12 Metody Ewaluacji Polityk Wspierania Klastrow Ze Srodków S

Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego Wydzia Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu
Prace Naukowe Nr 47
Warsaw University of Life Sciences Faculty of Economic Sciences Department of Agrarian Policy and Marketing
Science Works No 47
Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych

Methods of evaluation of cluster development policies cofinanced by ue structural funds
REDAKCJA NAUKOWA Maciej Stawicki, Wojciech Pander
Warszawa 2008
Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego Wydzia Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu
Prace Naukowe Nr 47
Warsaw University of Life Sciences Faculty of Economic Sciences Department of Agrarian Policy and Marketing
Science Works No 47
Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych

Methods of evaluation of cluster development policies cofinanced by ue structural funds
REDAKCJA NAUKOWA Maciej Stawicki, Wojciech Pander
Warszawa 2008
Rada Programowa: Marian Podstawka prof. dr hab., Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Przewodniczcy Mieczysaw Adamowicz - prof. dr hab., Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wiceprzewodniczcy Bogdan Klepacki prof. dr hab., Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Janusz mija prof. dr hab., Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Lech Paasz prof. dr hab., Akademia Rolnicza w Szczecinie Lubica Bartova prof., Sowacki Uniwersytet Rolniczy w Nitrze, Sowacja Julian Briz prof., Uniwersytet Politechniczny w Madrycie, Hiszpania Francco Sotte prof. Universit Politecnica delle Marche Ancona, Wochy
Komitet Redakcyjny: Prof. dr hab. Mieczysaw Adamowicz Prof. dr hab. Marian Podstawka Prof. dr hab. Janina Sawicka Dr hab. Prof. SGGW Eugeniusz Pudekiewicz Dr Agnieszka Wojewdzka Mgr Wojciech Pander Mgr Maciej Stawicki
Recenzent: Dr Elbieta Wojnicka
Wydanie publikacji sfinansowano ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i budetu pastwa jako podsumowanie projektu Przygotowanie metodyki ewaluacji polityk wspierania gron przedsibiorczoci ze rodkw strukturalnych realizowanego w ramach Konkursu Dotacji organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna
Egzemplarz bezpatny
ISBN: 978-83-61026-80-8
Wydawnictwo AT Group Sp. z o.o. ul. okietka 48; 31-334 Krakw tel.: 012 423 49 31 www.atgroup.pl
SPIS TRECI
Maciej Stawicki
Wprowadzenie ....................................................................................................................... 7 CZ I Kierunki i wytyczne wspierania struktur klastrowych ze rodkw strukturalnych nowego okresu programowania
Maciej Stawicki
Klastry i incjatywy klastrowe podstawowe definicje................................................... 11
Barbara Warzybok
Przykady zagranicznych instrumentw i kierunkw wspierania gron przedsibiorczoci oraz identyfikacja dotychczasowych kierunkw wspierania inicjatyw klastrowych........................................................................................................... 21
Magorzata Baran
Klasyfikacje klastrw i inicjatyw klastrowych. Wnioski dla systemu wspierania struktur klastrowych w Polsce ........................................................................................... 41
Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Wytyczne i kierunki wspierania klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce w nowej perspektywie finansowej (2007 2013)............................................................................. 53 CZ II Metodyka ewaluacji struktur klastrowych
Adam Miller
Ewaluacja polityk wspierania innowacji ze szczeglnym uwzgldnieniem klastrw................................................................................................................................. 85
Jolanta Gra
Podstawy metodyczne oceny programw i polityki wspierania klastrw ................. 109

Ewaluacja funduszy strukturalnych nowej perspektywy finansowej skierowanych na wspieranie struktur klastrowych ..............................................................................135
WPROWADZENIE
W gospodarce rynkowej, poza niemal wszechobecn konkurencj, rwnie istotne s rne formy wsppracy i wspdziaania podmiotw gospodarczych. Jedn z form tej wsppracy s klastry (grona przedsibiorczoci) definiowane jako znajdujca si w przestrzennym ssiedztwie grupa konkurujcych i wsppracujcych ze sob przedsibiorstw i powizanych z nimi instytucji, zajmujcych si okrelon dziedzin w celu osignicia efektu synergii. Grona przedsibiorczoci zazwyczaj powstaj jako oddolna inicjatywa podmiotw gospodarczych, ktre zawizuj grono dostrzegajc korzyci z postawy kooperacyjnej. Z drugiej strony, w ramach prowadzonej polityki rozwoju regionalnego i budowania regionalnych systemw innowacyjnych przyjmuje si, i klastry mog by istotnym elementem pobudzania rozwoju gospodarczego. Dlatego te istnieje wiele programw i funduszy (w tym funduszy strukturalnych), ktre maj na celu inicjowanie powstawania klastrw oraz wspieranie rozwoju ju istniejcych gron przedsibiorczoci. Rozwj inicjatyw klastrowych w Polsce finansowany bdzie zarwno na poziomie kraju (PO Innowacyjna Gospodarka, PO Kapita Ludzki), jak i na poziomie regionw (w ramach Regionalnych Programw Operacyjnych). Przekazywana w rce Czytelnikw publikacja prezentuje wyniki bada uzyskane w ramach projektu Przygotowanie metodyki ewaluacji polityk wspierania gron przedsibiorczoci ze rodkw strukturalnych realizowanego w ramach Konkursu Dotacji organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Gwnym celem projektu byo okrelenie instrumentw, narzdzi i procesw wspierania gron przedsibiorczoci ze rodkw strukturalnych (regionalnych i krajowych), ktre zapewni najwiksz racjonalno i efektywno wydatkowania rodkw strukturalnych wspierajcych rozwj gron przedsibiorczoci, jak rwnie okrelenie metodyki oceny polityk wspierania gron przedsibiorczoci. W pierwszej czci publikacji, zatytuowanej: Kierunki i wytyczne wspierania struktur klastrowych ze rodkw strukturalnych nowego okresu programowania znajd Pastwo przegld definicji klastrw i inicjatyw klastrowych oraz przykady zagranicznych i krajowych instrumentw oraz kierunkw wspierania gron przedsibiorczoci. Zawarto tu take klasyfikacje klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce oraz wytyczne wspierania i oceny klastrw oraz inicjatyw klastrowych uwzgldniajce obszary wsparcia gron na rnym etapie rozwoju. Druga cz publikacji jest
powicona metodyce ewaluacji struktur klastrowych. Zamieszczono w niej wprowadzenie do ewaluacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem oceny polityk wspierania innowacji oraz klastrw, oraz podstawy metodyczne oceny programw wspierania gron przedsibiorczoci. W kocowej czci znajd Pastwo metodyk oceny polityki i programw wspierania klastrw z rekomendacjami dla prowadzenia bada ewaluacyjnych. Publikacja niniejsza jest zatem skierowana przede wszystkim do instytucji zaangaowanych w zarzdzanie i wdraanie PO IG, PO KL oraz programw regionalnych. Moe by pomocna zarwno na etapie tworzenia wytycznych wspierania rozwoju klastrw, oceny programw oraz projektw, jak i ewaluacji udzielonego wsparcia. Wyniki projektu mog stanowi wytyczne do oceny zasadnoci wsparcia inicjatyw klastrowych zarwno na poziomie kraju, jak i regionw. Wspieranie rozwoju gron ma bowiem sens jedynie w uzasadnionych przypadkach, a rodzaj wsparcia powinien by uzaleniony od fazy rozwoju klastra. Mamy nadziej, i niniejsza publikacja stanie si take uytecznym narzdziem wykorzystywanym do ewaluacji polityki wspierania gron przedsibiorczoci na poziomie regionw oraz na poziomie kraju, jak rwnie uatwi przygotowywanie zaoe bada ewaluacyjnych. Podzikowania kieruj do wszystkich bezporednich uczestnikw projektu, ktrzy przyczynili si do jego sprawnej realizacji oraz wydania niniejszej publikacji. Szczeglnie dzikuj Wojciechowi Pander, bez ktrego inspiracji, wiedzy i zaangaowania realizacja tego projektu nie byaby moliwa. Serdeczne podzikowania za wsparcie dla moich inicjatyw badawczych skadam take Panu Profesorowi Mieczysawowi Adamowiczowi.
Maciej Stawicki
CZ I
KIERUNKI I WYTYCZNE WSPIERANIA STRUKTUR KLASTROWYCH ZE RODKW STRUKTURALNYCH NOWEGO OKRESU PROGRAMOWANIA
Maciej Stawicki
Klastry i inicjatywy klastrowe podstawowe definicje Basic definitions of clusters and cluster initiatives
Wstp
W wielu rozwinitych regionach wiata wysoka konkurencyjno regionalnej gospodarki jest wynikiem wystpowania specyficznych form wspdziaania podmiotw gospodarczych. Jedn z form tej wsppracy s klastry (grona przedsibiorczoci) definiowane jako znajdujca si w przestrzennym ssiedztwie grupa konkurujcych i wsppracujcych ze sob przedsibiorstw i powizanych z nimi instytucji, zajmujcych si okrelon dziedzin w celu osignicia efektu synergii. Niniejszy artyku ma na celu przedstawienie podstawowych definicji gron przedsibiorczoci i inicjatyw klastrowych oraz wskazanie korzyci pyncych ze wsppracy w ramach klastrw.
Czym s klastry i inicjatywy klastrowe W literaturze przedmiotu wystpuje wiele definicji klastrw i inicjatyw klastrowych, ktre maj zazwyczaj pewne cechy wsplne, jak i cechuj si drobnymi rozbienociami. Dlatego w niniejszym artykule przedstawiono podstawowe definicje gron przedsibiorczoci i inicjatyw klastrowych. Inicjatywy klastrowe to zorganizowane dziaania zainteresowanych podmiotw (firm, administracji oraz rodowiska naukowego), ktrych celem jest przyspieszenie wzrostu i konkurencyjnoci klastra w regionie (Slvell et al. 2003). Inicjatywa klastrowa oznacza zatem wiadome i oddolne organizowanie wysikw celem wsparcia wzrostu i poprawy konkurencyjnoci klastra w regionie, poprzez dziaania, takie jak: angaowanie firm klastra, wadz samorzdowych oraz uczelni wyszych i instytucji badawczo-rozwojowych. Mog to by take inicjatywy dopiero zmierzajce do powstania klastra, takie jak budowanie kapitau spoecznego, pobudzanie postaw kooperacyjnych, koordynacja dziaa przedsibiorstw zainteresowanych wspprac sieciow.
11
Maciej Stawicki
Inicjatywa klastrowa to inicjatywa suca powstaniu klastra lub majca na celu rozwj ju istniejcego klastra Klastry s to geograficzne skupiska wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji w poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych (Porter 2001). Klastry s nazywane rwnie gronami przedsibiorczoci, terytorialnymi systemami produkcyjnymi, skupiskami, kompleksami przemysowymi w niniejszej publikacji okrelenia te bd stosowane jako synonimy.
Klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, dziaajcych w pokrewnych sektorach konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych w celu osignicia efektu synergii
Klaster to specyficzna forma wsppracy polegajca na koncentracji w bliskiej przestrzeni elastycznych przedsibiorstw, prowadzcych komplementarn dziaalno gospodarcz. Podmioty te rwnoczenie wsppracuj i konkuruj midzy sob, posiadaj take relacje z innymi instytucjami dziaajcymi w danej sferze. Podstaw powstania klastra s kooperacyjne powizania wystpujce pomidzy podmiotami, generujce procesy powstawania specyficznej wiedzy oraz zwikszajce zdolnoci adaptacyjne. Klaster moe wic by rozumiany jako przestrzenna koncentracja przedsibiorstw, instytucji i organizacji wzajemnie powizanych rozbudowan sieci relacji, o zarwno formalnym, jak i nieformalnym charakterze, opartych o wspln trajektori rozwoju (np. technologiczn, wsplne rynki docelowe, strategi marketingow itd.), jednoczenie konkurujcych i kooperujcych w pewnych aspektach dziaania. Mona take postrzega klaster jako przestrzennie skoncentrowane skupisko podmiotw organizacji sieciowej (Gra 2008). Klaster jest wic ponadbranow sieci formalnych i nieformalnych powiza pomidzy producentami, ich dostawcami i odbiorcami, instytucjami sektora nauki i techniki. Charakteryzuje si intensywnymi przepywami informacji i wiedzy oraz wysokim poziomem jednoczesnej konkurencji i kooperacji. Klaster uatwia take
12
Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Prace Naukowe nr 47 Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych
przepyw informacji, co sprzyja procesom uczenia si i pobudza innowacyjno firm. Funkcjonowanie grona prowadzi do poprawy zdolnoci konkurencyjnych podmiotw gospodarczych w nim uczestniczcych klaster nie jest bowiem tylko sum poszczeglnych podmiotw, ale powsta w wyniku interakcji i synergii przestrzenn form organizacji produkcji zwikszajc elastyczno i konkurencyjno (Innowacje i transfer technologii , 2005). Dla potrzeb niniejszej publikacji przyjmujemy definicj Michaela E. Portera, zgodnie z ktr grona to geograficzne skupiska wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji (na przykad uniwersytetw, jednostek normalizacyjnych i stowarzysze branowych) w poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych. Grono jest to znajdujca si w geograficznym ssiedztwie grupa przedsibiorstw i powizanych z nimi instytucji zajmujcych si okrelon dziedzin, poczona podobiestwami i wzajemnie si uzupeniajca (Porter 2001). W literaturze przedmiotu mona jednak spotka wiele definicji klastrw (gron przedsibiorczoci), ktre nieznacznie si rni. Poniej przedstawiono niektre z nich. Tabela 1. Przegld definicji klastrw Autor definicji M. Enright Data 1996 Definicja klastra Skupisko podmiotw gospodarczych znajdujcych si w bliskim ssiedztwie Grupy przedsibiorstw wsppracujce w ramach jednego sektora na okrelonym obszarze geograficznym Skupiska firm, ktre poprzez blisko geograficzn oraz cis wspprac uzyskuj moliwo kreowania efektu synergii bez wzgldu na skal zatrudnienia Klastry to nie tyle powizane i kooperujce podmioty, a raczej powizane i wspierajce si instytucje, ktre zyskuj przewag
P. Swann, M. Prevezer
1996
S. Rosenfeld
1997
E. J. Feser
1998
13
Maciej Stawicki
konkurencyjn poprzez sie powiza M. E. Porter 1998 Grupa przedsibiorstw i wsppracujcych z nimi instytucji powizanych ze sob i uzupeniajcych si nawzajem Dua grupa firm z podobnych sektorw skupionych na jednej przestrzeni geograficznej i wsppracujcych ze sob Powizane ze sob w wysokim stopniu przedsibiorstwa i/lub firmy sektora usug wsppracujce w ramach acucha dostaw i kooperujce na tych samych zasadach rynkowych Sieci dostawcw oraz cile z nimi zwizanych przedsibiorstw poczone oraz kreujce warto dodan w ramach acucha dostaw Skonno przedsibiorstw do lokowania siedziby w bliskim ssiedztwie przedsibiorstw o podobnym profilu dziaalnoci pomimo uprzedniej nieobecnoci na danym terenie
P. Swann, M. Prevezer
1998
J. Simmie, J. Sennert
1999
T. Roelandt, P. den Hertrag
1999
C. Crouch, H. Farrell
2001
rdo: Bojar E., Clustering szans rozwoju ciany wschodniej, prezentacja wygoszona w Kielcach 22.04.2008r. za Martin, Sunley (2003).
Jak wida z powyszego porwnania, niemal wszystkie definicje nawizuj do sieciowej wsppracy oraz bliskoci przestrzennej kooperujcych firm. Wsplne cechy charakterystyczne i wyrniajce klaster od innych form organizacji produkcji s nastpujce: koncentracja przestrzenna, interakcyjno, powizania, wsplna trajektoria rozwoju oraz konkurencja i kooperacja (Porter 2001). Aby uatwi odrnienie innych sieci wsppracy gospodarczej lub lokalnych skupisk firm od gron przedsibiorczoci opracowano kryteria umoliwiajce uzna grup wsppracy za klaster. S to:
14
lokalna koncentracja maych i rednich firm (lub gospodarstw rolnych), przynaleno firm do tej samej lub do kilku powizanych bran, kooperacja lub konkurencja (czyli wizi) pomidzy uczestnikami klastra, wsppraca producentw z firmami wiadczcymi usugi biznesowe oraz z orodkami badawczo-rozwojowymi lub naukowymi, wytworzenie specyficznej tosamoci klastra, w tym respektowanej przez jego uczestnikw wewntrznej kultury organizacyjnej oraz systemu identyfikacji wizualnej (Szymoniuk 2005).
Warto zauway, i w warunkach polskich wiele inicjatyw noszcych nazw klaster w istocie nie jest klastrami w myl powyszych kryteriw. Czsto s to bowiem albo jedynie zalki faktycznych gron przedsibiorczoci, albo s to sieci wsppracy stworzone odgrnie celem pozyskania rodkw zewntrznych na rozwj danej inicjatywy.
Korzyci z wsppracy w ramach klastra Dotychczasowe dowiadczenia wskazuj na duy potencja rozwojowy i konkurencyjny klastrw, bowiem podmioty dziaajce w ramach grona wchodz we wzajemne interakcje (formalne i nieformalne), ale przede wszystkim znajduj pewne obszary do wsppracy. Wsppraca ta moe mie charakter trway lub okresowy, moe by otwarta na nowe podmioty lub bardziej zamknita. W ramach klastrw generowane s wyspecjalizowane i dostpne lokalnie zasoby pozwalajce na osiganie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej. Przykady z krajw rozwinitych wskazuj, i poprzez wspprac dziaajce i konkurujce w danej lokalizacji przedsibiorstwa mog odnosi szereg korzyci. W szczeglnoci mog realizowa przedsiwzicia i inwestycje, ktrych nie byyby w stanie podj samodzielnie lub ktrych wsplna realizacja pozwala na obnienie kosztw lub ryzyka. Wsppraca (w tym nieformalne kontakty i przepyw wiedzy) pomidzy przedsibiorstwami i z instytucjami otoczenia, np. orodkami badawczorozwojowymi, silnie warunkuje innowacyjno przedsibiorstw. Wsplnie przedsibiorstwa mog take bardziej skutecznie oddziaywa na otaczajce je instytucje nauki, wadze lokalne lub regionalne i realizowane przez nie polityki,
15
Maciej Stawicki
kierunki wydawania funduszy publicznych itp. Na podstawie licznych analiz teoretycznych i studiw przypadku wskazuje si, e z istnieniem klastra wie si szereg korzyci, ktre pozytywnie wpywaj na produktywno i konkurencyjno tworzcych go firm. Jednoczenie pozytywne efekty zwizane z funkcjonowaniem klastra nie ograniczaj si wycznie do jego uczestnikw, ale rwnie przenikaj do jego otoczenia. Rozwj klastra prowadzi do wyksztacenia si wyspecjalizowanych i relatywnie tanich czynnikw produkcji, w tym odpowiednio wykwalifikowanych pracownikw, wiedzy, a take specjalistycznych usug wspierajcych. Obserwuje si take wystpowanie rozbudowanych sieci produkcji skadajcych si z wyspecjalizowanych poddostawcw i kooperantw. W ramach rozwijajcych klastrw mamy czsto do czynienia z kreacj nowych firm oraz tworzeniem si kultury przedsibiorczoci. Klaster jest take atrakcyjnym miejscem lokalizacji dla firm zagranicznych oraz atrakcyjnym rynkiem pracy, przycigajcym wysoko wykwalifikowane kadry, co dodatkowo zwiksza jego konkurencyjno. Przestrzenna blisko oraz interakcje pomidzy rnymi podmiotami w ramach klastra stymuluj przepyw wiedzy, procesy uczenia si, absorpcji i generowania innowacji. Wszystkie te czynniki sprzyjaj budowaniu zaufania i kapitau spoecznego, ktre s niezbdne dla podejmowania wsplnych dziaa, zwaszcza w warunkach konkurencji i wystpowania konfliktu interesw. Zaufanie i wyszy poziom kapitau spoecznego ma swj wyrany ekonomiczny efekt w postaci niszych kosztw transakcyjnych, a take akceptowania, tzw. efektw zewntrznych nie przynoszcych bezporednich korzyci (Korzyci z wsppracy 2008). Funkcjonowanie klastra ma pozytywny wpyw na produktywno, innowacyjno i przedsibiorczo, co w efekcie prowadzi do wyksztacenia si przewagi konkurencyjnej regionu. W tabeli nr 2 przedstawiono potencjalne korzyci, jakie moe da efektywnie funkcjonujcy klaster, przedsibiorstwom w nim zlokalizowanym, w podziale na korzyci twarde dajce stosunkowo szybkie wymierne efekty oraz korzyci mikkie trudniejsze do pomiaru i ujawniajce si w duszym czasie.
16
Tabela 2. Korzyci pynce z funkcjonowania klastra Twarde korzyci z klastra Zasb (czynnik) Lokalny acuch podaowy Korzy Zwikszenie efektywnoci szybszy dostp, niszy koszt transportu Wysza produktywno Szybszy i atwiejszy dostp Niszy koszt, wysza jako Moliwo wsplnych pracy w sieciach przedsiwzi,
Wyspecjalizowana sia robocza Specjalistyczne usugi Moliwo wyboru dostawcy Dua liczba firm
Mikkie korzyci z klastra Zasb (czynnik) Stowarzyszenia Zaufanie Uczenie si Korzy Wsplna wizja, planowanie Wsppraca midzy firmami, sieci Know-how, innowacje transfer technologii i
Nieformalny rynek pracy
Efektywno, moliwoci kariery
rdo: A Governors Guide to Cluster-Based Economic Development (2002), National Governors Association, Washington, za: Korzyci z wsppracy w ramach klastra (2008) [w:] Klastry Warmii i Mazur http://www.wmarr.olsztyn.pl/klastry.
Podsumowujc, efektywnie funkcjonujce grono prowadzi do wzrostu produktywnoci lokalnych przedsibiorstw ze wzgldu na dostp do relatywnie tanich, wyspecjalizowanych czynnikw produkcji oraz rnorodnych nakadw wykorzystywanych w dziaalnoci produkcyjnej. Ponadto przestrzenna blisko podmiotw gospodarczych stymuluje i wspiera ich innowacyjno firmy i instytucje w strukturach gron mog osiga wyszy poziom innowacyjnoci dziki wystpowaniu dyfuzji wiedzy. Rozwijajce si grono charakteryzuje dynamiczny
17
Maciej Stawicki
wzrost liczby narodzin nowych przedsibiorstw (podnosi si oglny poziom przedsibiorczoci w regionie), co przekada si na kreowanie nowych miejsc pracy, a efektywnie funkcjonujcy klaster powoduje wiele efektw zewntrznych, midzy innymi wzrost dostpnoci specjalistycznych usug okoobiznesowych, inwestycje w infrastruktur, zwikszenie dochodw ludnoci, a w niektrych przypadkach klaster moe sta si swoistym motorem rozwoju regionalnego (Pander 2007). Wspieranie klastrw i inicjatyw klastrowych Grona przedsibiorczoci najczciej powstaj spontanicznie, w wyniku lokalnej, oddolnej inicjatywy. Coraz czciej jednak wadze publiczne stosuj instrumenty majce stymulowa wspprac pomidzy lokalnymi aktorami w celu uruchomienia mechanizmw budowy klastrw. W pastwach sabiej rozwinitych (np. w Meksyku) prbuje si inspirowa powstawanie gron odgrnie, tj. poprzez tworzenie publicznych, lokalnych instytucji majcych na celu stymulowanie innowacji i wsppracy. Powstanie klastrw moe take by inspirowane przez szkoy wysze (uniwersytety, politechniki, akademie rolnicze) czy inne orodki badawczo-rozwojowe, ktre realizuj polityk tworzenia sieci z lokalnymi przedsibiorstwami (Innowacje i transfer technologii 2005). W Polsce, przy udziale funduszy strukturalnych, powstaje wiele inicjatyw klastrowych, a istniejce ju grona czerpi fundusze na dalszy rozwj. W zwizku z powyszym racjonalne spojrzenie na proces tworzenia si inicjatyw klastrowych moe by gwarancj rzetelnoci i zasadnoci wspierania tych inicjatyw (i procesw tworzenia si gron), a jednoczenie zagwarantuje racjonalno wydatkowania rodkw publicznych, w tym funduszy strukturalnych. Jednoczenie potrzebne s narzdzia wspomagajce proces oceny wsparcia udzielanego gronom przedsibiorczoci. W zwizku z powyszym, w ramach projektu Przygotowanie metodyki ewaluacji polityk wspierania gron przedsibiorczoci ze rodkw strukturalnych podjto badania, majce na celu przygotowanie metodyki wspierania gron oraz sformuowanie uytecznego narzdzia, ktre bdzie mogo by wykorzystane na poziomie regionw oraz na poziomie kraju do ewaluacji polityki wspierania gron przedsibiorczoci.
18
Literatura: 1. A Governors Guide to Cluster-Based Economic Development (2002), National Governors Association, Washington, 10. 2. BRESCHI S., MALERBA F. (red.) (2005), Clusters, networks, and innovation, Oxford University Press, New York. 3. GRA J. (2008), Model dynamiki klastra jako narzdzie badania jego moliwoci adaptacyjno-rozwojowych [w:] Pangsy-Kania S., Piech K. (red.) Innowacyjno w Polsce w ujciu regionalnym: nowe teorie, rola funduszy unijnych i klastrw , Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, 314. 4. Innowacje i transfer technologii - sownik poj (2005), Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa, 82-83. 5. Korzyci z wsppracy w ramach klastra [w:] Klastry Warmii i Mazur http://www.wmarr.olsztyn.pl/klastry/index.php?page=clusters_def&id=8 dostp z dnia 04.12.2008. 6. MARTIN R., SUNLEY P. (2003), Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea? Journal of Economic Geography, 3,1, 11-12. 7. OLEJNICZAK K. (2003), Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, Studia Regionalne i Lokalne 2(12)/2003, 61-66. 8. PANDER W. (2007), Grona przedsibiorczoci i ukady sieciowe w gospodarce przegld literatury, [w:] Adamowicz M. (red.) Uwarunkowania rozwoju gron przedsibiorczoci w agrobiznesie na Mazowszu, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 11. 9. PORTER M. E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 248-261. 10. SLVELL , LINDQVIST G, KETELS C. (2003), The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm, 9-10. 11. SZYMONIUK B. (2005) Podwyszanie konkurencyjnoci regionu rolniczego: klaster "Dolina Ekologicznej ywnoci [w:] Olesiski Z., Predygier A. (red.), Kreowanie konkurencyjnoci regionu. Grona przemysowe w regionie, Wydzia Zarzdzania i Administracji Akademii witokrzyskiej, Kielce, http://dolinaeko.wspa.lublin.pl/download/DEZ_Kielce_05.pdf dostp z dnia 03.12.2008.
19
Maciej Stawicki
Streszczenie: Niniejszy artyku prezentuje podstawowe definicje gron przedsibiorczoci (klastrw) i inicjatyw klastrowych. Wedug definicji Michaela E. Portera grona przedsibiorczoci to geograficzne skupiska wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji (na przykad uniwersytetw, jednostek normalizacyjnych i stowarzysze branowych) w poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych. W artykule wskazano take korzyci pynce ze wsppracy w ramach klastrw, takie jak: obnienie kosztw, wzrost produktywnoci czy lepszy przepyw informacji, take innowacji.
Summary: The article presents key definitions of clusters and cluster initiatives. According to the definition by M. E. Porter, cluster is a geographic concentration of interconnected businesses, suppliers, and associated institutions (universities, associations etc.) cooperating in a particular field. Clusters are considered to minimize costs and make easier transfer of innovation. They also increase the productivity with which companies can compete on national and global market.
Kontakt z autorem: mgr Maciej Stawicki Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie maciej_stawicki@sggw.pl
20
Barbara Warzybok
Przykady zagranicznych instrumentw i kierunkw wspierania gron przedsibiorczoci oraz identyfikacja dotychczasowych kierunkw wspierania inicjatyw klastrowych Examples of foreign instruments supporting clusters with identification of existing support for development of cluster initiatives
Wprowadzenie Inicjatywy klastrowe to skuteczne narzdzie suce nawizaniu wsppracy przedsibiorstw i kooperacji midzy rnymi podmiotami. Ponadto inicjatywy klastrowe uatwiaj i przyspieszaj innowacje, ktre w dugoterminowej perspektywie s gwarancj rynkowego i ekonomicznego sukcesu zaangaowanych przedsibiorstw. Klastry, czyli wedug Portera: geograficzne skupisko wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji w poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale rwnie wsppracujcych (PORTER 2001), stanowi jeden z waniejszych elementw kreowania i utrzymywania przewagi konkurencyjnej na rynku. W zwizku z czym istotne jest promowanie i upowszechnianie inicjatyw klastrowych, ktre powstaj zarwno w sektorze przemysu czy usug, jak rwnie w sektorach wysokiej technologii oraz w sektorach technologii tradycyjnej i korzystnie wpywaj na rozwj przedsibiorczoci, innowacyjnoci oraz rozwj kapitau spoecznego.
Instrumenty i kierunki wspierania inicjatyw klastrowych na przykadzie wybranych krajw europejskich Kierunki wspierania inicjatyw klastrowych wyznacza polityka klastrowa (z ang. cluster-based policy CBP). Polityka oparta o klastry to zesp dziaa i instrumentw wykorzystywanych przez wadze rnych szczebli dla podnoszenia
21
Barbara Warzybok
poziomu konkurencyjnoci gospodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejcych bd tworzenie nowych systemw klastrowych przede wszystkim na szczeblu regionalnym (IBnGR 2004:18). Stymulowanie rozwoju przedsibiorczoci odbywa si przy wykorzystaniu instrumentw prawno-legislacyjnych, a take za pomoc opracowanych dokumentw strategicznych obejmujcych tematyk klastrow. Polityka klastrowa powinna kreowa warunki dla tworzenia i rozwoju klastrw oraz wspiera inicjatywy, ktre s istotne dla ich rozwoju. Polityka klastrowa moe by prowadzona zarwno na szczeblu krajowym jak i regionalnym lub na obu szczeblach jednoczenie. Tabela 1 prezentuje rodzaje polityk klastrowych prowadzonych przez poszczeglne pastwa europejskie. Tabela 1. Polityki klastrowe w pastwach europejskich w podziale na poziom krajowy i regionalny Polityka narodowa Polityka regionalna Ramy narodowe dla realizacji polityki regionalnej Austria Niemcy Wochy Szwecja Wielka Brytania Wgry Brak jednoznacznie wyodrbnionej polityki Dania Grecja Islandia Irlandia Holandia Norwegia Portugalia Bugaria Czechy Estonia Polska Sowacja
Francja Luksemburg Litwa otwa Sowenia
Belgia Hiszpania
22
Rumunia Sowacja
rdo: European Commission, European Trend Chart on Innovation, Thematic Report Cluster Policies, Brussels, 2003, s. 11.
Raport Komisji Europejskiej na temat polityki klastrowej w pastwach europejskich wskazuje, i proces kreowania dziaa w obrbie klastrw moe si ksztatowa na poziomie narodowym (np. Francja, Luksemburg, Litwa), na poziomie regionalnym (Belgia, Hiszpania), ale take, jak w przypadku Wgier, ktre zdecydoway si wdraa polityk opart o klastry, na poziomie regionw przy wsparciu rozwiza ramowych uksztatowanych na poziomie narodowym. Warto zauway, i wiele krajw nie okrelio jeszcze jednoznacznej polityki klastrowej, w gronie tych krajw znajduje si m.in. Polska. Raport Trend Chart on Innovation pokrela rwnie, i rozwj klastrw jest wanym mechanizmem poprawy konkurencyjnoci sektorw przemysu, technologii i regionw. Inicjatywy klastrowe s czsto wdraane na poziomie regionalnym i wpisuj si w polityk rozwoju regionalnego1. Raport pokazuje, e nie istnieje jeden model ksztatowania polityki opartej o klastry zarwno na poziomie narodowym jak i regionalnym, zdywersyfikowany jest take rodzaj podmiotw biorcych udzia w formuowaniu i wdraaniu tej polityki. Moe by to bowiem jedna instytucja lub grupa instytucji. Tabela 2. Struktura oraz rola poszczeglnych aktorw w ksztatowaniu polityki opartej na klastrach Strategia ministerstwa definiowanie Program definiowanie przegld agencje szczebla narodowego, samorzd regionalny
1
Inicjatywa
zapewnianie wkadu
definiowanie w oparciu o strategi inicjowanie
przegld
Ibidem, s.19.
23
Barbara Warzybok
zarzdzanie samorzd lokalny zapewnianie wkadu zapewnianie wkadu inicjowanie zarzdzanie uczestnictwo uniwersytety zapewnianie wkadu zapewnianie wkadu inicjowanie zarzdzanie uczestnictwo stowarzyszenia i organizacje handlowe, uczestnicy rynku firmy zapewnianie wkadu zapewnianie wkadu zapewnianie wkadu inicjowanie zarzdzanie uczestnictwo
inicjowanie uczestnictwo zarzdzanie uczestnictwo
konsultanci, organizacje klastrowe

