatach i cieniach obrazu (zdolno rozrniania szczegw w tych partiach decyduje w duym stopniu o walorach artystycznych obrazu), 2) podczas obrbki, w wielu technikach chromianowych zwaszcza w gumie, oleju i bromoleju istnieje daleko posunita moliwo indywidualnego, manualnego oddziay14

u/ania na charakter obrazu przez sabsze lub silniejsze wy-^olanie, wzgldnie naoenie farby w poszczeglnych partiach. 3) w niektrych z technik (guma, przetok olejowy i brom-olejowy), istnieje moliwo wielokrotnego kopiowania obrazu* przy czym w poszczeglnych naoeniach warstwy wiatoczuej zmienia si jej kontrastowo. W ten sposb mona osign efekty tonorozdzielcze podobne jak w swobodnych bromowych technikach tonorozdzielczych (Person, Isoprint itp.*).

Rys. 7. Przebieg krzywej gradacji warstw chromianowych l emulsji chlorowco-srebrowej: b) krzywa gradacji wiatoczuych warstw chromianowych, a) krzywa gradacji przecitnych emulsji chlorowco-srebrowych. ') Blisze szczegy o technikach tonorozdzielczych znajdzie czytelnik w ksice St. Sommera pt. Proces negatywowy l pozytywowy y fotografii" F.A.W. Biblioteka fotoamatora" nr 5 1955 r 15

4) obrazy opracowane w technikach chromianowych odznaczaj si du trwaoci, znacznie wiksz ni posiadaj j papiery chlorowcowo-srebrowe, 5) obrazy mona otrzymywa na wysokogatunkowych papierach o rozmaitych powierzchniach, 6) w pewnych technikach (olej, bromolej, ozobrom, metoda przesikowa), obraz moe suy jako matryca, z ktrej otrzymuje si wiksz ilo kopii, 7) w wielu technikach istnieje moliwo otrzymywania odbitek w dowolnych kolorach (nawet wielobarwnych). Wady emulsji chromianowych w porwnaniu z chlorowo-srebrowymi to przede wszystkim: 1) niska czuo kilka, a nawet kilkanacie tysicy razy nisza od czuoci papierw chlorowo-srebrowych do wywoywania. W zwizku z tym dugi czas kopiowania wyklucza moliwo otrzymania obrazw przy pomocy powikszania negatyww maoobrazkowych i innych. Obrazy na warstwach chromianowych w metodach bezporedniego garbowania otrzymuje si prawie wycznie przy pomocy stykowego kopiowania. Fakt ten stwarza konieczno sporzdzania powikszonych negatyww, poniewa peny efekt artystyczny osiga si w technikach chromianowych jedynie w obrazach wikszych rozmiarw (od 18 X 24 cm i wikszych), 2) maa trwao papierw uczulonych powoduje, e nie znajduj si one w handlu. Zmusza to do niekiedy kopotliwego samodzielnego uczulania, 3) obrbka chemiczna wymaga znacznie wikszego wkadu pracy, ni, obrbka papierw chlorowo-srebrowych Pomimo tego, e wymienione wady technik chromianowych w duym stopniu ograniczaj ich zastosowanie w wielu dziedzinach fotografii, maj one wybitne znaczenie w fotografii artystycznej oraz su do otrzymywania fotogramw na rnego rodzaju materiaach nie wyrabianych fabrycznie dla celw fotograficznych np. na porcelanie, meta-lach, tkaninach itp. 16

Charakterystyka poszczeglnych technik chromianowych z punktu widzenia ich przydatnoci dla celw fotografii artystycznej
Nie wszystkie wymienione w poprzednim rozdziale techniki chromianowe stosowane byy w rwnie duym stopniu .w fotografii artystycznej i uytkowej. Najwikszy rozkwit technik chromianowych mia miejsce mniej wicej w latach 1880 1920. W owym czasie olej, pigment i guma odgryway dominujc rol w technice pozytywowej. Poczwszy jednak od roku 1920, techniki te zaczy traci na znaczeniu. Zoyo si na to szereg przyczyn. Niewtpliwie jedn z nich byy postpy w produkcji chlorowco-srebrowych papierw fotograficznych, zwaszcza tzw. bromowych do powiksze, wyrabianych w szerokim wachlarzu gradacji i o efektownych oraz ciekawych powierzchniach. Drug byo rozpowszechnienie kamer na maoformatowe bony zwojowe. Posiadacze aparatw maoobrazkowych chcc zosta przy technikach chromianowych stanli przed problemem powikszania negatyww. Pigment, olej i guma traciy coraz bardziej na znaczeniu, natomiast popularno zyskay techniki chromianowe porednie, w ktrych garbowanie koloidw organicznych wywoane jest srebrem obrazu. Techniki te, to przede wszystkim bromolej i carbro (ozobrom). Carbro i ozobrom nie byy technikami zbyt rozpowszechnionymi, natomiast bromolej stosowao wielu fotografw. Do II wojny wiatowej z technik chromianowych utrzymay si w fotografii artystycznej guma, pigment i bromolej. Sytuacja ta do dzisiaj nie ulega wikszej zmianie, aczkolwiek obserwuje si w ostatnich latach znaczny wzrost zainteresowania technikami chromianowymi. Nie poruszam tutaj problemw zwizanych z wykorzystaniem technik chromianowych w technice reprodukcyjnej, w poligrafii oraz w specjalnych dziedzinach fotografii uytkowej, w ktrych techniki te nie straciy znaczenia. Przypomnie naley, e wiatoczue warstwy chromianowe wy2. Fotografia na mat. niet. 17

korzystywane s w pewnej, stosowanej na najwiksz skal technice otrzymywania kopii obrazw barwnych w filmie o barwach naturalnych, a mianowicie w TECHNIKOLORZE. Czy uzasadniona jest supremacja w fotografii artystycznej gumy, pigmentu i bromoleju nad innymi technikami chromianowymi? Sprbujmy przeanalizowa to zagadnienie zastanawiajc si, ktre z zalet technik chromianowych (w porwnaniu z chlorowcosrebrowymi) realizowane s w poszczeglnych metodach? Zalety i wady technik chromianowych omwione s na str. 14. Techniki chromianowe porednie (bromolej, carbro i ozo-brom) posiadaj pozornie t wielk przewag nad innymi technikami, e wykorzystuj obraz srebrowy otrzymany w dowolny sposb jako czynnik garbujcy koloidy organiczne. W technikach tych niepotrzebne jest powikszenie negatywu, a dugotrwae i niekiedy kopotliwe kopiowanie negatywu na niskoczue warstwy chromianowe, zastpione jest stosunkowo prost obrbk chemiczn. Nie naley jednak zapomina o tym, e uycie w tych technikach fotogramu srebrowego jako obrazu wyjciowego, pocignie za sob konsekwencje wypywajce z niewaciwego ksztatu krzywej gradacji obrazw srebrowych. Nie wykorzystana jest w tych technikach jedna z najwaniejszych zalet wiatoczuych warstw chromianowych prostolinijny przebieg krzywej gradacji. Konsekwencje tego wida wyranie, jeli poddamy analizie gotowy obraz otrzymany np. w bromoleju. Obrazy bromolejowe, zwaszcza przetoki odznaczaj si piknym wyrobieniem szczegw w partiach ptonowych, przy ubstwie tonw w wiatach i cieniach. W pewnych przypadkach jest to korzystne, na og jednak naley dy do uzyskania obrazw o jak najwikszej iloci tonw w wiatach i cieniach, przy jednoczesnym zredukowaniu ptonw. Bromolej jest technik wygodn w opracowywaniu wtedy, gdy mamy do dyspozycji papiery bromolejowe, produkowane specjalnie do tego celu. W chwili obecnej papiery te s w Polsce trudno dostpne. Stosowanie do brom18

oleju zwykych papierw bromosrebrowych nie zawsze jest moliwe, czsto wprowadza nowe komplikacje w proces obrbki chemicznej. Zagadnienie to jest szerzej omwione na str. 55. Trudnoci tego rodzaju nie istniej w technice ozobromowej. Punktem wyjciowym w ozobromie moe by dowolny obraz srebrowy (oczywicie nie tonowany), natomiast zachodzi konieczno sporzdzenia i uczulenia warstwy pigmentowej. Reasumujc mona stwierdzi, e ujemn stron obu technik pozostaje przeniesienie na ostateczny fotogram niedostatecznej iloci szczegw w wiatach i cieniach, przy duej korzyci, jak jest uniknicie sporzdzania powikszonego negatywu i dugotrwaego nawietlania kopii. Zaleta bromoleju w porwnaniu z ozobromem to prostota obrbki chemicznej, zaleta ozobromu to mono wykorzystania obrazu srebrowego na dowolnym papierze. Niewtpliw zalet tych technik jest mono otrzymywania pewnej iloci kopii z matrycy, jak jest zgarbowany, pierwotny obraz srebrowy. Zalet bromoleju w porwnaniu z ozobromem i carbro jest poza tym mono manualnego, rcznego wydobywania obrazu. W technikach chromianowych bezporednich, prostoliniowy przebieg krzywej gradacji wykorzystywany jest w peni wtedy, gdy mamy do dyspozycji oryginalny negatyw o wielkoci odpowiadajcej opracowywanemu obrazowi. Natomiast podczas kopiowania obrazu z negatywu powikszonego, zagadnienie to nie przedstawia si tak prosto. Powszechnie przyjty sposb wykonywania powikszonego negatywu polega na uzyskaniu powikszonego pozytywu na papierze bromosrebrowym, z ktrego kopiujc stykowo na podobny papier, uzyskuje si powikszony negatyw. W ten sposb otrzymuje si ostateczny negatyw z powikszenia bromo-srebrowego, znieksztacajcego kontrastowo i rozrnialno szczegw w partiach wiate i cieni. Znieksztaceni-i 19

te mona jednak ninie j szy dobierajc odpowiedni gatunek papieru do sporzdzania powikszonego pozytywu i stykowego negatywu. Bardzo istotn rol odgrywa przy tym dobr waciwego czasu nawietlania. Po wywoaniu najjaniejsze miejsca w obu obrazach powinny by do ciemne. Zwikszajc czas nawietlania, wykorzystuje si w ten sposb prostolinijny odcinek krzywej gradacji.

Rys. 8. Porwnanie przebiegu krzywych gradacji papierw bromo i chlorosrebrowych: a) przebieg krzywej gradacji papierw chloro-srebrowych, b) przebieg krzywej gradacji papierw bromosrebrowych. Przebieg krzywej gradacji rny jest dla papierw bromosrebrowych do powiksze i dla papierw chlorosrebrowych do kopiowania stykowego (rys. 8). Papiery bromosrebrowe prawidlowiej oddaj walory w wiatach ni w cieniach, natomiast wiksz zdolno rozrniania szczegw w partiach cieni otrzymuje si na papierach chlorowych. Z tego wynika, e dobr odpowiednie20

go rodzaju papieru posiada znaczny wpyw na ostateczny charakter obrazu. Istotne jest, czy wykonujemy powikszenie na papierze chloro, czy bromosrebrowym. Przy wyborze odpowiedniego gatunku papieru do sporzdzania powikszenia przejciowego naley zastanowi si nad tym, jakie partie ostatecznego obrazu bd miay wiksze znaczenie wiata czy cienie. Innymi sowy naley zda sobie spraw z tego, czy o walorach zdjcia bd decydoway partie wiate czy cieni. W przypadku, kiedy zaley nam na wydobyciu wyrazistoci i kontrastowoci szczegw w jasnych partiach obrazu, t'i powikszenie przejciowe wykonujemy na papierze bro-mosrebrowym, a negatyw stykowy na papierze chlorosre-browym. I odwrotnie, kiedy waniejsze s partie cieni, powikszenie stykowe wykonujemy wwczas na papierze chlorosrebrowym, a negatyw stykowy na papierze bromosrebrowym. W przypadku porednim, kiedy zaley nam zarwno na partiach wiate jak i cieni, korzystne jest wykonywanie pozytywu przejciowego jak i ostatecznego negatywu na tzw. papierze portretowym, np. Brom B". Pewne trudnoci mog mie miejsce podczas wykonywania duych powikszonych negatyww, poniewa wiksze formaty papierw chlorosrebrowych i portretowych s do trudno dostpne. Poza tym papier portretowy wyrabiany jest na grubym podou, co stwarza dodatkowe trudnoci podczas 'kopiowania. Po dygresji na temat negatyww powikszonych, wrmy do omawianego zagadnienia. Wykorzystanie prostoliniowego przebiegu krzywej gradacji warstw chromianowych realizowane jest w peni podczas kopiowania z negatyww oryginalnych, a w mniejszym stopniu z negatyww otrzymanych poprzez powikszony diapozytyw czy te powikszenie. Z omwionych uprzednio technik bezporedniego garbowania, metoda przesikowa nie ma' wikszego znaczenia w fotografii artystycznej. Takie metody jak olej i guma 21 umoliwiaj manualne, rczne opracowywanie pozytywu, natomiast wywoywanie obrazu w technice klejowej i w pigmencie przebiega bez bezporedniej ingerencji fotografa. O tym, ktra z dwch technik manualnych przedstawia wiksze korzyci dla fotografa rozstrzygna praktyka. Olej jest dzisiaj technik prawie nie uywan, natomiast guma stosowana jest przez wielu wybitnych fotografikw, a na IV Oglnopolskiej Wystawie Fotografii Amatorskiej w Warszawie w roku 1954, widzielimy szereg ciekawych obrazw, opracowanych technik gumow przez fotografw-amatorw. Jeeli chodzi o dwie pozostae techniki bezporedniego garbowania, to metoda klejowa nie przyja si w szerszej praktyce fotograficznej. Jedn z przyczyn tego jest trudno otrzymania czystych wiate obrazu, co nadaje fotogramowi specyficzny, ponury charakter, nadajcy si jedynie do nielicznych motyww. W porwnaniu z innymi technikami, sposb klejowy nie przedstawia specjalnych walorw. Pigment natomiast wyrnia si bardzo subtelnym rysunkiem obrazu, nieosigalnym w innych metodach. W dalszych rozdziaach ksiki zostan omwione nastpujce techniki chromianowe: guma, pigment, bromolej, przetok bromolejowy oraz ozobrom z przeniesieniem i bez przeniesienia obrazu.

Guma
TECHNIKA GUMOWA ZWANA POPULARNIE GUM", stanowi niewtpliwie

najbardziej doskona technik pozytywow stosowan w fotografii. Nazwa tej techniki pochodzi od wykorzystywania GUMY ARABSKIEJ jako jednego ze skadnikw mieszaniny wiatoczuej. Zalety gumy" mona uj w nastpujcych punktach: 22

Potrzebne chemikalia: guma arabska elatyna aun chromowy dwuchromian potasu lub amon kwas salicylowy farby. akwarelowe lub tempera

1) Sposb wywoywania pozwala na podkrelenie lub zatuszowanie pewnych partii fotogramu, co umoliwia bardzo swobodn, indywidualn interpretacj obrazu, 2) w technice gumowej moliwe jest wielokrotne kopiowanie negatywu na ten sam arkusz papieru. Zmieniajc za kadym razem kontrastowo warstwy wiatoczuej mona podkreli lub wyeliminowa pewne partie skali tonalnej negatywu, (np. wyeliminowa pewn cz ptonw na korzy rozbudowy tonalnej wiate i cieni), 3) jako podoe obrazu mona uy wysokogatunkowych, szlachetnych papierw (akwarelowe, czerpane itp.) o ciekawej powierzchni i strukturze, 4) barw obrazu mona z gry ustali dobierajc odpowiednie farby do mieszaniny uczulajcej. Natomiast zabarwienie obrazu srebrowego w technice bromowej, otrzymane przy pomocy tonowania lub specjalnego wywoywania jest zawsze mniej lub wicej przypadkowe. Obok niewtpliwie duych zalet, guma posiada rwnie szereg wad. Niektre z nich s wsplne dla wszystkich technik chromianowych. A wic: konieczno samodzielnego uczulania papieru i maa czuo warstwy wiatoczuej. Wad, moe najsilniej z wszystkich technik chromianowych wystpujc w technice gumowej jest konieczno duego wkadu pracy. Cay zabieg, poczwszy od prac nad preparacj i uczulaniem papieru a do ostatecznego wykoczenia obrazu, trwa niekiedy par dni. Przypomnijmy sobie zasad otrzymywania obrazw w gumie. Warstwa wiatoczua skada si z mieszaniny gumy arabskiej, dwuchromianu potasu lub amonu oraz farby. Po nawietleniu, wskutek garbujcego dziaania produktw fotolizy dwuchromianu potasowego, elatyna ulega zgarbowaniu i traci zdolno rozpuszczania si w wodzie. Wywoanie obrazu polega na usuniciu wod farby wraz z dwu-chromianem i gum arabsk z tych miejsc, na ktre wiato me pado ktre znajdoway si pod ciemnymi partiami negatywu. 23

Kolejno czynnoci w metodzie gumowej: 1) przygotowanie papieru 2) uczulenie papieru 3) nawietlenie 4) wywoanie obrazu. PRZYGOTOWANIE PAPIERU. Do techniki gumowej nadaj si lepsze gatunki papierw akwarelowych i rysunkowych. Rodzaj powierzchni papieru ma przy tym pewien wpyw na ostateczny wygld obrazu. Obrazy na papierach o powierzchni szorstkiej posiadaj gbok czer, natomiast ostro rysunku jest mniejsza ni na papierach o powierzchni gadkiej. Ze wzgldu na to, i w technice gumowej przewanie stosuje si wielokrotne kopiowanie i wielokrotne pokrywanie papieru warstw wiatoczu, wane jest bardzo, aby papier nie zmieni swoich wymiarw podczas obrbki (zmiany takie mog mie miejsce przede wszystkim podczas suszenia namoczonego papieru). Najlepszym rodkiem zaradczym, gwarantujcym zachowanie przez papier pierwotnych wymiarw, jest dugie, kilkogodzinne moczenie ju przeklejonego papieru w zimnej wodzie i szybkie wysuszenie. Przygotowanie papieru, nazywane inaczej klejeniem lub preparowaniem, ma na celu utrudnienie wnikania barwnika w gb jego warstwy. Przeniknicie barwnika do gbszych warstw papieru utrudnia bowiem wywoywanie obrazu i jest czst przyczyn powstania zabrudzonych" wiate. Do klejenia uywa si roztworu elatyny, ktr poddaje si po tym garbowaniu roztworem formaliny lub aunu chromowego. Papier rozpina si np. na stole i smaruje 4-krotnie 2 razy wzdu i 2 w szerz szerokim pdzlem namoczonym w 3%, ogrzanym do 70C roztworze elatyny. Klejenie papieru mona rwnie przeprowadzi w jednej operacji, stosujc kpiel o nastpujcym skadzie: elatyny 5,0 g aunu chromowego 0,5 g wody 100 cm3 24

Sposb ten jest prosty, ale wymaga dodatkowego pukania papieru po przeklejeniu. Pukanie ma na celu usunicie aunu chromowego, mogcego ujemnie wpywa na barwniki nakadane pniej na papier wraz z mieszanin uczulajc. O tym, czy papier jest dostatecznie przeklejony mona si przekona w nastpujcy sposb: prbk papieru pokrywa si mieszanin uczulajc, suszy w ciemnoci i wkada (rwnie w wietle ochronnym) do naczynia z zimn wod. W cigu okoo 1/2 godziny warstwa wiatoczua powinna si cakowicie wymy z papieru, ktrego zabarwienie nie moe si wwczas rni od koloru papieru nie poddanego prbie. W przypadku, gdy resztki barwnika pozostan na papierze _ klejenie naley powtrzy. Przeklejony papier moe by dugo przechowywany. Trzeba go jednak, chroni przed wilgoci. UCZULANIE PAPIERU. Podstawowymi skadnikami mieszaniny uczulajcej s dwuchromian amonu lub potasu oraz guma arabska. Skadniki te mona przechowywa w oddzielnych, zapasowych roztworach i przed uyciem miesza w odpowiednich proporcjach. Istniej rne sposoby uczulania papieru. Najprostszy i najczciej stosowany jest sposb, w ktrym nakadamy na papier mieszanin obu skadnikw roztworu uczulajcego wraz z farb. W innym ze sposobw najpierw pokrywa si papier roztworem dwuchromianu, a po wysuszeniu dopiero, nakada si roztwr gumy arabskiej i barwnika. Bez wzgldu na to, jakim sposobem uczula si papier, naley sporzdzi roztwory zapasowe dwuchromianu (A) i gumy arabskiej (B). Roztwr A dwuchromianu potasu 35 g (wzgldnie dwuchromianu amonu) 30 g wglanu potasu 2g wody destylowanej 250 cm3 (Roztwr ten jest trway i daje si dugo przechowywa) .25

Roztwr B gumy arabskiej kwasu salicylowego wody 100 g lg 250 cm3

Roztwr sporzdza si w ten sposb, e do butli lub soja z szerok szyj wlewa si wod ogrzan do 50C i wsypuje odpowiedni ilo gumy arabskiej. Po dodaniu kwasu salicylowego zakrywa si otwr soja pergaminem i pozostawia a d zupenego rozpuszczenia. Nastpnie roztwr ogrzewa si do okoo WC i przecedz przez ptno dla usunicia ewentualnych zanieczyszcze. W technice gumowej naley stosowa jedynie oryginaln, nie faszowan gum arabsk. Chcc unikn niepodanego poysku cieni gotowego obrazu gumowego, dobrze jest doda do roztworu gumy arabskiej krochmalu lub jeszcze lepiej, tzw. skrobi rozpuszczalnej. Krochmal lub skrobi dodajemy w iloci 25 g na kade 100 g gumy arabskiej. Sporzdzony z dodatkiem kwasu salicylowego roztwr gumy arabskiej jest trway i daje si dugo przechowywa. Trzecim skadnikiem gotowej do naniesienia na papier mieszaniny wiatoczuej s barwniki. W technice gumowej stosuje si przede wszystkim farby akwarelowe i tempery. Mona uywa do tego celu farby w proszku, ale nie zawsze s one dostatecznie sproszkowane. Duo lepsze s farby tzw. preparowane, sprzedawane w tubkach. Farby akwarelowe sprzedawane w tubkach zawieraj jako rodek wicy gum lub klej oraz gliceryn skadniki nieszkodliwe dla procesu gumowego. W temperach spotyka si rnego rodzaju substancje wice i w zwizku z tym nie kada farba rwnie dobrze nadaje si do tego celu. W praktyce gumowej najczciej stosowanych jest kilka gatunkw farb: 1) czer soniowa lub lampowa 2) caput mortuum czerwonawy fiolet 26

3) ugier palony ty brz 4) s jena naturalna brz 5) umbra palona brz 6) bkit pruski Czsto stosowane jest rwnie mieszanie farb, np. chcc otrzyma ciep czer dodajemy farby czerwonej, a przez podanie farby niebieskiej zmieniamy odcie na bardziej zimny. Inne przykady mieszania farb podane s przy omawianiu techniki pigmentowej (str. 37). Specjalnie dobre wyniki daj w technice gumowej poniej podane mieszaniny farb, stosowane w metodzie polegajcej na oddzielnym chromowaniu papieru i oddzielnym nakadaniu mieszaniny gumy arabskiej i barwnika. W metodzie tej, przy pomocy zwitka waty pokrywa si papier roztworem dwuchromianu, podanym na str. 25. Po wysuszeniu w ciemni nakada si na papier roztwr gumy arabskiej i farby. Chcc uzyska CZARN BARW OBRAZU trzeba zmiesza nastpujce skadniki: roztworu gumy arabskiej*) 40 cm3 czerni soniowej 10 g czerni lampowej 3g wody 20 cm3 Czer lampowa daje adnie wyrobione szczegy w ptonach, przy sabym wyrobieniu wiate. Czer soniowa ma wasnoci przeciwne. Farby te razem zmieszane daj obraz o piknym wyrobieniu zarwno ptonw jak i wiate. BRZOW BARW OBRAZU uzyskujemy mieszajc: roztworu gumy arabskiej 20 cm3 sjeny palonej 10 g wody 20 cm 3 NIEBIESK BARW OBRAZU otrzymamy po zmieszaniu rwnej czci gumy arabskiej i wody, dodajc tak dugo bkitu pruskiego, a osigniemy podany odcie. *) Skad roztworu gumy arabskiej podany jest na str. 26.
27

SEPIOWA BARWA OBRAZI; wystpuje, gdy do roztworu dla barwy brzowej doda si ma ilo czerni lampowej. OLIWKOWO ZIELON BARW OBRAZU uzyskamy wtedy, gdy zmieszamy roztwr dla barwy brzowej z niewielk iloci bkitu pruskiego. Dodanie czerni soniowej zwikszy intensywno zabarwiona. Zawarto barwnika w roztworze gumy mona zmienia w szerokich granicach. Zwikszenie iloci barwnika powoduje wiksze krycie obrazu, natomiast przy mniejszej iloci barwnika obraz jest janiejszy i delikatniejszy. Bardzo wane jest dokadne wymieszanie gumy z barwnikiem. W przypadku, gdy barwnik jest w stanie staym (farba sucha), naley go dokadnie sproszkowa i przesia przez gaz. Do porcelanowej miseczki wsypujemy odpowiedni ilo barwnika i dodajemy cz roztworu gumy (par cm3). Szklana paeczk rozcieramy farb z roztworem gumy na jednolit mas, po czym dodajemy reszt gumy. po starannym wymieszaniu, mieszanin nakada si szerokim pdzlem na papier (rys. 9). Istniej rne sposoby pokrywania papieru roztworem gumy. Najbardziej godny polecenia jest sposb polegajcy na szybkim nakadaniu roztworu (cay arkusz powinien by zasmarowany w cigu najwyej jednej minuty) przy czym pdzlem prowadzi si po papierze stale w jednym kierunku (np. wzdu lub wszerz papieru), a nastpnie smaruje si papier w kierunku prostopadym do poprzedniego. Zabieg ten powtarza si jeszcze dwukrotnie. W sumie smaruje si papier cztery razy po dwa razy wzdu i wszerz na 28

Rys. 9. Pdzel do nakadania mieszaniny wiatoczue]

zmian. Na koniec delikatnym pdzlem wygadza si nierwnoci warstwy wiatoczuej tak dugo, a pdzel zacznie przylepia si do papieru. Mona rwnie nakada warstw wiatoczu w .jednej operacji, biorc zmieszane ze sob roztwory gumy i barwnika oraz dwuchromianu. Proporcje poszczeglnych skadnikw s takie same jak w poprzedniej metodzie. Do mieszaniny gumy i barwnika dodaje si stopniowo roztworu dwuchromianu, stale ucierajc mas w modzierzyku. Sposb nakadania mieszaniny na papier nie rni si od ju opisanego. Uczulony papier suszy si w ciemni. Przewanie ju po kilkunastu minutach papier jest dostatecznie wysuszony. NAWIETLANIE. Papier gumowy nawietla si stykowo w bezporednim zetkniciu z negatywem. Ze wzgldu na to, e najmniejszy format obrazu gumowego wynosi 13 X 18 cm (na mniejszych formatach nie osiga si podanych rezultatw), konieczne jest dysponowanie negatywem powikszonym. W przypadku nie posiadania negatywu szklanego uywa si do tego celu, podobnie jak w innych technikach chromianowych, negatyww papierowych przetuszczonych (dla powikszenia przezroczystoci). Jednorazowe kopiowanie negatywu na papierze gumowym v/ wikszoci przypadkw nie daje ani dostatecznego krycia obrazu, ani zadowalajcego wypracowania szczegw poszczeglnych partii. Z tego wzgldu konieczne jest wielokrotne kopiowanie. Po nawietleniu, wywoaniu i wysuszeniu obrazu nakada si powtrnie warstw wiatoczu i powtarza kopiowanie. Przewanie wystarcza trzykrotne kopiowanie, niekiedy jednak i ta ilo moe si okaza niewystarczajca. Konieczno wielokrotnego kopiowania obrazu jest i wad i jednoczenie zalet techniki gumowej. Wad jest przeduenie operacji zmierzajcych do otrzymania obrazu i zwizane z tym komplikacje, zalet mono zmieniania za kadym kopiowaniem skadu, a przez to i kontrastowoci mieszaniny uczulajcej, co w efekcie daje waciwe tonalnie opracowanie fotogramu. 29

Urzdzenie do kopiowania powinno by skonstruowana tak, aby przy kadym kopiowaniu mona byo umieci papier pod negatywem dokadnie w tym samym miejscu. Doskonay opis budowy kopioramki przeznaczonej do kopiowania obrazw w technikach chromianowych podaje wybitny polski specjalista techniki gumowej Stefan Kotaniec w swojej ksice pt. Szlachetne techniki w fotografii", wydanej przed wojn w Warszawie. Kopioramka skada si z dwch czci, z ktrych wiksza bdca zwyk kopioramk powinna posiada wymiary wewntrzne o par centymetrw wiksze od rozmiarw obrazu, jaki chcemy otrzyma. Majc np. zamiar wykonywa obrazy o rozmiarach 18 X 24 cm naley wykona kopioramk o wymiarach wewntrznych 21 X 27. cm. Pozostae wymiary kopioramki pokazane s na rys. 10. Spr-

Rys. 10. Przekrj zewntrzny ramy kopioramki uywane] do technik chromianowych: AB) wysoko wewntrzna 3.5 cm, BD) szeroko wewntrzna 21 cm, DF) dugo wewntrzna 27 cm, BE) wystp do oparcia 1,5 cm. AC) grubo desek 2 cm Wymiary kopioramki pokazanej na rysunkach 10, 11, 12 odnosz si do kopioramki przeznaczonej do formatu18x24 cm ynki dociskajce w kopioramce powinny by szersze i silniejsze ni w zwykych kopioramkach. Drug cz urzdzenia stanowi rama o wymiarach zewntrznych odpowiadajcych wewntrznym wymiarom kopioramki (rys. .11). Rama posiada wgbienie na umieszczenie szyby ze szka 80

lustrzanego o takiej gruboci, aby szyba wraz z zewntrzn powierzchni ramy tworzya rwn paszczyzn. Szyba powinna by nieznacznie wiksza od otworu wewntrznego. pozostae wymiary ramki pokazuje rys. 11. Naley rwnie

Rys. 11. Ramka wkadowa: AB) szeroko zewntrzna 21 cm, BO) dugo zewntrzna 27 cm, DH) szeroko wgbienia 18 cm, HK) dugo wgbienia 24 cm, FG) szeroko wystpu do oparcia szyby 0,5 cm, DF) wysoko wgbienia (grubo szyby) 0,5 cm, AE) wysoko cae] ramki l cm, AD) grna szeroko ramki 1,5 cm. pamita o tym, aby cicia kopioramki (EG) i ramki wkadowej (GL) daway take rwn powierzchni. W wszych bokach ramy umieszcza si po 2 sztyfty wysokoci 2 do 3 mm w odlegoci 2 cm od brzegw ramy (sztyftami mog by szpilki gramofonowe). Na sztyfty te nabija si podczas pierwszego kopiowania negatyw i papier gumowy. Kopiujc kilkakrotnie trzeba pamita o tym, aby sztyfciki wchodziy w te same otwory w negatywie i pa-

Rys. 12. Kopioramk w przekroju pionowopodunym: AA) kopioramk, BB) ramka wkadowa, C) szyba, DD) deska przyciskowa (dwie poowy), P) zawiasy. EE) spryny dociskowe. 31

Rys. 13. A) rama wewntrzna. B) pyta dociskowa, C) papier

pierze (negatyw powinien by papierowy). Sposb ten gwarantuje umieszczenie papieru za kadym razem dokadnie pod tym samym miejscem negatywu. Deska przyciskowa, o wymiarach rwnych wewntrznym wymiarom kopioramki powinna posiada otworki w miejscach pasujcych do sztyfcikw. Przekrj zoonej kopioramki pokazany jest na rys. 12. W kopioramk z odchylon pokryw D kadzie si szyb C oraz papierowy negatyw (obrazem ku grze) nabijajcie go na sztyfty. Nastpnie nabija si na sztyfty papier gumowy (umieszczony warstw wiatoczu ku doowi) i dociska pyt dociskow. W przypadku, gdy dugo negatywu jest mniejsza od odlegoci pomidzy przeciwlegymi sztyftami, to do negatywu (i papieru) przykada si paseczki papieru, ktre nabija si na sztyfty (rys. 13).

Inny sposb dopasowywania negatywu i papieru pokazany jest na rys. 14. Rysunek ten przedstawia kopioramk widzian od strony od ktrej si eksponuje a s to brzegi kopioramki, ^ _ papier, c negatyw. Liter b oznaczone s owkiem cztery linie przechodzce przez papier i zachodzce na negatyw. Linie te wyrysowuje si przed zaoeniem papieru i negatywu do kopioramki. Wkadajc papier i negatyw do kopioramki ustawia si je w taki sposb (przy podniesionej jednej poowie pyty dociskowej), aby odpowiednie kreski na negatywie i pozytywie byy w jednej linii. POSTPY KOPIOWANIA mona ledzi przy pomocy fotometru opisanego na str. 95. Jako materia wiatoczuy w fotometrze stosowany by tzw. papier dzienny celuloidowy. Papier ten nie jest obecnie produkowany. Na str. 95 podany jest sposb dostosowania do tego celu atwo dostpnego papieru chlorowego. Papiery chromianowe z czarnym barwnikiem posiadaj czuo odpowiadajc papierom celuloidowym. Bardziej czu-te od czarnych s papiery zielone, a najwiksz czuo posiadaj niebieskie. Najmniej czue s papiery czerwone. Wymagaj one dwukrotnie duszego czasu nawietlania ni papiery czarne. WYWOYWANIE OBRAZW GUMOWYCH mona prowadzi dwoma sposobami. Jednym, tzw. mechanicznym i drugim, pozwalajcym na daleko idc manualn ingerencj fotografa w przebieg wywoywania. W SPOSOBIE MECHANICZNYM rozrnia si tzw. wywoywanie powolne i przyspieszone energiczne. W METODZIE POWOLNEJ umieszcza si obraz gumowy w naczyniu z zimn wod warstw wiatoczu ku doowi. Rozpuszczanie si niezgarbowanej gumy trwa przy prawidowej ekspozycji, od p godziny do dwch godzin. W przypadku przewietlenia proces wywoywania obrazu trwa duej niekiedy a kilkanacie godzin. Czas wywoywania mona skrci przez podwyszenie temperatury wody 3. Fotografia na mat. nietyp. 33

(najwyej do 30) lub dodanie niewielkiej iloci sody albo potau. Dodawanie alkalii jest jednak niebezpieczne. Przy zbytnim zanalizowaniu kpieli moe nastpi cakowite spynicie gumy z podoa. W METODZIE PRZYSPIESZONEJ ENERGICZNEJ na powierzchni papieru kieruje si rozpylony strumie wody z kranu (np. nakada si na kran sitko). Papier powinien by pooony na rwnej powierzchni, np. na szkle ustawionym pod pewnym ktem do poziomu (rys. 15). Ukone usta-

Rys. 15. Uoenie papieru podczas wywoywania obrazu gumowego. wionie papieru uatwia bowiem szybkie spywanie rozpuszczonej gumy arabskiej wraz z barwnikiem. Wywoywanie manualne rczne przeprowadza si przy pomocy szerokiego i mikkiego pdzla. Z pocztku obraz wywouje si jedn z opisanych poprzednio metod. Po wystpieniu na papierze wyranych zarysw obrazu wyjmuje si go z wody, umieszcza na ukonie ustawionej szybie (jak na rys. 15) i pdzlem odpowiednio modeluje si poszczeglne partie fotogramu. Podczas wywoywania naley pamita o tym, aby jednoczenie polewa papier wod, usuwajc w ten sposb rozpuszczon gum. 34

Wybr metody wywoywania zaley w pierwszym rzdzie od dowiadczenia fotografa. Wywoywanie rczne wymaga duego .poczucia estetyki, fotograf musi z gry widzie" wywoywany obraz, aby wiedzie jakie jego partie naley podkreli a jakie zatuszowa. Sposb rczny wymaga noa tym duej wprawy. Wywoywanie mechaniczne jest atwiejsze i dlatego jest bardziej wskazane dla mao zaawansowanego fotografa. Wyschnity obraz gumowy jest ciemniejszy od obrazu jaki widzimy podczas wywoywania. Ciemnienie fotogramu podczas schnicia naley uwzgldni przy wywoywaniu. W metodzie gumowej pewne trudnoci sprawia usunicie z obrazu resztek soli chromowych, ktre nadaj odbitkom tawy kolor. Zabarwienie to mona usun w kpieli klarujcej. Najczciej stosowana kpiel klarujca to W/o roztwr siarczynu sodowego, wzgldnie 2/o roztworu kwasu siarkowego. Kpiele te doskonale usuwaj zabarwienie obrazu solami chromu, ale niekiedy oddziaowuj ujemne na niektre farby, zmieniajc ich barw (midzy innymi sjena palona i indygo s wraliwe na dziaanie kwasu siarkowego). KOPIOWANIE WIELOKROTNE. O walorach gumy, jako techniki pozytywowej decyduje w duym stopniu moliwo wielokrotnego kopiowania. Do kolejnych kopiowa uczula si papier kpielami o rozmaitym skadzie, dajcymi obraz o rnej kontrastowoci i kryciu. Podczas poszczeglnych kopiowa, przez waciwy dobr skadu kpieli i czasu nawietlania, mona znakomicie wyrobi szczegy pewnych partii obrazu (np. cieni), kosztem innych. Poniej podajemy skad mieszanin uczulajcych przy trzykrotnym kopiowaniu obrazu. I. Mieszanina dla wydobycia cieni: roztworu gumy arabskiej roztworu dwuchromianu 6 cm3 4 cm3 35