Policy support, Brussels 2007, s. 17. * priorytetowe zadania poszczeglnych instytucji zostay pogrubione.
rdo: European Commission, Innovation Clusters in Europe: A statistical analysis and overview of current
W proces ksztatowania polityki klastrowej zaangaowane s rnego rodzaju instytucje. Najwyszy poziom reprezentowany przez ministerstwa jest odpowiedzialny za formuowanie strategii, wyznaczanie oglnych kierunkw rozwoju obszarw priorytetowych, a take wsparcie finansowe realizowanych przedsiwzi. Agencje szczebla narodowego oraz samorzdy regionalne powinny aktywnie uczestniczy w formuowaniu strategii w regionach. Przede wszystkim jednak instytucje te s odpowiedzialne za wdraanie polityki klastrowej i zarzdzanie programami realizujcymi wyznaczone kierunki tego obszaru. Pozostali aktorzy powinni zapewni wkad w formuowanie strategii oraz programw realizujcych jej cele, ponadto powinni by aktywnymi uczestnikami inicjatyw klastrowych i podejmowa wspprac w tym zakresie.
24
Zestawienie zaprezentowane powyej zwraca rwnie uwag na schemat realizacji polityki klastrowej, ktry przedstawia si nastpujco: Schemat 1. Instrumenty realizacji polityki opartej na klastrach.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie European Commission, Innovation Clusters in Europe: A statistical analysis and overview of current Policy support, Brussels 2007.
Polityka oparta na klastrach wybrane przykady europejskie Bazujc na podziale polityk wsparcia klastrw, wedug poziomu kreowania polityki w danym pastwie europejskim, wybrano przykady reprezentujce polityki klastrowe na poziomie narodowym, regionalnym oraz polityk wsparcia klastrw na poziomie regionw przy wykorzystaniu rozwiza ramowych uksztatowanych na poziomie narodowym. Przedstawienie rnych modeli kreowania polityki wsparcia klastrw, ukazuje wachlarz moliwoci i instrumentw jakie maj do dyspozycji regionalne i narodowe instytucje publiczne, a z drugiej strony, jak pokazuj dowiadczenia pastw europejskich, nie mona wyodrbni jednego modelu ksztatowania polityki rozwoju opartej na klastrach, mona jednak w tym celu
25
Barbara Warzybok
korzysta z najlepszych dowiadcze pastw europejskich. Wybrane przypadki polityki rozwoju opartej na klastrach zaprezentowano i omwiono poniej.
Austria jako przykad polityki klastrowej na poziomie regionu przy wsparciu rozwiza ramowych uksztatowanych na poziomie narodowym
Rozwj polityki klastrowej Austrii rozpocz si w 1990 roku. Gwarantowaa ona, e kady klaster otrzyma publiczne wsparcie w zakresie wdraania, zarzdzania oraz finansowania. Rozwj klastrw wspieranych przez polityk klastrow opiera si w Austrii na rnych poziomach: regionalnym oraz krajowym. Regiony s odpowiedzialne za kreowanie polityki, ktra ma za zadanie wspieranie innowacyjnoci oraz rozwj technologii. To wanie regiony przejy gwn rol w budowaniu klastrw, inspirowaniu wsppracy i tworzeniu platform kooperacji. Jednake wsparcie pynie take z poziomu krajowego w postaci oglnych programw ramowych, ktre uzupeniaj regionaln polityk klastrow w obszarach: finansw, transferu technologii oraz Bada i Rozwoju (R&D). Polityka klastrowa Grnej Austrii Od 1998 roku samorzd regionalny Grnej Austrii realizuje polityk klastrow w oparciu o program Upper Austria 200+ Strategic Programme, ktry opracowano przy wsppracy z lokalnymi firmami, uniwersytetami oraz innymi organizacjami. Za zarzdzanie klastrami jest odpowiedzialna regionalna instytucja: TMG (Technology and Marketing Company), ktra wcza w swe struktury wane instytucje publiczne, przedstawicieli biznesu oraz innych interesariuszy. The Upper Austrian Future Fund finansuje znaczn cz inicjatyw klastrowych, ale udzia prywatnego finansowania zwiksza si stale poprzez pojedyncze wkady przedsibiorstw partnerw. Wkad skada si z opaty promocyjnej wynoszcej 258 EUR dla mikroprzedsibiorstw, 516 EUR dla MSP oraz 1032 EUR dla duych przedsibiorstw, a take z opat za uczestnictwo w wydarzeniach i innych opat za usugi. W perspektywie rednioterminowej, wszystkie inicjatywy klastra d do osignicia udziau samofinansowania w wysokoci 75%, ktry moe zosta uznany za korzy biznesow. Pozostae 25% odnosi si do skutkw ekonomicznych, ktre porednio wpywaj na przedsibiorstwa nieuczestniczce.
26
Aby kontynuowa poszukiwanie skutecznego podejcia, rzd Grnej Austrii zarzdzi przygotowanie programu strategicznego Innovative Upper Austria 2010, majcego stanowi przewodnik dla polityki technologicznej na lata 20052010. Program zakada pi tematycznych obszarw interwencji: dziaa w zakresie bada i rozwoju, kwalifikacji zawodowych, sieci, lokalizacji gospodarczej i technologicznej Grnej Austrii oraz dziaania w sieci UE. Przyszy cel programu, a dokadnie zwikszenie konkurencyjnoci, jest oczywisty i jak jego poprzednik, obecny program Innovative Upper Austria 2010 charakteryzuje si nie tylko siln orientacj na wykonalno ale zawiera rwnie wizj, sformuowan misj oraz strategi wdraania. Pozostae regiony Austrii, takie jak: Vorarlberg, Burgenland, Carinthia, Tyrol oraz Styria realizuj wyodrbnion dla kadego regionu polityk klastrow uzupenion programami ukierunkowanymi na wspieranie rozwoju przedsibiorczoci i wsppracy lokalnych przedsibiorstw, wspieranie pocztkowych faz rozwoju klastrw (koncepcja, organizacja, wdraanie), promowanie innowacyjnego i technologicznego klimatu dla rozwoju MSP oraz inspirowanie rozwoju R&D i inicjatyw powiconych nowym technologiom oraz innowacyjnoci.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie raportu Komisji Europejskiej Final Report of the expert group on enterprise clusters and networks ,s.44-45 oraz publikacji PARP, Europejska sie doskonaoci na rzecz zarzdzania, wsppracy i promocji klastrw, s.37.
Hiszpania jako przykad regionalnej polityki klastrowej

Polityka klastrowa Hiszpanii opiera si na inicjatywach opracowywanych tylko i wycznie przez samorzdy regionalne. Kady z regionw Hiszpanii wspiera wasne obszary dotyczce klastrw oraz sieciowania i okrela odrbne priorytety prowadzonej polityki w tym zakresie. Opracowuje take samodzielnie wasne plany dziaania. Region Aragonia Za ksztat polityki klastrowej odpowiada Regionalna Agencja Rozwoju, ktra w gwnej mierze skupia si na inwestowaniu w restrukturyzacj lokalnych fabryk i przedsibiorstw produkcyjnych.
27
Barbara Warzybok
Region Kraj Baskw Polityka klastrowa kreowana jest w tym regionie od 1990 roku przez Departament Przemysu. Gwne cele polityki klastrowej Kraju Baskw to finansowe i organizacyjne wsparcie dla 11 funkcjonujcych klastrw sektora samochodowego, lotniczego, przemysowego oraz projektowania mody. Region Galicja Polityk klastrow wyznacza od 1994 roku Departament Przemysu. Polityka ukierunkowana jest na stymulowanie elastycznoci i konkurencyjnoci regionalnego systemu przemysu. W zwizku z tym wsparcie skupia si na inwestowaniu w technologiczne, midzynarodowe sieci wsppracy, R&D, edukacj i szkolenia, badania rynkowe. Region Katalonia Samorzd regionalny Katalonii wspiera rozwj mikro-klastrw, szczeglnie dbajc o bardzo wskie i zawajce podejcie pod ktem przemysu oraz pooenia geograficznego klastra. Powoana Agencja Rozwoju ma za zadanie uatwia przedsibiorcom prowadzenie firm przy uyciu narzdzi, ktre wzmocni ich pozycj na rynku. Region Kastylia - Leon, Andaluzja, Baleary oraz Madryt Tylko Region Kastylii-Leon wspiera zidentyfikowanych 41 klastrw, natomiast pozostae regiony nie prowadz odrbnej polityki klastrowej, sporadycznie wspierajc inicjatywy klastrowe. Region Walencja Polityka klastrowa w regionie Walencji realizowana bya poprzez organizacje przemysowe, ktre wsppracoway z regionaln administracj w celu utworzenia wanych dla regionu centrw sieci technologicznych, wspierajcych w szczeglnoci sektor przemysowy. Finansowanie regionalnych. inicjatyw klastrowych pochodzi ze rodkw samorzdw
rdo: Opracowanie wasne na podstawie raportu Komisji Europejskiej Final Report of the expert group on enterprise clusters and networks, s.40.
28
Sowenia jako przykad narodowej polityki klastrowej

Proces zwizany z kreowaniem polityki klastrowej na szczeblu rzdowym rozpocz si w Sowenii w 1999 roku. Powsta wwczas projekt, ktrego koncepcja opieraa si na zidentyfikowaniu strategicznych i najwaniejszych dla Sowenii klastrw. Zamiast standardowego programu dotyczcego rozwoju klastrw, zaproponowano zdywersyfikowany pakiet dziaa, ktrych zadaniem byo zachci firmy do wsppracy i sieciowania. Polityka klastrowa miaa za zadanie realizowa trzy najwaniejsze cele: 1. wspieranie wsppracy i sieciowania midzy firmami w celu poczenia indywidualnych zdolnoci firm oraz rozwoju partnerstwa w rnych biznesowych obszarach. W tym celu rzd wspfinansowa projekty, ktre reprezentoway partnerstwa zoone z co najmniej trzech firm oraz co najmniej jednej instytucji R&D w szeciu rnych obszarach (poprawa technologii, rozwj produktw, rozwj specjalizacji, wsparcie dla sieci, produkcja oraz marketing), 2. promowanie rozwoju klastrw poprzez wzrost inwestycji w infrastruktur, 3. tworzenie klastrw w praktyce. Dalszy rozwj polityki klastrowej Sowenii opiera si na wdroeniu w 2000 roku pilotaowego programu klastrowego, ktry skupia si na promowaniu wsppracy i rozwoju przedsibiorczoci, wspieraniu acucha produkcji, wdraaniu schematu wsppracy R&D oraz organizowaniu wsparcia IT i inwestycji w infrastruktur techniczn. Program realizowano w latach 2000-2003 tylko i wycznie ze rodkw publicznych. W oparciu o dowiadczenia uzyskane z realizacji pilotaowego programu klastrowego, rzd Sowenii rozpocz proces dalszego rozwoju polityki klastrowej, ktry polega na wycigniciu najlepszych praktyk, rodkw oraz instrumentw, ktre mogyby wspiera rozwj klastrw. Na proces ten skaday si kolejne etapy rozwoju klastrw: wczesny etap dotyczy zaangaowania firm, instytucji oraz organizacji i pocztkowej ich wsplnej wsppracy, nastpny etap (strategiczny) obejmowa rozwj koncepcji oraz przygotowanie planu dziaania dla wdroenia powstaego klastra, dziki ktremu klaster mg si rozwija, a nastpnie etap kocowy, ktrego zadaniem by dynamiczny rozwj klastra. Oczywicie, tylko wysoko innowacyjne klastry miay szans wej w faz dynamicznego rozwoju.
29
Barbara Warzybok
Dlatego te w 2002 roku rzd Sowenii stworzy osobny program dla rozwoju lokalnych sieci i klastrw, ktry zosta przygotowany dla maych firm (zatrudniajcych do 50 pracownikw). Program ten mia by wsparciem dla cennych sektorw Sowenii, ale jego gwnym celem bya budowa lokalnych sieci i wsppracy, aby wicej regionalnych oraz ponadregionalnych klastrw miao szans dynamicznie si rozwija.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie opracowania grupy roboczej IRE, Innovating Regions in Europe.
Programy klastrowe wybrane przykady europejskie Wanym instrumentem realizacji polityki klastrowej s programy wspierajce rozwj konkretnych inicjatyw klastrowych. Programy ukierunkowane s przede wszystkim na wdraanie zaoe strategicznych polityki klastrowej i realizowanie obszarw priorytetowych wyznaczonych w krajowych bd regionalnych strategiach powiconych tematyce klastrw. Programy realizujce strategi i polityk opart na klastrach mog wspiera zarwno, tzw. dziaania mikkie, jak rwnie dziaania o charakterze twardym. Charakter programw moe by wic rnorodny. Poczwszy od programw o charakterze edukacyjno-szkoleniowym, badawczym, poprzez programy skupione na poprawie warunkw dla prowadzenia prac badawczo-rozwojowych, inwestycjach w infrastruktur, a skoczywszy na programach, ktrych gwnym celem jest wspieranie transferu technologii i procesu przekazywania rozwiza do przedsibiorstw rynkowych. Kierujc si tak zdywersyfikowanymi rodzajami programw, poniej scharakteryzowano kilka wybranych europejskich przykadw:
Austria: TIP program badawczy2 TIP to innowacyjny program badawczy, ktry powsta z inicjatywy Ministerstwa Nauki i Transportu oraz Ministerstwa ds. Gospodarki. Program wdraany jest przez Instytut Ekonomii i Bada (WIFO) oraz przy wsppracy Centrum Badawczego Seibersdorf (ARCS). Gwnym celem programu jest przekazywanie informacji
2
Opracowanie wasne na podstawie raportu OECD, Boosting innovation. The cluster approach, s.340.
30
i rekomendacji opartych na analizach technologicznych oraz ledzeniu zmian oraz tendencji w obszarze technologii. Realizacja programu opiera si na wpywie narodowego systemu innowacji na: poziom makro (przedsibiorstwa, publiczne i prywatne instytucje oraz ich powizania) i poziom mezo (analiza struktury gospodarczej pastwa) oraz poziom mikro (analiza rynkowa przedsibiorstw). W latach 19931995 program TIP rozwin si w gwny program badawczokonsultingowy Austrii. W tym czasie silny nacisk pooono na analizowanie miejsc wystpowania klastrw oraz ich rodzaje. Natomiast w latach 19961999 gwnym tematem programu bya droga do wiedzy oraz spoeczestwa informacyjnego kompleksowe podejcie do systemu technologii. Aktualnie program realizowany jest w nastpujcych modelach: Narodowy System Innowacji (przykady klastrw oraz kontekst promocyjno-kulturowy, wsppraca miedzy firmami i rozwj innowacyjnoci, rola sektora usug oraz rola nauki w systemie rozwoju technologii), Nowoczesne regulacje jako instrument polityki opartej na klastrach (wpyw programw regulacyjnych w przygotowaniu sektora energii i telekomunikacji do wdraania innowacji), Produktywno, wzrost i zatrudnienie (przeprowadzanie analiz ekonometrycznych, analiz wsppracy midzy R&D oraz sektorem przemysowym). Konsultacje (monitoring aktualnych polityk opartych na rozwoju klastrw przemysowych Unii Europejskiej).
Hiszpania: regionalny program: Program Konkurencyjnoci Kraju Baskw3 Program Konkurencyjnoci zosta zainicjowany przez Departament Przemysu, Handlu i Turystyki oraz Departament Transportu w 1991 roku. Obecnie program nosi nazw Programu Konkurencyjnoci i Innowacyjnoci. Pierwszym osigniciem realizowanego programu byo utworzenie organizacji powiconych klastrom,
3
Opracowanie wasne na podstawie raportu Oxford Research, Cluster policy in Europe. E brief summary of Cluster policies in 31European countrie, s. 33.
31
Barbara Warzybok
w ramach ktrych funkcjonuj firmy, uniwersytety, centra szkoleniowe, centra technologiczne oraz podmioty administracji publicznej. Wszystkie stowarzyszenia klastrowe wsppracuj na rzecz wzrostu konkurencyjnoci klastrw poprzez propagowanie wsppracy. Wsppraca midzy samorzdem regionalnym a stowarzyszeniami klastrowymi odbywa si na podstawie umowy zawartej pomidzy Departamentem Przemysu a kadym zwizkiem klastrowym. Ponadto umowa reguluje finansowe wsparcie klastrw, ktre mona otrzyma, jeeli co roku stowarzyszenie klastrowe zaprezentuje roczny plan dziaania oraz strategiczny plan dziaania na nastpne 3-4 lata. Program wspiera 9 priorytetowych klastrw, takich jak na przykad: klastry sektora samochodowego, papierniczego, lotniczego, turystycznego czy brany gastronomicznej. Kady z priorytetowych klastrw opracowuje strategiczne wnioski ze swojej dziaalnoci, planuje dziaalno w obszarze technologii, zarzdzania oraz wsppracy i dziaalnoci na arenie midzynarodowej.
Finlandia: Wood Wisdom program powicony klastrowi drzewnemu4 Program pt. Wood Wisdom rozpocz sw dziaalno w latach 19982001. Jego gwnym celem byy badania w obszarze lenictwa i jego integracji z innymi dziaami acucha produkcji, takimi jak: produkcja i wydobycie drzewa, dziaania marketingowe i promocyjne w zakresie sprzeday produktw. Szczegln uwag powicono na badania konkurencyjnoci maych i rednich przedsibiorstw w sektorze mechanicznym. Wanym celem programu byo take budowanie cisej wizi miedzy prowadzonymi badaniami a wsparciem sieciowym w klastrach. Program powsta jako dodatkowa forma wspierania klastrw i by realizowany przy wsparciu finansowym ze rodkw publicznych przeznaczonych na badania i rozwj.
Opracowanie wasne na podstawie raportu Komisji Europejskiej, Final Report of the expert group on enterprise clusters and networks.
32
Od programu do projektu, czyli wybrane europejskie przykady inicjatyw klastrowych
The Automotive Engineering Network South-West