Farby naley doda tyle, aby zadrukowany tekst np. kawaek gazety, po pokryciu na prb mieszanin uczulajc, dawa si z trudem odczyta. II. Mieszanina dla wydobycia ptonw: roztworu gumy arabskiej 5 cm3 roztworu dwuchromianu 5 cm3 Farby naley wzi mniej ni do roztworu dla cieni. III. Mieszanina dla wydobycia wiate: roztworu gumy arabskiej 3 cm3 roztworu dwuchromianu 7 cm3 Farby trzeba doda tylko tyle, aby po pokryciu zadrukowanego papieru, by on jedynie lekko zaczerniony. Kolejno nakadania farb jest w zasadzie dowolna. Do kadorazowego uczulania papieru naley bra mieszanin wszystkich skadnikw gumy, dwuchromianu i farby. Uczulanie oddzielnymi roztworami nie jest stosowane podczas kopiowania wielokrotnego. NAJCZSTSZE BDY WYSTPUJCE PODCZAS PROCESU GUMOWEGO: 1) warstwa wiatoczua nie rozpuszcza si podczas wywoywania w wodzie przyczyny: a)bardzo znaczne przewietlenie b) za maa zawarto gumy w warstwie wiatoczuej c) suszenie papieru w zbyt wysokiej temperaturze lub za dugo, 2) obraz jest za ciemny przyczyny: a) przewietlenie b) zbyt krtkie wywoywanie. Pomoc przy zbyt obfitym nawietleniu jest podwyszenie temperatury wody, lub dodanie do niej niewielkiej -iloci sody lub potau. 36 3) nierwnomierne wywoywanie obrazu (w plamy) przyczyny: a) nierwnomierne pokrycie papieru roztworem dwuchromianu lub gumy arabskiej, b) nierwnomierne zanurzenie w wodzie podczas wywoywania, 4) wiata zadymione przyczyny: a) niedostateczne przeklejenie papieru b) suszenie w zbyt jasnym pomieszczeniu papieru uczulonego 5) biae plamki na powierzchni obrazu przyczyny: a) pcherzyki powietrza znajdujce si na powierzchni papieru podczas uczulaniadwuchromianem potasu, 6) spynicie caej warstwy gumy arabskiej wraz z farb podczas wywoania przyczyny: a) znaczne niedowietlenie b) zbyt wysoka temperatura kpieli wywoujcej, 7) brak szczegw w wiatach przyczyny: a) za krtki czas nawietlania b) za duo gumy w mieszaninie uczulajcej. Pigment

PRZYGOTOWANIE PAPIERU Schemat postpowania: Potrzebne chemikalia: elatyna mydu cukier dwuchromian potasu amoniak, aun chromowy, farby mineralne Podane chemikalia: wglan sodowy, wosk ty, aceton, kauczuk, terpentyna, alkohol etylowy, benzyna. chlorek wapnia. woy na 1) przygotowanie (preparacja) papieru 2) naczulanie 3) kopiowanie 4) przeniesienie obrazu 5) wywoywanie obrazu 6) powtrne przeniesienie (nie zawsze stosowane). Do metody pigmentowej nadaj si prawie wszystkie gatunki papieru. Najlepszy jest zwyky, gadki papier o redniej gruboci. Przed preparowaniem naley go

37

okoo l godzin pomidzy 2 arkusze wilgotnej bibuy. W midzyczasie przygotowuje si pyn preparacyjny o nastpujcym skadzie: wody destylowanej 240 cm3 33 g

elatyny w najlepszym gatunku myda cukru farby 7,5 g 10,5 g 0,5 g

Do metody pigmentowej uywa si farb mineralnych. Nadaj si do tego celu tempery oraz niektre farby akwarelowe. Poniej podajemy te rodzaje farb, ktrych mieszaniny zday egzamin w praktyce: kolor ciepoczarny tusz chiski karmin brunat van Dycka sepia sjena palona czer lampowa brzowo-czerwony czerwie indyjska tusz chiski czerwie alizarynowa brzowo-czarny czer lampowa karmin indygo 6 czci 8 8 35 4 10 8 6 4 4 2

Kolejno rozpuszczania poszczeglnych skadnikw jest nastpujca: elatyn moczy si w okoo 200 cm3 wody, po czym ogrzewa do 35 40C, a do cakowitego jej rozpuszczenia. W pozostaej iloci wody rozpuszcza si mydo i cukier. Do otrzymanego roztworu dodaje si farb (uprzednio dobrze roztart w modzierzyku z niewielk iloci wody), oraz wlewa okoo 50 cm3 roztworu elatyny, a po starannym wymieszaniu reszt. Ogrzan do 35C mieszanin sczy si przez ptno, po czym przy pomocy pdzla papier pokrywa si jak najbardziej rwn warstw (na papier 38

o rozmiarach 24 X 30 cm zuywa si okoo 80 cm3 pynu). Przygotowany w ten sposb arkusz po skrzepniciu elatyny wiesza si w miejscu moliwie suchym. UCZULANIE. Kpiel uczulajc papier pigmentowy jest wodny, acetonowy lub alkoholowo-wodny roztwr dwu-chromianu potasu. Podajemy par przepisw: Dwu- Kwas chro- cytrymian nowy potasu g Przepis l 2 3 4 40 12 50* 20 8 g Wglan sodowy R 10 30 100 1000 1000 1000 225 *** Amoniak kropli** Woda Aceton 3 cm3 cm

*) zamiast 50 g dwuchromianu potasu mona uy 60 g dwuchromianu amonu. **) amoniaku naley dodawa tak dugo, a barwa roztworu zmieni si z pomaraczowej na somlano-t. ***) przed uyciem zmiesza 50 cm.3 pynu sporzdzonego wedug podanego przepisu z 100 cm3 alkoholu etylowego (spirytusu). Kontrastowo uczulonych w ten sposb papierw zaley od iloci dwuchromianu potasu w kpieli. Zwikszenie iloci dwuchromianu zwiksza kontrastowo zmniejszenie natomiast obnia (w przepisie nr l zawarto dwuchromianu mona zmienia w granicach 10 60 g na 1000 cm3 wody). Uczulanie papieru powinno odbywa si przy wietle elektrycznym materiay chromianowe s bardzo mao czue na promienie te i czerwone, w ktre obfituje wiato arowe. Stosujc kpiele 2 i 3 papier uczula si szerokim pdzlem, natomiast uywajc kpieli l i 4 umieszcza si papier na powierzchni roztworu. Temperatura kpieli uczulajcej nie powinna przekracza 15C. Z uczulonego papieru usuwa si nadmiar pynu przez wyciskanie wakiem gumowym, a nastpnie suszy w sposb podobny jak przy preparowaniu. Pa39

piery uczulane w kpieli l i 2 daj si przechowywa par dni. Papier uczulony w kpieli 3 po upywie doby nie nadaje si ju do uytku. Najduej daje si przechowywa papier uczulony w kpieli 4 bo a do 5 tygodni. KOPIOWANIE. Kopiowanie papieru odbywa si pod negatywem szklanym lub papierowym w wietle dziennym, najlepiej bezporednio w socu. Czas nawietlania zaley od wielu czynnikw, midzy innymi od sposobu uczulania i suszenia papieru. W przyblieniu czuo papieru pigmentowego, jak i innych uywanych w technikach chromianowych, jest taka sama jak papieru celuloidowego. Pod dziaaniem wiata papier pigmentowy nie ulega zmianom widocznym przed wywoaniem, natomiast na papierze celuloidowym powstaje obraz odrazu widoczny. Z tego te powodu papier celuloidowy lub podobny moe suy jako prbka pozwalajca okreli waciwy czas nawietlania. Sposb otrzymania wiatoczuego papieru dziennego, na ktrym obraz staje si widoczny ju podczas nawietlania oraz wykonania jak gdyby wiatomierza do technik chromianowych znajduje si na str. 95. PRZENIESIENIE OBRAZU. Jak wiemy, w technice pigmentowej konieczne jest przeniesienie zgarbowanej elatyny z pierwotnego podoa na inne. W przypadku, gdy odwrcenie obrazu stronami nie obnia wartoci fotogramu, przenosi si obraz na papier do pojedynczego przeniesienia. Jest to tzw. pigment z przeniesieniem pojedynczym. Najlepiej jest do tego uywa papieru rysunkowego lub akwarelowego o matowej powierzchni. Papier taki, o rozmiarach zawsze wikszych od wielkoci pierwotnego obrazu, naley przed przeniesieniem podda preparowaniu w roztworze zawierajcym 30 g elatyny rozpuszczonej w l litrze wody. Po wysuszeniu elatyn garbuje si ?% roztworem formaliny. Nienadajcy si do uytku, nie wywoany stary papier fotograficzny mona rwnie uy do pojedynczego przeniesienia. W tym celu naley go utrwali w roztworze tiosiar40

sodowego (usunicie soli srebrowych), starannie wy-u! kac elatyn zgarbowa w roztworze formaliny i wysuszy. przeniesienie obrazu odbywa si w nastpujcy sposb: ba papiery do przeniesienia oraz papier pigmentowy, wkada si do odpowiednich rozmiarw kuwety z zimn wod (temperatura wody winna waha si od 10 15C). Po zanurzeniu w wodzie papier pigmentowy z pocztku zwija si, po czym po pewnym czasie (do 2 minut) wyprostowuje. Naley wwczas pod wod (unikajc powstawania banieczek powietrza na powierzchni papieru), zetkn z sob oba arkusze, warstwami preparowanymi do siebie. Zczone papiery trzeba ostronie wyj z wody i pooy na szkle unikajc przy tym nawet najmniejszego przesunicia si ich powierzchni wzgldem siebie (papier do przeniesienia powinien znajdowa si na spodzie). Po przykryciu papierw arkuszem bibuy wyciska si nadmiar wody wakiem gumowym, prowadzc go zawsze od rodka papieru ku brzegom. Po wyciniciu wody papiery pozostawia si pod przyciskiem na kilkanacie 10 do 15 minut. Podczas przenoszenia obrazu bardzo wanym, a czsto niedocenianym czynnikiem jest temperatura wody oraz czas przebywania papieru pod wod. W przypadku, gdy temperatura wody wynosi 15 do 20'C zczone z sob papiery naley wyj ju przed upywem minuty. Jeli papiery za krtko byty zanurzone w wodzie, to po zczeniu tworz si czsto pomidzy nimi drobne pcherzyki powietrza, nie dajce si usun powodujce biae plamki na ostatecznym obrazie. Za dugie przetrzymywanie papierw w wodzie moe spowodowa niecakowite przeniesienie zgarbowanej elatyny z jednego papieru na drugi. Nastpn czynnoci jest WYWOYWANIE OBRAZU. Do wywoywania mona przystpi nie wczeniej, jak po 10 do 15 min. od chwili zczenia papierw. Mona zrobi to i pniej, ale pod warunkiem aby papiery w midzy 41

czasie nie wyschy spowodowaoby to bowiem zniszczenie obrazu. Zczone ze sob papiery wkada si do naczynia, np. odpowiednio duej kuwety, napenionej wod o temperaturze 35 do 45C. Po pewnym czasie, przewanie ju po paru minutach, z pomidzy papierw zaczyna wypywa zabarwiona elatyna. Przez cay czas naley do naczynia dolewa ciepej wody, tak aby temperatura nie opada poniej 35'C. Mniej wicej po upywie minuty od momentu wypywania elatyny, naley energicznym ruchem zdj z papieru do przenoszenia papier pigmentowy (pod wod). W przypadku, gdy papier nie odchodzi, naley poczeka chwil, ewentualnie podwyszy temperatur kpieli. Po zdjciu papieru pigmentowego zabarwiona na ciemno warstwa pigmentowa powinna znajdowa si na papierze do przenoszenia. Od tej chwili zaczyna si waciwe wywoywanie. W ciepej wodzie elatyna stopniowo rozpuszcza si (misk naley przy tym porusza) i ukazuje si obraz. Po skoczonym wywoywaniu, (co poznajemy po czystych wiatach i stwierdzeniu, e z wyjtego z wody obrazu nie spywa zabarwiona elatyna), fotogram przenosimy na par minut do zimnej wody. W przypadku zbyt dugiego nawietlania odbitki (przekopiowania), wywoywanie postpuje naprzd bardzo powoli. Naley wwczas zwikszy temperatur kpieli. Odwrotnie bywa przy niedowietleniu, kiedy elatyna rozpuszcza si zbyt szybko trzeba obniy temperatur wody. Rzadko jednak udaje si w ten sposb uratowa obraz. Kocow operacj jest zgarbowanie pozostaej na papierze elatyny w 5/o roztworze aunu chromowego. Garbowanie trwa 15 minut, po czym fotogram naley wypuka w wodzie biecej lub zmienianej kilkakrotnie. Ewentualne usterki obrazu naley wyretuszowa jeszcze przed zgarbowaniem, uywajc do tego celu resztek barwnika. 42

PRZENOSZENIE PODWJNE. W metodzie pigmentowej przenoszeniem podwjnym wszystkie czynnoci s takie same jak w pigmencie z przenoszeniem pojedynczym. Rnica polega jedynie na uyciu tzw. papieru poredniego podoa tymczasowego. Papier do przenoszenia poredniego, na ktry przenosimy obraz pigmentowy, rni si rodzajem preparacji od papieru do przenoszenia pojedynczego. Sposb preparacji oraz materia, na ktry przenosimy obraz pigmentowy wpywa na rodzaj powierzchni ostatecznego obrazu. I tak, stosujc jako podoe tzw. papier woskowany otrzymuje si obraz pmatowy, natomiast nakadajc preparacj na szko, otrzymujemy obraz byszczcy. Bardzo ciekaw matow i drobno ziarnist powierzchni obrazu, otrzymuje si stosujc szko mleczne jako podoe tymczasowe. Papier do przenoszenia podwjnego moe by dowolny. Powierzchni papieru pokrywamy ciepym, 10/o wodnym roztworem elatyny. Preparowanie podoa tymczasowego (moe nim by papier lub szko), przeprowadza si w sposb nastpujcy: rozpuszcza si 10 g niewulkanizowanego kauczuku w 200 cm3 benzenu, po czym cienk warstw tego roztworu pokrywa si papier lub starannie oczyszczone szko. W ten sposb spreparowane podoe daje si dowolnie dugo przechowywa. Na par godzin przed przeniesieniem spreparowane podoe pokrywa si cienk warstw roztworu o skadzie: kalafonii w proszku wosku tego 5g 2g

terpentyny oczyszczanej 100 cm3 Obraz pigmentowy przenosi si w opisany poprzednio sposb na podoe tymczasowe, wywouje i garbuje jak podczas przenoszenia pojedynczego. Rwnie w podobny sposb przenosi si obraz z podoa tymczasowego na ostateczne. Papier do podwjnego przeniesienia moczy si w wo43

dzie o temperaturze 30C do momentu, a powierzchnia jej stanie si liska, Umieszcza si wwczas oba papiery w zimnej wodzie i skada si je preparowanymi powierzchniami ku sobie. Po wyjciu z kpieli wyciska si z papieru nadmiar wody, wiesza si na sznurze najlepiej przy pomocy drewnianych uchwytw i suszy. Po wyschniciu papier powinien odskoczy od podoa, NAJCZSTSZE BDY PROCESU PIGMENTOWEGO: 1) czciowe rozpuszczenie si elatyny podczas naczulania przyczyna: za wysoka temperatura kpieli uczulajcej, 2) wystpowanie na obrazie grubego ziarna przyczyna: za dua zawarto alkaliw w kpieli uczulajcej, 3) elatyna wraz z barwnikiem spywa z papieru pod-i czas suszenia przyczyna: zbyt wysoka temperatura suszenia, 4) uczulony papier faduje si i podczas kopiowania styka z negatywem nie na caej powierzchni przyczyna: zbytnio wysuszony papier. Przed kopiowaniem naley papier na krtki okres przenie do wilgotnego pomieszczenia. Zbytniemu przesychaniu papieru przeciwdziaa dodanie do kpieli uczulajcej okoo 2/o gliceryny, 5) na obrazie wystpuj nieregularne plamy tworzce jak gdyby siatk przyczyna: za dugie suszenie. Papier nie moe schn duej ni 8 godzin, przy czym temperatura nie powinna przekracza 20C. Zbyt krtkie moczenie papierw pigmentowego i do przeniesienia przed zoeniem, wzgldnie za wysoka temperatura wody, 6) papier pigmentowy nie trzyma si papieru do przenoszenia przyczyna: za dugie moczenie przed zczeniem, 44

papier do przenoszenia podwjnego nie oddziela si od papieru poredniego przyczyna: niedostateczne nawoskowanie papieru poredniego, 8) podczas podwjnego przenoszenia cz obrazu pozostaje na papierze porednim przyczyna: nierwnomierne nawoskowanie papieru poredniego, 9) papier do podwjnego przenoszenia odpada od papieru poredniego nie zatrzymujc na sobie obrazu przyczyna: papier do przenoszenia podwjnego by zanurzony w zbyt ciepej wodzie (temperatura wody winna wy- . nosi najwyej 30C), 10) obraz za jasny przyczyna: niedowietlenie lub zbyt dugie wywoywanie, 11) papier pigmentowy przykleja si do negatywu przyczyna: papier pigmentowy by niedostatecznie wysuszony, 12) biae, okrge plamki na obrazie przyczyna: pcherzyki powietrza podczas skadania papierw, 13) podczas wywoywania powstaj na papierze pcherzyki przyczyna: za wysoka temperatura wody podczas wywoywania, 14) obraz za mikki przyczyna: zbyt rozcieczona kpiel uczulajca. Mona wwczas przy wywoywaniu obrazu podwyszy temperatur wody, 15) szary obraz przyczyna: za duo dwuchromianu w kpieli uczulajcej, 16) wiata obrazu zadymione przyczyna: zawietlenie uczulonego papieru, wzgldnie papier by za dugo przechowywany. Zadymienie mona usun w kpieli z 1/o roztworu wodnego cyjanku potasu. (Uwaga: silna trucizna). Po osabieniu naley obraz starannie wypuka. 45

Bromolej
BROMOLEJ JEST TECHNIK CHROMIANOW POREDNI, w ktrej garbowanie elatyny nastpuje nie wskutek bezporedniego dziaania wiata lecz za porednictwem obrazu srebrowego otrzymanego na papierze bromosrebrowym. Nawietle; wywoany papier bromosrebrowy poddaje si dziaaniu kpieli odbielajco-garbujcej, pod wpywem ktrej elatyna papieru ulega zgarbowaniu w stopniu mniej lub wicej proporcjonalnym do iloci srebra. Na zgarbowany i nasiknity wod papier nakada si farb olejn w sposb, jak: jest stosowany w obecnie ju mao popularnej metodzie olejowej. Std te pochodzi nazwa techniki BROM od papieru bromosrebrowego i OLEJ od metody olejowej; Tok postpowania w technice bromolejowej jest nastpujcy 1) otrzymanie obrazu srebrowego na odpowiednim papierze bromosrebrowym. Obraz powinien by wywoana w nie garbujcym wywoywaczu, | 2) kpiel w roztworze odbielajcym, w ktrym elatyna emulsji bromosrebrowej ulega zgarbowaniu, a obraz srebrowy odbieleniu (zamiana na tawy bromek srebrowy), 3) drugie utrwalenie (usunicie bromku srebrowego), 4) naoenie farby olejnej, 5) tzw. benzynowanie, to jest usunicie z obrazu substancji tuszczowych, stanowicych jeden ze skadnikw farb olejnych. OTRZYMANIE OBRAZU SREBROWEGO. Papier bromosrebrowy przeznaczony do bromoleju powinien mie odpowiednio zgarbowan warstw elatynow. Papier o zbyt sabo zgarbowanej elatynie wchania w dalszych operacjach Potrzebne chemikalia: dwuchromian potasowy bromek potasowy siarczan miedziowy tiosiarczan sodowy siarczyn sodowy farby olejne lub litograficzne tri, benzyna lub czterochlorek wgla 46

t duo wody, wskutek czego otrzymuje si po naoeniu z \v obraz bardzo twardy, nie posiadajcy prawie zupenie szczegw w ptonach. Na papierze o zbytnio zgarbowanej Patynie otrzymuje si po naoeniu farby mikkie, brud-^ obrazy o zadymionych wiatach. Do bromoleju produkowane s specjalne papiery brom-olejowe, w Polsce niestety do trudno dostpne. Wyszukanie wrd papierw nieprzeznaczonych do bromoleju odpowiedniego gatunku nie jest atwe i wymaga przeprowadzenia przed tym szeregu prb. O stopniu zgarbowania elatyny mona si przekona po wyjciu papieru z kpieli odbielajcej. Na papierze o waciwie zgarbowanej elatynie powinno si zauway (trzymajc papier ukonie pod wiato) tzw. relief, to jest wypuky obraz, utworzony przez zgarbowan elatyn. Jeli relief nie wystpuje i woda spywa z powierzchni papieru zostawiajc prawie such powierzchni wiadczy to o zbyt silnym zgarbowaniu elatyny. Natomiast na sabo zgarbowanej elatynie wystpuje relief bardzo wyrany, dajcy po naoeniu farby zbyt twardy obraz. Spotykane w handlu papiery bromosrebrowe s z reguy zbyt silnie zgarbowane. Istniej sposoby dostosowania do bromoleju papierw o zbyt silnie zgarbowanej elatynie. Jeden z tych sposobw, najatwiejszy do zrealizowania w praktyce fotoamatorskiej, prbowa autor zastosowa do papierw bromosrebrowych produkcji polskiej. Metoda ta daa tylko czciowo dobre rezultaty. Najatwiej udawao si otrzyma waciwy relief na papierach pmatowych o powierzchni gadkiej. Papiery byszczce nie nadaj si zupenie; niezadowalajce wyniki otrzymuje si rwnie na papierach matowych. Wahania w przydatnoci papieru wystpuj nawet w obrbie jednego gatunku. W zalenoci od serii produkcji otrzymuje si rone rezultaty.*) *) Schemat postpowania podczas obrbki zwykych . papierw bromosrebrowych, nie dostosowanych do bromolelu podany jest na str. 55. 47

Metoda ta bdzie dokadniej .omwiona pniej teraz zajmiemy si sposobem otrzymywania obrazw na papierach nadajcych si do tego celu. Do bromoleju nadaje si kady wywoywacz nie posiadajcy wasnoci garbujcych, m. in. mona uywa zwykego wywoywacza metolowo-hydrochinonowego, ale najlepsze wyniki daje wywoywacz z amidolem o skadzie: siarczynu sodowego bezw. 100 g amidolu . 10 g bromku potasowego 10/o roztworu 10 cm3 wody 1000 cm3 Wywoywacz ten jest mao trway najlepiej sporzdza go przed uyciem. Wywoywanie obrazu srebrowego jest najwaniejsz operacj w procesie bromolejowym. O ostatecznym wyniku decyduje w pierwszym rzdzie waciwe wywoanie powikszenia, a po tym dopiero odbielenie i naoenie farby. Wywoany obraz powinien posiada gradacj poredni pomidzy normaln a tward i zupenie czyste najwysze wiata bez ladu zadymienia, cienie powinny by soczyste i gboko wywoane. Wywoany obraz naley utrwali w niezakwaszonym, wieym utrwalaczu np. w 20r/o roztworze krystalicznego tiosiarczanu sodowego (200 g krystalicznego tiosiarczanu sodowego rozpuci w 600 cm3 wody i dopeni wod do litra). Po starannym wypukaniu mona, bez suszenia papieru, przystpi do nastpnej operacji bielenia i garbowania. ODBIELANIE OBRAZU SREBROWEGO I GARBOWANIE elatyny przeprowadza si w jednej operacji. W tym celu sporzdza si 3 roztwory zapasowe: I dwuchromianu potasowego 10 g wody do 100 cm3 II bromku potasowego 25 g wody do 250 cm3 III siarczanu miedziowego kryst. 50 g wody do 500 cm3 48

Kady z tych roztworw jest trway i daje si dugo przechowywa). Przed uyciem miesza si roztwory zapasowe w nastpujcych proporcjach: Roztworu I II III wody 10 cm3 100 cm" 150 cm3 300 cm3

W kpieli tej odbielanie obrazu srebrowego trwa do piciu minut. Obraz srebrowy cakowicie nie znika, w cieniach pozostaj lady rysunku o tawo-brunatnym zabarwieniu. Odbitk, po wyjciu z kpieli, naley starannie wypuka w wodzie biecej lub czsto zmienianej. Puka trzeba tak dugo, a spywajca woda nie bdzie miaa tawego zabarwienia, wywoanego obecnoci soli chromu. O prawidowym przebiegu dalszych czynnoci decyduje w duym stopniu staranne pukanie odbitki po kadej operacji (lepiej jest puka za dugo ni za krtko). Z kolei papier przenosi si do kpieli z II utrwalaczem. W kpieli tej pierwotny obraz srebrowy zniknie cakowicie. Do II kpieli utrwalajcej uywa si roztworu o skadzie: tiosiarczanu sodowego kryst. 100 g siarczynu sodowego bezw. 20 g wody do 1000 cm Zarwno odbielanie jak i II utrwalanie moe by dokonywane przy jasnym wietle. Drugie utrwalanie winno trwa okoo 5 minut, po czym odbitk naley puka w biecej wodzie 10 do 15 minut. Farb mona nakada na papier mokry wzgldnie wysuszony, lecz przed nakadaniem farby ponownie nawilony wod. Pierwszy sposb nakadanie farby bez suszenia papieru nie jest jednak polecany. Obrazy-s wtedy bardzo wraliwe na mechaniczne uszkodzenia. Odporno obrazu na uszkodzenia mechaniczne wzronie w duym stopniu, jeli 4. Fotografia na mat. nietyp. 49

go w midzyczasie wysuszymy i powtrnie wykpiemy w wodzie. Wzronie rwnie wtedy zdolno przyjmowani farby . FARBY DO BROMOLEJU. Do bromoleju uywa si specjalnych, olejnych farb bromolej owych. W przypadku i braku (s one dzisiaj prawie niedostpne), mona z rwni dobrym skutkiem uywa farb olejnych stosowanych w malarstwie jak rwnie farb litograficznych. Te ostatnie s jednak zbyt pynne i przed uyciem wymagaj obsuszenia. Farby olejne (sprzedawane na og w tubkach) rozprowadza si po palecie lub pytce szklanej (rys. 16). Najlepiej

Rys. 16. Rozprowadzenie farby po pytce szklanej. jest uywa farb twardych, ktre w razie potrzeby zmikcza si specjalnym olejem, tzw. medium, sprzedawanym dla celw malarskich. Do nakadania farby su pdzle o specjalnym uoeniu szczeciny lub wosia (rys. 17), podobna do kopytka. W razie ich braku mona uy pdzli o ksztacie zblionym do opisanego (wosie mona odpowiedni! skrci). Do bromoleju nadaj si jedynie pdzle w dobrym gatunku. Wos ich winien by sztywny i nieamliwy, a oprawa solidna, aby podczas pracy nie wypaday z niej szczecinki 50

w praktyce bromolejowej uywa si najczciej dwch Izaiw pdzli: twardych (szczecina) i mikkich (sier tchrza). Pracujc pdzlem twardym otrzymuje si obrazy uboziarniste i kontrastowe, natomiast pdzlami mikkimi obrazy delikatne.

Rys. 17. Pdzle do bromoleju. Przy metodzie bromolejowej trzeba mie do dyspozycji conajmniej dwa rnej wielkoci pdzle. Jeden o rednicy , 2 do 3 cm i drugi mniejszy o rednicy do l cm, tzw. pdzel modelujcy, niezbdny do wydobywania subtelniejszych partii obrazu. Nakadanie farby, pomijajc ju sam technik posugi51

wania si pdzlem, nie jest atwe i zaley od szeregu czynnikw a mianowicie pierwotnego i uzyskanego w kpieli garbujcej stopnia zgarbowania elatyny, rodzaju farby olejnej oraz czasu oddziaowywania i temperatury wody, w ktrej moczymy obraz przed nakadaniem farby. W przypadku, gdy papier bdzie krtko trzymany w zimnej wodzie relief wystpi sabo i po naoeniu farby obraz bdzie saby i bez kontrastu. Przeciwnie, jeli temperatura wody jest za wysoka, obraz bdzie zbyt kontrastowy, a przy dalszym podwyszaniu temperatury relief moe wystpi nawet w partiach najwyszych wiate, ktre zaczn wtedy przyjmowa farb. Moe si rwnie zdarzy, i zbytnio rozmikczona elatyna zacznie pod pocigniciami pdzla odpada od podoa. WYWOYWANIE RELIEFU. Odbielony, wypukany i wysuszony obraz bromolejowy mona, po dowolnie dugim okresie przechowywania, podda dalszej obrbce nakadaniu farby. W tym celu wkadamy papier do naczynia z wod o temperaturze podanej zazwyczaj na opakowaniu papieru. Jeli temperatura nie jest podana, to wkadamy papier do wody o temperaturze 20"C. Po dziesiciu minutach wyjmujemy, kadziemy na gadkiej szybie szklanej i po delikatnym usuniciu bibu wody z powierzchni papieru sprawdzamy, czy wystpi relief, jeeli nie, to przenosimy papier z powrotem na 5 minut do kpieli podwyszajc jej temperatur o 5C. Operacj t powtarzamy tak dugo, a relief wystpi. Wtedy na par sekund zanurzamy papier w zimnej wodzie. W ten sposb stwardnieje elatyna rozmika w kpieli o wysokiej temperaturze wody. Nastpnie arkusz kadziemy poziomo na gadkiej szybie i bardzo starannie obsuszamy jego powierzchni bibu lub szmatk (szmatka powinna by mikka, natomiast bibua twarda i cisa). Na powierzchni papieru nie moe pozosta ani kropelka wody, ale papier przez cay czas nakadania farby powinien pozosta wilgotny. 52

W przypadku, gdyby papier zbytnio wysech, naley powtrzy kpiel w wodzie i po obsuszeniu powierzchni kontynuowa nakadanie farby. Nadmierne przeschnicie papieruobjawia si tym, e farba z rwn atwoci, bez wzgldu na stopie zgarbowania elatyny, we wszystkich miejscach obrazu rwnomiernie nakada si na papier. Zbyt szybkiemu przesychaniu papieru mona rwnie zapobiec kpic arkusze przed nakadaniem farby w 10/o roztworze chlorku wapnia, (kpiel winna trwa 5 minut) po czym po opukaniu i podsuszeniu papieru mona rozpocz prac. Do nakadania farby uywa si pdzli pokazanych na rys. 17. Farb rozsmarowywuje si pdzlem po powierzchni palety lub pytki szklanej, po czym uderzajc z gry w rozsmarowan warstewk nanosimy j na pdzel. Caa dolna powierzchnia pdzla powinna by rwnomiernie pokryta farb. Nakadanie farby jest zabiegiem decydujcym o charakterze obrazu i o fakturze fotogramu. Poniej podane uwagi maj charakter jedynie oglnych wskazwek. Opanowanie techniki bromolejowej wymaga dowiadczenia i wprawy. Kady bromoleista posiada swj sposb zarwno nakadania farby jak i trzymania pdzla. Kady ze sposobw jest dobry jeli osiga si rezultat zgodny z zamierzeniem. Farb nakada si na obraz nie pocigniciami pdzla lecz krtkimi uderzeniami z gry. Bardzo wane jest, aby pdzel dotyka powierzchni obrazu ca doln powierzchni szczeciny. Nakadanie farby, charakterystyczne dla tej techniki jak rwnie dla techniki olejowej nosi nazw obupywania". Pierwszy etap obupywania" polega na pokryciu powierzchni papieru delikatn warstw farby. Stosuje si wtedy sabe uderzenia, raczej dotknicia. Przechodzc do waciwego wydobywania obrazu zmienia si sposb posugiwania pdzlem a mianowicie w momencie zetknicia go z papierem przesuwa si nim lehko po 3

powierzchni arkusza. Podczas szybkiego ruchu pdzla farba zostaje zdejmowana z powierzchni, natomiast nakadanie jej odbywa si podczas ruchw powolnych. Przy pracy naley zwrci uwag na to, aby przy zbyt energicznym ruchu pdzla nie nastpio'zerwanie warstewki elatyny, co ju si nie da po tym naprawi. Podczas obupywania" obrazu moemy, w bardzo szerokich granicach, zmienia ilo farby nakadanej na poszczeglne partie moliwoci indywidualnej interpretacji obrazu s w tej technice due. Na charakter obrazu oraz na jego struktur mona rwnie wpyn sposobem nakadania farby. Im uderzenia s szybsze, energiczniejsze, tym obraz jest bardziej kontrastowy, o mocniejszym kryciu. Powolnymi, a przy tym lekkimi uderzeniami uzyskuje si delikatny rysunek oraz subtelno przej pomidzy poszczeglnymi tonami. Po skoczeniu nakadania farby obraz mona wyretuszowa. Suchym pdzlem rozjani zadymione niekiedy wiata, a kawakiem patyczka, najlepiej zapak, usun wiksze grudki farb oraz kawaki wosia, ktre mogy wypa z pdzla i pozosta na powierzchni papieru. Gotowy, wyretuszowany ju obraz wiesza si do wyschnicia. Papier schnie szybko, w cigu paru godzin, farba natomiast znacznie duej, bo a do paru dni. Podczas schnicia papier wykazuje tendencj do skrcania si w stron obrazu. Naley temu zapobiec przypinajc rogi obrazu pinesk do deski. Nie naley przyspiesza schnicia farby przez suszenie w podwyszonej temperaturze, np. w pobliu pieca. Obraz bromolejowy posiada nieadny poysk w cieniach, spowodowany pozostawieniem w obrazie tuszczowych domieszek farb. Usuwamy je w ostatniej operacji tej techniki, podczas tzw. benzynowania. Benzynowanie przywraca odbitkom matowy ton. Pozornie jest to zabieg prosty i atwy, polegajcy na krtkotrwaym zanurzeniu obrazu w benzynie, 54

tri lub czterochlorku wgla. Pyny te rozpuszczaj tuszcze, pozostawiajc sam barwnik, i Trudno zabiegu polega na tym, e przeprowadzajc benzynowanie w nieodpowiednim czasie moemy wraz z skadnikami tuszczowymi usun i barwnik. O tym, czy podczas benzynowania barwnik nie zostanie usunity, decyduje stopie przeschnicia farby. Do benzynowania mona przystpi w drugim dniu, liczc od chwili zawieszenia obrazu do wyschnicia (moment, w ktrym papier nadaje si do benzynowania poznajemy po tym, e farba ju nie brudzi palcw, nie bdc jednoczenie jeszcze cakowicie wyschnit). Pomimo, e zbyt wczesne benzynowanie moe spowodowa wymycie barwnika, nie naley z zabiegiem tym dugo zwleka, gdy z wysuszonego zbytnio obrazu tuszcze nie dadz si usun. Z wymienionych rozpuszczalnikw najbardziej dostpn jest benzyna ma ona jednak t wad, e jest atwo palna. Zamiast benzyny posugiwa si mona pynami niepalnymi, jak czterochlorek wgla oraz trjchloroetylen rodek do usuwania plam znany pod nazw tri". Benzynowanie jest czynnoci atw. Szybko, najwyej w cigu sekundy, naley papier przesun pod powierzchni cieczy. Po benzynowaniu obraz wysycha w cigu kilkunastu minut. Jeeli jednorazowe benzynowanie nie zdoa cakowicie usun poysku obrazu, naley wwczas zabieg ten powtrzy. BROMOLEJ NA ZWYKYCH PAPIERACH BROMO-SREBROWYCH. Zasada postpowania i poszczeglne operacje s takie same jak podczas obrbki waciwych papierw bromolejowych. Dodatkowe czynnoci to powtrzenie wywoywania i odbielania obrazu oraz wprowadzenie dodatkowej kpieli w roztworze sody. Schemat postpowania przedstawia si nastpujco: 1) wywoanie, utrwalenie i pukanie zwykego papieru bromosrebrowego, 2) kpiel w 1% roztworze sody 55

3) pukanie w wodzie 5 razy zmienianej 4) odbielanie (skad kpieli odbielajcej jest niej podany) 5) pukanie 6) wywoywanie w wywoywaczu amidolowym. Dalsza obrbka papieru nie rni si od uprzednio opisanej (odbielanie, pukanie utrwalanie etc). Do odbielania, zarwno pierwszego jak i drugiego, stosuje si kpiel o skadzie: siarczanu miedzi roztworu 10/o 30 cm3 bromku potasowego roztworu 10/o 22 cm3 dwuchromianu potasowego roztw. 1% 15 cm3 wody do 300 cm3 Wywoywacz amidolowy posiada skad: amidolu lg siarczynu sodowego 12 g 10/o roztworu bromku potasowego 8 kropli wody do 225 cm3 (Wywoywacz ten nie jest trway). Temperatur wody potrzebn do wystpienia reliefu trudno jest dokadnie okreli. Pracujc na papierach bromowych produkcji polskiej naley rozpoczyna od temperatury 30 35C. NAJCZCIEJ SPOTYKANE BDY W PROCESIE BROMOLEJOWYM: l) elatyna nie przyjmuje farby przyczyny: a) niewaciwy papier b) wyczerpana kpiel odbielajca c) zbyt ciepa woda uyta do wywoywania reliefu d) za twarda farba e) niewaciwy sposb nakadania farby (zbyt mocne uderzenia pdzla, przy za szybkim odrywaniu go od powierzchni papieru) 2) farb przyjmuj jedynie cienie przyczyna: a) za mocny relief (zbyt wysoka temperatura kpieli) 56