(AEN, od 2004 r., 64 czonkw z Niemiec i Francji) Skupia przedsibiorstwa z poudniowo-zachodnich Niemiec, dziaajce jako dostawcy, montaowcy oraz partnerzy w przemyle samochodowym. Ze wzgldu na fakt, e bran klastra jest mechanika, koncentruje si on na usugach w brany samochodowej. Mechanika, jeden z najwaniejszych elementw w produkcji samochodowej, bdzie zawsze czci acucha wartoci nawet jeli poszczeglne etapy produkcji mog zosta przeniesione do innych pastw. Inicjatywa klastrowa zostaa rozpoczta w grudniu 2004 r. i jest prowadzona przez Wydzia Rozwoju Gospodarczego bez dodatkowego finansowania ze strony pastwa. Chocia Karlsruhe nie synie z produkcji samochodowej, to niektre produkcje Daimler-Chrysler wykonywane w Alzacji, maj rwnie wpyw na ten obszar. Z tego wzgldu przedstawiciele wielu rnych przemysw dostawczych tego sektora maj tutaj swoje siedziby. Obecnie klaster liczy 64 czonkw, wrd ktrych s centra badawcze, MSP oraz centra logistyczne. Poniewa region Karlsruhe graniczy z Francj, niektrzy czonkowie klastra zlokalizowani s za granic. Dlatego te inicjatywa ta moe by uwaana jako jeden z rzadkich dwunarodowych klastrw regionalnych. www.ae-network.de
rdo: PARP, Europejska sie doskonaoci na rzecz zarzdzania, wsppracy i promocji klastrw, s.40.
Cyberforum (od 1997 r., 640 czonkw, inicjatywa prywatna)

Jest najstarszym oraz najwikszym klastrem w Karlsruhe. Zaoony w 1997 r. jako inicjatywa prywatna i wspierana w ramach Rozwoju Gospodarczego Karlsruhe, klaster liczy obecnie 640 czonkw z ponad 500 przedsibiorstw bran TIMES (telekomunikacja, technologie informacyjne, media, rozrywka i bezpieczestwo). Klaster oferuje szeroki wybr usug, tzn. miesiczne spotkania wraz z odczytami i wykadami na wybrane tematy, kontynuowane podczas nieformalnych spotka. Tak zwana gieda umoliwia czonkom klastra nawizywanie nowych kontaktw,
33
Barbara Warzybok
pozyskiwanie nowych partnerw biznesowych i jest dobrze zakorzeniona w regionie. Oferowane s rwnie specjalne usugi dla nowych podmiotw w zakresie szkole oraz odbywania praktyk. Obecnie Cyberforum koordynuje szkolenia ponad 120 osb. www.cyberforum.de
The Paper Province (Prowincja papieru) od 1999 r.

Jest gospodarczym stowarzyszeniem, ktre koordynuje oraz usprawnia wspprac pomidzy uczestnikami, stosujcymi technologie masy wknistej i papieru w Wermland, w pnocnej Dalsland i w centralnej Szwecji. Centrum zainteresowania jest technologia opakowa. Blisko surowcw, nowoczesna infrastruktura oraz centralna pozycja w pnocnej Europie, czyni z tego regionu globalnego lidera w tym sektorze gospodarki. Klaster skada si z ok. 250 przedsibiorstw zatrudniajcych ok. 12 500 pracownikw, copowoduje, e mona uzna go za jeden z najwikszych klastrw brany masy wknistej i papieru. Utworzenie sieci Paper Province w 1999 r. byo sposobem na zgromadzenie lokalnych przedsibiorstw dziaajcych w przemyle masy wknistej i papieru, razem z klientami, dostawcami maszyn, konsultantami i innymi usugodawcami. Celem dziaania bya pomoc w promowaniu regionu i wspieraniu jego rozwoju poprzez wiarygodne zasady konkurencji. Jedn z si przemysu masy wknistej, papieru i opakowa w tym regionie s inwestycje wartoci ok. 1 miliarda SEK rocznie w cigu ostatnich 10 lat, zarwno w zakresie zasobw ludzkich, jak i technologii, w celu utrzymania konkurencyjnoci. Przemys przyj gwne zobowizania odnoszce si zarwno do bada i rozwoju, jak i jakoci i usug. Paper Province skupia wiele znanych nazw i przedsibiorstw midzynarodowych takich jak: Tetra Pak, Stora Enso, Billerud, Metso Paper, Kvaerner Pulping, Jaakko Pyry, etc. Istniej rwnie mniejsze przedsibiorstwa z wysoko wykwalifikowanym personelem,
34
oferujce usugi oraz produkty gwnym uczestnikom, dostarczajc wszystko poczwszy od chemikaliw, maszyn i elementw mechanicznych do systemw high-tech. Blisko Uniwersytetu w Karlsbad oraz jego znaczenie stanowi zalet dla caego regionu. Paper Province korzysta ze swoich silnych powiza z uniwersytetem w celu okrelenia i zachcenia do nowych bada i projektw rozwojowych. Dua cz dziaa Paper Province skupia si na nawizywaniu kontaktw, koordynowaniuoraz rozwijaniu wsppracy pomidzy uczestnikami klastra technologii masy wknistej orazpapieru w Wermland, pnocnym Dalsland oraz Nrke. Dziaalno obejmuje rwnie marketing, zaopatrzenie kompetencyjne, realizowanie projektw i rozwj regionalny , w partnerstwie ze szkoami, uniwersytetem oraz wadzami regionalnymi, krajowymi i midzynarodowymi. www.paperprovince.com
Wnioski Analizujc przykady zagranicznych instrumentw i kierunkw wspierania klastrw naley podkreli, i nie ma jednego modelu ksztatowania polityki rozwoju opartej na klastrach. Wedug raportu Komisji Europejskiej Trend Chart on Innovation polityk zorientowan na klastry mona ksztatowa na poziomie narodowym, regionalnym oraz na poziomie regionw ale przy wsparciu ramowym zapewnionym przez instytucje rzdowe. Naley take podkreli, i wiele krajw europejskich nie posiada jednoznacznej polityki klastrowej. Do tego grona mona zaliczy takie kraje jak: Dania, Grecja, Holandia czy Irlandia, a z nowych pastw czonkowskich obok Polski wyodrbnionej polityki nie prowadz, m.in. Czechy, Estonia czy Sowacja. Niemniej jednak dowiadczenia pozostaych pastw czonkowskich Unii Europejskiej wskazuj, e jest to obszar niezwykle istotny i wany dla rozwoju wszelkich inicjatyw i przedsibiorczoci, dlatego te warto zastanowi si nad ksztatem i modelem polityki klastrowej. Austria to kraj, w ktrym odpowiedzialno za kreowanie i wdraanie polityki klastrowej spada przede
35
Barbara Warzybok
wszystkim na regiony. Jednak ten model pokazuje, i wsparcie pynce z poziomu narodowego jest tu niezwykle potrzebne. Regionalne inicjatywy klastrowe s wspierane dziki licznym programom ramowym. Innym przykadem odpowiedzialnoci regionw za kreowanie polityki zorientowanej na klastry jest Hiszpania, przy czym ten przypadek nie obejmuje ju wsparcia krajowego w tym zakresie. Dowiadczenia Hiszpanii czy Belgii pokazuj, i regiony nie zawsz maj moliwoci i motywacj do podejmowania aktywnoci w zakresie wspierania rozwoju klastrw. Mona zauway take rne podejcia do realizacji polityki klastrowej w regionach, a nawet brak dziaa w tym obszarze. Ciekawym modelem kreowania polityki klastrowej jest model zastosowany w Sowenii. Przykad tego kraju pokazuje, i nie zawsze warto od razu wdroy konkretny model polityki klastrowej aby osign sukces w tym zakresie. Czasem warto rozpocz od przegldu dziaa i moliwoci zastosowanych przez inne pastwa i wycign z takiego materiau wnioski dla siebie poprzez zaproponowanie wasnego katalogu dziaa. Wwczas nastpnym krokiem jest ju tylko okrelenie wasnej polityki oraz strategii wspierania rozwoju klastrw, a to moe ju by o wiele atwiejsze, albowiem cennym rdem informacji s dowiadczenia z pierwszego etapu kreowania polityki wsparcia klastrw. Wanym elementem polityki klastrowej jest take strategia, ktra wyznacza priorytetowe obszary wsparcia i moliwoci ich finansowania. Jest ona o tyle istotna, o ile ma ogromny wpyw na ksztat programw, ktre w bezporedni sposb bd wspieray zidentyfikowane inicjatywy. Tematy programw oraz przedmiot ich wsparcia moe by rny. Najlepsze praktyki pastw europejskich pokazuj, e realizowane programy mog mie charakter: edukacyjno-szkoleniowy, badawczy, programw skupionych na poprawie warunkw dla prowadzenia prac badawczo-rozwojowych, inwestycjach w infrastruktur, programy, ktrych gwnym celem jest wspieranie transferu technologii i procesu przekazywania rozwiza do przedsibiorstw rynkowych, etc. Finansowanie przedsiwzi moe odbywa si zarwno ze rodkw publicznych jak i prywatnych. Niemniej jednak przegld wsparcia finansowego w obszarze klastrw pastw europejskich pokazuje, i dominuj w tym zakresie rodki publiczne. Podsumowujc, waciwie okrelona polityka klastrowa i adekwatnie przygotowana strategia bdzie stanowia warto dodan dla rozwoju klastrw oraz bdzie
36
cennym wsparciem dla realizowanych w tym zakresie inicjatyw. Polityka klastrowa powinna by ukierunkowana na promowanie i wspieranie sieci wsppracy oraz zawizywania rnorodnych partnerstw, w tym publiczno-prywatnych, wspieranie powiza i wizi midzy podmiotami. Naley mie jednak na uwadze, i we waciwym identyfikowaniu polityki zorientowanej na klastry mog wystpi trudnoci, ktre warto zna. Pierwszym bdem w formuowaniu polityki klastrowej jest przekonanie, e wsparcie klastrw stanowi szczeglny instrument polityki zamiast przekonania, e wsparcie klastrw oferuje rne perspektywy, ktre umoliwiaj lepsze zrozumienie potencjau i siy przemysowych kompleksw. Drugie nieporozumienie w podejciu do kreowania polityki ma rdo w przekonaniu, e polityka klastrowa jest czym w rodzaju narodowej strategii przeznaczonej do wyboru pewnych i wygranych sektorw. Czsto zdarza si, i koncentrujc si tylko na publicznym wsparciu najbardziej obiecujcych sektorw przemysu, nie analizuje si czynnikw technicznych oraz potencjalnych czynnikw ekonomicznych. Dlatego te niezwykle wane jest kompleksowe podejcie do wyboru sektorw, ktre bd wspierane w tym zakresie poprzez wnikliw analiz ekonomiczn i struktur funkcjonowania danego sektora. Trzecim bdem w podejciu do kreowania polityki klastrowej jest zbyt dua skala rzdowych inicjatyw w tym zakresie i kreowanie nowych schematw wsparcia. Warto zamiast tego skoncentrowa si na prostych schematach, ktrych wdraanie jest atwiejsze i dziki temu szybciej mona pokonywa napotykane bariery. Wyeliminowanie scharakteryzowanych bdw w podejciu do polityki klastrowej moe zdecydowanie pomc w definiowaniu priorytetw polityki klastrowej, ktrych odzwierciedleniem bd programy rozwoju regionalnego, a jednoczenie przyczyni si to do osigania lepszych efektw wsppracy podmiotw i organizacji, ktrym najbardziej zaley na odniesieniu komercyjnego sukcesu.
37
Barbara Warzybok
Literatura: 1. European Commission (2003), European Trend Chart on Innovation, Thematic Report Cluster Policies, Brussels. 2. European Commission, Final Report of the expert group on enterprise clusters and networks, Brussels. 3. European Commission (2007), Innovation Clusters in Europe: A statistical analysis and overwiew of current Policy support, Brussels. 4. IBnGR (2004), Polityka wspierania klastrw. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Gdask. 5. OECD (1999), Boosting innovation. The cluster approach. 6. Oxford Research (2008), Cluster policy in Europe. E brief summary of Cluster policies in 31European countries. 7. PARP (2008), Europejska sie doskonaoci na rzecz zarzdzania, wsppracy i promocji klastrw, Warszawa. 8. Porter M.E.(2001), Porter o konkurencji, Warszawa, PWE. 9. Raport Grupy Roboczej IRE, Innovating Regions in Europe, rdo: www.innovating-regions.org z dn. 20.11.08r.
Streszczenie: Artyku omawia instrumenty i kierunki wspierania inicjatyw klastrowych na przykadzie wybranych pastw europejskich. Polityka oparta na klastrach realizowana jest poprzez szereg wanych instrumentw, takich jak: strategie, programy czy inicjatywy. Artyku wskazuje na cenne dowiadczenia pastw czonkowskich Unii Europejskiej, ktre podkrelaj, i polityka klastrowa jest obszarem niezwykle istotnym i wanym dla rozwoju wszelkich inicjatyw i przedsibiorczoci. Dlatego te podejmowanie dziaa w tym kierunku jest korzystne dla rozwoju sieci wsppracy, transferu technologii i transferu wiedzy tak wanych czynnikw dla przedsibiorczoci i innowacyjnoci.
38
Summary: Article presents the tools and guidelines to support initiatives clustered on the example of selected European countries. Policy based on the clusters is achieved through a number of important instruments, such as: strategies, programs and initiatives. Article points out the valuable experiences of Member States of the European Union, which stressed that the cluster policy is extremely significant and important for the development of all initiatives and entrepreneurship. Therefore, taking action in this area is beneficial for the development of networking, technology transfer and knowledge transfer - such important factors for entrepreneurship and innovation.
Kontakt z autork: mgr Barbara Warzybok barbara.warzybok@case.com.pl
39
Magorzata Baran
Klasyfikacje klastrw i inicjatyw klastrowych. Wnioski dla systemu wspierania struktur klastrowych w Polsce Classifications of clusters and cluster initiatives. Applications for support cluster structures in Poland
Koncepcj, ktra nabraa szczeglnego znaczenia w ostatnich latach jest koncepcja klastrw. Zgodnie z definicj Michaela E. Portera, klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji (na przykad uniwersytetw, jednostek normalizacyjnych i stowarzysze branowych) w poszczeglnych dziedzinach konkurujcych midzy sob, ale rwnie wsppracujcych. Klastry osigajce mas krytyczn (niezbdna liczba firm i innych instytucji tworzca efekt aglomeracji) i odnoszce niezwyke sukcesy konkurencyjne w okrelonych dziedzinach dziaalnoci, s uderzajc cech niemal kadej gospodarki narodowej, regionalnej, gwnie w krajach gospodarczo rozwinitych (PORTER 2001: 248). Naley jednak zwrci uwag, e klastry jako zjawisko zoone i wielowymiarowe rni si midzy sob pod wzgldem wielkoci, zakresu i stopnia rozwoju, czsto posiadaj niepowtarzalny i specyficzny charakter. W literaturze przedmiotu podejmowane s liczne prby sklasyfikowania klastrw. Poniej zebrane zostay rodzaje wystpujcych klastrw biorc pod uwag zrnicowane kryteria ich podziau (ANDERSSON, SERGER, SORVIK, HANSSON 2004: 7-13; BRODZICKI, SZULTKA 2002: 13-14; MCDONALD, VERTOVA 2001: 158-162, PORTER 2001: 298; TICHY 2001: 185): - kryterium zasig terytorialny klastrw: klastry o zasigu lokalnym, klastry o zasigu regionalnym, klastry o zasigu krajowym, klastry o zasigu midzynarodowym (ponadnarodowym).
41
Magorzata Baran
- kryterium liczba horyzontalnie powizanych sektorw: klastry wskie, klastry szerokie.
- kryterium liczba stadiw acucha produkcyjnego: klastry pytkie, ktre obejmuj jedno lub kilka ogniw acucha produkcyjnego, klastry gbokie obejmujce zazwyczaj wszystkie ogniwa.
- kryterium pozycja konkurencyjna klastra: klastry bdce liderami wiatowymi, klastry, ktre s liderami krajowymi, klastry posiadajce przecitn pozycj konkurencyjn, klastry o sabej pozycji konkurencyjnej.
- kryterium zdolno do kreowania miejsc pracy: klastry o rosncym zatrudnieniu, klastry o stabilnym zatrudnieniu, klastry o malejcym zatrudnieniu.
- kryterium znaczenie technologii: klastry wysokotechnologiczne, klastry redniotechnologiczne, klastry niskotechnologiczne.
Z kolei wedug klasyfikacji OECD wyrni mona cztery rodzaje klastrw (ROELANDT, DEN HERTOG 1999: 315): klastry oparte o wiedz (farmaceutyki, przemys lotniczy, chemia, elektronika), klastry oparte o korzyci skali (produkcja artykuw spoywczych i przetwrstwo surowcw masowych), klastry uzalenione od dostawcy (rolnictwo, lenictwo, tradycyjny przemys przetwrczy: wkienniczy, meblarski, metalowy; usugi),
42
klastry wyspecjalizowanych dostawcw i oprogramowanie komputerowe).
(oferujcych
np.:
sprzt
W skad klastra mog wchodzi zrnicowane podmioty, t.j. firmy produkujce wyroby finalne lub usugowe; dostawcy wyspecjalizowanych rodkw produkcji lub usug; firmy zaliczajce si do sektorw dalszej czci acucha wartoci (np. kanay dystrybucji, klienci); producenci wyrobw komplementarnych; firmy w pokrewnych sektorach. Integraln czci struktury klastra s rwnie instytucje otoczenia klastra, a wic instytucje finansowe, jednostki tworzce wyspecjalizowan infrastruktur, instytucje rzdowe, jednostki B+R, instytucje otoczenia biznesu. Wielko i struktura wasnoci podmiotw klastra stanowi kolejne kryterium podziau klastrw. W wietle tego podziau wyrni mona klastry, w ktrych dominuj powizane sieciowo mae i rednie przedsibiorstwa z siln specjalizacj oraz siln rywalizacj; klastry hub and spoke, ktre charakteryzuje wystpowanie jednego, duego przedsibiorstwa powizanego z firmami sektora MP oraz tzw. klastry satelitarne, a wic klastry podporzdkowane firmom zewntrznym, gdzie dominuj mae i rednie przedsibiorstwa (KNORRINGA, MEYER-STAMER 1998: 9-14). Inny podzia klastrw przedstawia M. Bucka opisujc posta, w jakiej klastry mog wystpowa (BUCKA 2004: 124): skoncentrowana geograficznie forma dziaalnoci ekonomicznej grupy firm z pokrewnych sektorw, czsto wsppracujca z jednostkami naukowobadawczymi czy uczelniami wyszymi; zintegrowane pionowo acuchy produkcyjne (grupa sektorw, w ktrych ssiadujce ze sob etapy procesu produkcyjnego tworz centrum klastra); cae sektory bd brane tworzce klaster typowo branowy; specyficzna forma powiza midzy podmiotami klastra oparta na wzajemnych wspzalenociach, wsppracy i zaufaniu, jednak nie musi by skoncentrowana przestrzennie.
M. E. Porter podzieli klastry wedug stadium rozwoju, w ktrym si znajduj, wyrniajc (PORTER 2001: 298-307): klastry embrionalne powstajce, klastry wzrostowe rozwijajce si,
43
Magorzata Baran
klastry dojrzae rozwinite, klastry schykowe upadajce.
Przedstawiona przez Portera typologia klastrw jest charakterystyczna dla kadej struktury klastrowej, odzwierciedla bowiem cykl ycia klastra. Na poniszym rysunku zaprezentowane zostay identyfikowane fazy cyklu ycia klastra.
Rys. 1 Etapy rozwoju klastrw
I faza narodziny klastra
Powstawanie pionierskich firm bazujcych czsto na specyficznej, lokalnej wiedzy i zasobach oraz firm typu spinoff
II faza rozwj i dojrzewanie klastra -
Tworzenie si wyspecjalizowanych dostawcw, firm usugowych oraz rynku wysoko wykwalifikowanej siy roboczej Formowanie nowych organizacji dziaajcych na rzecz firm klastra Przyciganie do klastra firm zewntrznych, wykwalifikowanych pracownikw, co tworzy podstawy do powstawania nowych lokalnych firm Wytworzenie si pozarynkowych relacji pomidzy podmiotami klastra stymulujcych lokalny obieg wiedzy i informacji
III faza starzenie si i schyek klastra
Upadek i rozpad klastra na skutek niezdolnoci do zmian
rdo: Opracowanie na podstawie: European Commission, Regional cluster in Europe, Observatory of European SMEs No. 3, 2002, s. 16.
Rozwj klastra to proces o charakterze acuchowym. Szczeglnie istotne jest tu wystpowanie warunkw uatwiajcych powstawanie nowych firm, nasilenie lokalnej konkurencji oraz skuteczne mechanizmy wsppracy firm w klastrze,
44
o charakterze formalnym bd nieformalnym. Rywalizacja jest si napdow rozwoju przedsibiorczoci, co wie si z tworzeniem nowych firm i rozwojem klastra. Mechanizmy organizujce oraz prowadzce do nawizania kontaktw pozwalaj przedsibiorstwom zacieni wspprac w klastrze i wspdziaa jako jeden podmiot (PORTER 2000: 4-6). W fazie powstawania klastra bardzo wanym aspektem jest pobudzanie wiadomoci pomiotw klastra, a take inwestowanie w mas krytyczn klastra. W miar powstawania skupiska przedsibiorstw tworzy si coraz wicej korzyci zewntrznych, skaniajcych kolejne firmy do przyczania si do klastra. Pocztkowa masa krytyczna firm wyzwala samonapdzajcy si proces, w ktrym pojawiaj si wyspecjalizowani dostawcy, gromadz si zasoby informacji, instytucje lokalne tworz infrastruktur, organizuj badania i szkolenia, firmy klastra dynamiczniej si rozwijaj, a sam klaster ronie dziki powstajcym nowym firmom wewntrz klastra (BRESCHI, MALERBA 2005: 443-447). Kolejnym istotnym elementem rozwoju klastra jest rozwj relacji pozarynkowych. Rozwijaj si formalne i nieformalne organizacje, systemy komunikowania si obejmujce podmioty klastra. Wan rol w ksztatowaniu swoistych wizi spoecznych midzy uczestnikami klastra obok stowarzysze branowych, a take izb gospodarczych, zwizkw pracodawcw odgrywaj orodki badawcze, uczelnie wysze oraz wadze lokalne, ktre stanowi tzw. otoczenie klastra. Zalenoci pomidzy podmiotami klastra i jego otoczeniem obrazuje rysunek. Rys. 2 Schemat powiza klastra
rdo: Opracowanie na podstawie: Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246.
45
Magorzata Baran
Rozwijajce si klastry mog zdobywa podspecjalizacje, jako wynik zawizanej wsppracy uczestnikw klastra, zwaszcza w segmentach asortymentowych, w wachlarzu dostawcw i komplementarnych sektorw. Dojrzae klastry rwnie czsto si zazbiaj, wykorzystujc do dalszego rozwoju i tworzenia nowych firm poczenie wiedzy, umiejtnoci i technologii. Efektem kocowym funkcjonowania klastra jest jego rozpad (trzecia faza cyklu ycia klastra), ktry nastpuje w momencie, gdy klaster nie jest w stanie zachowa swoich przewag konkurencyjnych i duej funkcjonowa na rynku (PORTER 2001: 302-303). Klastry mog powstawa w dwojaki sposb: oddolnie, co jest wynikiem wewntrznej potrzeby zainteresowanych podmiotw, gwnie przedsibiorstw widzcych szans we wspdziaaniu. Druga droga tworzenia klastra jest odgrna, co oznacza zaangaowanie zewntrznego podmiotu (animatora regionalnego), ktry podejmuje dziaania w celu utworzenia klastra, budowy sieci kooperacji oraz wspiera rozwj klastra (podejmuje tzw. inicjatyw klastrow) (KOMISJA EUROPEJSKA 2007:6). W Polsce, jak wynika z obserwacji, podejmowanych jest wiele dziaa majcych na celu odgrne utworzenie klastra, tj. powstaje wiele inicjatyw klastrowych. Natomiast definiujc inicjatyw klastra na bazie dowiadcze zagranicznych naley podkreli, i jest to najczciej zorganizowany wysiek w kierunku podniesienia konkurencyjnoci i stymulowania rozwoju istniejcego klastra w regionie, obejmujcy firmy do niego nalece, a take wadze i spoeczno badawcz. Analizujc wyniki przeprowadzonego badania w grupie 38 klastrw i inicjatyw klastrowych wystpujcych w Polsce ustalono nastpujce cechy charakterystyczne dla badanej grupy1: 1. Wikszo badanych struktur klastrowych to inicjatywy klastrowe o bardzo krtkiej historii ponad 75% powstao nie wczeniej ni 3 lata przed momentem badania; 2. W wikszoci jako struktury stricte branowe klastry pojawiay si w branach o duym znaczeniu dla danego regionu;
Badanie klastrw i inicjatyw klastrowych przeprowadzone zostao w dwch etapach. W pierwszym etapie dokonana zostaa identyfikacja klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce na podstawie danych rdowych z klastrw oraz dostpnych danych wtrnych. Drugim etapem byo przeprowadzenie badania zidentyfikowanych struktur klastrowych metod bezporedniego wywiadu kwestionariuszowego z liderami klastrw.
46
3. Najwaniejsze cele inicjatyw klastrowych i klastrw to tworzenie sieci, wsplne szkolenia, komercyjna wsppraca, wsplna promocja i marketing, ekspansja klastra; 4. Liderem klastra s najczciej przedstawiciele instytucji otoczenia biznesu (centra innowacji, centra transferu technologii, parki, uczelnie wysze), rzadziej same przedsibiorstwa; 5. Charakterystyczna jest bardzo czsta ingerencja wadz lub instytucji zewntrznych w wybr podmiotw klastra i jego rozwj; 6. Finansowanie powstawania i rozwoju klastra pochodzi najczciej ze rodkw publicznych (60%), w tym gwnie ze rodkw strukturalnych Unii Europejskiej; 7. W ocenie 90% klastrw najwikszym problemem jest brak finansowania dziaa podejmowanych przez klaster. Utworzone klastry nie posiadaj rodkw finansowych, co spowalnia ich dalszy rozwj; 8. Najczciej wystpuj klastry, w ktrych dominuj powizane sieciowo mae i rednie przedsibiorstwa oraz klastry, w ktrych mae firmy skupione s wok duego przedsibiorstwa; 9. Ponad 80% powstaych klastrw jest w pocztkowej fazie rozwoju (faza narodzin, tzw. faza zalkowa). Wikszo z nich jest obecnie upiona oczekujca na zewntrzne rodki finansowe, ktre zostan przeznaczone na rozwj struktury klastrowej; 10. Prawie 90% klastrw posiada sformalizowan struktur; 11. Wrd badanych 80% realizuje cele klastra poprzez istniejc strategi rozwoju klastra. Reasumujc, w Polsce zaobserwowa mona szereg inicjatyw klastrowych, podejmowanych gwnie przez wadze krajowe i regionalne, instytucje gospodarcze, orodki innowacji oraz uczelnie, ktre inicjuj dziaania potencjalnych klastrw. Analiza funkcjonujcych kooperacyjnych skupisk przedsibiorstw w polskiej gospodarce wskazuje, i s to wczesne etapy rozwoju struktur klastrowych, ktrym czsto brak jeszcze odpowiedniej masy krytycznej. Sytuacj rosncego zainteresowania rozwojem wsppracy w ramach klastrw potwierdzaj licznie powstajce inicjatywy klastrowe, ktrych celem jest rozwj wsppracy pomidzy uczestnikami sieci oraz podniesienie konkurencyjnoci firm
47
Magorzata Baran
uczestniczcych w takich inicjatywach. W zwizku z tym, i wikszo zidentyfikowanych inicjatyw klastrowych jest w pocztkowym stadium rozwoju (faza zalkowa), przeprowadzenie ich penej klasyfikacji jest niemoliwe. Klastry w fazie narodzin i rozwoju skupi si powinny przede wszystkim na budowaniu swojego potencjau, a wic wzmacnia tzw. otoczenie klastra, rozwija relacje wewntrz klastra (pomidzy jego uczestnikami) oraz zadba o rozwj przedsibiorstw stanowicych trzon klastra. W opinii przedstawicieli wszystkich badanych struktur klastrowych, na etapie narodzin i wzrostu klastrw najwaniejsze jest pozyskanie zewntrznych rodkw finansowych na wzmocnienie wskazanych obszarw: otoczenia klastra, funkcjonowania klastra, relacji wewntrz klastra oraz wsparcie firm podmiotw klastra.
48
Bibliografia: 1. ANDERSSON T., SERGER S.S., SORVIK J., HANSSON E.W., The Cluster Policies Whitebook, The Competitiveness Institute, IKED 2004. 2. BRESCHI S., MALERBA F., Clusters, networks and innovation, Oxford University Press, New York 2005. 3. BRODZICKI T., SZULTKA S., Koncepcja klastrw a konkurencyjno przedsibiorstw, Organizacja i Kierowanie 2002, nr 4 (110). 4. BUCKA M., Koncepcja klastrw w funkcjonowaniu maych i rednich przedsibiorstw [w:] Polska w rozszerzonej UE uwarunkowania i perspektywy rozwoju, Prace Naukowe AE im. O. Langego we Wrocawiu, Nr 1031, Klamut M., Pancer-Cybulska E. (red.), Wyd. AE im. O. Langego we Wrocawiu, Wrocaw 2004. 5. European Commission, Regional cluster in Europe, Observatory of European SMEs No. 3, 2002. 6. KNORRINGA P., MEYER-STAMER J., New Dimensions in Local Enterprise Co-operation and Development: From Clusters to Industrial Districts, Contribution to ATAS Bulletin XI, New approaches to science and technology cooperation and capacity building, The Hague and Duisburg, November 1998. 7. Komisja Europejska, Rnorodno klastrw, Innowacje w Europie, Marzec 2007, Dyrekcja Generalna ds. Przedsibiorstw i Przemysu, 2007. 8. MCDONALD F., VERTOVA G., Geographical concentration and competitiveness in the European Union, European Business Review, MCB University Press, Vol. 13, No 3, 2001. 9. PORTER M.E., Location, competition, and economic development: local clusters in a global economy, Economic Development Quarterly, Vol. 14 Issue 1, 2000. 10. PORTER M., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. 11. ROELANDT T., DEN HERTOG P., Cluster Analysis and Cluster-Based Policy Making in OECD Countries: An Introduction to the Theme, [w:] OECD Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD Proceedings, Paris 1999.
49
Magorzata Baran
12. TICHY G., Regionale Kompetenzzyklen Zur Bedeutung von Produktlebenszyklus Clusterhansatzen im regionalen Kontext, Zeitschrift fr Wirtschatfsgeographie 2001, Nr 3-4, s. 185.
Streszczenie Koncepcj, ktra nabraa szczeglnego znaczenia w ostatnich latach jest koncepcja klastrw. Zgodnie z definicj Michaela E. Portera, klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji w poszczeglnych dziedzinach konkurujcych midzy sob, ale rwnie wsppracujcych. Naley jednak zwrci uwag, e klastry jako zjawisko zoone i wielowymiarowe rni si midzy sob pod wzgldem wielkoci, zakresu i stopnia rozwoju, czsto posiadaj niepowtarzalny i specyficzny charakter. Artyku przedstawia zestawienie spotykanych w literaturze wiatowej klasyfikacji struktur klastrowych, a take biorc pod uwag wyniki przeprowadzonych bada, proponuje zakres cech charakterystycznych dla poszczeglnych grup polskich powiza kooperacyjnych, ktre w konsekwencji suy maj okreleniu kierunkw wsparcia rodkami funduszy strukturalnych.
Summary: As defined by Michael E. Porter, the cluster is geographical concentration of interrelated companies, specialized suppliers, service providers in related sectors and related institutions in various areas competing among themselves, but also cooperating. It should be noted that clusters as complex and multidimensional phenomenon differ in terms of size, scope and level of development, often have unique and specific nature. This article presents different classifications of clusters, and results of the research. It suggests the scope of characteristics of cooperative relationship in Poland, which in effect will serve to define the directions of support by Structural Funds.
50
Kontakt z autork: dr Magorzata Baran Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu e-mail: mbaran33@gazeta.pl
51
Wytyczne i kierunki wspierania klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce w nowej perspektywie finansowej (20072013) The directions to support clusters and cluster initiatives in Poland in the new financial perspective (20072013)
Wprowadzenie Stopniowy rozwj klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce skutkowa koniecznoci pozyskiwania funduszy na ich rozwj. Z pomoc przyszy tutaj fundusze strukturalne poprzedniego (20042006), jak rwnie, a moe przede wszystkim, biecego okresu programowania (20072013). Warto jednoczenie wspomnie, e wspieranie struktur klastrowych to w Polsce dziedzina stosunkowo nowa, std trudno doszukiwa si takiej moliwoci i gotowych rozwiza w funduszach przedakcesyjnych, cho i wwczas realizowane byy projekty, ktre przyczyniy si w konsekwencji do rozwoju struktur klastrowych (fundusze przedakcesyjne wspieray przede wszystkim infrastruktur, w tym infrastruktur otoczenia biznesu, tak jak np. inkubatory technologiczne, agencje rozwoju regionalnego, itd.). W ostatnim czasie nastpi znaczny rozkwit inicjatyw klastrowych i klastrw. Byo to moliwe, m.in. dziki uruchomieniu wsparcia ze rodkw Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwj Zasobw Ludzkich oraz Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Jak pokazuj przeprowadzone badania, znaczna cz istniejcych w Polsce klastrw powstaa w oparciu o rodki pochodzce z wymienionych programw, a ich brak zwizany z okresem przejciowym, skutkuje zawieszeniem ich funkcjonowania (upieniem). Rodzi to oczywicie szereg pyta o zasadno wsparcia takich inicjatyw i trwao interwencji pochodzcej ze rodkw publicznych, jednak to nie bdzie przedmiotem niniejszego artykuu. Przedmiotem artykuu bdzie bowiem okrelenie najbardziej racjonalnych, efektywnych i skutecznych kierunkw wsparcia struktur klastrowych w Polsce ze rodkw funduszy strukturalnych nowego okresu programowania, przy uwzgldnieniu stopnia ich rozwoju.
53
Moliwoci wspierania klastrw i inicjatyw klastrowych w poprzednim okresie programowania
1.1 Dzialanie 2.6 ZPORR Dziaanie 2.6 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego byo najwaniejszym dziaaniem realizowanym na poziomie regionw, ktrego celem byo budowanie potencjau Regionalnych Systemw Innowacji. Celem tego dziaania byo podniesienie potencjau regionw w sferze innowacji, poprzez wzmocnienie wsppracy pomidzy sektorem badawczo- rozwojowym a gospodark, co miao prowadzi do podniesienia konkurencyjnoci przedsibiorstw dziaajcych na regionalnym i lokalnym rynku. Wrd projektw, ktre mogy by realizowane w ramach tego dziaania znalazy si projekty z zakresu: tworzenia i rozwoju sieci wsppracy w zakresie innowacji pomidzy sektorem badawczo-rozwojowym, przedsibiorstwami i innymi podmiotami (na poziomie regionalnym i lokalnym), suce transferowi know-how i technologii. W szczeglnoci mogo to by tworzenie struktur wspierajcych sieci wsppracy (struktur klastrowych). Beneficjentem dziaa mogy by nastpujce instytucje: Jednostki samorzdu terytorialnego Szkoy wysze Jednostki naukowe Instytucje wspierajce rozwj innowacyjny regionw (w szczeglnoci centra transferu technologii, parki naukowo- technologiczne i przemysowe, inkubatory technologiczne i przedsibiorczoci, agencje rozwoju regionalnego i lokalnego) Organizacje pozarzdowe Samorzdy gospodarcze i zawodowe Przedsibiorcy.
Wrd wszystkich projektw realizowanych w ramach Dziaania 2.6 ZPORR mniej ni 40 skierowanych byo na wspieranie struktur klastrowych. Przykadowe projekty przedstawia ponisza tabela.
54
Tabela 1. Projekty zwizane ze wsparciem rozwoju klastrw w latach 2004-2006
Tytu projektu Maopolski Klaster Ekologiczny Uruchomienie usug transferu technologii i kojarzenia partnerw do wsppracy z MSP w ramach klastra kotlarskiego Zbudowanie i wzmocnienie innowacyjnej sieci wsppracy MSP w ramach klastra kotlarskiego Innowacyjny lski Klaster Czystych Technologii Wglowych
Klaster restauratorw filarem promocji Lubelszczyzny ABS-klaster. utworzenie innowacyjnego klastera dla zapewnienia bezpieczestwa energetycznego Dolnego lska. Analizy, badania, symulacje Zintegrowane stae absolwenckie w przedsibiorstwach partnerskich elementem Strategii Rozwoju Podkarpackiego Klastra Firm Informatycznych Klaster Kultury Lubelszczyzny wzmocnienie potencjau spoecznogospodarczego rodowisk kulturotwrczych i turystycznych Regionu Klaster dzki jako sie wsppracy w zakresie innowacji w regionie
e-klaster - Maopolski Klaster Informatyczny
Innowacyjny Podlaski Klaster Przetwrstwa Rolno Spoywczego Wsparcie rozwoju inicjatywy rozwoju klastrowej na obszarze woj. warmiskomazurskiego w brany produkcyjnej misa woowego
55
Kierunki rozwoju technologii materiaowych na potrzeby klastra lotniczego "Dolina Lotnicza" Regionalne sieci wsppracy innowacyjnej w zakresie wykorzystania i transferu wiedzy, tworzce baz klastra informatycznego Centrum Rozwoju Klastrw witokrzyskich
Kujawsko - Pomorski e-klaster Wielkopolski klaster chemiczny jednostek naukowo-badawczych oraz przedsibiorstw Tworzenie sieci wsppracy pomidzy sektorem nauki a przedsibiorcami brany rolnospoywczej w zakresie budowania innowacyjnego klastra spoywczego Stymulowanie innowacyjnoci gospodarki wojewdztwa pomorskiego przez wspieranie klastrw - koncepcja polityki i dziaania pilotaowe Stymulowanie innowacyjnoci gospodarki wojewdztwa warmisko-mazurskiego przez wspieranie rozwoju klastrw - dziaania pilotaowe lski Klaster - inteligentny system zarzdzania transportem publicznym
Wsparcie dla rozwoju Wielkopolskiego Klastra Meblarskiego Ksztatowanie innowacyjnej polityki rozwoju regionalnego oraz stworzenie warunkw i instrumentw powstania strefy wysokiej specjalizacji produktowej (klastrw) w Wielkopolsce Uwarunkowania rozwoju gron przedsibiorczoci w agrobiznesie na terenie wojewdztwa mazowieckiego
rdo: Opracowanie wasne na podstawie sprawozda instytucji wdraajcych
56
Analiza projektw wskazuje, e wsparcie finansowe w ramach dziaania otrzymyway klastry i inicjatywy klastrowe z rnych bran gospodarki (w zalenoci od regionu), za przeznaczenie rodkw uzalenione byo od stopnia rozwoju klastra i biecych jego potrzeb. Z przeprowadzonych w ramach projektu bada wynika, e rodki wykorzystywane byy najczciej na wspln infrastruktur (biura, pomieszczenia, sekretariat klastra, zatrudnienie animatorw, itp.), promocj klastrw (seminaria, materiay promocyjne) oraz wsplne szkolenia. Na tej podstawie mona wic wnioskowa, e rodki Dziaania 2.6 ZPORR przeznaczone zostay w gwnej mierze na rozwj podstawowej infrastruktury klastrw, a wrcz bardzo czsto przyczyniy si do ich powstania i rozwoju.
1.2 Dziaanie 2.3 SPO RZL Drugim dziaaniem, o ktrym warto wspomnie w kontekcie wspierania klastrw i struktur klastrowych jest Dziaanie 2.3 Rozwj kadr nowoczesnej gospodarki SPO RZL, schemat b) Promocja rozwiza systemowych w zakresie potencjau adaptacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, w ramach ktrego realizowany by projekt systemowy PARP pt. Program szkole promujcych clustering. Gwnym zaoeniem projektu byo ukazanie przedsibiorstwom i jednostkom samorzdu terytorialnego moliwoci wsppracy w formie klastrw. Projekt mia charakter promocyjno-szkoleniowy i obejmowa, m.in. nastpujce dziaania: rozpowszechnianie wiedzy na temat idei clusteringu, przeszkolenie ponad 1300 osb z co najmniej 590 firm, organizowanie konferencji, tworzenie nowych klastrw oraz pomoc w rozwoju klastrw ju istniejcych. Za cele projektu uznano przede wszystkim: budowanie wiadomoci na temat clusteringu, zdefiniowanie obszarw potencjalnej wsppracy midzy przedsibiorstwami, pomoc przedsibiorcom w podjciu decyzji o moliwoci wsppracy w formie klastra oraz realizacj wsplnych przedsiwzi wanych dla rozwoju firm i regionw. Wszystkie dziaania projektu skierowane byy do wspdziaajcych ze sob grup przedsibiorstw i wspierajcych je samorzdw, ktre funkcjonuj w brany zwizanej z produktem o regionalnym, tradycyjnym, lokalnym charakterze. W skad kadej grupy, ktra uzyskaa wsparcie w postaci szkole i doradztwa weszy:
mikroprzedsibiorstwa zainteresowane przyczeniem si do wikszej sieci kooperujcych ze sob firm;
57
mae i rednie przedsibiorstwa, ktre wspdziaaj midzy sob; due firmy chcce rozwija wspprac z kooperantami w formie sieci, zainteresowane tworzeniem klastra z mikro, maymi rednimi przedsibiorstwami lub wspprac z nowo tworzonym klastrem; pracownicy jednostek samorzdu terytorialnego odpowiedzialni za kreowanie regionalnej polityki wobec mikro, maych i rednich przedsibiorstw w regionach, w ktrych dziaaj wybrane inicjatywy klastrowe.
Do Programu szkole promujcych clustering swj akces zgosiy nastpujce grupy zadaniowe:

Pomidor z Ziemi Sandomierskiej Epoka Gryczoka! Chmielaki Nadwilaskie Rogal Marciski Koty pleszewskie Granit strzegomski Grupa turystyczna eba Grono ceramiczne Grupa meblarska Grupa drzewna Grupa mleczarska Grupa maszynowo-mechaniczna Grupa zadaniowa "Bory Tucholskie" Grupa zadaniowa "Centralne Mazowsze" (przetwrstwo owocowowarzywne) Owoce mikkie Ceramika Bolesawiecka Dolina Ekologiczna
58
Klaster wito Kalafiora i Brokua (Kalafiorowo-Brokuowy) Bryczki z Biskupizny Klaster turystyczny Chem Grupa przetwrstwa rybnego Klaster meblarski Dolina Ekoprodukcji Klaster producentw jachtw Grupa Bursztynowa Dom kaszubski Drzwiami i oknami na Warmi i Mazury Grupa kaletnicza Grupa producentw mebli Legnicki metal Meble Warmii i Mazur Mlecznym szlakiem Warmii i Mazur Pieczywo Warmiskie Podkarpackie Smaki Podlaski Klaster Zdrowej ywnoci Poligrafia Mazowiecka Zdrowa ywno z Pomorza Stolarz lski, woj. lskie Kronieskie szko "Medycyna Polska".1
Na podstawie strony projektu: www.klastry-efs.pl.
59
1.3 Inne rda finansowania dziaalnoci klastrw rodki wymienionych wczeniej Programw i dziaa nie zamykay ostatecznie moliwoci pozyskania finansowania na rozwj klastrw i inicjatyw klastrowych. Obok funduszy strukturalnych klastry mogy bowiem otrzyma i otrzymyway wsparcie ze rodkw budetu pastwa, budetw jednostek samorzdu terytorialnego szczebla regionalnego, a take rodkw Komisji Europejskiej. Warto w tym miejscu wspomnie o Programie Wsparcie na rozwj klastra, uruchomionym przez PARP w roku 2007. Pilotaowy charakter tego Programu by bowiem wstpem do uruchomienia rodkw V Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 20072013. Celem Programu by rozwj i wzmocnienie konkurencyjnoci istniejcych struktur klastrowych, ktre w sposb poredni lub bezporedni miay wpyw na rozwj gospodarczy i spoeczny regionu. Podmioty uprawnione do skadania wnioskw w ramach programu pilotaowego wsparcie na rozwj klastra, mogy skada projekty na wspprac krajow lub midzynarodow klastra, promocj, doskonalenie kwalifikacji koordynatora klastra lub podmiotw funkcjonujcych w ramach klastra oraz dziaania zwikszajce innowacyjno klastra. Warto zauway, e o wsparcie na rozwj klastra, mg ubiega si tzw. koordynator klastra. Koordynatorem klastra moga by osoba prawna dziaajca jako fundacja, stowarzyszenie zarejestrowane, spka akcyjna, spka z ograniczon odpowiedzialnoci lub organizacja przedsibiorcw, ktrej podstawowym przedmiotem dziaalnoci bya realizacja przedsiwzi na rzecz przedsibiorcw oraz wsppracy przedsibiorcw z jednostkami naukowymi, szkoami lub organami administracji samorzdowej. Wsparcie w ramach Programu otrzymao ostatecznie 5 podmiotw, ktre przedstawia ponisza tabela. Tabela 2. Beneficjenci programu Wsparcie na rozwj klastra Nazwa Wnioskodawcy Eurocentrum Innowacji i Przedsibiorczoci Grnolska Agencja Przeksztace Przedsibiorstw S.A. Fundacja Rozwoju Rolnictwa, Wsi i Obszarw Wiejskich
60
Jagielloskie Centrum Innowacji Sp. z o.o. Lubelska Izba Rzemielnicza