3) cienie i wiata przyjmuj farb w jednakowym stopniu przyczyny: a) za saby relief (zbyt zimna kpiel) b) za mikka farba 4) podczas nakadania farby powstaje obraz negatywowy przyczyna: a) za wysoki relief przy zbyt mikkiej farbie o) elatyna przyjmuje farb stopniowo coraz sabiej przyczyna: a) obraz zaczyna wysycha. Naley go powtrnie namoczy, 6) na obrazie wystpuj biae plamki przyczyna: a) na powierzchni, papieru pozostay jeszcze kropelki wody, 7) nadmierna ziarnisto obrazu przyczyna: a) za dugie wywoywanie reliefu w zbyt zimnej wodzie. W zestawieniu tym podane s jedynie bdy wystpujce podczas nakadania farby wyjanienie bdw mogcych powsta podczas wywoywania i odbielania obrazw bromo-srebrowych znajdzie czytelnik w ksikach i podrcznikach omawiajcych bromowy proces pozytywowy. PRZETOK BROMOLEJOWY. Podobnie jak w procesie pigmentowym oraz omwionej na dalszych kartach ksiki metodzie ozobromowej, obraz bromolejowy mona przenie na inne podoe. Zasada przeniesienia obrazu jest taka sama we wszystkich trzech technikach, rni si jedynie sposobem wykonania. W przetoku bromolejowym podobnie jak w pigmencie i ozobromie skadamy ze sob oba arkusze papieru matryc na ktrej znajduje si obraz i papier do przeniesienia. W przetoku bromolejowym nie poddaje si papieru do przeniesienia obrazu dodatkowemu preparowaniu. Do tego celu uywa mona zwykych papierw rysunkowych lub akwarelowych. Papier do przetoku nie powinien mie powierzchni zbyt chropowatej szorstkiej, poniewa zagbienia papieru
'i7

nie stykaj si z matryc i miejsca te pozostan niezabarwione. Najatwiej przenosi si obraz na papiery matowe. Papier do przetoku powinien mie wymiary znacznie wiksze od matrycy. Przetoki bromolejowe, tak jak i inne obrazy otrzymane w technikach chromianowych nie powinny by naklejane na karton. Przetaczajc matryc bromolejow na papier o wikszych rozmiarach otrzymuje si w ten sposb biay margines. Rnica pomidzy sposobem przenoszenia obrazw brom-olejowych, pigmentowych i ozobromowych polega na tym, e w ostatnich dwch technikach obraz przenosi si na papier do przenoszenia bez wywierania wikszego nacisku na zoone arkusze. Natomiast w bromoleju przeniesienie obrazu odbywa si pod wielokrotnie wikszym cinieniem wywieranym na zoone arkusze. Operacj przenoszenia obrazu nazywa si przetaczaniem. WYKONANIE PRZETOKU. Matryca suca do przetoku powinna by wykonana delikatnie, gdy inaczej podczas przetaczania obrazu nadmiar farby na matrycy moe rozmaza si pod stosunkowo duym cinieniem prasy. Obraz bromolejowy przetaczany bezporednio po wykonaniu powinien by wilgotny. Chcc przetoczy obraz wykonany dawniej, umieszczamy go na 2 godziny pomidzy paroma arkuszami wilgotnej bibuy. Po dostatecznym nawileniu matrycy kadziemy j na suchy arkusz papieru do przeniesienia. W przypadku, gdy uywamy papieru o powierzchni ziarnistej, moemy go lekko nawily, zanurzajc do wody, po czym umieszczajc go midzy paroma arkuszami bibuy kilkakrotnie przepuszczamy przez pras (ma to na celu usunicie nadmiaru wody). Po odpowiednim nawileniu obu papierw lub tylko matrycy, skada si je razem, oczywicie obrazem bromolejowym w stron papieru. Na papierze do przeniesienia obrysowuje si owkiem krawdzie matrycy albo umieszcza inne znaki, umoliwiajce powtrne uoenie jej dokadnie w tym samym miejscu, w przypadku powtarzania zabiegu. 58

Papier razem z matryc kadzie si na podkadzie, skadajcym si z dwch arkuszy tektur grubego i cienkiego, pomidzy ktrymi znajduje si par arkuszy bibuy. Wielko otrzymanego w ten sposb pakietu powinna odpowiada wielkoci papieru do przeniesienia. Drugim tych samych rozmiarw podkadem przykrywamy matryc i papier bromolejowy. (Podkad winien by zwrcony na zewntrz grubym arkuszem tektury). Trzeba pamita o tym, aby grubo zoonych razem pakietw bya we wszystkich miejscach jednakowa i aby tektura stykajca si z papierami miaa powierzchni jak najbardziej gadk. Do przetoku bromolejowego uywane s specjalne prasy przetlokowe niestety dzisiaj trudno dostpne. Zamiast specjalnej prasy mona uywa do tego celu zwykej wyymaczki, zwracajc uwag na to, aby odstp pomidzy wakami by jednakowy na caej ich dugoci i dostatecznie szeroki. Pomidzy walce wkada si przygotowany pakiet, przy czym cinienie wakw powinno by tak dobrane, aby pakiet mona byo przesuwa bez zbytniego oporu. Pakiet przesuwa si wielokrotnie pod walcami, stale nieznacznie zwikszajc cinienie. O tym, w jakim stopniu farba przechodzi na papier mona si przekona, delikatnie rozchylajc pakiet i zoone arkusze. Naley to zrobi bardzo ostronie unikajc nawet najmniejszego przesunicia obu papierw wzgldem siebie. Cinienia walcw nie mona nadmiernie zwiksza, gdy moe to spowodowa popkanie elatyny i tym samym zniszczenie obrazu. Nie zawsze udaje si po jednym toczeniu uzyska obraz o zadowalajcym wygldzie czsto, zwaszcza w cieniach nie posiada on dostatecznej mocy. Powtarzamy wwczas ca operacj, a wic na papier bromolejowy nakadamy powtrnie farb i jeszcze raz przetaczamy. Dwukrotne przetaczanie zazwyczaj wystarcza do otrzymania prawidowego obrazu. 59

Przy pomocy wielokrotnego toczenia mona uzyska ciekawe efekty zmieniajc' za kadym razem odcie farby. Przez zmian stopnia wywoania reliefu i dobr farby odpowiedniej konsystencji mona naoy farb jedynie w pewnych partiach obrazu w wiatach lub cieniach. Moliwo uzyskania w ten sposb efektw tonorozdzielczych decyduje w duym stopniu o wartoci przetoku bromolejowego, stanowicego technik poredni pomidzy grafik fotografi artystyczn. Szersze omwienie przetokw wielobarwnych i wielokrotnych przekracza jednak ramy tej ksiki. NAJCZSTSZE BDY BROMOLEJOWEGO: WYSTPUJCE PODCZAS PRZETOKU

3) nierwnomierne nanoszenie farby przez matryc przyczyny: a) nierwna odlego pomidzy walcami lub nierwna grubo pakietu, b) czciowe wysychanie matrycy lub papieru prze-tokowego w przypadku, gdy by on nawilony, 2) przetok jest szary, bez siy przyczyny: a) za sabe cinienie prasy, b) za mikka farba, c) relief by za dugo wywoywany w zbyt niskiej temperaturze, 3) ciemne plamki rnej wielkoci przyczyna: a) grudki farb znajdujce si na powierzchni matrycy bromolejowej, 4) obraz przetokowy posiada podune, janiejsze lub ciemniejsze plamy przyczyna: a) nierwnomierne przesuwanie pakietu pod pras (pakiet naley przesuwa z jednakow szybkoci ruchem cigym). 60

Ozobrom
METODA OZOBROMOWA jest technik chromianow poredni, podobnie jak bromolej. Rnica pomidzy brom-olejem i ozobromem polega na tym, e w pierwszej z metod

garbowaniu ulega elatyna obrazu bromosrebrowego a w Potrzebne chemikalia: drugiej ozobromie, elatyna papieru pigmentowego zetkdwuchromlan potasowy nitego bezporednio z obrazem srebrowym. Obraz srebrozelazicyjanek potasowy wy, ktry w wyniku reakcji chemicznych (omwionych bromek potasowy aun przy bromoleju) powoduje zgarbowanie elatyny papieru potasowy kwas cytrynowy pigmentowego, moe by otrzymany w dowolny sposb z tym, e nie powinien by on tonowany. Papier pigmentowy preparuje si w sposb opisany na str. 37 i naczula. jednym z niej podanych roztworw.

PRZEPIS l. dwuchromianu potasowego elazicyjanku potasowego bromku potasowego aunu potasowego kwasu cytrynowego wody destylowanej 4g 4g 4g 2g 0,6 g 100 cm3

Poszczeglne skadniki kpieli naley rozpuszcza w podanej kolejnoci. Roztwr nie jest 'zbyt trway daje si przechowywa okoo dwch tygodni. Przed uyciem roztwr naley rozcieczy odpowiedni iloci wody. Stopie rozcieczenia i czas trwania uczulania papieru zaley od charakteru obrazu srebrowego. 61

Charakter obrazu srebrowego

Stopie rozcieczenia l:3 1:4 l:5 l:6 l:8

Mocno krytykontrastowy Mocno krytynormalny Normalny Mikki Bardzo mikki

Czas uczulenia w minutach 1,5 2 2 3-4 5

PRZEPIS 2. Skadniki kpieli uczulajcej mona przechowywa jako roztwory zapasowe i odpowiednie ich iloci miesza przed uyciem. Najlepiej jest sporzdzi roztwory o nastpujcych steniach: 1) dwuchromianu potasowego roztworu 8 "/o 2) elazicyjanku potasowego 8 "/o 3) bromku potasowego 12 "/o 4) aunu potasowego 4 /o 5) kwasu cytrynowego 10 /o

Roztwory te mieszamy przed uyciem w ilociach zalenych od charakteru obrazu srebrowego sucego jako matryca. Obrazy w technice ozobromowej mona otrzymywa w dwojaki sposb: z przenoszeniem obrazu pigmentowego na inne podoe lub te bez przenoszenia. W przypadku otrzymywania obrazu metod bez przenoszenia, jako podoe suy papier obrazu bromosrebrowego. Metoda z przenoszeniem obrazu posiada t zalet, e mona z jednej matrycy bromosrebrowej uzyska na dowolnym podou kilkanacie odbitek pigmentowych. 62

Charakter obrazu srebrowego

Podany charakter obrazu ozobromowego

Objto poszczeglnych roztworw w cm3 A B | C D E

Temperat ura roztworu wywoyw ania 37

Jasny, kontrastowo normalna Normalny

Taki sam Taki sam

15 60 60 50 5

15 80 80 80 10 38 15 12 0 15 12 0 12 10 15 39 0 0 12 80 0,5 39 0

Ciemny kontrastowo Taki sam normalna Bardzo jasny, twardy Ciemniejszy i bardziej mikki Normalnie kryty, Bardziej mikki twardy Bardzo ciemny, twardy Janiejszy i bardziej mikki Ciemniejszy i bardziej twardy Normalnie kryty, Bardziej mikki kontrastowy Bardzo ciemny, mikki Janiejszy i bardziej twardy Bardzo jasny, mikki

20 10 10 10 10 40 0 0 0 30 90 90 12 2 41 0 15 12 0 15 10 0 15 60 12 50 15 35 0 10 60 15 36 0 60 70 15 37

OZOBROM BEZ PRZENOSZENIA OBRAZU Obraz srebrowy majcy suy jako matryca w technice ozobromowej wkadamy, w celu rozmikczenia warstwy emulsji do naczynia z zimn wod. Po kilkunastu minutach obraz wyjmujemy i kadziemy na ukonie ustawionej pycie szklannej (uatwi to spynicie nadmiaru wody). W midzyczasie uczulamy papier pigmentowy w jednym z wymienionych uprzednio roztworw, cile przestrzegajc podanych w przepisie warunkw. Podczas uczulania metod II naley trzyma papier w kpieli okoo 2 do 3 minut do 63

chwili, gdy pocztkowo zwijajcy si arkusz papieru zupenie si rozprostuje. Papier pigmentowy powinien posiada rozmiary mniejsze od matrycy srebrowej, w przeciwnym bowiem wypadku moe nastpi strzpienie si warstwy pigmentowej. Po uczuleniu papieru pigmentowego wyjmujemy go z kpieli, a pyt szklan z matryc bromosrebrow umieszczamy poziomo. Papier pigmentowy trzymamy ostronie za brzegi, po czym lekko go wyginajc, stykamy oba papiery na rodku arkusza. Papier pigmentowy powoli opuszczamy, a wreszcie oba arkusze zetkn si z sob ca powierzchni. Zetknitych z sob papierw nie mona w adnym wypadku przesuwa wzgldem siebie spowodowaoby to powstanie podwjnych konturw obrazu lub zupen ich nieostro. Ze zoonych razem arkuszy (po przyciniciu bibu) wyciska si ostronie wod, uywajc do tego celu gumowego waka. Nastpnie arkusze te przenosi si pod lekk pras. W jej braku przykryte bibu arkusze papieru mona umieci pod szklan pyt i pooy na wierzch kilka ksiek. Zetknite z sob arkusze przetrzymuje si pod przyciskiem kilkadziesit minut. Im duej trwa kontakt obu papierw, tym obraz staje si bardziej mikki. Ustalenie waciwego czasu kontaktu papierw wymaga pewnej wprawy. Przewanie wynosi on od 30 minut do l godziny. Wywoywanie obrazu ozobromowego nie rni si od wywoywania obrazw pigmetowych (patrz str. 41), trzeba tylko przy tym przestrzega dokadnego utrzymania odpowiedniej temperatury kpieli wywoujcej. Po wywoaniu ostateczny obraz znajduje si na papierze bromosrebrowym, na ktrym pozostaje rwnie saby lad pierwotnego obrazu srebrowego. Obraz srebrowy usuwa si w rozcieczonym oslabiaczu Farmera. Obrbk koczy wypukanie i wysuszenie obrazu. OZOBROM Z PRZENIESIENIEM 02RAZU. Wszystkie operacje przeprowadzane podczas otrzymywania ozobromu bez przeniesienia obrazu s w tym procesie takie same, a 64

do wyjcia arkuszy z pod prasy. Po wyjciu arkuszy wkada si je na kilkanacie minut do naczynia z zimn wod, w ktrym znajduje si arkusz papieru pigmentowego spreparowanego jak do przeniesienia pojedynczego (patrz str. 40). W wodzie rozdziela si matryc bromosrebrow i papier pigmentowy, po czym oddzielony arkusz ukada si rwnie pod wod na papier do przeniesienia przygotowany uprzednio i pooony na pycie szklanej, znajdujcej si na dnie naczynia. Oczywicie trzeba pracowa ostronie, zwracajc uwag na to, aby pomidzy papierami nie utworzyy si pcherzyki czy banieczki powietrza. Zoone papiery pigmentowe wyjmujemy z wody razem z pyt szklan (nadmiar wody wyciskamy wakiem gumowym). Papiery umieszcza si nastpnie pod pras, podobnie jak w metodzie ozobromowej bez przenoszenia. Po kilkunastu minutach papiery przenosi' si do ogrzanej do 45C wody i wywouje tak samo, jak w pigmencie. Kocowe czynnoci, to wypukanie w zimnej wodzie, zgarbowanie w roztworze aunu i pukanie kocowe. Matryc bromosrebrow, na ktrej obraz posiada jeszcze brudno-brzowe zarysy, mona powtrnie wywoa w dowolnym wywoywaczu i jeszcze kilkakrotnie uy w tym samym celu.

Techniki elazowe
Techniki elazowe s stosowane w fotografii przede wszystkim w celu otrzymywania kopii z planw i rysunkw kreskowych (tzw. nie zawierajcych ptonw). W zasadzie istniej 3 drogi postpowania w celu otrzymywania kopii z tego rodzaju oryginaw. l) Reprodukcja w zwykej kamerze lub specjalnie dostosowanej do tego celu. Otrzymany negatyw powiela si nastpnie na drodze optycznej lub stykowej. Metoda ta, w porwnaniu z dwoma pozostaymi, zajmuje duo czasu i jest kosztowna, uwaszcza wtedy, gdy chcemy otrzyma kopie 5. Fotografia na mat. nietyp. 65

w naturalnej wielkoci z planw i rysunkw o wikszych rozmiarach. 2) Kopiowanie refleksowe na specjalnie do tego celu dostosowanych papierach wiatoczuych zawierajcych sole srebrowe. W metodzie tej wiato przechodzi przez cienki papier wiatoczuy i odbija si od podoa, ktrym jest reprodukowany orygina. Negatywowy obraz oryginau powstaje na papierze wiatoczuym na skutek rnicy w iloci wiata odbitego od zadrukowanego i nie zadrukowanego podoa. 3) Kopiowanie w wietle przechodzcym (zasada postpowania taka sama jak podczas otrzymywania odbitek stykowych na tzw. papierach chlorowych). W metodzie tej stosuje si materiay zawierajce rozmaite wiatoczue zwizki chemiczne: halogenki srebrowe, pewne zwizki organiczne (dwuazotypia) oraz sole elazowe. Ze wzgldu na to, e czsto zachodzi konieczno kopiowania stykowego planw i rysunkw technicznych o stosunkowo duych rozmiarach, materia wiatoczuy powinien spenia 2 podstawowe warunki 1) powinien by tani, 2) obrbka chemiczna nie moe nasuwa trudnoci. Zalety te posiadaj papiery zawierajce wiatoczue sole elazowe. Papiery elazowe produkowane s fabrycznie, ale istnieje rwnie szereg metod, umoliwiajcych otrzymanie ich nawet w stosunkowo prymitywnych i nie wyposaonych laboratoriach fotoamatora. Papiery te odznaczaj si poza tym do znaczn trwaoci. Podstawow reakcj chemiczn we wszystkich technikach elazowych jest redukcja, pod wpywem wiata, soli elazowych do elazawych, zachodzca szczeglnie atwo w obecnoci zwizkw organicznych. Redukcja pod wpywem wiata soli elazowych do elazawych ma przebieg zoony i nie bdzie w tym miejscu omawiana. W kadym razie, jak ju wyej wspomniano, 66

redukcja ta przebiega specjalnie atwo w obecnoci zwizkw organicznych. Dla tego te stosuje si, albo sole elazowe kwasw organicznych, albo te mieszanin nieorganicznych zwizkw elazowych z pewnymi zwizkami organicznymi. Powstaj wwczas, albo bezporednio pod dziaaniem wiata, wzgldnie dopiero po wywoaniu, barwne zwizki chemiczne, w skad ktrych mog wchodzi niezmienione sole elazowe lub te produkty ich redukcji sole elazowe. W niektrych technikach wykorzystuje si poza tym zdolno redukowania soli platyny do platyny metalicznej przez sole elazawe, powstajce pod dziaaniem wiata z soli elazowych. Technika ta, tzw. PLATYNOTYPIA, pozwala na otrzymywanie kopii ptonowych, jednake nie ma dzisiaj zastosowania, gdy w porwnaniu z otrzymywaniem kopii na wywoujcych papierach chloro i bromosrebrowych jest droga i nie przedstawia adnych korzyci. Popularn technik jest tzw. KALITYPIA, w ktrej sole elazawe redukuj do srebra metalicznego sole srebrowe najczciej azotan srebrowy. wiatoczuo tego typu papierw jest kilkakrotnie wiksza od papierw elazowych nie zawierajcych soli srebra. Przegld technik elazowych l) Redukcja soli elazowych do elazawych z wytworzeniem barwnych pocze elaza: a) METODA PELLETA (niebieskie linie na biaym tle), METODA ATRAMENTOWA galusowa (czarne linie na biaym tle). Barwny zwizek powstaje z nie zmienionych (nie zredukowanych) soli elazowych. Otrzymuje si obraz pozytywowy czarnym liniom oryginau odpowiadaj czarne, a w kadym razie ciemne linie kopii. 67

b) CYJANOTYPIA. Barwny zwizek zbudowany jest z powstaych pod wpywem wiata soli elazawych. Otrzymuje si obraz negatywowy czarnym liniom oryginau odpowiadaj jasne (na ciemnym tle) linie kopii. 2) Redukcja soli platyny do platyny metalicznej zachodzca pod wpywem soli elazawych (Platynotypia). Redukcj t przypiesza obecno szczawianu sodu lub potasu. W zalenoci od tego, czy sole platyny i szczawian sodu lub potasu znajduj si od razu w warstwie wiatoczuej, czy te s wprowadzane dopiero podczas wywoywania, rozrnia si nastpujce metody postpowania: a) w warstwie wiatoczuej znajduj si wszystkie trzy skadniki. Obraz powstaje ju podczas nawietlania (podobnie jak w papierach dziennych"), b) w warstwie wiatoczuej znajduj si sole platyny i sole elazowe. Wywoywanie w roztworze szczawianu potasowego, c) w warstwie wiatoczuej znajduj si jedynie sole elazowe (poza skadnikami dodatkowymi zwikszajcymi wiatoczuo i wpywajcymi na gradacj, , ton obrazu itp). wywoywanie w roztworze zawierajcym szczawian potasowy i sole platyny (najczciej chloroplatynin potasu). 3) Redukcja soli srebrowych do srebra metalicznego pod wpywem soli elazawych KALITYPIA. Z podanych powyej technik wymienimy jedynie metody opisane w punktach l i 3. Platynotypia nie ma dzisiaj adnego znaczenia. 68

CYJANOTYPIA (biae linie na niebieskim tle) W metodzie tej powstaj-; e pod dziaaniem wiata sole elazawe tworz z elazicyjan-kiem potasu tzw. bkit Turn-bulla. Nie rozoone sole elazowe- nie daj z elazicy Jankiem potasowym barwnych

Potrzebne chemikalia: cytrynian elazowoamono-(zielony) elazicyjanek potasu Podane chemikalia szczawian elazowosodowy kwas szczawiowy

pocze. W ten sposb na kopii otrzymuje si obraz negatywowy oryginau. Nie ma to jednak wikszego znaczenia ze wzgldu na fakt, e nawet obraz negatywowy kreskowego oryginau jest dostatecznie jasny i czytelny. Otrzymywanie kopii w cyjanotypii sprowadza si do nastpujcych czynnoci:

1) uczulenie papieru mieszanin wiatoczu, 2) kopiowanie stykowe pod kreskowym oryginaem, 3) utrwalenie obrazu (kpiel w wodzie, ewentualnie z dodatkami wpywajcymi na barw ta i klarowno otrzymanych linii), 4) kpiel tonujca (nie zawsze konieczna), suca do zamiany barwy ta kopii. Przy metodzie cyjanotypowej papier powinien by tak dobrany, aby mieszanina uczulajca daa si z niego bez trudu wypuka w kpieli wodnej. Przydatno papieru do tej metody moemy sprawdzi w nastpujcy sposb: bierzemy prbk papieru i pokrywa-. my w ciemnoci lub w tym wietle, roztworem jednej z mieszanin uczulajcych. Po wysuszeniu, bez nawietlania, puczemy papier w wodzie. Kolor prbki nie powinien rni si od koloru papieru nieuczulonego. Brunatne zabarwienie wiadczy o nieprzydatnoci papieru do tego celu. wieo uczulony papier do cyjanotypii powinien mie zabarwienie to-zielone. Chroniony od wiata i wilgoci daje si przechowywa par miesicy. 69

Mieszanin wiatoczu nanosi si na papier szerokim, mikkim pdzlem tak dugo, a caa powierzchnia papieru bdzie jednolicie ni pokryta. Uczula papier mona rwnie kadc go na powierzchni roztworu uczulajcego (nie zanurzajc) po 2 minutach papier przyjmuje dostateczn ju ilo pynu uczulajcego. W tej metodzie stosuje si dwukrotnie rozcieczone roztwory uczulajce. Uczulony papier naley szybko i starannie wysuszy. Podstawowymi skadnikami kpieli uczulajcych s: cytrynian elazowo-amohowy i elazicy Janek potasowy. Stosuje si poza tym dodatkowe skadniki wpywajce na trwao i zabarwienie ta kopii. S to: szczawian elazowo-sodowy, chlorek elazowy, kwas cytrynowy i szczawiowy. Cytrynian elazowo-amonowy bywa w dwch odmianach: zielonej i brzowej. Bardziej czu na wiato jest zielona odmiana cytrynianu elazowoamonowego. Podstawowym warunkiem uzyskania dobrych efektw jest czysto obu skadnikw. W przypadku, gdy roztwr wodny elazicyjanku potasowego posiada zabarwienie zielonkawo-niebieskie zamiast to-brzowego (wiadczy to o zanieczyszczeniu elazocyjankiem potasowym), naley krysztay przemywa wod destylowan tak dugo, a roztwr przybierze barw to-brzow. O przydatnoci cytrynianu elazowo-amonowego wiadczy fakt, i po zmieszaniu go z roztworem elazicyjanku potasowego nie bdzie on mia niebieskiego zabarwienia. W przypadku powstania takiego zabarwienia, do roztworu cytrynianu elazowo-amonowego naley dodawa po kropli 5/o nadmanganianu potasowego tak dugo, a roztwr cytrynianu elazowo-amonowego zmieszany z roztworem elazicyjanku potasowego nie bdzie mia niebieskiego zabarwienia. Skad najprostszych kpieli uczulajcych: A) cytrynianu elazowo-amonowego 25 g wody destylowanej 60 cm3 B) elazicyjanku potasowego 9g wody destylowanej 60 cm3 7U

Roztwory naley bezporednio przed uyciem zmiesza ze sob w proporcji l : l (roztwory zmieszane s nietrwae). Papier uczula mona poza tym samym roztworem A. Kpiel B suy w tym przypadku do wywoywania obrazu. Sposb pierwszy, to znaczy uczulanie papieru zmieszanymi roztworami A i B jest jednak znacznie prostszy obrbka po nawietleniu polega jedynie na wypukaniu wod rozpuszczalnych soli. Czuo papieru do cyjanotypii mona zwikszy przez dodanie do kpieli uczulajcej chlorku elazowego, kwasu cytrynowego lub szczawiowego. Zwikszenie czuoci poczone jest jednak zawsze ze zmniejszeniem trwaoci papieru z kilkunastu miesicy do dwch lub trzech. Trwao papieru powiksza natomiast dodanie niewielkich iloci dwuchromianu amonu lub sodu. Kpiel uczulajc zawierajc powysze skadniki sporzdza si w nastpujcy sposb: A) cytrynianu elazowo-amonowego 25 g wody destylowanej 50 cm3 B) elazcyjanku potasowego 9 g wody destylowanej 40 cm3 C) dwuchromianu amonowego 0,5 g wody destylowanej 20 cm3 D) szczawianu amonowego 0,3 g wody destylowane] 10 cm3 Do zmieszanych ju roztworw A i B naley doda roztworu C i po kilkunastu godzinach roztworu D. Roztwr gotowy do uczulania naley przechowywa w czystych, ciemnych butelkach (ze szka oranowego). Cyjanotypi mona stosowa do otrzymywania kopii z rysunkw kreskowych, najlepiej czarnych lub czerwonych, wykonanych na kalce rysunkowej. Mona rwnie kopiowa rysunki i plany wykonane na zwykym, nieprzezroczystym papierze, ale czas nawietlania jest wwczas znacznie duszy. Kopiowa naley w silnym wietle sonecznym lub lamp . 71

ukowych. Podczas nawietlania zabarwienie ta kopii (miejsce m. ktre pada wiato) zmienia si z niebieskiego na szare linie na kopii pozostaj brudno-te. Szare zabarwienie ta wiadczy o tym, e kopia zostaa dostatecznie silnie nawietlona. Plany i rysunki mniejszych rozmiarw mona kopiowa w zwykych kopioramkach. Rysunki wiksze kopiuje si w specjalnych urzdzeniach, gwarantujcych dokadny kontakt rysunku z papierem wiatoczuym. Stykajc podczas kopiowania powierzchni rysunku z powierzchni papieru wiatoczuego, otrzymuje si kopi odwrcon stronami. Chcc otrzyma kopi o prawidowym ukadzie stron naley orygina skierowa stron na ktrej jest rysunek w kierunku wiata. Urzdzenia do kopiowania powinny umoliwia odchylenie oryginau i kontrol zmiany barwy papieru wiatoczuego podczas nawietlania. UTRWALENIE kopii polega na pukaniu papieru w wodzie do chwili, a przestaje si ona zabarwia. Zbyt dugie pukanie powoduje osabienie obrazu. Prawidowo nawietlona i utrwalona kopia powinna mie biae, czyste linie na niebieskim tle. W przypadku, gdy te partie kopii, ktre powinny mie biae zabarwienie maj niebieski odcie, naley przenie papier po utrwaleniu do kpieli zawierajcej w 100 cm3 wody, 3 g kwasu szczawiowego i 3 g aunu chromowego. Intensywno zabarwienia niebieskiego ta kopii mona zwikszy kpiel (po utrwaleniu) w 1/o rozcieczonym kwasie solnym. Po tym zabiegu naley kopie powtrnie wypuka. Niebieskie zabarwienie kopii cyjanotypowych mona przy pomocy prostych zabiegw zamieni na inne. TONOWANIE NA FIOLETOWO. Do 1/o roztworu siarczanu miedzi naley tak dugo dodawa rozcieczonego roztworu wglanu amonu, a si powtrnie rozpuci tworzcy si osad. W roztworze tym zabarwienie kopii zmienia si na ciemno-fioletowe. Po tonowaniu trzeba kopie puka w wodzie tak dugo, a zniknie zabarwienie wody puczkowej. 72 TONOWANIE NA BRZOWO polega na 5 minutowej kpieli w ciepym Wio roztworze taniny i nastpnie w 2(l/o roztworze wodorotlenku sodowego. Zabarwione na brzowo kopie naley po tym starannie wypuka. TONOWANIE NA CZARNO. W 5/o roztworze wodorotlenku sodowego lub wglanu sodowego niebieskie zabarwienie kopii zamienia si na to-brunatne. Po opukaniu kopie przenosi si do roztworu zawierajcego 4 g pirogallolu, kwasu gallusowego lub taniny w 100 cm3 wody. W kpieli tej kopie przybieraj gboko czarne zabarwienie. Utrwalenie kopii polega na krtkiej kpieli w wodzie z niewielkim dodatkiem kwasu solnego (par kropli na l litr wody) oraz na wypukaniu w czystej wodzie. TRWAO KOPII CYJANOTYPOWYCH. Kopie otrzymane t metod daj si przechowywa caymi latami. Trar jednak stopniowo intensywno niebieskiego zabarwienia (odbarwienie kopii nastpuje znacznie szybciej na wietle). Pracujc przy pomocy opisanej metody mona uzyska kopie nie tylko na papierze, ale rwnie i na innych materiaach np. na tkaninach. Otrzymywanie kopii cyjanotypowych na tkaninach bdzie omwione na str. 75. METODA PELLETA (niebieskie linie na biaym tle). Metoda ta, w odrnieniu od poprzednio opisanej jest niekiedy nazywana cyjano-typi pozytywow. Kopie na papierze uczulonym tym sposobem s pozytywowe, to znaczy, e czarnym liniom oryginau odpowiadaj czarne linie kopii. W metodzie Pelleta wywouje si obraz elazocyjankiem potasowym. elazocyjanek potasowy wchodzi w reakcj z

nierozoonymi pod dziaaniem wiata solami elazowymi z wytworzeniem niebiesko zabarwionego bkitu berliskiego. Sole elazawe powstae z soli elazowych pod wpywem wiata tworz z elazo"

Potrzebne chemikalia: guma arabska cytrynian elazowo-amonowy chlorek elazowy elazocyjanek potasowy

73

cyjankiem poczenie o barwie biaej. Powstae biae poczenie atwo si utlenia pod wpywem tlenu powietrza na zwizek niebiesko zabarwiony. Dodajc do warstwy wiatoczuej gumy arabskiej, chroni si biae poczenie soli elazawych z elazocyjankiem potasu przed utleniajcym dziaaniem powietrza. Dziaanie ochronne gumy arabskiej nie jest dotychczas dostatecznie wyjanione. Podczas wywoywania obrazu biae poczenie przechodzi do roztworu, a gum arabsk usuwa si w kpieli wodnej zawierajcej rozcieczony kwas solny. Kolejno czynnoci w metodzie Pelleta winna by nastpujca: 1) uczulanie papieru 2) kopiowanie 3) wywoywanie w roztworze elazocyjanku potasowego 4) kpiel w rozcieczonym kwasie solnym 5) pukanie. Kpiel uczulajca w metodzie Pelleta skada si z kilku roztworw, ktre naley przechowywa oddzielnie. A) 20 g gumy arabskiej w 100 cm3 wody B), 50 g cytrynianu elazowo-amonowego w 100 cm3 wody C) 50 g chlorku elazowego w 100 cm3 wody. Roztwr uczulajcy otrzymuje si wlewajc do 20 cm3 roztworu A 8 cm3 roztworu B i po dokadnym zmieszaniu 5 cm3 roztworu C. Roztwory zmieszane mona przechowywa w ciemnociach przez par dni. Wymagania co do jakoci papieru s w tej metodzie wiksze, ni w poprzedniej. Odpowiedni papier powinien mie gadk powierzchni i by dobrze przeklejony. Roztwr uczulajcy nie moe wsika w gb papieru. Warunkom tym odpowiada szereg gatunkw papierw rysunkowych. W przymionym wietle nakada si szerokim pdzlem warstw uczulajc na papier umocowany na stole. Warstwa uczulajca powinna by naoona rwnomiernie. 74

Kopiowa naley w wietle sonecznym, przy czym czas nawietlania jest stosunkowo krtki wynosi kilka minut (od 2 do 5). Nawietlanie mona przerwa w momencie, gdy na papierze wiatoczuym zauway si wyrany rysunek oryginau w postaci tych linii na ciemniejszym tle. Po nawietleniu wywouje si kopi .w przymionym wietle 20% roztworem elazocyjanku potasowego. Wywouje si szerokim pdzlem lub tamponem z waty nasiknitym wywoywaczem. Kopia ukazuje si bardzo ' szybko w ciemno-niebieskim kolorze. Po krtkim pukaniu (trwajcym par minut) przenosi si kopi do kpieli z 3/o kwasu solnego, w ktrej barwa kopii staje si bardziej intensywna, po czym pucze si w wodzie biecej lub kilkakrotnie zmienianej. Wynika z tego, e obrbka papierw uczulanych metod Pelleta jest znacznie bardziej skomplikowana, ni metod cyjanotypii negatywowej. Jednake zalet tej metody jest znacznie wysza czuo papierw oraz mono uzyskiwania kopii pozytywowych. W zalenoci od sposobu uoenia oryginau w kopioramce (rysunkiem do emulsji wiatoczuej lub do rda wiata) otrzymuje si kopie odwrcone, lub nie odwrcone stronami.