rdo: www.parp.gov.pl.
Czonkami klastra byy podmioty dziaajce na rzecz rozwoju gospodarczego oraz co najmniej 10 przedsibiorcw wykonujcych dziaalno na terenie jednego lub kilku wojewdztw w tej samej lub pokrewnej brany. Co najmniej 50% podmiotw funkcjonujcych w ramach klastra to przedsibiorcy. Zapis ten znalaz rwnie swoje bezporednie odzwierciedlenie w zapisach kryteriw wyboru projektw V Osi Priorytetowej PO Innowacyjna Gospodarka.
Moliwoci wsparcia klastrw w nowej perspektywie finanansowej (20072013)
2.1 rda finansowania dziaalnoci klastrw nowe Programy Operacyjne Najwaniejszym rdem finansowania rozwoju klastrw, obok rodkw Regionalnych Programw Operacyjnych, jest Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata 20072013. W ramach pitej osi priorytetowej przewidziano w nim dziaanie pn. Wspieranie rozwoju powiza kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym (Dziaanie 5.1 PO IG). Celem tego dziaania jest wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsibiorstw poprzez wsparcie rozwoju powiza pomidzy przedsibiorstwami oraz pomidzy przedsibiorstwami a instytucjami otoczenia biznesu, w tym jednostkami naukowymi. Wsparcie przeznaczone jest na rozwj powiza kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym, w szczeglnoci na wsplne przedsiwzicia o charakterze inwestycyjnym i doradczym przyczyniajce si do atwiejszego transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji pomidzy kooperujcymi podmiotami. W ramach Programu przewidziano wsparcie nastpujcych typw projektw: zakup rodkw trwaych i wartoci niematerialnych i prawnych zwizanych z now inwestycj, doradztwo z zakresu opracowania planw rozwoju i ekspansji powizania, udzia w krajowych i midzynarodowych spotkaniach w celu wymiany dowiadcze,
61
zakup oglnodostpnej infrastruktury badawczej, infrastruktura sieci szerokopasmowych, dziaania promocyjne powizania w przedsibiorstw do udziau w powizaniu, celu pozyskania nowych
zarzdzenie oglnodostpnym zapleczem technicznym powizania, organizacja programw szkoleniowych, warsztatw i konferencji celem wspierania procesu dzielenia si wiedz oraz tworzenia sieci powiza midzy czonkami powizania.2
Aplikowa do dziaania mog osoby prawne, prowadzce powizanie kooperacyjne, natomiast czonkowie powiza kooperacyjnych bd bezporednimi beneficjentami pomocy. Jest wic to odpowiednik koordynatora klastra, ktry wystpowa w pilotaowym Programie PARP Wsparcie na rozwj klastra. Dosy istotnym zapisem, wskazujcym na kierunek wydatkowania wsparcia jest zapis, i ze wzgldu na nisk skonno przedsibiorcw do tworzenia powiza, spowodowan brakiem wiadomoci o korzyciach wynikajcych z udziau w powizaniu, konieczne bdzie wspieranie podmiotw prowadzcych powizanie kooperacyjne poprzez dofinansowanie ich dziaalnoci operacyjnej zwizanej z rozszerzeniem i aktywizacj powizania. rdem finansowania dziaalnoci klastrw i inicjatyw klastrowych moe by take Program Operacyjny Kapita Ludzki, w szczeglnoci za Dziaanie 8.2 tego Programu (Transfer wiedzy).3 Celem tego dziaania jest zwikszenie transferu wiedzy i wzmocnienie powiza sfery B+R z przedsibiorstwami, suce rozwojowi gospodarczemu regionw. Dziaanie to naley do komponentu regionalnego PO KL i realizowane jest oddzielnie w kadym regionie Polski. Obok projektw majcych na celu wspieranie wdraania Regionalnych Strategii Innowacji, realizowane mog by projekty majce na celu: wsparcie tworzenia i rozwoju sieci wsppracy, wymiany informacji midzy naukowcami a przedsibiorcami w zakresie innowacji i transferu technologii na poziomie regionalnym i lokalnym, poprzez
2 Uszczegowienie PO Innowacyjna Gospodarka. Dokument opracowany na podstawie Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 20072013 zatwierdzonego decyzj Komisji Europejskiej z dnia 1 padziernika 2007 r. oraz uchwa Rady Ministrw z dnia 30 padziernika 2007 r. 3 Analiz nie zostay objte projekty systemowe PARPu, w tym innych ni VIII Osi Priorytetowych, w ramach ktrych istnieje moliwo realizacji projektw wspierajcych klastry i inicjatywy klastrowe.
62
realizacj kampanii informacyjnych i promocyjnych sucych kojarzeniu partnerw, promocji transferu wiedzy i innowacji, a take zmierzajcych do rozwoju systemu komunikowania si i wymiany informacji pomidzy zaangaowanymi podmiotami. Jest wic to dziaanie, ktre umoliwia podejmowanie inicjatyw sprzyjajcych budowaniu relacji pomidzy podmiotami klastra i inicjatyw klastrowych. Jednoczenie sprzyja moe temu szeroki katalog beneficjentw dziaania, wrd ktrych obok przedsibiorcw znalazy si take uczelnie wysze, jednostki naukowe, podmioty odpowiedzialne za wdraanie RSI, pracownicy przedsibiorstw, naukowcy.4 Uzupenienie wsparcia klastrw i inicjatyw klastrowych na poziomie regionw stanowi rodki Regionalnych Programw Operacyjnych. Kady z regionw przygotowujc swj Program mia moliwo umieszczenia w nim wsparcia tych klastrw, ktre nie zostay objte wsparciem w ramach PO Innowacyjna Gospodarka uwzgldniajc przy tym zapisy dokumentu Linia demarkacyjna pomidzy Programami Operacyjnymi Polityki Spjnoci, Wsplnej Polityki Rolnej i Wsplnej Polityki Rybackiej (w ramach RPO wspierane bd powizania kooperacyjne lece na terenie 1 wojewdztwa5). Jednak nie wszystkie regiony wykorzystay tak moliwo. Analiza zapisw Regionalnych Programw Operacyjnych wskazuje, e regiony przyjy cztery cieki w zakresie wsparcia klastrw i inicjatyw klastrowych. Pierwsza, licznie reprezentowana, to cieka, w ktrej region bezporednio wskazuje na moliwo wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych i dedykuje temu wsparciu osobne dziaanie. Drugie rozwizanie, najbardziej racjonalne i podyktowane efektywnoci ekonomiczn (oraz koniecznoci pogodzenia sprzecznych interesw w walce o ograniczone rodki programowe), to rozwizanie w ktrym regiony cz dziaania wspierajce klastry z innymi dziaaniami majcymi na celu bd to wspieranie przedsibiorczoci, bd to instytucji otoczenia biznesu, bd te w kocu majcymi na celu budowanie relacji pomidzy przedsibiorstwami a sfer B+R. Trzecie rozwizanie, ktre mona znale przykadowo w RPO
4 W ramach dziaania 8.2 przewidziano realizacj zarwno projektw systemowych, jak i konkursowych. W zalenoci od typu ogaszanego konkursu zmienia si katalog beneficjentw. 5 Linia demarkacyjna pomidzy Programami Operacyjnymi Polityki Spjnoci, Wsplnej Polityki Rolnej i Wsplnej Polityki Rybackiej uwzgldniajca ustalenia z III posiedzenia KK NSRO z dnia 30 czerwca 2008, zatwierdzona pniejszymi uchwaami KK NSRO z dnia 4 lipca 2008, 4 sierpnia 2008 oraz 12 sierpnia 2008.
63
Wojewdzwa Podlaskiego, to rozwizanie polegajce na nadaniu odpowiedniego priorytetu realizowanym dziaaniom, sprzyjajcym rozwojowi klastrw i struktur klastrowych poprzez umieszczenie odpowiednich zapisw w kryteriach wyboru projektw dofinansowanych w ramach programu. Nie ma tutaj osobnego dziaania powiconego wsparciu klastrw, nie ma te moliwoci wsparcia klastrw wrd przykadowych typw projektw innych obszarw wsparcia. W kocu ostatni ciek jest cieka, w ktrej pomija si cakowicie moliwo wsparcia struktur klastrowych, co zmusza potencjalnych beneficjentw do aplikowania o rodki krajowe. Ponisza tabela przedstawia zapisy RPO poszczeglnych regionw odnoszce si do moliwoci wsparcia klastrw i inicjatyw klastrowych. Tabela 3. Zapisy Regionalnych Programw Operacyjnych odnoszce si do wsparcia klastrw.
Region Dolnolskie Dziaanie Dziaanie 1.2 Doradztwo dla firm oraz wsparcie dla Instytucji Otoczenia Biznesu Cel dziaania Celem dziaania jest wzmocnienie potencjau dolnolskich przedsibiorstw a w szczeglnoci MP, poprzez udzielanie specjalistycznego wsparcia doradczego, uatwianie nawizywania nowych kontaktw gospodarczych oraz wzmocnienie potencjau usugowego Instytucji Otoczenia Biznesu Przykadowe projekty 1.2.B Dotacje na doradztwo dla przedsibiorstw w zakresie B+R i innowacyjnoci (zgodne z Dolnolsk Strategi Innowacji), projekty majce na celu uatwianie nawizywania wsppracy pomidzy przedsibiorcami a podmiotami z sektora B+R w szczeglnoci poprzez tworzenie i rozwj regionalnych sieci wsppracy, regionalnych blokw kompetencji, klastrw innowacyjnych Projekty majce na celu transfer technologii i udoskonalanie sieci wsppracy, obejmujce wyposaenie w rodki i zasoby zwizane z tworzeniem i rozwojem powiza kooperacyjnych realizowane w ramach wsppracy przedsibiorstw oraz instytucji B+RT Tworzenie i rozwj sieci wsppracy pomidzy przedsibiorstwami i innymi podmiotami (w tym wsparcie dla klastrw i grup
KujawskoPomorskie
5.4. Wzmocnienie regionalnego potencjau bada i rozwoju technologii
Wykorzystanie potencjau nauki i jednostek B+RT dla wzrostu konkurencyjnoci regionu
5.5. Promocja i rozwj markowych produktw
Wzmocnienie pozycji rynkowejprzedsibiorstw, utrwalanie ich marek w obszarze rynku europejskiego, intensyfikacja
64
Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Prace Naukowe nr 47 Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych midzynarodowej wsppracy gospodarczej przedsibiorstw, a tym samym kreowanie korzystnego wizerunku regionu na gospodarczej mapie Europy Wsparcie instytucji otoczenia biznesu i transferu wiedzy poprzez inwestycje i doradztwo kooperacyjnych przedsibiorstw)
Lubelskie
2.3. Wsparcie instytucji otoczenia biznesu i transferu wiedzy
Lubuskie
Dziaanie 2.4 Transfer bada, nowoczesnych technologii i innowacji ze wiata nauki do przedsibiorstw
W Dziaaniu 2.4. wspierane bd projekty majce na celu budow systemu wspierania innowacji i nowoczesnej infrastruktury innowacyjnej w regionie, wspieranie przedsibiorczoci i aktywnoci innowacyjnej firm, jak rwnie wprowadzenie nowatorskich rozwiza gospodarczych. Interwencja finansowa w ramach Dziaania 2.5 pozwoli na rozwj instytucji wspierania przedsibiorczoci oraz pozwoli na wsparcie odnawialnych instrumentw finansowych Celem Dziaania jest stworzenie silnego i konkurencyjnego sektora MP poprzez bezporedni pomoc finansow oraz zapewnienie alternatywnych, pozabankowych rde finansowania dziaalnoci przedsibiorstw. Ponadto istotnym czynnikiem wspierajcym rozwj
Roboty budowlane w zakresie tworzenia i rozwoju parkw przemysowych, technologicznych, naukowych, naukowo technologicznych oraz inkubatorw przedsibiorczoci, inicjatyw klastrowych, centra doskonaoci, centra zaawansowanych technologii szczeglnie w dziedzinach wysokich technologii oraz zakup wyposaenia niezbdnego do funkcjonowania ww. obiektw Inwestycje zwizane z rozwojem powiza kooperacyjnych, animacja powiza kooperacyjnych
Dziaanie 2.5 Rozwj regionalnych i lokalnych instytucji otoczenia biznesu dzkie Maopolskie Dziaanie 2.1 Rozwj i podniesienie konkurencyjnoc i przedsibiorstw
Wsplne przedsiwzicia i tworzenie powiza kooperacyjnych pomidzy przedsibiorstwami, w tym tworzenie klastrw. Projekty dotyczce powstawania i rozwoju wzajemnej wsppracy oraz powiza kooperacyjnych pomidzy przedsibiorstwami o znaczeniu lokalnym
65

przedsibiorstw s silne i sprawnie dziaajce instytucje otoczenia biznesu. Warunkiem otrzymania dofinansowania w przypadku tego typu projektw jest zapewnienie przez wnioskodawc oglnodostpnoci rodkw zakupionych w wyniku realizacji projektu wszystkim uczestnikom powizania kooperacyjnego (klastra). Rozwj sieci powiza gospodarczych poprzez wspieranie powstawania oraz rozwoju klastrw i powiza kooperacyjnych midzy przedsibiorstwami i sfer badawczo-rozwojow. W ramach Dziaania wsparciem zostan objte wsplne przedsiwzicia grup przedsibiorcw majcych na celu wzmocnienie powiza pomidzy przedsibiorcami a sfer B+R. Ze wzgldu na nisk skonno przedsibiorcw do tworzenia powiza spowodowan brakiem wiadomoci o korzyciach wynikajcych z udziau w klastrze konieczne jest wsparcie podmiotw prowadzcych klaster innowacyjny poprzez dofinansowanie ich dziaalnoci operacyjnej zwizanej z rozszerzeniem i aktywizacj powizania. Wzmocnienie sektora otoczenia biznesu i uatwienie firmom dostpu do profesjonalnych usug okoobiznesowych w celu zwikszenia konkurencyjnoci przedsibiorstw wojewdztwa opolskiego. Projekty w ramach klastrw i branowychcentrw biznesu uzyskaj dofinansowanie, gdy realizowane s przez i regionalnym, w tym polegajce m.in. na: zakupie rodkw trwaych oraz wartoci niematerialnych i prawnych zwizanych z now inwestycj, zakupie usug doradczych z zakresu opracowania planw rozwoju i ekspansji dziaalnoci do wysokoci 10% cakowitych kosztw kwalifikowalnych projektu, dziaaniach promocyjnych na rzecz utworzonego klastra. W ramach Dziaania przewiduje si: - tworzenie i rozwj klastrw o charakterze regionalnym; - doradztwo z zakresu opracowania planw rozwoju klastra; - wspieranie dziaalnoci podmiotw prowadzcych klaster; - dziaania promocyjne klastra w celu pozyskania nowych przedsibiorstw do udziau w klastrze; - wdraanie i komercjalizacja technologii i produktw innowacyjnych.
Mazowieckie
1.6 - Wspieranie powiza kooperacyjnych o znaczeniu regionalnym.
Opolskie
1.1.1. Wsparcie instytucji otoczenia biznesu.
Inwestycje zwizane z tworzeniem lub rozszerzeniem zakresu dziaalnoci instytucji otoczenia biznesu na rzecz wspierania przedsibiorczoci, w tym sieci wsparcia przedsibiorczoci o zasigu regionalnym.
66
Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Prace Naukowe nr 47 Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych przedsibiorstwa, ktre realizuj zadanie w porozumieniu co najmniej z 10 innymi podmiotami gospodarczymi dziaajcymi w danej brany lub na jej rzecz. Priorytetowo traktowane bd projekty w ramach klastrw, ktre dotycz sektorw: drzewny, rolno-spoywczy, budownictwo, obrbka metalu, surowcw naturalnych, chemiczny, turystyczno-gastronomiczny oraz dziaalno oparta na zawodach tradycyjnych (tzw. gincych). Wsparcie rozwoju istniejcych przedsibiorstw.
Podkarpackie
1.1 Wsparcie kapitaowe przedsibiorczo ci.
Bezporednie dotacje inwestycyjne. Schemat realizowany bdzie m.in. poprzez nastpujce rodzaje projektw: - tworzenie i rozwijanie powiza kooperacyjnych, np. poprzez wsparcie wsplnych inwestycji i dziaa marketingowych firm, a take usugi doradcze i szkoleniowe powizane z ww. typami projektw. Wsparcie w zakresie udziau w lokalnych i regionalnych, sieciach wsppracy Dziaanie realizowane bdzie m.in. poprzez nastpujce typy projektw: wspieranie tworzenia nowych lub rozwoju istniejcych parkw naukowotechnologicznych, parkw przemysowych, inkubatorw technologicznych, inkubatorw przedsibiorczoci akademickiej, centrw innowacji, centrw transferu wiedzy, centrw transferu nowoczesnych technologii wytwarzania, innowacyjnych klastrw przemysowych budowania sieci komunikacji
1.2 Instytucje otoczenia biznesu. 1.3 Regionalny system innowacji.
Rozwj sieci instytucji otoczenia biznesu. Stworzenie warunkw do rozwoju gospodarczego i wzrostu potencjau innowacyjnego w regionie oraz transferu wiedzy.
67

midzy gospodark i nauk w regionie. Dziaania promujce wspln mark powiza kooperacyjnych/inicjatyw klastrowych. Wsparcie uzyskaj projekty powiza kooperacyjnych, ktre realizowane bd w porozumieniu co najmniej 10 podmiotw. Udzia w istniejcych lub tworzenie nowych regionalnych, krajowych i midzynarodowych sieci wsppracy w obszarze innowacji pomidzy firmami, organizacjami przedsibiorcw, instytucjami otoczenia biznesu, jednostkami naukowymi; wsparcie tworzenia i rozwoju powiza kooperacyjnych midzy firmami, a take pomidzy firmami i innymi instytucjami (np. B+R lub ze sfery edukacji), w tym klastrw o zasigu lokalnym i regionalnym. Zakup usug doradczych zwizanych z tworzeniem i rozwojem sieci wsppracy pomidzy sektorem badawczo-rozwojowym, a przedsibiorcami w zakresie transferu technologii i innowacji. Budowa i rozbudowa klastrw o znaczeniu lokalnym i regionalnym.
Podlaskie
1.2. Region atrakcyjny inwestycjom: Poddziaanie 1.2.2. Promocja gospodarcza regionu
Pomorskie
1.5. Regionalna sie transferu rozwiza innowacyjnych.
Celem dziaania jest stworzenie warunkw do rozwoju przedsibiorczoci, powstawania nowych innowacyjnych firm oraz podniesienie konkurencyjnoci podlaskich przedsibiorstw dziaajcych na rynku krajowym i midzynarodowym. Tworzenie sprawnych mechanizmw generowania, transferu i komercjalizacji innowacji.
lskie
1.3 - Transfer technologii i innowacji.
Celem dziaania jest transfer technologii i innowacyjnoci, ktry odbywa si bdzie poprzez wzmocnienie potencjau parkw technologicznych, jednostek naukowych wiadczcych usugi w zakresie transferu innowacji i technologii, stymulowanie i rozwj powiza sieciowych i kooperacyjnych pomidzy instytucjami badawczo rozwojowymi i przedsibiorcami oraz rozwj lokalnych i regionalnych klastrw.
68
Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Prace Naukowe nr 47 Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych witokrzyski e 1.2. Tworzenie i rozwj powiza kooperacyjnych przedsibiorstw. Celem Dziaania jest wzmocnienie konkurencyjnoci i innowacyjnoci przedsibiorstw z wojewdztwa witokrzyskiego poprzez wspprac i realizacj wsplnych przedsiwzi realizowanych przez grupy przedsibiorstw, klastery przemysowe lub konsorcja firm, ktre podpisay lub zamierzaj podpisa umowy o wsppracy lub realizacji wsplnych przedsiwzi. Wsparcie w ramach niniejszego dziaania uzyskaj wycznie przedsibiorstwa dziaajce powyej 6 miesicy. Poddziaanie ma na celu wsparcie tworzenia i rozwoju powiza w formie klastrw poprzez inicjowanie powiza, wsplne inwestycje oraz dziaania marketingowe. 1. Dofinansowanie wsplnych przedsiwzi inwestycyjnych podejmowanych przez grup przedsibiorstw. 2. Dofinansowanie kosztw zastosowania i wykorzystania technologii informatycznych i komunikacyjnych (ICT) w procesach zarzdzania klasterem przemysowym. 3. Dofinansowanie kosztw zakupu wynikw prac badawczo-rozwojowych i stosowanych i/lub praw wasnoci przemysowej przez klaster 4. Dofinansowanie kosztw budowy i rozbudowy klasterw o znaczeniu regionalnym. Budowa i rozbudowa klastrw o znaczeniu lokalnym i regionalnym (wsparcie inwestycyjne), promowanie marki klastra.
WarmiskoMazurskie
Wielkopolski e
1.1. Wzrost konkurencyjnoc i przedsibiorstw 1.1.4. Budowa i rozbudowa klastrw o znaczeniu lokalnym i regionalnym 1.6. Rozwj sieci i kooperacji.
Celem dziaania jest podniesienie innowacyjnoci przedsibiorstw regionu poprzez wspprac kooperujcych ze sob przedsibiorstw z instytucjami otoczenia biznesu, orodkami badawczo-rozwojowymi, szkoami wyszymi, wadzami samorzdowymi oraz przedsibiorcami.
Zachodniopo morskie
Tworzenie nowych i rozwj istniejcych klastrw i powiza kooperacyjnych o znaczeniu regionalnym i lokalnym. Projekty bd polega midzy innymi na: - promocji klastra/powizania kooperacyjnego, dziaaniach podnoszcych poziom innowacyjnoci klastra/ powizania kooperacyjnego, - zakupie rodkw trwaych na potrzeby klastra powizania kooperacyjnego. -
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Regionalnych Programw Operacyjnych
69
2.2 Kryteria wyboru projektw O wyborze projektw do dofinansowania zarwno w ramach Regionalnych Programw Operacyjnych, jak i programw krajowych decyduje ocena formalna i merytoryczna, ktra odbywa si w kadym przypadku w oparciu o sformuowane kryteria wyboru finansowanych operacji. Ksztat tych kryteriw decyduje o kierunkach wsparcia, a bardzo czsto take o charakterystyce projektw, ktre mog otrzyma dofinansowanie. Zatem ich brzemienie ma decydujce znaczenie. Jak ju wspomniano w poprzednim rozdziale Dziaanie 5.1. Wspieranie powiza kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym w ramach PO IG przewiduje wsparcie dla ju istniejcych powiza kooperacyjnych, kluczowych z punktu widzenia caej gospodarki, planujcych dalszy rozwj i poszerzanie rynkw zbytu. Najwaniejsze kryteria formalne charakteryzujce projekty, ktre wspierane bd w tym dziaaniu to6: projekt zapewnia udzia co najmniej 10 przedsibiorcw, nie mniej ni poowa uczestnikw powizania kooperacyjnego, na rzecz ktrego realizowany jest projekt stanowi MSP, do powizania kooperacyjnego naley co najmniej jedna organizacja badawcza i co najmniej jedna instytucja otoczenia biznesu, udzia w przychodach ze sprzeday poza obszar, na ktrym zlokalizowane jest powizanie wynosi ogem co najmniej 30%, wnioskodawca zapewni rwny dostp do produktu projektu wszystkim czonkom powizania kooperacyjnego, przedmiotem dziaalnoci Wnioskodawcy jest realizacja przedsiwzi na rzecz uczestnikw powizania kooperacyjnego oraz na rzecz wsppracy uczestnikw powizania z jednostkami otoczenia przedsibiorstw i jednostkami naukowymi, wnioskodawca zapewnia trwao rezultatw projektu przez okres minimum 5 lat, a w przypadku MSP - 3 lat od zakoczenia projektu.
6 Kryteria wyboru projektw w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, wersja zatwierdzona 15 grudnia 2008 r. przez Komitet Monitorujcy Program Innowacyjna Gospodarka.
70
Z kolei wrd obligatoryjnych kryteriw merytorycznych (a wic tych, ktrych spenienie jest konieczne do ubiegania si o dofinansowanie) moemy znale nastpujce kryteria: podmioty funkcjonujce w ramach powizania kooperacyjnego s sektorowo skoncentrowane, tworzc acuch wartoci, planowane w ramach projektu dziaania wpyn na podniesienie innowacyjnoci i konkurencyjnoci powizania kooperacyjnego, wnioskodawca posiada przynajmniej roczne dowiadczenie w zakresie zarzdzania powizaniem kooperacyjnym lub wiadczenia usug na rzecz podmiotw funkcjonujcych w ramach powizania kooperacyjnego, wnioskodawca zapewnia personel posiadajcy kwalifikacje niezbdne do wiadczenia usug na rzecz podmiotw funkcjonujcych w ramach powizania kooperacyjnego, projekt opiera si na przeprowadzonej analizie potrzeb i znajomoci specyfiki grupy docelowej (brany), w ktrej funkcjonuje powizanie kooperacyjne, przeprowadzonej nie wczeniej ni 6 miesicy przed zoeniem wniosku, produkt/-y powstae w wyniku realizacji projektu zostan wykorzystane na potrzeby podmiotw funkcjonujcych w ramach powizania, w wyniku realizacji projektu, sposb wiadczenia lub zakres/jako usug wiadczonych na rzecz podmiotw pozostajcych w powizaniu kooperacyjnym zostanie zwikszony, projekt przewiduje wykorzystanie lub pozyskanie informacji o wynikach prac B+R w projekcie, w projekcie przedstawiona jest dotychczasowa wsppraca midzy przedsibiorcami lub przedsibiorcami a instytucjami otoczenia biznesu funkcjonujcymi w powizaniu kooperacyjnym (wsplne projekty, usugi szkoleniowe, konsultacje, transfer wiedzy itp.).
Trzeci grup kryteriw s kryteria fakultatywne, ktrych spenienie nie jest obligatoryjne (beneficjent musi uzyska wskazane minimum punktw), ale moe wpyn na moliwo otrzymania wsparcia. W tej grupie kryteriw mona znale nastpujce kryteria:
71
w wyniku realizacji projektu w ramach powizania kooperacyjnego wprowadzony zostanie innowacyjny produkt lub technologia, w wyniku realizacji projektu podmioty pozostajce w powizaniu kooperacyjnym, pozyskaj nowego odbiorc lub grup odbiorcw dla wytwarzanych towarw/ usug, w wyniku realizacji projektu zostanie utworzone specjalistyczne zaplecze badawcze na potrzeby powizania kooperacyjnego (wyposaenie zaplecza, laboratorium, pracowni projektowej, aparatura, sprzt testujcy, oprogramowanie do projektowania, prototypowania itp.), projekt przewiduje wspprac z innymi powizaniami kooperacyjnymi w kraju i na wiecie, projekt stanowi kontynuacj wczeniej prowadzonych dziaa w ramach powizania, projekt przewiduje pozyskiwanie inwestorw zagranicznych dla dziaa inwestycyjnych w ramach powizania kooperacyjnego.
Lektura zapisw wymienionych kryteriw wskazuje, e klastry ktre mog ubiega si o wsparcie to klastry dobrze rozwinite, planujce dalszy swj rozwj w oparciu o innowacyjne produkty i wspprac z innymi klastrami. W przypadku kryteriw wyboru projektw w ramach poszczeglnych RPO, zapisy odnosz si zwykle do wielu aspektw oceny projektw i efektw realizacji projektw. Oceniane s zarwno aspekty strategiczne (zgodno z RSI, czy te Strategi rozwoju regionu), aspekty ekonomiczne (efektywno kosztowa podejmowanych dziaa), jak i czynniki decydujce o efektywnoci wydatkowanych rodkw (nawizanie wsppracy, liczba nabytych technologii w ramach klastra, itp.). Przykadowe zapisy kryteriw wyboru projektw poszczeglnych RPO, odnoszce si do oceny klastrw, przedstawia ponisza tabela.
72
Tabela 4. Kryteria wyboru projektw Reginalnych Programow Operacyjnych odnoszce si do oceny klastrw.
Region Dolnolskie Kryteria wyboru projektw Wsppraca w procesie realizacji projektu Czy wnioskodawca posiada porozumienie o wsppracy w zakresie wdraania przedmiotowego projektu z innymi IOB? Preferowany rodzaj doradztwa. Czy IOB w ramach realizacji projektu bdzie wiadczy usugi doradcze w zakresie: tworzenia regionalnych sieci wsppracy, klastrw, (1) ICT, (1) prowadzenia dziaalnoci B+R+I, (2) ochrony rodowiska (2). Oczekiwana skuteczno wsparcia dla podmiotw aktywnych na polu B+RT. Oczekiwane rezultaty projektu w sposb bezporedni wspieraj realizacj celw okrelonych w Uszczegowieniu Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego dla Dziaania Strategiczny charakter projektu i komplementarno z innymi przedsiwziciami. Zasig dziaania instytucji. Okres funkcjonowania instytucji Projekt opiera si na rzetelnej analizie potrzeb grupy docelowych odbiorcw. Dowiadczenie i wyksztacenie specjalistyczne kadry zwizane z realizacj projektu oraz znajomo brany i potrzeb klientw. Wpyw realizacji projektu na rozwj wsppracy pomidzy sfer B+R a MP. Zapotrzebowanie rynku lokalnego/regionalnego/ ponadregionalnego na rezultaty projektu. Moliwo wykorzystania wynikw/rezultatw projektu przez wicej ni jednego odbiorc. Zasig projektu. Realizacja projektu zakada udzia partnerw (np. Organizacji pozarzdowych, JST, jednostek badawczych, itp.). Dowiadczenie Beneficjenta i Partnerw. Innowacyjny charakter. Zakres korzyci osignity w wyniku realizacji projektu. Potencja klastra. Wsppraca powizania kooperacyjnego ze sfer B+R. Liczba przedsibiorstw wchodzcych w skad klastra. Liczba utworzonych miejsc pracy. Liczba wdroonych produktw/usug w ramach klastra. Liczba nabytych/wdroonych nowych technologii w ramach klastra. Dowiadczenie wnioskodawcy w zakresie zarzdzania powizaniem kooperacyjnym. Wnioskujcy podmiot gospodarczy posiada siedzib prawn na terenie wojewdztwa opolskiego. Dowiadczenie podmiotw zaangaowanych w realizacj Projektu. Wpyw projektu na podniesienie konkurencyjnoci gospodarki regionu. Zasig oddziaywania projektu. Zgodnoc z celami Regionalnej Strategii Innowacji Wojewdztwa Podkarpackiego na lata 2005-2013. Wpyw projektu na podniesienie konkurencyjnoci gospodarki regionu
Kujawsko-Pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
dzkie Maopolskie
Mazowieckie
Opolskie Podkarpackie
73