Fotografia na tkaninach
Rnego rodzaju tkaniny jak np. jedwab sztuczny i naturalny, wena, bawena i len mog suy jako podoe obrazu fotograficznego. Otrzymywanie fotografii na tkaninach jest czsto stosowane w celach zdobniczych i dekoracyjnych, przy czym jeli nie stawiamy obrazom zbyt wysokich wymaga, to sam zabieg nie jest zbyt skomplikowany. Zasada postpowania sprowadza si do naniesienia warstwy wiatoczuej na powierzchni tkaniny, nawietlania pod negatywem i wywoania obrazu. Jako ukady wiatoczue znalazy tu zastosowanie przede wszystkim wiatoczue 75

warstwy elazowe, (metody ich otrzymania i obrbki zostay opisane w poprzednich rozdziaach). Praca t metod nie stwarza na og wikszych trudnoci. Jeli jednak pragniemy otrzyma na tkaninach obrazy o penych walorach wyrobionych ptonach, czystych wiatach i gbokim zabarwieniu cieni, zabieg ten wtedy znacznie si komplikuje. W rozdziale tym omwione zostan metody otrzymywania fotografii na tkaninach poczwszy od najprostszych, a skoczywszy na skomplikowanej i trudnej, lecz dajcej bardzo pikne rezultaty. Jak ju wspomniano, dla otrzymania fotografii na tkaninach wykorzystuje si wiatoczue warstwy elazowe. Zasady powstawania obrazu fotograficznego w tych technikach, wyjanione byy w poprzednich rozdziaach ksiki. Tutaj podana zostanie receptura i" krtki opis postpowania. OTRZYMYWANIE OBRAZW NIEBIESKICH ZA POMOC CYJANOTYPII. W metodzie tej mona otrzyma obrazy fotograficzne na wszystkich uprzednio wymienionych materiaach. Sporzdza si dwa roztwory zapasowe, ktre mona dugo przechowywa (zmieszane s nietrwae). A) elatyny 2g wody do 300 cm3 B) dwuchromianu potasu lg wody do 300 cm3 Roztwory A i B miesza si w proporcjach 1:1, po czym zanurza tkanin do otrzymanej kpieli na 2 3 minut. Po wyjciu materia suszy si w ciemnoci (mieszanina dwuchromianu z elatyn jest wiatoczua). W midzyczasie sporzdza si roztwr uczulajcy zawierajcy: cytrynianu elazowo-amonowego 30 g elazicyjanku potasowego 30 g wody do 240 cm3 76

W roztworze tym kpie si tkanin przez 3 minuty rwnie w ciemnoci, a w kadym razie w wietle nie aktynicznym czerwonym lub pomaraczowym. Suszenie odbywa si rwnie w ciemnoci. Kopiuje si stykowo, pod diapozytywem, najlepiej w bezporednim wietle sonecznym. Kopiowanie trwa stosunkowo dugo, przerywa si je w chwili, kiedy cienie przybior szare zabarwienie. Dalsza obrbka jest prosta pukanie w wodzie, podczas ktrego powstaje na tkaninie intensywnie bkitny obraz oraz suszenie. Fotogramy uzyskane t metod posiadaj zupenie przyjemny ton przy sabym niestety wyrobieniu ptonw. Zbyt ciemne obrazy mona rozjani w rozcieczonej kpieli ze szczawianu potasowego. Ten sam efekt mona osign kpic tkanin z pocztku 1/'o roztworze amoniaku, pniej w wodzie a w kocu w 1/o roztworze kwasu solnego. Wielokrotne powtrzenie tego zabiegu pozwala na cakowite usunicie obrazu w przypadku, gdy nie odpowiada on naszym zamierzeniom. Tkanin z ktrej usunlimy obraz mona powtrnie uczuli i kopiowa. W metodzie tej mona stosowa zarwno biae jak i kolorowe tkaniny. Trzeba jednak pamita o tym, e trudno jest przewidzie ostateczny kolor obrazu w przypadku kopiowania na tkaninach barwionych. Naley rwnie zachowa ostrono podczas usuwania nieudanego obrazu z kolorowych tkanin przy pomocy kpieli w amoniaku i w kwasie solnym. Kolor ' tkaniny moe si wtedy znacznie zmieni. Inna, bardziej wiatoczua kpiel posiada skad: A) kwasu cytrynowego (ub winowego) 26 g wody do 100 cm3 B) chlorku elazowego 20 g wody do 100 cm3 C) elazicyjanku potasowego 22 g wody do 100 cm3 D) amoniaku 20% 40 cm3 77

Po zmieszaniu roztworw A i B dodaje si mniej wicej czwart cz elazicy Janku potasowego, amoniaku i po starannym wymieszaniu pozosta cz elazicyjanku. Tak sporzdzony roztwr nakada si szerokim pdzlem na tkanin rozpit na pycie szklanej. Tkanin naley uprzednio impregnowa przez kpiel w ciepym, 1% roztworze elatyny. Szczegy dalszej obrbki podane s na str. 72. Sposoby tonowania obrazw cjanotypowych, znajdujce si na str. 72 rwnie mona zastosowa w powyszych- metodach. Przyjemny brzowy ton obrazu otrzymuje si w tzw. kalitypii, technice w ktrej ostateczny obraz zbudowany jest z brunatno zabarwionego srebra metalicznego. Srebro metaliczne powstaje wskutek redukcji soli srebrowych solami elazawymi, tworzcymi si z soli elazowych pod dziaaniem wiata. Do uczulania tkaniny sporzdza si dwa roztwory zapasowe: Roztwr A) elatyny kwasu cytrynowego lg 10 g

cytrynianu elazowo-amonowego 26 g wody. destylowanej do Roztwr B) azotanu srebrowego wody destylowanej 10 g 100 cm3 100 cm3

Przed uyciem miesza si roztwory A i B i w stosunku 1:1 i kpie si w nich tkanin w cigu 2 do 3 minut. Po wysuszeniu w ciemnociach, kopiuje si w wietle sonecznym, a do momentu wystpienia wszystkich szczegw obrazu. Naley jednak pamita o tym, e podczas dalszej obrbki obraz ulegnie znacznemu wzmocnieniu, co biorc pod uwag nie naley kopiowa do penej mocy obrazu. Po kopiowaniu pucze si w wodzie zmienianej par razy 78

oraz utrwala w 5% niezakwaszonym utrwalaczu (50 g tiosiarczanu sodowego krystalicznego w l litrze wody). Po utrwaleniu obraz naley starannie wypuka i wysuszy. Kopie zbyt ciemne mona osabi stosujc stony 30% roztwr tiosiarczanu sodowego. Opisane metody otrzymywania fotogramw na tkaninach s jak wida proste, posiadaj jednake wady jak: sabe wyrobienie ptonw, czste brudzenie wiate i ma soczysto cieni. Odcie uzyskanego obrazu jest przy tym do przypadkowy i zaley od wielu nie dajcych si z gry przewidzie czynnikw. Metod dajc najlepsze rezultaty jest odmiana kalitypii (skadniki mieszaniny wiatoczuej to sole elazowe i azotan srebra). Niektre odczynniki s do trudno dostpne, ale ostateczny rezultat jest zupenie zadowalajcy. Wane jest to, e ostateczny odcie obrazu daje si okreli przy pomocy prostych prb jeszcze przed rozpoczciem waciwej obrbki. Otrzymane w tej metodzie obrazy charakteryzuj si du odpornoci na pranie oraz nie bledn" pod dziaaniem wiata. Umoliwia to zastosowanie tej metody na tkaninach uywanych w yciu codziennym, np. na chustkach, serwetach itp. W metodzie tej proces otrzymywania fotogramw mona podzieli na etapy: fotograficzny i farbiarski. Potrzebne chemikalia: zielony cytrynian elazowoamonowy kwas winowy ,, cytrynowy ,, mlekowy azotan srebra elazicylanek oowiowy Preparowanie tkanin, nawietlanie i wywoywanie obrazu nie rni si w zasadzie od metod omwionych poprzednio. Istotna rnica polega na wprowadzeniu dalszych operacji, w wyniku ktrych obraz srebrowy ulega zamianie na elazocyjanek miedziawy, ktry tworzy zapraw tzw. bejc, umoliwiajc zabarwienie tkaniny barwnikami zaprawowymi. 79

Kolejno czynnoci w tej metodzie jest nastpujca: 1) naczulenie tkaniny, 2) wywoanie obrazu w wodzie, 3) kpiel w roztworze soli kuchennej lub w rozcieczonym kwasie solnym. W kpieli tej, pozostae w tkaninie i nie dajce si wypuka sole srebrowe, ulegaj zamianie na chlorek srebrowy, 4) pukanie w wodzie, 5) kpiel w roztworze elazicyjanku oowiawego, zamieniajcego srebro metaliczne w elazocjanek srebrowy (rwnoczenie powstaje biay elazocyjanek oowiawy). 6) pukanie w wodzie, 7) kpiel w roztworze chlorku miedziowego (zamiana elazocyjanku srebrowego w elazocyjanek miedziowy), 8) pukanie w wodzie, 9) kpiel w neutralnym utrwalaczu (usunicie chlorku srebrowego), 10) pukanie w wodzie, 11) kpiel w alkalicznym roztworze siarczynu sodowego, zamieniajcego elazocyjanek miedziowy w elazocyjanek miedziawy, 12) barwienie w roztworze barwnika zaprawowego, 13) pukanie w ciepym roztworze myda, 14) kocowe pukanie w wodzie. Jak wida proces ten jest do skomplikowany. Jednake jest to jedyna droga postpowania, jeli chcemy otrzyma na tkaninach fotogramy o walorach artystycznych. Sposb ten mona zastosowa do rnych tkanin najlepsze rezultaty otrzymuje si na bawenie i sztucznym jedwabiu, z wyjtkiem tzw. jedwabiu miedziankowego nie produkowanego zreszt w Polsce. KPIEL UCZULAJCA. W skad kpieli wchodz: zielony cytrynian elazowoamonowy, azotan srebra, kwas winowy, cytrynowy oraz mlekowy. Zalenie od stosunku poszczeglnych skadnikw otrzymuje si obrazy od bardzo mikkich do bardzo kontrastowych. 60

A) kpiel bardzo mikko uczulajca: zielonego cytrynianu elazowo-amonowego 100 g kwasu mlekowego spoywczego 30 g azotanu srebrowego wody destylowanej do 50 g 1000 cm3

B) kpiel mikko uczulajca: zielonego cytrynianu elazowo-amonowego 100 g kwasu cytrynowego 100 g azotanu srebrowego wody destylowanej do 50 g 1000 cm3

C) kpiel normalnie uczulajca: zielonego cytrynianu elazowo-amonowego 100 g kwasu winowego azotanu srebrowego wody destylowanej do 30 g 50 g 1000 cm3

D) kpiel" twardo uczulajca: zielonego cytrynianu elazowo-amonowego 100 g kwasu winowego . azotanu srebrowego wody destylowanej do 100 g 50 g . 1000 cm3

E) kpiel bardzo twardo uczulajca: zielonego cytrynianu elazowo-amonowego 100 g kwasu winowego 30 g siarczanu miedziowego krystalicznego azotanu srebrowego 50 g wody destylowanej do 20 g

1000 cm3

Skadniki poszczeglnych kpieli rozpuszcza si oddzielnie i nastpnie miesza w odpowiednich proporcjach. Kpiel uczulajc naley uy dopiero w par godzin po zmieszaniu . poszczeglnych roztworw, zlewajc pyn ostronie z nad osadu, ktry niekiedy si tworzy. 6. Fotografia na mat. nietyp. 81

Tkaniny uczula si kpic je w cigu 2 do 3 minut w jednej z podanych wyej kpieli (oczywicie w wietle ochronnym). Kopiuje si w bezporednim wietle sonecznym lub w wietle lamp ukowych. Najbardziej czue s materiay uczulane warstw wiatoczu mikko pracujc, najmniej materiay bardzo twarde. Dalsza obrbka, a do zamiany srebra obrazu w elazocy Janek oowiawy nie rni si od poprzednio ju opisanej. Wszystkie dalsze operacje poczwszy od kpieli w roztworze soli kuchennej lub w kwasie solnym mona prowadzi w jasnym wietle (obraz wywoujemy w wietle przymionym). Skad uywanych kpieli oraz czas obrbki dalszych operacji chemicznych jest nastpujcy: Operacja 3. W/o roztwr soli kuchennej lub 2% kwas solny -5 minut Operacja 5. 3% roztwr elazicyjanku oowiawego 5minut. Operacja 7. 5% roztwr chlorku miedziowego krystalicznego 5 minut. Operacja 9. 10/o roztwr krystalicznego tiosiarczanu sodowego 10 minut. Operacja 11. Siarczyn sodowy bezwodny 30 g Wglan sodowy krystaliczny 5g hydrochinon 3 krysztaki wody 100 cm3 Materia w kpieli tej powinien przebywa do chwili, a obraz ulegnie prawie cakowitemu odbarwieniu. Bezporednio po odbarwieniu (po krtkim opukaniu w wodzie), naley przystpi do barwienia (operacja 12). Operacja 12. Do barwienia stosuje si roztwr barwnika zasadowego lub zaprawowego z niewielkim dodatkiem kwasu octowego. Stenie barwnika wynosi 0,5/o, kwasu octowego f/o. Temperatura kpieli barwicej powinna waha si w granicach 7080C. 82

KOLOR WYFARBOWA UZYSKIWANY POSZCZEGLNYMI BARWNIKAMI chrysoidyna ziele etylowa fuksyna fiolet metylowy eozyna erytrozyna bkit metylenowy ziele metylenowa cie akrydynowa brzowy to-brzowy czerwony fioletowy czerwony czerwony niebieski niebiesko-zielony pomaraczowy

Operacja 13. Stosujemy ogrzany do kilkudziesiciu stopni roztwr myda usuwajcy nadmiar barwnika.

Fotografia na porcelanie
Proces otrzymywania fotografii na porcelanie nosi nazw FOTOCERAMIKI. W cisym tego sowa znaczeniu fotoceramika jest zabiegiem, w ktrym naniesiony na porcelan obraz fotograficzny, zbudowany ze specjalnych farb poddaje si wypalaniu w wysokiej temperaturze (kilkaset stopni). Farby wtapiaj si w porcelan, tworzc obraz bardzo trway i o byszczcej powierzchni. Metoda otrzymywania fotografii na porcelanie trudna jest do zrealizowania w warunkach amatorskich. Potrzebne s do tego celu specjalne i trudno dostpne farby, dodatkowe substancje obniajce ich temperatur topnienia oraz przede wszystkim piece, w ktrych mona utrzymywa dokadnie regulowan temperatur (kilkaset stopni Celsjusza). Do skomplikowany jest rwnie sam zabieg nanoszenia na porcelan farb ceramicznych. Dlatego te w rozdziale tym ograniczymy si do podania metod atwiejszych, w ktrych bez wypalania obrazu otrzymuje si rwnie do dobre rezultaty. Pracujc technik pigmentow mona otrzyma na porcelanie bardzo pikne fotogramy, nie ustpujce uzyskiwa83

nym na drodze wypalania w wysokiej temperaturze. Sposb postpowania jest nastpujcy: Obraz pigmentowy przenosi si na papier poredni podoe tymczasowe. W midzyczasie przygotowuje si 5/o roztwr elatyny oraz 3/o roztwr dwuchromianu potasu. Oba roztwory ogrzewa si do 30 35C, po czym do 500 cm3 roztworu elatyny wlewa si (cigle mieszajc) 25 cm'1 roztworu dwuchromianu potasu. Pytk porcelanow pokrywa si cienk, rwnomiern warstewk roztworu. Po skrzepniciu elatyny przenosi si pytk do naczynia z zimn wod, w ktrym na podou tymczasowym znajduje si obraz pigmentowy. Pytk skada si z papierem stronami preparowanymi ku sobie. Po wyjciu z wody i delikatnym wyciniciu jej nadmiaru, pozostawia si do wysuszenia zczone ze sob pytk i papier. Po wyschniciu podoe tymczasowe odpada od pytki porcelanowej pozostawiajc na niej obraz pigmentowy. Gotowy obraz pokrywa si lakierem ywicznym i ogrzewa przez par godzin w temperaturze okoo 80C, po czym pozostawia do powolnego stygnicia. Przewanie ju po jednorazowym ogrzaniu i ostygniciu otrzymuje si na obrazie gadk i byszczc powierzchni lakieru, przy czym obraz nie rni si wiele od otrzymywanego na drodze wypalania. Zabieg ten ogrzewanie i powolne studzenie mona W razie potrzeby powtrzy kilkakrotnie, a do uzyskania podanych wynikw. Podobne rezultaty daje rwnie pokrywanie lakierem przetokw bromolej owych przeniesionych na porcelan.

Fotografia na drewnie Jedna z najatwiejszych metod otrzymania obrazu na drewnie polega na odpowiednim spreparowaniu jego powierzchni i naoeniu obrazu fotograficznego przy pomocy techniki pigmentowej, ozobromu lub przetoku bromolejowego. 84

Drewno powinno by najjaniejsze o rwnej powierzchni wygadzonej starannie papierem szmerglowym. Preparowanie drewna w celu naoenia na obrazu pigmentowego polega na dokadnym pokryciu jego powierzchni ciepym, W!o roztworem elatyny. Po wysuszeniu wkada si spreparowany w ten sposb kawaek drewna na par sekund do wody ogrzanej do 30C. Po powtrnym woeniu do zimnej wody mona przystpi do nakadania na obrazu. Uywamy do tego obrazu pigmentowego przeniesionego na papier poredni podoe tymczasowe, w sposb opisany na stronie 43. Papier poredni nakada si na spreparowan powierzchni drewna w sposb analogiczny, jak podczas przenoszenia podwjnego w technice pigmentowej. Po wyjciu z wody i usuniciu jej nadmiaru ustawia si pokryty papierem kawaek drewna do wyschnicia. Po odpadniciu papieru poredniego, garbuje si warstewk elatyny w kpieli z aunu chromowego. Dla nadania obrazowi wikszej kontrastowoci i gbi zabarwienia naley pokry go jasnym szelakiem meblowym. Obraz pigmentowy mona przenie na drewno rwnie za pomoc OZOBROMU. W tym celu preparuje si powierzchni drewna roztworem o skadzie: elatyny dwuchromianu potasu wody destylowanej 50g 2g 1000 cm3

(Obraz nakada si zupenie tak samo jak w opisanym na stronie 64 ozobromie z przeniesieniem obrazu). Rwnie obrazy bromolejowe mona przetacza na powierzchni drewna. W technice tej polecane jest wyrwnanie powierzchni drewna LAKIEREM ZAPONOWYM. Lakier zaponowy jest to roztwr celuloidu w octanie amylu i acetonie. Otrzymuje si go w sposb nastpujcy: z niewywoanego filmu lub bony citej, usuwa si elatyn przez roz85

puszczenie w gorcej wodzie 2 do 3 gramw otrzymanego w ten sposb celuloidu rozpuszcza si w mieszaninie 100 cm3 octanu amylu i 100 cm3 acetonu. Uwaga! Obydwa pyny s bardzo atwo palne.

Fotografia na metalach
Obrazy fotograficzne mona otrzyma na podou z pyt metalowych osigajc ciekawe efekty artystyczne. Otrzymywanie fotografii na metalach stosowane jest poza tym dla celw zdobniczych (ozdoba wyrobw metalowych przez naoenie na nie obrazu fotograficznego). Przenoszenie fotografii na pyty metalowe odgrywa rwnie bardzo du rol w poligrafii w rnych technikach drukarskich. Rozrnia si w zasadzie dwie metody postpowania: pierwsza to przeniesienie obrazu fotograficznego otrzymanego za pomoc pigmentu lub ozobromu na podoe metalowe i druga to otrzymanie obrazu fotograficznego przez nawietlenie odpowiedniej warstwy wiatoczuej naniesionej bezporednio na metal. W metodzie pierwszej (z przeniesieniem obrazu), najciekawsze efekty uzyskuje si stosujc jako podoe alami-nium, ktrego matowy, srebrzysty poysk potguje efekt optyczny fotogramu. Przed naoeniem obrazu (najlepiej wykonanego w pigmencie lub ozobromie), naley pytk lub blach aluminiow podda specjalnej preparacji. W tym celu starannie oczyszczon (z pomoc sody) powierzchni pyty, pokrywa si cienk warstw roztworu: 200 g cukru w 300 cm3 wody. Przenoszenie obrazu dokonuje si w sposb opisany na stronie 43, po czym pokrywa si go warstw lakieru zaponowego, chronicego przed wpywami atmosferycznymi. Lakier zaponowy, a ktrym bya mowa na stronie 85 powinien by cakowicie przezroczysty. Obraz pigmentowy mona rwnie przenie na podoe z innych metali, przy czym mied, mosidz i stal nierdzewna nie wymagaj specjalnej preparacji (w takim przypadku ko86 '

nieczne jest jedynie "bardzo staranne oczyszczenie powierzchni za pomoc kredy i alkoholu). W metodzie drugiej, z bezporednim otrzymywaniem obrazu na metalach, schemat postpowania przedstawia si nastpujco: 1) oczyszczanie i polerowanie powierzchni pyty, 2) odtuszczenie powierzchni pyty, 3) wstpne wytrawianie powierzchni pyty, 4) przygotowanie warstwy wiatoczuej, 5) naoenie warstwy wiatoczuej na powierzchni me-talu, 6) wysuszenie warstwy wiatoczuej, 7) ekspozycja, 8) naoenie farby, 9) wywoanie obrazu fotograficznego, 10) tzw. zapudrowanie", 11) wtapianie pudru, 12) wytrawienie obrazu fotograficznego, 13) barwienia otrzymanego obrazu. Podany schemat jest jednakowy bez wzgldu na rodzaj uytego metalu zmieniaj si jedynie skady poszczeglnych kpieli. Naley w tym miejscu zwrci uwag, i podany niej sposb postpowania nie jest atwy. Pomijajc ju trudnoci z otrzymaniem szeregu chemikalii, to zabiegi prowadzce do otrzymania fotogramu na metale s trudne i pracochonne. Ostateczne wyniki s jednak bardzo interesujce. Powierzchnia metalu, na ktrym chcemy otrzyma obraz fotograficzny powinna by zupenie gadka i wyrwnana bez skaz, rys i wklni. Wyrwnuje si j papierem szmerglowym, o co raz to drobniejszym ziarnie. Dalsza czynno to oczyszczenie z tuszczu powierzchni metalu mieszanin drobno sproszkowanej, oczyszczonej kredy z amoniakiem. Oczyszczonej i odtuszczonej powierzchni metalu nie naley dotyka palcami na obrazie mog powsta plamy. 87

Przed naoeniem warstwy wiatoczuej powierzchni pyty trzeba podda wytrawianiu. Oto przepis dla miedzi, mosidzu i stali nierdzewnej: dwuchromianu potasowego 150 g kwasu siarkowego st. 200 cm3 wody 800 cm3 UWAGA! Trzeba zawsze wlewa kwas do wody, a nie odwrotnie! W kpieli tej naley pyty trzyma par minut od 2 do 5, po czym starannie wypuka. Warstwa wiatoczua, ktr nanosimy na metal posiada nastpujcy skad: wody 1000 cm33. roztworu biaka (uzyskanego z jaja kurzego) 100 cm 3 10/o roztworu dwuchromianu amonowego 120 cm3 Roztwr biaka sporzdza si w nastpujcy sposb: z wieych jaj oddziela si starannie biako od tka, dokadnie si je ubija i odstawia na par godzin, po czym po dodaniu dwukrotnej objtoci wody przecedz przez mulin lub gaz. Roztwr dwuchromianu amonowego otrzymujemy rozpuszczajc dwuchromian w dziesiciokrotnej iloci wody i dodajc kroplami 10/o amoniaku, a barwa roztworu z pomaraczowej zmieni si na t. Gotowy roztwr uczulajcy jest nietrway daje si przechowywa jedynie par dni. Rwnie nietrway jest roztwr biaka. Naniesienie warstwy wiatoczuej oraz jej suszenie powinno si odbywa w pomieszczeniu zaciemnionym (dopuszczalne jest owietlenie kilkunastowatow arwk elektryczn). Wilgotn pyt pokrywa si moliwie rwnomiern warstw mieszaniny wiatoczuej. Spywajc z brzegw pyty mieszanin wiatoczu zbiera si i z powrotem wlewa do naczynia. Uzyskanie w ten sposb rwnomiernej warstwy mieszaniny wiatoczuej jest trudne (otrzymuje si to dopiero podczas suszenia). 88

W tym celu na bolec znajdujcy si na rodku tarczy zwykego patefonu kadzie si kilka arkuszy sztywnej tektury (arkusze te razem zoone powinny by grubsze od dugoci bolca, na ktry normalnie nakada si pyt gramofonow). Zamiast tektury lepiej jest uy odpowiedniej gruboci gadkiej okrgej deski z otworem w rodku. Tektura lub deska powinny by uoone dokadnie poziomo. Na tekturze umieszcza si pyt metalow z wilgotn jeszcze warstw wiatoczu i puszcza w ruch patefon. Podczas obrotw tarczy patefonu, pod wpywem siy odrodkowej, cieka mieszanina wiatoczua rozlewa si rwnomiern warstw ku brzegom pyty. Pyta schnie stosunkowo szybko w cigu kilkunastu minut. Po wysuszeniu pyt nawietla si pod diapozytywem w wietle sonecznym lub silnych lamp elektrycznych. Czas nawietlania zaley od wielu czynnikw. Dla orientacji mona poda, e czas ekspozycji pod normalnie krytym diapozytywem w odlegoci okoo p metra od lampy 1000W wynosi od trzech do piciu minut. Podczas nawietlania naley zwrci baczn uwag na to, aby pyta zbytnio si nie rozgrzaa mogoby to spowodowa spynicie warstwy wiatoczuej. Nastpn czynnoci jest naoenie farby. Najlepiej nadaj si do tego farby litograficzne mona jednak rwnie stosowa i inne, np. farby do druku paskiego lub powielaczy. Farb rozsmarowuje si na pycie szklanej lub marmurowej (w przypadku, gdy farba jest za gsta, mona j rozcieczy paroma kroplami terpentyny), po czym gumowym. walcem nanosi na powierzchni metalu. Farba powinna tworzy na pytce niezbyt grub, rwnomiern warstw. Po naoeniu farby mona przej do wywoywania .obrazu. W tym celu umieszcza si pyt w napenionym wod naczyniu odpowiednich rozmiarw. Wywoywanie obrazu polega na tym, e nienawietlone miejsca warstwy wiatoczuej rozpuszczaj si w wodzie wraz z farb, ktr byy 89

przykryte. Wida tu analogi z technikami chromianowymi opisanymi w poprzednich rozdziaach. Zgarbowana pod dziaaniem wiata warstwa wiatoczua trzyma si podoa i nie daje wymy. Obraz wywouje si kawakiem waty delikatnie pocierajc ni pod wod powierzchni pyty. Przed przystpieniem do wytrawiania obrazu naley wzmocni zgarbowan warstewk, aeby bya ona odporna na dziaanie kpieli trawicych. W tym celu powierzchni pytki pokrywa si drobno sproszkowan kalafoni zmieszan z talkiem (na 80 czci kalafonii naley wzi 20 czci talku). Zarwno kalafonia jak i talk powinny by bardzo starannie sproszkowane i przesiane przez gsty mulin. Pokrywanie obrazu talkiem i kalafoni nazywa si zapudro-wywaniem". Po pokryciu pudrem caej powierzchni pytki, usuwa si go mikkim pdzlem z jasnych partii obrazu. Po starannym usuniciu nadmiaru pudru (zatrzymuje si on w miejscach na ktrych znajduje si zgarbowan warstwa wiatoczua wraz z farb) przechodzimy do dalszej operacji, majcej na celu silniejsze zwizanie pudru z obrazem. Trzymajc pyt szczypcami, ogrzewamy j ostronie, najlepiej nad kuchenk elektryczn. Podczas ogrzewania kalafonia wtapia si w warstw farby (pyt naley ogrzewa bardzo ostronie spalenie warstwy zgarbowanego biaka powoduje zniszczenie obrazu). Ogrzewanie przerywa si w chwili, gdy puder zczernieje. Po wtopieniu pudru i ostudzeniu pyty mona przystpi do wytrawiania. Roztwr do wytrawiania mosidzu bezwodnika kwasu chromowego 300 g siarczanu glinowego 100 g wody do 1000 cm3 Roztwr do wytrawiania stali (I) kwasu azotowego (stonego) wody 90 750 cm3 250 g

Roztwr do wytrawiania stali (II) kwasu solnego 800 cm3 chloranu potasowego (KCIOs) 160 g Roztwr do wytrawiania aluminium (glinu) 10% roztwr NaOH wodorotlenku sodowego, nasycony sol kuchenn. Naley rozpuci 100 g wodorotlenku sodowego w 800 cm3 wody, dopeni wod do litra, po czym dodawa czystej soli kuchennej tak dugo, a przestanie si ona rozpuszcza. Roztwr do wytrawiania mosidzu, miedzi, aiuminium i stali 40/(i wodny roztwr chlorku elazowego (FeCla) Uwaga! Wszystkie roztwory do wytrawiania posiadaj wasnoci silnie rce oraz trujce. Wytrawianie obrazu polega na umieszczeniu pyty w odpowiednim roztworze o temperaturze pokojowej. Po pewnym czasie (przewanie od 5 do 20 minut) w miejscach nie pokrytych farb powstaj wyrane wklnicia widoczne goym okiem. Pyt wyjmujemy wwczas z roztworu wytrawiajcego, puczemy w wodzie i suszymy. Podczas wytrawiania pyt mosinych w roztworze zawierajcym bezwodnik kwasu chromowego i siarczan glinowy, tworzy si osad zwalniajcy przebieg wytrawiania. Przenosimy wwczas pyt do roztworu o skadzie. dwuchromianu potasowego kwasu siarkowego stonego wody Po opukaniu wytrawianie prowadzi si w dalszym cigu. Osad tworzy si rwnie podczas wytrawiania pyt mosinych, miedzianych i aluminiowych w roztworze zawierajcym chlorek elazowy. Usuwa si go tamponem z waty, umoczonym w zawiesinie kredy i amoniaku. Oczywicie 91 200 g 200 cm3 1000 cm3

naley przy tym uwaa, aby nie uszkodzi warstewki zgarbowanej. Po wysuszeniu wytrawionej pyty mona przej do kocowej operacji barwienia miejsc wytrawionych farbami rozpuszczonymi w lakierach spirytusowych lub tzw. nitrolakierach. Zasada zabarwienia miejsc wytrawionych jest nastpujca lakier spirytusowy lub nitrolakier nie rozpuszczaj si w nafcie, natomiast atwo rozpuszcza si warstwa ochronna zawierajca farb litograficzn i kalafoni. Do otrzymywania obrazw na metalach, najlepiej jest uywa lakieru zelakowego uzyskanego z starych pyt gramofonowych. W tym celu ucieramy pyt gramofonow na drobny proszek i zalewamy podwjn (na wag) iloci denaturatu. Denaturat ogrzewa si do 4050C (ze wzgldu na atw palno denaturatu nie naley ogrzewa go na wolnym ogniu). Najlepiej jest umieci naczynie z denaturatem i sproszkowan pyt gramofonow w .innym, wikszym naczyniu, w ktrym znajduje si woda ogrzana do 5060''C. W miar stygnicia wody w naczyniu naley co pewien czas dolewa wody gorcej. Po godzinnym ogrzewaniu denaturat przescza si przez gst tkanin. Po pewnym czasie pyn przelewa si ostronie do innego naczynia (dekantuje) nie powinny si tam dosta drobne czsteczki pyty, ktre przeszy przez tkanin do sczenia. Otrzymany w ten sposb roztwr jest gotowy do uycia. Dla pogbienia czarnej barwy mona doda do niego tzw. nigrozyny spirytusowej. Zabieg nakadania farby jest prosty. Wysuszon pyt pokrywa si rwnomiernie lakierem i pozostawia do wyschnicia. Nastpnie zanurza si na kilka godzin do nafty. W nafcie rozpuszcza si farba litograficzna wraz z kalafoni, odsaniajc niewytrawione miejsca. W ten sposb otrzymuje si obraz, w ktrym miejsca nienawietlone pokryte s farb. Powstaje zatym obraz negatywowy co zmusza do kopiowania pod diapozytywem (zamiast lakieru otrzymanego 92

w uprzednio podany sposb mona uywa rnego rodzaju barwnych nitroemalii). Obrazy fotograficzne otrzymane opisanym sposobem s trwae. Ujemn ich stron jest ubstwo ptonw. Chcc otrzyma na metalach obrazy o penych walorach artystycznych naley zastosowa metod z przeniesieniem obrazu pigmentowego (opisan na pocztku rozdziau).

Fotografia na celuloidzie
Fotogramy na celuloidzie mona atwo otrzyma przenoszc na obraz pigmentowy. Celuloid nie wymaga przy tym adnej dodatkowej preparacji. Istnieje jeszcze inna metoda, polegajca na pokryciu celuloidu wiatoczu warstw chromianow i naniesieniu na wywoany obraz barwnikw organicznych. Roztwr uczulajcy powinien zawiera: wody roztworu biaka dwuchromianu amonowego 100 cm3 10 cm3 lg

Do gotowego roztworu dodaje si tyle amoniaku, a pyn przybierze ty kolor (roztwr biaka sporzdza si w sposb opisany przy otrzymywaniu fotogramw na metalach). Ze wzgldu na niewielk grubo celuloidu podane jest naklejenie go na szko przed nakadaniem warstwy wiatoczuej. Pytk szklan pokrywa si (biorc kilka cm3 na 100 cm pyty) mieszanin, o nastpujcym skadzie: wody elatyny 1000 cm3 60 g 60 g

nasyconego roztworu cukru (gstego syropu) gliceryny aunu chromowego 90 cm3 lg

93

elatyn rozpuszcza si w wodzie o temperaturze okoo 50"C i po zmieszaniu z syropem i gliceryn dodaje si aunu chromowego, rozpuszczonego w niewielkiej iloci gorcej wody. Po wysuszeniu, ktre trwa okoo dwch dni (roztwr pozostaje pomimo wysuszenia lepki) przykleja si do powierzchni pyty celuloid. Warstw wiatoczu nakada si na powierzchni celuloidu podobnie jak podczas nakadania mieszaniny wiatoczuej na powierzchni metalu (np. na wirujcym patefonie). Nastpnie nawietla si pod negatywem, przy czym czas nawietlania ustala si w sposb taki sam, jak podczas kopiowania na innych materiaach pokrytych warstw chromianow. Obraz wywouje si w wodzie o temperaturze 2025C w sposb mechaniczny podany przy gumie, wzgldnie w sposb rczny tamponem z waty. Po wywoaniu wystpi kontury obrazu, zabarwionego na jasnobrzowy kolor. W celu naoenia farby stosuje si barwniki rozpuszczalne w alkoholu np. nigrozyn (kolor czarny). Na 200 cm3 alkoholu bierze si okoo 10 g barwnika i dodaje 25 cm3 acetonu. Farb nakada si bardzo mikkim pdzelkiem lub tamponem z waty. Po naoeniu barwnika pytk naley na krtko zanurzy do 10/o roztworu wodorotlenku sodowego, w ktrym warstwa czca celuloid i szko zostanie wtedy wymyta. Po odczeniu celuloidu od podoa i wypukaniu obraz pozostawia si do wysuszenia. Podczas nakadania farby naley zwrci uwag na to, aby odwrotna strona celuloidu nie zetkna si z farb (nie zdarza si to w przypadku nakadania farby na celuloid naklejony na szkle). W celu uniknicia tego naley odwrotn jego stron pokry alkoholowym roztworem wosku. Opisana metoda jest prosta i daje ciekawe rezultaty. Niewtpliw jej zalet jest mono otrzymania fotogramw w intensywnych a przytym czystych barwach. Specjalnie 94

dobrze nadaje si ona do otrzymywania duych przezroczy _ diapozytyww. W tym celu kopiujemy obraz na moliwie najbardziej przezroczysty celuloid i po wysuszeniu oprawiamy pomidzy szybkami odpowiedniej wielkoci. Fotografia na masach plastycznych Fotogramy na masach plastycznych przeroczystych, np. na tzw. szkle organicznym (poliakrylany lub polistyreny), mona otrzyma w sposb analogiczny, jak podczas otrzymywania obrazw na celuloidzie bdcym rwnie mas plastyczna. Metod t mona otrzymywa fotogramy rwnie i na innych masach plastycznych pod warunkiem, e nie s one zbyt intensywnie zabarwione (na mocno zabarwionych masach plastycznych otrzymane wybarwienia pozostawiaj duo do yczenia). Ciekawe rezultaty mona otrzyma przenoszc ne. masy plastyczne obraz pigmentowy lub ozobromowy otrzymany w sposb opisany w poprzednich rozdziaach. Fotometr do okrelania czasu nawietlania na papierach z wiatoczu warstw chromianow Jak ju wspomniano w poprzednich rozdziaach, czuo wiatoczuych warstw chromianowych jest w przyblieniu taka sama jak tzw. papierw dziennych, ktre od dawna nie s ju w Polsce produkowane. W bardzo prosty sposb mona natomiast atwo dostpnym papierom tzw. chlorowym (do kopiowania stykowego) nada wasnoci papierw dziennych (tworzenie si obrazu widocznego ju podczas kopiowania). W tym celu zanurzamy papier do kpieli z 10/o azotanu srebrowego. Po 2 minutach papier wyjmujemy i po opukaniu pozostawiamy do wyschnicia. Spreparowany w ten sposb papier jest mao trway (zaledwie par dni). Z tego te powodu nie naley robi go na zapas, lecz jedynie ogranicza si do sporzdzenia kilku potrzebnych arkuszy 95

na dzie przed przystpieniem do kopiowania na warstwach chromianowych. Chcc posugiwa si w ten sposb otrzymanym papierem samowywoujcym, naley zaopatrzy si w fotometr, rwnie atwy do sporzdzenia we wasnym zakresie. Fotometr jest to zwyka kopiarka, ktrej schematyczny, pionowy przekrj pokazany jest na rysunku 18. W kopiarce tej umieszcza si na miejscu negatywu rnej dugoci paski cienkiego papieru naklejone na szklan pytk. Na kadym paseczku wpisuje si kolejno cyfry od l do 10.

By. 18. "Sposb trzymania pdzla

W celu okrelenia czasu kopiowania na papierach z warstw chromianow, umieszcza si pod fotometrem arkusik papieru samowywoujcego, otrzymanego w wyej wspomniany sposb. Drugi, taki sam arkusik papieru umieszcza si w innej kopioramce pod negatywem, z ktrego mamy otrzyma fotogram. Podczas nawietlania na obu arkusikach papieru zaczyna pojawia si obraz (pod negatywem obraz pozytywowy w fotometrze narysowane na papierkach cyfry). W chwili, gdy obraz pozytywowy pod negatywem bdzie waciwie wykopiowany naley zapamita, jak najwysza cyfra wystpia na papierze w fotometrze. Przystpujc do kopiowania na papier uczulony warstw chromianow nawietla si tak dugo, a na umieszczonym pod fotometrem papierze wywoujcym wystpi ta sama cyfra co w poprzedniej prbie. Naley przy tym pamita, aby fotometr i negatyw byy tak samo owietlone.

Spis rzeczy str. Uwagi wstpne ........... 5 Techniki chromianw e ......... 7 Charakterystyka wiatoczuych warstw chromianowych 14 Charakterystyka poszczeglnych technik chromianowych przydatnoci dla celw fotografii artystycznej ......... 17 Guma .........'.... 22 Pigment .............. 37 BromoleJ ............. 46 Ozobrom ......... ... 61 Techniki elazowe ........... 65 Cyjanotypia ........... 69 Metoda Pelleta ........... 73 Fotografia na tkaninach ......... 75 Fotografia na porcelanie ......... 83 Fotografia na drewnie .......... 84 Fotografia na metalach .......... 86 Fotografia na celuloidzie ..... ... 93 Fotografia na masach plastycznych ..... 95 z punktu widzenia ich

ERRATA
jest powinno by

69 1- wiersz 96 2 od gry w ramce w podpisie pod rysunkiem 18

cytrynian elazowo-amonoSposb trzymania pdzla

cytrynian elazowo-amo-nowy Schemat fotometru