Udzia partnerw w projekcie. Projekt dotyczy nowych rozwiza technologicznych prowadzcych do powstania i wprowadzenia na rynek nowego produktu, usugi lub technologii. W wyniku realizacji projektu nastpi nawizanie trwaej wsppracy pomidzy uczelniami wyszymi, jednostkami naukowymi i badawczorozwojowymi a przedsibiorcami. Projekt jest zgodny z Regionaln Strategi Innowacyjn Wojewdztwa Podlaskiego. Wpyw projektu na rozwj klastra/ inicjatywy klastrowej/ powizania kooperacyjnego. Brak kryteriw odnoszcych si bezporednio do klastrw. Budowa i rozbudowa klastrw o znaczeniu lokalnym i regionalnym. Wpyw projektu na wdroenie nowej usugi/ produktu/ technologii (lub ich udoskonalenie) zwizanej z transferem technologii i innowacji. Dowiadczenie beneficjenta w realizacji projektw wspierajcych transfer technologii i innowacji. Wpyw na rozwj wnioskodawcy oraz brany, ktr reprezentuje. Wpyw planowanych dziaa na podniesienie innowacyjnoci i konkurencyjnoci Wnioskodawcy. Poprawnoci przeprowadzenia analizy potencjau instytucjonalnego wnioskodawcy oraz wykonalnoci instytucjonalnej projektu. Istnieje formalna sie powiza kooperacyjnych, ktra funkcjonuje w formie prawnej umoliwiajcej Beneficjentowi ubieganie si o dofinansowanie projektu. Projekt opiera si na przeprowadzonej analizie potrzeb, a planowane rezultaty kooperacji wpyn pozytywnie na dziaalno wsppracujcych podmiotw. Wpyw planowanych rezultatw projektu bdzie znaczcy i trway w zakresie rozwoju przedsibiorstw (moliwe jest osignicie i utrzymanie celw projektu, m.in. wskanikw produktu i rezultatu w okresie 3 lat od zakoczenia realizacji projektu). Poprawa konkurencyjnoci kooperujcych przedsibiorstw na rynku. Wzrost innowacyjnoci kooperujcych przedsibiorstw. Zakres rzeczowy inwestycji znajduje waciwe uzasadnienie w kontekcie celw realizowanego przedsiwzicia, a przewidywane wydatki s adekwatne do proponowanych dziaa i produktw. Realizacja projektu przyczyni si do nawizania wsppracy z jednostkami naukowymi majcymi na celu wykorzystanie i upowszechnianie efektw prac B+R lub udokumentowanego transferu know-how pomidzy kooperantami. Udokumentowane dowiadczenie wsparcia sektora biznesu/ przedsibiorstw. Wpyw projektu na wzrost liczby i jakoci powiza sieciowych. Projekt przyczynia si do budowy lub rozbudowy klastrw w ramach sektorw strategicznych dla regionu zgodnie z RPO. Liczba uczestnikw klastra powyej minimalnego wymaganego poziomu.
Podlaskie
Pomorskie lskie
witokrzyskie
Warmisko-Mazurskie
74
Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Prace Naukowe nr 47 Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych Wielkopolskie W sieci/ kooperacji/ powizaniu co najmniej 50% uczestnikw stanowi przedsibiorcy. Przewidywana liczba podmiotw tworzcych sie/ kooperacj/ powizania lub liczba podmiotw ju istniejcych w sieci/ kooperacji/ powizaniu. Wstpujc do sieci/powizania/ kooperacji przedsibiorca odniesie korzy. Znajomo potrzeb grupy docelowej przedsibiorcw wchodzcych w skad sieci/ powizania/ kooperacji wykazano faktyczn potrzeb stworzenia/rozwoju takiej sieci/ powizania/kooperacji. Realizacja projektu przyczyni si do rozwoju systemu wymiany informacji, wsppracy i transferu wiedzy midzy jednostkami naukowymi i innymi podmiotami aktywnymi w obszarze innowacji, a przedsibiorstwami. Nawizanie wsppracy z jednostk badawczo-rozwojow, jednostk administracji samorzdowej lub innym podmiotem lokalnym, regionalnym, organizacj pozarzdow, stowarzyszeniem branowym. Wpyw dziaa zaoonych w projekcie na promocj sieci/ powizania/ kooperacji. -
Zachodniopomorskie Programw Operacyjnych
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Szczegowych Opisw Priorytetw Regionalnych
Analiza powyszych kryteriw odnoszcych si do PO IG oraz poszczeglnych RPO wskazuje, e w pierwszym wymienionym przypadku kryteria zostay sformuowane bardzo ostro. W zasadzie wrd dofinansowanych projektw nie znajdzie si klaster, bd te inicjatywa klastrowa, ktra znajduje si we wczesnej fazie swojego rozwoju. Niestety, jak pokazuj przeprowadzone w ramach projektu badania, liczba takich klastrw dominuje w strukturze wszystkich klastrw, std te swoje potwierdzenie znajduje wyraana przez przedstawicieli klastrw obawa o moliwo skorzystania z tych rodkw. Zdaj si to potwierdza rwnie wyniki pierwszego naboru do Dziaania 5.1 PO IG, gdzie w odpowiedzi na ogoszenie spyno tylko 8 wnioskw. Duo bardziej liberalne kryteria zawieraj z kolei poszczeglne RPO. Kryteria te speniaj i spenia bd inicjatywy we wczesnych fazach rozwoju, std te bdzie to w przypadku czci regionw, w szczeglnoci tych, ktre przewidziay bezporedni moliwo wsparcia klastrw, rdo finansowania ich rozwoju (niewykluczone, e bdzie to rdo jedyne).
Kierunki wspierania klastrw i inicjatyw klastrowych w nowej perspektywie finanansowej
Gwne kierunki wsparcia klastrw i inicjatyw klastrowych ze rodkw strukturalnych zdefiniowane zostay w opisanych wyej programach operacyjnych
75
oraz w kryteriach wyboru projektw tych programw. Nie zmienia to jednak faktu, e wykorzystanie rodkw publicznych nakazuje podejmowanie jednoczesnych krokw zmierzajcych do zwikszania efektywnoci oraz skutecznoci podejmowanej interwencji. Zwikszanie efektywnoci i skutecznoci moe odbywa si m.in. poprzez waciwe okrelenie obszarw wsparcia (zakresu i przedmiotu udzielanego wsparcia) i okrelenie czynnikw decydujcych o wyborze klastrw, i inicjatyw do dofinansowania, a nastpnie zestawienie wynikw tej analizy z zapotrzebowaniem klastrw na rodki publiczne. Na tej podstawie okreli mona rodzaj i przedmiot wsparcia klastrw i inicjatyw klastrowych znajdujcych si w rnych etapach rozwoju, gdy na rnych etapach rne bd potrzeby potencjalnych beneficjentw. Jednoczenie konieczne jest podejmowanie dziaa majcych na celu dokonywanie biecej oceny udzielanego wsparcia (szerzej na ten temat w rozdziale powiconym metodyce oceny klastrw). W ramach niniejszego projektu analizie poddano zapotrzebowanie potencjalnych beneficjentw na wsparcie finansowe oraz zakres potrzebnego wsparcia. Jak mona byo przypuszcza, beneficjenci jako najwaniejsze rdo wsparcia finansowego w niedalekiej przyszoci najczciej wymieniali rodki strukturalne (wikszo badanych klastrw). W drugiej kolejnoci byy to rodki budetu pastwa oraz rodki jednostek samorzdu terytorialnego. Przedstawiciel tylko jednego klastra wspomnia o szerszym zaangaowaniu rodkw prywatnych czonkw klastra. Jest to z pewnoci sygna niepokojcy, wskazujcy na due uzalenienie podejmowanych przez klastry i inicjatywy dziaa od pozyskanych rodkw finansowych, w tym przede wszystkim rodkw strukturalnych. Niemniej ciekawych wnioskw dostarcza analiza wynikw badania odnoszca si do przedmiotu wsparcia, ktre klastry i inicjatywy uznaj za niezbdne w najbliszej przyszoci. Najczciej wymieniane kierunki (przeznaczenie) planowanej do pozyskania pomocy to zakup wsplnej infrastruktury technicznej i biurowej (biuro, wyposaenie biura, sekretariat, itd.), szkolenia oraz promocja klastra. Tylko przedstawiciele nielicznych klastrw wspominali o potrzebie pozyskania rodkw na promocj eksportu, czy te zakup wsplnej infrastruktury B+R. Wskazuje to na istnienie potrzeby pozyskania rodkw na rozwj bardzo podstawowych obszarw funkcjonowania klastrw i inicjatyw klastrowych. Bazujc na dostepnej literaturze mona wskaza szereg obszarw funkcjonowania klastrw (i inicjatyw klastrowych), ktre wspierane mog by rodkami publicznymi. Ich zakres wyznacza ramy wsparcia, w tym wsparcia udzielanego w ramach programw operacyjnych nowego okresu programowania. Wspierana moe by
76
wic zarwno infrastruktura techniczna, relacje wewntrz klastra, relacje z otoczeniem, kapita spoeczny, jak i innowacyjno poszczeglnych czonkw klastra. Z kolei dynamika rozwoju struktur klastrowych wymusza rwnie podejmowanie aktywnoci w zakresie pozyskiwania rodkw, definiowania i redefiniowania strategii rozwoju klastrw, cigej specjalizacji a co za tym idzie, redefiniowania struktury ekonomicznej regionu. Wszystkie te obszary mona zgrupowa w trzech meta obszarach: otoczenie klastra (o ktrym decyduj czynniki zewntrzne), funkcjonowanie klastra oraz firmy klastra. Obszary wsparcia oraz czynniki uwzgldniajce dynamik rozwoju klastrw przedstawia poniszy schemat. Schemat 1. Potencjalne obszary wsparcia klastra.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie ASHEIM B., COOKE P., MARTIN R., (2006), DZIERANOWSKI M., KOSZAREK M., SZULTKA S., (2007); ECOTEC RESEARCH & CONSULTING (2003); SZULTKA S., (2004); PALMEN L.. BARON M., (2008).
Warto jednak raz jeszcze podkreli, e w kontekcie pozyskania rodkw finansowych, nie na wszystkich etapach rozwoju klastrw wskazane obszary bd rwnie istotne, i nie na kadym etapie bd odgrywa rwnie istotn rol.
77
W przypadku klastrw w fazie embrionalnej,7 czyli tych bdcych w pocztkowej fazie swojego rozwoju, waniejsze bdzie wspieranie relacji wewntrznych, w drugiej kolejnoci budowanie powiza z otoczeniem, w szczeglnoci tym dalszym, a dopiero w trzeciej kolejnoci budowanie strategicznej pozycji klastra i firm klastra. Podejcie to prezentuje poniszy schemat. Schemat 2. Kierunki wspierania powiza kooperacyjnych
rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw bada.
Takie podejcie determinuje wic kierunki wspierania klastrw i inicjatyw klastrowych w nowej perspektywie finansowej, wskazujc przy tym racjonalno i efektywno podejmowanych decyzji. Zaprezentowany model ma oczywicie charakter dynamiczny, co oznacza, e katalog racjonalnych obszarw wsparcia bdzie si zmienia w czasie i uwzgldnia sytuacj danego klastra. Odnoszc to do zaprezentowanego schematu mona przyj, e w przypadku klastra w fazie embrionalnej zasadne bdzie dofinansowanie budowania relacji wewntrz klastra oraz relacji z otoczeniem, jednoczenie bdzie to pozyskiwanie finansowania na podstawow infrastruktur techniczn. Wraz z rozwojem klastra racjonalne bdzie dofinansowanie dziaa zmierzajcych do promowanie klastra, zwikszania zasigu klastra oraz budowania pozycji przedsibiorstw klastra. Z kolei w przypadku klastra bdcego w fazie schykowej, najbardziej racjonalne bdzie wspieranie
Bazujc na wynikach niniejszego projektu mona stwierdzi, e wikszo badanych klastrw znajduje si w tej wanie fazie rozwoju. Wicej na temat klasyfikacji klastrw mona przeczyta w rozdziale powiconym klasyfikacji klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce.
7
78
innowacyjnoci przedsibiorstw, redefiniowanie strategii rozwoju klastra, a w konsekwencji wspieranie dziaa zmierzajcych do zmiany struktury ekonomicznej regionu w ktrym dany klaster funkcjonuje.
Podsumowanie
Cho ramy wydatkowania funduszy strukturalnych nowego okresu programowania zostay ju okrelone w zapisach poszczeglnych programw operacyjnych, zarwno tych regionalnych, jak i wdraanych na poziomie kraju, to nadal istnieje pole do bardziej racjonalnego i bardziej efektywnego wydatkowania rodkw publicznych w tym obszarze. Tym bardziej, e jak pokazuj wyniki badania przeprowadzonego w ramach projektu istnieje bardzo due zapotrzebowanie na rodki pochodzce z funduszy strukturalnych i znaczna cz klastrw i inicjatyw klastrowych wie z nimi due nadzieje na dalszy rozwj. Jednoczenie ponownie naley podkreli, e zapisy kryteriw wyboru projektw poszczeglnych programw nie do koca umoliwiaj wybr projektw najbardziej racjonalnych (chociaby z punktu widzenia etapu rozwoju klastrw). Dodatkowo kryteria wyboru projektw w ramach PO Innowacyjna Gospodarka zostay sformuowane w sposb de facto uniemoliwiajcy aplikowanie benficjentw znajdujcych si we wczesnych fazach rozwoju klastrw, a nie we wszystkich regionach istnieje moliwo aplikowania o rodki regionalne. Niezalenie wic od programu, w ramach ktrego udzielane jest wsparcie, konieczne wydaje si uwzgldnienie przy wyborze projektw do dofinansowania, a nastpnie podczas weryfikacji efektw udzielonego wsparcia, obszarw i czynnikw rozwoju klastrw, takich jak przykadowo budowanie relacji z otoczeniem, specjalizacji, innowacyjno firm klastra, pozyskiwanie finansowania, promocj i marketing, infrastruktur. Odpowiednia kombinacja czynnikw przy uwzgldnieniu dynamicznego rozwoju klastra decydowa bdzie w konsekwencji o duej wartoci dodanej udzielonej pomocy finansowej (multiplikowanie efektw wydatkowanych rodkw).
79
Literatura: 1. ASHEIM B., COOKE P., MARTIN R., (2006), Cluster and Regional Development, London and New York. 2. DZIERANOWSKI M., KOSZAREK M., SZULTKA S., (2007), Rekomendacje dla polityki stymulowania rozwoju klastrw w wojewdztwie pomorskim wykorzystanie funduszy strukturalnych, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask. 3. ECOTEC RESEARCH & CONSULTING (2003), A Practical Guide to Cluster Development. 4. Kryteria wyboru projektw Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 20072013. 5. Kryteria wyboru projektw Regionalnych Programw Operacyjnych. 6. PALMEN L.. BARON M., (2008), Przewodnik dla animatorw inicjatyw klastrowych w Polsce, Seria Innowacje, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa. 7. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata 20072013. 8. Szczegowe opisy priorytetw Regionalnych Programw Operacyjnych. 9. SZULTKA S., (2004), Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask.
Streszczenie: Stopniowy rozwj klastrw i inicjatyw klastrowych w Polsce skutkowa koniecznoci pozyskiwania funduszy na ich rozwj. Z pomoc przyszy tutaj fundusze strukturalne poprzedniego (2004-2006), jak rwnie, bieacego okresu programowania (2007-2013). W ostatnim czasie nastpi znaczny rozkwit inicjatyw klastrowych i klastrw. Byo to moliwe m.in. dziki uruchomieniu wsparcia ze rodkow Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwj Zasobw Ludzkich oraz Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Jak pokazuj przeprowadzone badania, znaczna cz istniejcych w Polsce klastrw powstaa w oparciu o rodki pochodzce z wymienionych programw, a ich brak zwiazany z okresem przejciowym, skutkuje zawieszeniem ich funkcjonowania (upieniem). Przedmiotem artykuu jest okrelenie najbardzej racjonalnych, efektywnych
80
i skutecznych kierunkw wsparcia struktur klastrowych w Polsce ze rodkw funduszy strukturalnych nowego okresu programowania, przy uwzglednieniu stopnia ich rozwoju.
Summary: The gradual development of clusters and cluster initiatives in Poland leads to the need to raise funds for their development. With the help of structural funds in the previous period (2004-2006), as well as the current programming period (20072013) there has been in recent times a significant rise of cluster initiatives and clusters. It was possible with the support of the measures of Sectoral Operational Program for Human Resources Development and the Integrated Regional Operational Program. As the survey showed, a significant part of the existing clusters in Poland was based on the resources of the listed programs, and their absence (in period of transition) is resulting in the suspension of their operation. The subject article is to define best rational, efficient and effective lines of supporting cluster structures in Poland from the Structural Funds new programming period, taking into account their development level.
Kontakt z autorami: mgr Wojciech Pander wpander@case.com.pl
mgr Maciej Stawicki Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie maciej_stawicki@sggw.pl
81
CZ II
METODYKA EWALUACJI STRUKTUR KLASTROWYCH
83
Adam Miller
Ewaluacja polityk wspierania innowacji ze szczeglnym uwzgldnieniem klastrw The evaluation of innovation support policies with particular consideration of clusters
Ewaluacja Rozwj dyscypliny Ewaluacja to systematyczne badanie, prowadzone z uyciem zrnicowanych metod, zoone ze zbierania danych, analizy, oceny oraz informowania o wynikach, ktrego celem jest oszacowanie (w odniesieniu do jasno sformuowanych kryteriw) jakoci i wartoci procesu oraz efektw wdraania interwencji publicznych (OLEJNICZAK, KOZAK, LEDZION 2008:22). W szerszym znaczeniu mona zdefiniowa ewaluacj jako proces okrelania, gromadzenia i prezentowania uytecznych informacji pozwalajcych na ocen alternatyw, jakie ma przed sob osoba podejmujca decyzj (Stufflebeam w: KORPOROWICZ 1997:35). Ewaluacja jest rodzajem bada stosowanych. Za takie uwaa si badania, ktre definiuj problemy konkretnej rzeczywistoci bd poszukuj takich strategii, sposobw dziaania lub programw, ktre pomogyby te problemy rozwiza (Robson w: KORPOROWICZ 1997:148). Kluczowym elementem odrniajcym ewaluacj od bada stricte naukowych jest poczenie empirii i diagnozy (elementu wyjaniajcego) z charakterem normatywnym (osdem o wartoci danej interwencji) (OLEJNICZAK, KOZAK, LEDZION 2008:22). Ojczyzn bada ewaluacyjnych s Stany Zjednoczone. Pierwsze badania, ktre day pocztek nowej dyscyplinie przeprowadzone zostay w obszarze innowacji w zakresie edukacji, a konkretnie, dotyczyy efektywnoci wdraanych w szkoach nowych programw nauczania. Konieczno ich ewaluacji wyrazi w prostych sowach Scriven: ,,Przekonanie, e kady system szkolny lub kady nauczyciel moe dzi prowadzi dojrzae studia ewaluacyjne dotyczce swoich wasnych prac, jest rwnie absurdalne co przekonanie, e kady wspczesny psychoterapeuta jest zdolny samodzielnie ocenia swoj prac z pacjentami. (SCRIVEN 1967:53.). Prekursorem pierwszych bada by Robert Tyler, ktry moe by uznawany za ojca ewaluacji. Rwnolegle z ewaluacj edukacji zainicjowano ewaluacj programw
85
Adam Miler
przeciw ubstwu (m.in. tzw. Grand Society Experiments) oraz zaczto dostrzega zastosowanie ewaluacji w odniesieniu do problemu alokacji zasobw (planowanie, programowanie, budet). Z biegiem czasu badania ewaluacyjne zyskiway na popularnoci, a korzyci z nich pynce dostrzeono w innych krajach najpierw w Kanadzie, a nastpnie na Starym Kontynencie szczeglnie w tych krajach, ktre miay cise zwizki ze Stanami Zjednoczonymi (Wielka Brytania, kraje skandynawskie). Swoistym katalizatorem, ktry przyczyni si do znaczcego rozwoju bada ewaluacyjnych w Europie byy Fundusze Strukturalne. Regulacje dotyczce pierwszej generacji Funduszy na lata 19891993 zawieray pierwsze zapisy przewidujce obowizek ewaluacji finansowanych z unijnych rodkw interwencji. Jakkolwiek jako pierwszych przeprowadzonych ewaluacji pozostawiaa wiele do yczenia, co byo m.in. spowodowane niedostateczn wiedz i brakiem dowiadczenia w zakresie projektowania, a nastpnie prowadzenia tego typu bada. Nie da si jednak ukry, e dowiadczenia z pocztku lat dziewidziesitych okazay si by bezcenne z punktu widzenia pniejszego rozwoju studiw ewaluacyjnych. Z kadym nowym okresem programowania zwikszay si rodki przeznaczane na badania ewaluacyjne, jak i ilo samych ewaluacji1. Rosa jednoczenie wiadomo korzyci pyncych z ewaluacji, jak rwnie nastpia poprawa w zakresie wykorzystania jej wynikw. Zwizek ewaluacji z interwencjami finansowanymi ze rodkw Unii Europejskiej jest a nadto oczywisty. Zdecydowana wikszo ewaluacji w Polsce przeprowadzana jest za pienidze unijne. Naley jednak pamita, e ewaluacji moe zosta poddana praktycznie kada interwencja, a kwestia jej finansowania nie ma z punktu widzenia ewaluacji adnego znaczenia. Niniejszy artyku koncentruje si jednak na ewaluacjach programw finansowanych ze rodkw unijnych.
Czym ewaluacja nie jest By mc wyjani czym nie jest ewaluacja naley sign do jej rdosowu. Jak podaje sownik Oxford University Press - ewaluacja to wydawanie opinii o liczbie,
Przykadowo w Polsce w latach 20042007 zrealizowano 135 bada ewaluacyjnych, natomiast na sam rok 2008 zaplanowano realizacj 100 bada ewaluacyjnych, a na okres 20072015 w caym systemie na badania ewaluacyjne zaplanowanych zostao ok. 190 mln PLN.
1
86
jakoci czy wartoci czego, ktre poprzedzone jest dokadnym namysem. Innymi sowy, ewaluacj mona okreli jako oszacowanie wartoci. Tym samym bdem jest utosamianie ewaluacji z ocen, ktra stanowi tylko jeden z elementw ewaluacji. Niestety bardzo czsto sowa ocena i ewaluacja uywane s zamiennie taki bd pojawi si m.in. w tumaczeniu rozporzdze na lata 2007-2013 (na problem zwrci uwag m.in. Olejniczak w: OLEJNICZAK, KOZAK, LEDZION 2008:18). Ewaluacji nie mona tym bardziej zrwnywa z audytem, ktry definiuje si jako sprawdzanie poprawnoci procedur formalnych. Czym innym jest rwnie monitoring- systematyczny i cigy proces rejestracji danych ilociowych dotyczcych implementacji interwencji dokonywany w trakcie jej trwania. Monitoring dostarcza tylko ,,surowych danych, ktre nastpnie mog zosta wykorzystane do ewaluacji. W kocu, ewaluacja nie jest akredytacj, ktr rozumiemy jako sprawdzanie realizacji standardw. Kwestia poprawnoci terminologicznej jest bardzo istotna z punktu widzenia dyskusji powiconej ewaluacji. Swoisty ,,zamt pojciowy jaki w tym obszarze wystpuje jest dobrym miernikiem stopnia rozwoju kultury ewaluacyjnej w Polsce.
Rola ewaluacji Odpowiedzialne prowadzenie polityki publicznej nie jest moliwe zarwno bez rozwaenia wielu potencjalnych alternatyw, jak rwnie bez weryfikacji podjtych ju dziaa. Zdecydowanie najlepszym narzdziem, sucym zarwno wyborowi alternatyw jak i weryfikacji, s badania ewaluacyjne. Zalenie od tego na jakim etapie procesu decyzyjnego podejmowana jest ewaluacja wyrni mona trzy jej rodzaje2: Ewaluacja ex ante- przeprowadzona przed wdraaniem programu, ktra jak pisze Olejniczak ,,ma racjonalizowa plany interwencji na etapie ich projektowania (Olejniczak, Kozak, Ledzion 2008:28) Ewaluacja mid-term- realizowana mniej wicej w poowie wdraania interwencji. Poprzez weryfikacj osignitych na tym etapie efektw
2 Patrz rwnie: Rozporzdzenie Rady (WE) nr 1260/1999 z dnia 21 czerwca 1999 r. ustanawiajce przepisy oglne w sprawie funduszy strukturalnych.
87
Adam Miler
i ocen dotychczasowej realizacji programu, ma przyczynia si do usprawnienia procesu jego wdraania Ewaluacja ex-post- przeprowadzana po zakoczeniu realizacji programu. Ma ocenia rzeczywiste efekty zakoczonych interwencji oraz wspiera decydentw w podjciu decyzji o kontynuacji czy zaniechaniu konkretnego dziaania.
Ewaluacja w zaoeniu ma generowa wiedz (nie informacje), ktra umoliwi decydentom podjcie optymalnych decyzji, tzn. takich, ktre pozwol na wykorzystanie dostpnych zasobw w najbardziej efektywny sposb. Zmienia tym samym wybr w przemylan decyzj publiczn. Naley jednak podkreli, e samo badanie ewaluacyjne nie jest zwieczeniem zoonego procesu decyzyjnego, a ewaluacja nie zastpuje podjcia decyzji. Przeciwnie, podkrela si, e raport podsumowujcy wyniki ewaluacji naley traktowa przede wszystkim jako pocztek, nie za podsumowanie dyskusji. Ponadto rol ewaluacji nie jest formuowanie ostatecznych prawd, lecz wyjanianie, stawianie pyta, proponowanie nowych punktw widzenia. Ewaluacja jest wpierw narzdziem uczenia si, a dopiero pniej narzdziem szeroko rozumianej polityki. Aczkolwiek nie pretenduje do twierdze nomotetycznych, nie dy do uoglniania i ma walor cile utylitarny, tak z drugiej strony kade przeprowadzone badanie ewaluacyjne przyczynia si do lepszego rozumienia pewnych procesw, zjawisk a w konsekwencji do lepszego planowania interwencji publicznych. Mona tym samym stwierdzi, e ewaluacja jest niezbdnym warunkiem budowy spoeczestwa opartego na wiedzy (knowldege-based society), czyli spoeczestwa, w ktrym decyzja oparta jest na racjonalnych podstawach a nie na przypadku, myleniu stereotypowym, czy co gorsza jedynie politycznych przesankach. Zapotrzebowanie na ewaluacj polityk publicznych wynika rwnie z coraz wikszej uwagi jak obywatele przywizuj do kwestii wydatkowania publicznych pienidzy. Zagadnienie to nabrao szczeglnego wymiaru w ostatnich miesicach, gdy wiatow gospodark ogarn kryzys finansowy. Ewaluacja, poprzez uwolnienie decyzji od arbitralnoci, ma umoliwi jak najbardziej efektywn alokacj zasobw; tym samym legitymizowa podejmowane decyzje i przyczynia si w ten sposb do zwikszania zaufania obywateli w stosunku do wadz. Tej pozytywnej roli jak moe spenia ewaluacja jest szczeglnie wiadoma, dysponujca wielomiliardowym budetem, Komisja Europejska. Widzi ona w ewaluacji narzdzie debaty, czynnik sprzyjajcy negocjacyjnemu podejmowaniu decyzji i umoliwiajcy wszystkim
88
zainteresowanym stronom (terminologia ewaluacyjna posuguje si sowem interesariusz od angielskiego: stakeholder) przedstawienie swoich stanowisk i punktw widzenia. Takie podejcie wydatnie przyczynia si do zwikszenia transparentnoci procesu decyzyjnego co stanowi realizacj zaoe demokracji partycypacyjnej (deliberacyjnej). Ewaluator staje si z kolei kim w rodzaju badacza w subie publicznej, ktry powinien czu si odpowiedzialny za realizacj oglnego interesu zbiorowego (CRONBACH I WSPAUT. 1980:72).
Przyszo ewaluacji Przed ewaluacj stoi wiele wyzwa. Podstawowe zwizane jest z cigle jeszcze niedostateczn wiadomoci korzyci jakie mog pyn z ewaluacji. W wielu krajach, szczeglnie tych o stosunkowo krtkiej tradycji w dziedzinie bada ewaluacyjnych, ewaluacja postrzegana jest bardziej jako czynnik wyduajcy i komplikujcy proces decyzyjny ni jako integralna, speniajca okrelone funkcje cz tego procesu. Ponadto, ewaluowani czsto maj poczucie, e ewaluacja jest skierowana przeciwko nim, utosamiajc j z kontrol. Kolejny problem dotyczy wykorzystania wynikw ewaluacji. Niestety w dalszym cigu, wiele raportw ewaluacyjnych koczy swj byt na dnie szuflad. Wyniki wielu bada nie stanowi najmniejszego nawet wkadu w proces decyzyjny. Unijny obowizek ewaluacji programw finansowanych ze wsplnotowych pienidzy nie moe by interpretowany zawajco. Nie wystarczy samo przeprowadzenie ewaluacji konieczne jest korzystanie z jej wynikw, patrzenie na ewaluacj jak na istotny gos w dyskusji. W przeciwnym wypadku podwaony zostanie cakowicie sens i istota bada ewaluacyjnych, ktre s uyteczne tylko o tyle o ile wykorzysta je konkretny klient lub adresat. Innym zagadnieniem, jest to jak osoby przeprowadzajce ewaluacj s do niej przygotowane. Badania ewaluacyjne bowiem, bardzo czsto cechuj si znaczn kompleksowoci, wymagaj stosowania wielu technik badawczych, a za przedmiot maj zoone, wielopaszczyznowe interwencje publiczne. To wszystko sprawia, e ewaluator musi zarwno bardzo dobrze pozna badany obszar, mie odpowiedni wiedz na temat projektowania i prowadzenia bada, a przede wszystkim by wiadom roli jak peni.
89
Adam Miler
Naley mie nadziej, e w najbliszej przyszoci znaczenie ewaluacji w prowadzeniu polityki publicznej wzronie na tyle, e zostanie ona niejako zakorzeniona w strukturze procesw decyzyjnych, a decydenci, dostrzegajc wszelkie zalety z niej pynce, bd istotnie zainteresowani prowadzeniem ewaluacji i wykorzystywaniem jej wynikw.
Ewaluacja innowacji Innowacje postrzegane s jako jeden z kluczowych elementw rozwoju wspczesnych gospodarek. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat obserwuje si coraz silniejszy nacisk na kwestie formuowania, a nastpnie wdraania rnego rodzaju polityk i programw majcych wspiera innowacyjno. Szczegln aktywnoci w tym zakresie wykazuje si Unia Europejska. W marcu 2000 r., w Lizbonie Rada Europejska wyznaczya cel strategiczny na kolejn dekad: przeksztacenie Unii Europejskiej w najbardziej konkurencyjn i dynamiczn, opart na wiedzy gospodark na wiecie, zdoln do zapewnienia trwaego wzrostu gospodarczego, stworzenia liczniejszych i lepszych miejsc pracy oraz zagwarantowania wikszej spjnoci spoecznej. Osigniciu tego celu ma suy trjkt wiedzy, ktry tworz edukacja, badania oraz innowacje. Podobnie w zmodyfikowanej Agendzie Lizboskiej z 2005 r.: ,,Partnerstwo dla rozwoju i miejsc pracy, innowacje postrzegane s jako niezbdny warunek osignicia zaoonych celw. Oglne zapisy zostay skonkretyzowane w szczegowych programach skierowanych do pastw czonkowskich. Podstawowe znaczenie w tym zakresie maj programy polityki spjnoci na lata 20072013. Polityka spjnoci wspiera innowacje, m.in. poprzez wspfinansowanie inwestycji w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Spoecznego oraz Funduszu Spjnoci. We wszystkich najwaniejszych regulacjach prawnych3 dajcych pocztek jakimkolwiek unijnym programom wspierajcym innowacyjno znalazy si zapisy przewidujce obowizek ewaluacji tyche programw z zaznaczeniem, i ewaluacja powinna by dokonywana przed, w trakcie i po zakoczeniu programu. Zgodnie z tymi zapisami ewaluacja innowacji stanowi ma jeden z elementw skadajcych si na polityki i programy innowacyjne.
3 Zob m.in. COUNCIL REGULATION No 1083/2006r, DECISION No 1982/2006/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL.
90
Rozwj ewaluacji innowacji Ewaluacja innowacji, podobnie jak sama ewaluacja, ma stosunkowo krtk histori sigajc przeomu lat 70. i 80. i intensywnego rozwoju w tym okresie technologii informatycznych. Korzeni ewaluacji innowacji naley upatrywa w ewaluacji rzdowych programw badawczo-rozwojowych (B+R), ktre stanowi miay odpowied na wyzwania pynce z rewolucji informatycznej. Szczeglnym impulsem, ktry przyczyni si do dynamicznego rozwoju ewaluacji dziaalnoci B+R, a w konsekwencji ewaluacji innowacji byo uruchomienie w Stanach Zjednoczonych programu ATP (Advanced Technology Program), ktry mia na celu promocj dziaalnoci B+R, zwikszenie konkurencyjnoci amerykaskich firm oraz przyrost wiedzy w zakresie nauki i techniki. Niewielka cz z pierwszego, wynoszcego 10 mln dolarw budetu przeznaczona zostaa na podstawowe dziaania ewaluacyjne. Europejskie dowiadczenia z ewaluacj dziaalnoci B+R sigaj pocztku lat 90. i wi si z pierwszym rozdaniem Funduszy Strukturalnych wedug ujednoliconych regu. Od tego czasu nastpi zauwaalny wzrost zainteresowania problematyk ewaluacji dziaalnoci innowacyjnej. Obecnie nowa Polityka Spjnoci na lata 20072013, kadca bardzo duy nacisk na kwestie innowacyjnoci, podnosi ewaluacj innowacji do rangi bardzo istotnego narzdzia stanowicego integralny element procesw innowacyjnych. W wielu publikacjach, rwnie tych sygnowanych przez KE podkrela si jednak, i ewaluacja innowacji jest cigle zagadnieniem nowym (mona uzna, e sama w sobie jest swoist innowacj) a jej rozpowszechnienie w sensie wiedzy i stosowania w praktyce osiga w rnych krajach bardzo rny stopie zaawansowania.4 Ma to niewtpliwie zwizek z tym, i poszczeglne pastwa rni si midzy sob pod wzgldem innowacyjnoci, a jak wskazuje jeden z dokumentw KE: ,,stopie ewaluacji innowacji odzwierciedla stopie rozwoju innowacji jako takiej (RTD EVALUATION TOOLBOX- ASSESSING THE SOCIO-ECONOMIC IMPACT OF RTD-POLICIES, 2002:256). Wrd podstawowych problemw zwizanych z tym rodzajem ewaluacyjnej aktywnoci wymienia si: Brak szerszej kultury ewaluacyjnej, ktra stanowi warunek sine qua non dla wszelkiego rodzaju dziaalnoci ewaluacyjnej. Brak wypracowanych podej i strategii do kwestii ewaluacji innowacji.
4 Patrz m.in. ,,SMART INNOVATION: A Practical Guide to Evaluating Innovation Programmes.
91
Adam Miler
Brak odpowiedniej metodologii pozwalajcej na rzeteln ocen programu, polityki innowacyjnej i pomiar rzeczywistych efektw interwencji.
Cechy programw innowacyjnych i ich konsekwencje dla ewaluacji Jak zostao wspomniane, korzeni ewaluacji innowacji naley upatrywa w ewaluacji programw rozwoju sektora B+R. Nie naley jednak sdzi, i te dwa rodzaje ewaluacji s ze sob tosame. Ewaluacja dziaalnoci B+R stanowi tylko jeden z aspektw ewaluacji innowacji, co jest bezporednim nastpstwem znacznej zoonoci i kompleksowoci programw innowacyjnych, ktre oprcz dziaalnoci B+R maj za przedmiot wiele innych rodzajw aktywnoci. Mona stwierdzi, e specyfika programw innowacyjnych znajduje bezporednie odzwierciedlenie w dziaaniach zorientowanych na ich ewaluacj, co jest w peni zgodne z zaoeniem, i to przedmiot badania determinuje podejcie badawcze. Ewaluacja innowacji posiada wic wasn, niepowtarzaln charakterystyk, ktra musi by rozpatrywana w cisym zwizku z opisem charakterystyki programw innowacyjnych. Jednym z podstawowych wyrnikw programw innowacyjnych jest ich kompleksowo wyraajca si przede wszystkim w tym, i ich zakres interwencji jest bardzo szeroki, a potencjalne efekty lub oddziaywania mog by zarwno trudno obserwowalne, jak te ujawnia si dopiero po wielu latach od momentu zakoczenia programu. Rodzi to szereg problemw, a zarazem wyzwa dla ewaluacji innowacji: SPECYFIKA EFEKTW INTERWENCJI
Najwikszym wyzwaniem dla ewaluacji innowacji jest pomiar efektw interwencji. Podkrela si, e jako ewaluacji zaley od doboru wskanikw, ktre powinny uatwia zarwno pomiar rzeczywistych osigni programu w odniesieniu do zaoonych celw, jak rwnie uatwia ustanowienie systemu monitoringu bdcego nieocenionym rdem danych wykorzystywanych w procesie ewaluacji. W przypadku ewaluacji programw B+R kwestia doboru kwantyfikowalnych wskanikw, pozwalajcych na pomiar efektw interwencji nie stanowi specjalnego problemu. Jest to konsekwencj faktu, i efekty programw zorientowanych na rozwj dziaalnoci B+R przybieraj najczciej posta konkretnych, obserwowalnych i atwo mierzalnych rezultatw, wrd ktrych mona
92
przykadowo wymieni: liczb publikacji, liczb zgosze patentowych, liczb cytowa. S to typowe wskaniki rezultatu (output indicators), ktre wyraane s w wartociach fizycznych lub pieninych. Pozyskanie danych dla takich wskanikw zazwyczaj jest uproszczone, gdy s one umieszczane w oficjalnych, publicznie dostpnych statystykach. Cakowita odmienno w tym zakresie ewaluacji innowacji wynika bezporednio ze specyfiki efektw programw innowacyjnych. Efekty te bardzo rzadko przybieraj posta ,,czystych rezultatw (outputs), ktre w prosty sposb mog zosta uchwycone za pomoc mierzalnych, kwantyfikowalnych wskanikw. Utosamia si programy innowacyjne raczej z oddziaywaniem (impact), a nie produktami czy rezultatami. Oddziaywanie dotyczy konsekwencji programu, ktre wykraczaj znacznie poza bezporednie, obserwowalne efekty i jako takie wymagaj zupenie innych wskanikw5. Problem szacowania oddziaywania potgowany jest przez fakt, i cele programw innowacyjnych s najczciej sformuowane w sposb bardzo oglny, czsto pozbawiony jednoznacznej interpretacji. Do najpopularniejszych nale: wzrost konkurencyjnoci regionu, gospodarki narodowej, tworzenie lepszych miejsc pracy, stworzenie przedsibiorstwom moliwoci trwaego rozwoju.6 Takie pojcia jak konkurencyjno, wzrost, rozwj czy nawet nauka czsto budz kontrowersje zwizane z ich jednoznacznym zdefiniowaniem. Znalezienie operacyjnych definicji dla wielu okrele, ktrymi twrcy programu posuyli si, by okreli jego cele, definicji, ktre byyby uyteczne z punktu widzenia tworzenia systemu wskanikw mierzcych stopie osignicia celw programu moe nie by zadaniem atwym. Z punktu widzenia ewaluacji problem doboru wskanikw urasta do rangi podstawowego. Brak lub bardzo ograniczona liczba mierzalnych wskanikw czyni pomiar efektw interwencji bardzo utrudnionym. Biorc pod uwag, i zasadniczy cel jakiejkolwiek ewaluacji jakim jest ocena skutecznoci danej interwencji opiera si na pomiarze efektw interwencji, dobr wskanikw umoliwiajcych ten pomiar jest kwesti o fundamentalnym znaczeniu. Tu naley upatrywa najwikszego wyzwania dla ewaluacji innowacji.
Opracowany przez Dyrekcj Generaln d.s Polityki Regionalnej dokument pt: ,,Indicators for monitoring and evaluation: A practical guide zawiera szereg istotnych informacji dotyczcych poruszonej problematyki . 6 Cel gwny Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013 brzmi: ,,Rozwj polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsibiorstwa.
5
93
Adam Miler
NATURA INNOWACJI
Trudno pomiaru efektw interwencji wynika rwnie z faktu zoonej natury samej innowacji i ksztatowania jej przez cae spektrum, czsto trudnych do wychwycenia zmiennych. Konkretny program innowacyjny stanowi tylko jedn z nich, a na poziom innowacyjnoci mog rwnoczenie wpywa przykadowo takie czynniki jak: popyt na konkretne usugi, zmiany prawne, globalna sytuacja ekonomiczna etc. Ponadto bardzo czsto poddawany ewaluacji program jest jednym z wielu, ktre w sposb bezporedni lub poredni przyczyniaj si do zwikszenia innowacyjnoci. Tym samym zadanie ewaluatora powinno polega na ,,wychwyceniu tych efektw, ktre mog zosta uznane za efekty interwencji programu stanowicego przedmiot badania. W adnym natomiast wypadku przeprowadzajcy ewaluacj nie mog utosamia programu wspierajcego innowacyjno z innowacyjnoci sam w sobie. W takiej sytuacji ocena czy pojawiajce si zmiany s w rzeczywistoci efektami dziaalnoci programu staje si szczeglnie utrudniona. Omawiany problem zosta w literaturze okrelony pojciem: ,,over-determination (SMART INNOVATION: A Practical Guide to Evaluating Innovation Programmes, 2006:151). Ewaluatorzy programw innowacyjnych musz na kadym etapie procesu badawczego stawia sobie pytanie czy obserwowalne efekty s efektami interwencji. Osobn kwesti jest to, do jakiego stopnia wyodrbnienie zmian jakie zaszy na skutek realizacji programu, jest moliwe. Nie ulega jednak wtpliwoci, e waciwie przeprowadzona ewaluacja innowacji wymaga od osb j dokonujcych penego zrozumienia nie tylko logiki programu, ale rwnie logiki caego systemu innowacji. Jak pisze Micha Miedziski ,,ewaluatorzy polityki innowacyjnej powinni zna specyfik procesu innowacji zarwno na poziomie przedsibiorstw jak i caego systemu innowacji (Miedziski w Olejniczak i In., 2008:490). Wiedza na temat systemu, sposobu jego zorganizowania, zachodzcych w nim procesw jest niezbdna do prawidowego zaprojektowania badania ewaluacyjnego, a nastpnie jego przeprowadzenia. Ewaluatorzy musz by z jednej strony wiadomi zoonoci programw innowacyjnych, a z drugiej musz zdawa sobie spraw z ogranicze jakie pojawi si mog praktycznie na kadym z etapw procesu badawczego.
94
SZEROKI ZAKRES ODDZIAYWANIA
Kolejne wyzwanie zwizane z trudnoci pomiaru efektw interwencji programw innowacyjnych wynika z faktu, i programy innowacyjne, co ju zostao wspomniane, maj bardzo szeroki zakres oddziaywania obszar potencjalnej interwencji rozciga si na wiele sektorw gospodarki. Oczywicie programy maj swoich bezporednich beneficjentw, ktrymi w przypadku programw innowacyjnych s najczciej przedsibiorstwa. Efekty, jakie dany program wywar na poszczeglnych beneficjentw s stosunkowo atwe do uchwycenia gwnym rdem danych dla ewaluatorw chccych oceni wpyw programu na jego bezporednich odbiorcw s dane z monitoringu. Jednak sprowadzanie ewaluacji programw innowacyjnych wycznie do szacowania efektw na poziomie uczestnikw programu cakowicie mijaoby si z celem. Beneficjenci programu maj spenia rol swoistego katalizatora zmian na poziomie mezo i makro. Bardzo czsto jest tak, e oddziaywanie programu na najniszym poziomie agregacji jest zdecydowanie mniejsze ni na poziomach wyszych, takich jak region, gospodarka narodowa czy wrcz spoeczestwo. Ponadto efekty wystpujce na rnych poziomach nie musz by homogeniczne. Bezporedni konsekwencj takiego stanu rzeczy, dla ewaluacji programw innowacyjnych, jest znaczne rozszerzenie jej zakresu. Ewaluatorzy powinni zidentyfikowa jak najszersze grono interesariuszy (stakeholderw), zbada nie tylko bezporednie rezultaty, ale rwnie wystpujce w szerszej skali efekty i oddziaywania. To implikuje przejcie od pytania ,,Czy program zadziaa?, w kierunku pytania ,,Czy program przyczyni si do osignicia szerszych celw spoeczno-ekonomicznych?. DUGI HORYZONT CZASOWY INTERWENCJI
Kolejna specyfika programw innowacyjnych polega na tym, i efekty ich interwencji mog by i zazwyczaj s bardzo rozcignite w czasie, a oddziaywanie moe ujawnia si dopiero po wielu latach od momentu zakoczenia programu. Ta charakterystyczna dla programw innowacyjnych cecha wywouje powane skutki w zakresie moliwoci i prawidowoci pomiaru efektw interwencji. Ewaluacje expost przeprowadzane s co do zasady w cigu trzech lat od zakoczenia programu (kocowa ewaluacja trwajcego do 2013,r. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka zaplanowana jest na rok 2015). W przypadku ewaluacji programw innowacyjnych te ramy czasowe mog okaza si niewystarczajce (na problem ten
95
Adam Miler
zwracali uwag m.in. eksperci w dziedzinie ewaluacji innowacji biorcy udzia w badaniu ankietowym realizowanym w ramach SMEIP- PROJECT (Supporting the monitoring and evaluation of innovation programmes- Final Report, 2006:67). W praktyce ewaluacje obejmujc swym zasigiem relatywnie krtki okres po wdroeniu programu mog dostarcza niepenych lub wrcz faszywych danych czy te wnioskw. Problemu horyzontu czasowego musz by wiadomi, zarwno przeprowadzajcy badanie ewaluatorzy, jak rwnie decydenci zlecajcy ewaluacj, ktrzy bardzo czsto na pierwszym miejscu stawiaj wymg szybkiego otrzymania informacji zwrotnej na temat poraki bd sukcesu danej interwencji.
Implikacje metodologiczne Specyfika ewaluacji innowacji nie tylko wymaga uwzgldnienia wszystkich moliwych obszarw, ktre potencjalnie mog by objte zasigiem interwencji, ale wymaga rwnie zastosowania caego spektrum rnorodnych technik badawczych, zarwno ilociowych jak i jakociowych. Natura innowacji, jak podkrela si czsto w literaturze ma wiele oblicz (Multi-faceted), i trzymajc si tej przenoni, oblicza te mog zosta odkryte tylko dziki kompleksowemu podejciu, ktre najpierw pozwoli zrozumie logik samej innowacji oraz logik programw innowacyjnych, a nastpnie umoliwi, jak najpeniejszy i jak najbardziej wiarygodny pomiar efektw interwencji. Stosowanie rnych metod, zwane triangulacj, jest jedynym rozwizaniem w przypadku ewaluacji tak skomplikowanych i wywierajcych tak szerokie wpywy spoeczno-ekonomiczne programw. Nie ma jednego magicznego rozwizania (magic bullet), jednej metodologii, ktra byaby moliwa do zastosowania we wszystkich przypadkach. Kady program posiada wasn specyfik, tym samym kada ewaluacja powinna by konstruowana z myl o tej specyfice. W ewaluacji innowacji techniki ilociowe i jakociowe wzajemnie si uzupeniaj. Pierwsze su gwnie do zbierania danych statystycznych, ktre nastpnie wykorzystywane s jako mierniki innowacji. Na przestrzeni ostatnich trzech dekad podjto olbrzymi wysiek w celu standaryzacji i harmonizacji ilociowych sposobw pomiaru innowacji. Bardzo due znaczenie w tym zakresie miay inicjatywy OECD, ktre wydao szereg podrcznikw (np. Oslo Manual), dotyczcych pomiaru rnych aspektw dziaalnoci naukowej i technicznej. Ponadto, dziki systematycznemu przeprowadzaniu ankiet innowacyjnych w wikszoci krajw
96
nalecych do OECD, zapewniona zostaa znaczna porwnywalno danych. W ramach UE kluczow rol odgrywa dziaalno EUROSTATU, ktry koordynuje narodowe wysiki majce na celu doskonalenie ilociowych metod pomiaru innowacji. We wszystkich krajach Wsplnoty, a take paru niezrzeszonych przeprowadzane s tzw. Community Innovation Surveys (CIS), ktre dostarczaj szeregu istotnych danych. Z punktu widzenia ewaluacji, wystandaryzowane, regularnie przeprowadzane ankiety s bardzo pomocnym narzdziem zbierania danych, ktre mog stanowi podstaw do dalszej, pogbionej analizy. Naley jednak podkreli, e ankiety s tylko narzdziem, a nie metod ewaluacyjn sam w sobie. Tak, jak metody ilociowe s wykorzystywane przede wszystkim do badania efektw programu w makro skali i dostarczaj raczej surowych danych, wskazujcych na pewne obiektywne i mierzalne zjawiska, jak np. ilo pracownikw zatrudnionych na stanowiskach B+R, tak metody jakociowe uywane s gwnie w celu zidentyfikowania i zbadania ,,mikkich elementw systemu czy programu innowacyjnego. Metody jakociowe w ewaluacji programw innowacyjnych maj dostarczy przede wszystkim wiedzy o tym: jak system innowacyjny funkcjonuje, jak ksztatuj si relacje midzy jego poszczeglnymi aktorami, jakimi motywacjami kieruj si ci aktorzy. Zastosowanie metod jakociowych ma umoliwi badaczowi lepsze, bardziej dogbne zrozumienie systemu, w ramach ktrego dany program funkcjonuje, i na ktrego popraw jest zorientowany. Wrd metod jakociowych, ktre mog by szczeglnie pomocne w trakcie ewaluacji innowacji naley wymieni: studia przypadkw, wywiady pogbione, analiz sieciow, panele ekspertw.
Ewaluacja klastrw i inicjatyw klastrowych zaoenia W szerok tematyk ewaluacji innowacji cile wpisuje si ewaluacja klastrw. Szczeglna intensyfikacja na przestrzeni ostatnich lat, narodowych i wsplnotowych, wysikw podejmowanych na rzecz promowania i rozwoju klastrw, ktre postrzegane s jako jeden z mechanizmw napdowych procesw innowacyjnych stworzya zapotrzebowanie na ocen zarwno projektw planowanych dziaa, jak i w dalszej perspektywie efektw wdroonych ju programw. Ewaluacja programw klastrowych znajduje si jednak dopiero w pocztkowych fazach swojego rozwoju i panuje oglna zgoda co do tego, i jest
97
Adam Miler
w krajach Unii Europejskiej niedostatecznie rozwinita7. Jakkolwiek taki stan rzeczy dotyczy ewaluacji innowacji w oglnoci, tak w przypadku klastrw jest szczeglnie widoczny. Dostpna literatura powicona zagadnieniu klastrw praktycznie przemilcza rol jak spenia, a raczej mogaby spenia ewaluacja. Oficjalne wsplnotowe dokumenty ograniczaj si w swych zapisach do wskazania obowizku ewaluowania polityk klastrowych, nie precyzujc jednak sposobu w jaki ma to by dokonywane. Niewielka ilo publikacji, ktre w jakikolwiek sposb poruszaj omawian problematyk jest bardzo symptomatycznym miernikiem tego, na jakim poziomie rozwoju znajduje si ewaluacja klastrw. Charakterystyczny jest rwnie pewnego rodzaju zamt pojciowy. Tak naprawd, pojcie ewaluacji klastrw spenia funkcj zbiorczej kategorii, w ktrej mieszcz si: ewaluacja programw klastrowych, ewaluacja polityk klastrowych, ewaluacja samych klastrw, ewaluacja programw, ktre tylko porednio zorientowane s na wspieranie inicjatyw klastrowych. W pewnych przypadkach do ewaluacji klastrw zaliczane s rwnie tzw. ,,mapping exercises, ktrych celem jest identyfikacja (zazwyczaj regionalnego) potencjau, ktry w przyszoci moe by wykorzystany do utworzenia klastra. Dla celw niniejszego artykuu proponuje si, pod pojciem ewaluacji klastrw, rozumie ewaluacj programw bezporednio wspierajcych powstawanie i rozwj klastrw. Elementem ewaluacji ex ante takich programw powinny by wspomniane mapping exercises, z kolei jednym z kluczowych elementw ewaluacji ex post powinna by ewaluacja klastra samego w sobie, ocena jego siy i potencjau, ktra stanowi bdzie jeden z wymiarw ewaluacji efektw interwencji programu.
Specyfika ewaluacji klastrw Ewaluacja klastrw z racji samego faktu stanowienia, niejako jednego z aspektw ewaluacji innowacji napotyka jeeli nie na analogiczne to przynajmniej na bardzo zblione problemy. Pierwszy z nich dotyczy braku jednej, powszechnie akceptowanej metodologii badania klastrw. Wypracowanie takiej metodologii, ktra opieraaby si na uznanych i podzielanych podstawach, i zaoeniach, i przybieraaby jednoznacznie sprecyzowane podejcie do problemu, wydaje si by jednym z podstawowych wyzwa jakie stoj przed ewaluatorami klastrw. Tylko spenienie tych warunkw zapewni midzyregionaln i midzynarodow
7
Patrz m.in.: ,,Clusters- Balancing Evolutionary and Constructive Forces 2008.
98
porwnywalno wynikw przeprowadzonych ewaluacji. Postulat ten oczywicie nie moe by interpretowany jako nakaz ewaluowania kadego programu, czy polityki klastrowej w ten sam sposb. Metodologie musz by dostosowane przede wszystkim do poziomu geograficznego na jakim klaster funkcjonuje (niekiedy twierdzi si, e rwnie do dostpnoci danych, ale ta kwestia budzi kontrowersje i zostanie jeszcze omwiona). W zalenoci od tych czynnikw stosuje si podejcia bardziej oparte na danych statystycznych, bd na analizie danych jakociowych. Ewaluacja wpywu polityki klastrowej na regionaln czy narodow innowacyjno bdzie wymagaa zastosowania gwnie technik ilociowych. Z kolei podczas ewaluacji samego klastra dominowa bd techniki jakociowe, wrd ktrych za szczeglnie przydatne naley uzna Focus Group Interviews, wywiady pogbione, analiz treci oraz analiz sieciow, ktrej warto powici nieco wicej uwagi.
Analiza sieci zastosowanie Metoda analizy sieciowej umoliwia przedstawienie sieci relacji, powiza midzy czonkami klastra, ktre to elementy stanowi bardzo istotny wskanik poziomu rozwoju klastra, a zarazem skutecznoci interwencji na najniszym poziomie. Graficzne odtworzenie struktury powiza, wraz z odwzorowaniem ich natenia8, w przejrzysty sposb, pozwala na identyfikacj zarwno tzw. liderw klastra, mogcych pochwali si najgstsz sieci relacji, jak rwnie sabych elementw systemu tzn. tych podmiotw, ktrych uczestnictwo w klastrze sprowadza si do podpisania deklaracji czonkostwa. Dane niezbdne do wykonania analizy sieciowej pochodzi powinny bezporednio od czonkw klastra (uzyska je mona zarwno w drodze indywidualnego wywiadu pogbionego jak i badania ankietowego), jednak wskazana jest ich weryfikacja za pomoc zarwno danych zastanych, jak i informacji uzyskanych od podmiotu koordynujcego dziaalno klastra (bardzo czsto jest nim specjalnie powoane do tego zadania stowarzyszenie lub fundacja). Naley mie jednak na uwadze jedno, powane ograniczenie zwizane z wykorzystaniem omawianej metody badawczej. Ot jej zastosowanie znajduje uzasadnienie gwnie w przypadku klastrw rzeczywicie funkcjonujcych tzn. takich, ktre po pierwsze posiadaj pewn wyodrbnion struktur organizujc podejmowane wysiki, a po drugie takich, ktre dziki wsppracy podmiotw
8 Na rynku dostpne s specjalistyczne oprogramowania pozwalajce na tworzenie tego typu wizualizacji.
99
Adam Miler
w ramach klastra generuj dla jego czonkw ow warto dodan. Wsppraca ta powinna by realna, systematyczna i przynoszca wymierne efekty: nie jest to oczywicie wymg konieczny dla wszystkich podmiotw, jednak tylko na tle przypadkw rzeczywistej wsppracy mona zidentyfikowa przypadki jej braku. Jedynie spenienie powyszych warunkw sprawia, e uywanie takich terminw jak powizania, relacje, czy w kocu sie staje si uprawnione. Z tych wzgldw analiza sieci nie znajduje zastosowania w przypadku klastrw, ktre znajduj si na etapach tworzenia i wczesnego rozwoju. Sie powiza nie jest wwczas wyksztacona i trudno po kilku spotkaniach czy szkoleniach, w ktrych brali udzia czonkowie klastra wnioskowa czy mamy do czynienia ze wspprac, czy te nie brak jest tym samym niejako obiektu badawczego (sie), ktry mgby zosta poddany graficznej wizualizacji. Jeeli chodzi o kwesti uytecznoci analizy sieciowej w trakcie ewaluacji klastrw istniejcych w Polsce to naley stwierdzi, e zastosowanie tej metody jak na razie napotyka na liczne ograniczenia, wynikajce przede wszystkim z pocztkowych faz rozwoju na jakich znajduje si zdecydowana wikszo polskich klastrw. De facto istnieje jedynie kilka klastrw (z Dolin Lotnicz na czele), ktre osigny taki stopie zaawansowania, ktry pozwala mwi o istnieniu rzeczywistej sieci powiza. Nie ulega jednak wtpliwoci, e wraz z upywem czasu uyteczno teje metody badawczej bdzie rosa. Ewaluatorzy nie mog rwnie traci z punktu wiedzenia specyfik sektorowych i barier kulturowych. Tylko te ewaluacje, ktre zostay zaprojektowane a nastpnie przeprowadzone z uwzgldnieniem kontekstu, w jakim dany program klastrowy funkcjonuje, zwikszaj prawdopodobiestwo uzyskania wiarygodnych wynikw. Wsplnym dla ewaluacji innowacji i ewaluacji klastrw problemem, jest problem dotyczcy pomiaru efektw interwencji. Uchwycenie zwizku przyczynowo skutkowego midzy interwencj programu klastrowego a obserwowalnymi efektami czsto jest bardzo utrudnione. Podobnie jak w przypadku programw ukierunkowanych generalnie na wspieranie innowacyjnoci powszechne jest zjawisko wieloci czynnikw, ktre mog wpywa na dany efekt, na pierwszy rzut oka wydajcy si by efektem dziaalnoci klastra. Ponadto wiele efektw dziaalnoci samego klastra, ktre powinny znajdowa si w centrum zainteresowania ewaluatorw charakteryzuje si niebezporednioci i znacznym oddaleniem w czasie zakadany w programie efekt moe wystpi wiele lat po dokonaniu interwencji. Ewaluacja nie moe si rwnie ogranicza do pomiaru efektw na poziomie wspartego przedsibiorstwa czy ich grupy. Nakierowanie interwencji na pojedynczy, konkretny podmiot nie oznacza, e najbardziej podane
100
efekty maj wystpi tylko w tym obszarze. Wrcz przeciwnie wspieranie podmiotw, ktre z punktu widzenia ewaluatorw s ujmowane jako najniszy poziom analizy, jest nie celem samym w sobie, a rodkiem do celu jakim jest wzrost innowacyjnoci regionu, a porednio gospodarki jako caoci. Tym samym zakres ewaluacji klastrw jest znacznie szerszy ni by si to mogo pocztkowo wydawa. Podobnie jak w przypadku ewaluacji innowacji, jedn z kluczowych kwestii jest dobr odpowiednich wskanikw pozwalajcych na pomiar efektw interwencji. Uznaje si, e wybr wskanikw zalee bdzie od trzech czynnikw (za: A Practical Guide to Cluster Development, 2004:21): Charakteru klastra Charakteru przyjtych interwencji Oglnej polityki celu.
Obecnie zdecydowana wikszo wskanikw opiera si wycznie na ekonomicznych wynikach klastra. Takie wskaniki nie dostarczaj adnych informacji o mechanizmach, ktre le u podstaw sukcesu lub poraki klastra. Prawidowy pomiar efektw interwencji wymaga uwzgldnienia, podobnie jak w przypadku programw innowacyjnych, wskanikw mikkich (soft indicators), ktre pozwol na pomiar takich aspektw dziaalnoci klastra, jak np. rozwj sieci czy kapitau spoecznego. Te aspekty, jak podkrela si w literaturze nie s jak dotychczas mierzone ani w sposb waciwy ani regularny (IRE subgroup on ,,Regional clustering and networking as innovation drivers, 2008:17) Tym samym, ustanowienie takiego zestawu wskanikw, ktry swym pomiarem obejmowaby jak najszerszy zakres efektw interwencji, jest kluczowe z punktu widzenia prawidowoci, wiarygodnoci i uytecznoci ewaluacji klastrw. Postuluje si rwnie korzystanie ze sposobw pomiaru wypracowanych na polu ewaluacji innowacji, czy ewaluacji programw B+R, i uywanie istniejcych modeli wskanikw, z tym jednak zastrzeeniem, e musz by one adaptowane za kadym razem do lokalnego kontekstu. Ponadto nie naley dobiera wskanikw pod ktem tego co mona zmierzy, ale pod ktem tego co powinno zosta zmierzone. Ta oczywista wydawaoby si uwaga nabiera gbszego znaczenia, gdy wemie si pod uwag kwesti dostpnoci danych istotnych z punktu widzenia ewaluacji inicjatyw klastrowych. Zdecydowana wikszo tyche inicjatyw powstaje na poziomie
101
Adam Miler
NUTS3-podregionw, czy nawet na poziomie powiatw.9 Problem polega na tym, i gro dostpnych danych (chodzi tu przede wszystkim o dane statystyczne) pochodzi z wyszych poziomw agregacji (poziom pastwa lub poziom NUTS2 wojewdztw) i jako takie s mao uyteczne z punktu widzenia ewaluacji klastrw. Najszerzej dostpnymi danymi z poziomu NUTS 3 s dane dotyczce zatrudnienia. Na podstawie takich wanie danych (dotyczcych jednak poziomu wojewdztwa) oparty zosta system wskanikw uytych w badaniu European Cluster Observatory (www.clusterobservatory.eu). Wskaniki suyy do oceny wielkoci, specjalizacji i orientacji (focus) klastra te trzy zmienne miay wskazywa, czy klaster osign mas krytyczn. W tym samym badaniu dane dotyczce zatrudnienia byy rwnie podstaw identyfikacji klastrw (w 32 krajach zidentyfikowano ponad 2000 regionalnych klastrw). Jednake jak przyznali autorzy badania, zastosowanie wskanikw opartych na danych innych ni dane dotyczce zatrudnienia, ktre nie s jednak aktualnie dostpne, mogo doprowadzi do uzyskania zgoa innych wynikw. W tym miejscu mona doda, e obecnie funkcjonujce systemy klasyfikacji przemysu, takie jak np. europejski NACE czy amerykaski NAICS, wykorzystywane przy przeprowadzaniu bada ilociowych, w niewystarczajcym stopniu odzwierciedlaj wyanianie si nowych gazi przemysu, takich jak np. biotechnologia. Z kolei istnieje rwnie wiele klastrw, ktre obejmuj rne dziedziny przemysu co sprawia, e tradycyjne dane statystyczne z punku widzenia ewaluacji przedstawiaj nisk warto analityczn.
Podejmowane dziaania W ostatnich latach podjto szereg rnorodnych inicjatyw zorientowanych na problematyk badania klastrw. Sowo badanie zostao tutaj uyte nieprzypadkowo wiele z podjtych dziaa bowiem nie jest dziaaniami stricte ewaluacyjnymi. Wszystkie maj jednak za cel wypracowanie pewnych sposobw postpowania, okrelonych podej i metodologii, ktre ujmowane cznie przyczyni si maj, w zaoeniu, do lepszego zrozumienia inicjatyw klastrowych, a w konsekwencji do
(skrt od fr. Nomenclature des Unites Territoriales Statistique, ang. Nomenclature of Units for Territorial Statistics) standard geokodowania rozwinity w Unii Europejskiej na potrzeby identyfikowania statystycznych jednostek terytorialnych, NUTS 2- poziom wojewdztwa, NUTS 3- zgrupowanie kilku powiatw.
102
stworzenia mechanizmw pozwalajcych na badanie, ocen czy w kocu ewaluacj tyche przedsiwzi. Niewtpliwie wszystkie inicjatywy zwikszaj dotychczasow wiedz na temat klastrw, stanowic jednoczenie forum wsppracy i wymiany dowiadcze. Wrd podejmowanych inicjatyw mona przykadowo wymieni: European Cluster Observatory - inicjatywa, ktrej zaoonym celem jest dostarczenie decydentom, twrcom klastrw i badaczom informacji na temat europejskich klastrw i polityk klastrowych. Badanie prowadzone w ramach projektu obejmuje swoim zasigiem wszystkie 27 krajw Unii Europejskiej oraz dodatkowo Islandi, Norwegi, Szwajcari, Izrael i Turcj. Projekt finansowany jest przez Dyrekcj Generaln Przedsibiorczoci i Przemysu Komisji Europejskiej w ramach programu: ,,Europe INNOVA, a koordynowany jest przez Center for Strategy and Competitiveness. European Cluster Memorandum - opracowane przez Center for Strategy and Competitiveness Jeden z zapisw zamieszczonych w Memorandum dotyczy cisej wsppracy na poziomie strategicznym w obszarach, lecych we wsplnym zainteresowaniu, takich jak np. ewaluacja inicjatyw klastrowych Projekt MERIPA (Methodology for European Regional Innovation Policy Assessment)- projekt wchodzcy w skad tzw. Inicjatywy Pilotaowej omiu projektw, rozpocztych w czerwcu 2005 r., obejmujcych swoim zasigiem 36 regionw europejskich, ktrych celem jest wypracowanie metodologii i narzdzi szacowania wpywu i przeprowadzania benchmarkingu oraz w dalszej czci popularyzacj metod i dyfuzj wiedzy midzy krajami czonkowskimi. Jeden z moduw projektu MERIPA powicony jest problematyce badania klastrw - identyfikacji i oceny powiza sieciowych midzy przedsibiorstwami w klastrze, analizy porwnawczej klastrw, oceny wydajnoci i potencjau regionalnego systemu innowacji. W badaniu wykorzystywane s metody zarwno ilociowe jak i jakociowe. Jednym z rezultatw ma by stworzenie narzdzia sucego do benchmarkingu. Oglnowiatowa Ankieta dotyczca Inicjatyw Klastrowych (Global Cluster Initiative Survey). Jest to projekt, ktrego celem jest zbadanie konkurencyjnoci mikroekonomicznej projektw (w tym m.in. inicjatyw
103
Adam Miler
klastrowych) realizowanych na caym wiecie. Za pomoc internetowej ankiety w sposb systematyczny zbierane s dane dotyczce tego jak projekty s inicjowane, jak funkcjonuj w praktyce i jaki maj wpyw. GCIS bierze rwnie pod uwag spoeczny i ekonomiczny kontekst kadego projektu. Badanie zostao po raz pierwszy przeprowadzone w 2003 r., a finansowane byo przez Szwedzk Agencj na rzecz Systemw Innowacyjnych (VINNOVA), ktra podja wiele inicjatyw w zakresie ewaluacji innowacji i ewaluacji klastrw. Wyniki zaprezentowane zostay w: ,,Cluster Initiative Greenbook. Du rol konkretnie w kwestii ewaluacji programw klastrowych odgrywa dziaalno OECD. Pod jej auspicjami wydano m.in. publikacj: ,,Boosting innovation- the cluster approach, ktrej cz powicona jest stricte zagadnieniom zwizanym z ewaluacj. W publikacji podkrelona zostaa rola ewaluacji jako integralnego elementu polityk klastrowych, jak rwnie zasygnalizowane zostay problemy jakie wi si z ewaluacj klastrw.
Polskie dowiadczenia w zakresie ewaluacji polityk klastrowych s minimalne. Wynika, to z faktu, i inicjatywy klastrowe w Polsce s dopiero w pocztkowej fazie rozwoju. Zdecydowana wikszo klastrw zostaa utworzona w latach 20042007 i nie mona oczekiwa, by w tak krtkim okresie pojawiy si na poziomie regionu jakiekolwiek, mogce zosta poddane ewaluacji efekty. Naley jednak oczekiwa, e zapotrzebowanie na tego typu ewaluacj w cigu najbliszych lat bdzie si zwikszao, szczeglnie jeeli wemie si pod uwag zwikszone zainteresowanie tego typu inicjatywami. Przeomowym momentem dla ewaluacji klastrw w Polsce powinien by rok 2015 i ewaluacja ex-post Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, ktrego jedno z dziaa przewiduje wspieranie inicjatyw klastrowych.
Zakoczenie Na kilkunastu stronach artykuu podjta zostaa prba nawietlenia problematyki zwizanej z ewaluacj sam w sobie, jak rwnie jej specyficznymi odmianami, takimi jak ewaluacja innowacji czy stanowica jej wycinek ewaluacja klastrw. Formuowanie nowych polityk, poszerzanie zakresu interwencji publicznych sprawia, e i sama ewaluacja wkracza w coraz to nowe obszary. Obszary, ktre jeeli byy dotychczas badane to w bardzo ograniczonym stopniu. Do tych obszarw
104
zaliczaj si polityki innowacyjne i wchodzce w ich skad polityki klastrowe, ktre z punktu widzenia ewaluacji stanowi zagadnienie bardzo wymagajce. Kompleksowo, wielopaszczyznowo i kontekstowo innowacji powoduje, e jedynie podejcie holistyczne, ujmujce innowacj jako jeden z wielu funkcjonujcych obok siebie systemw daje nadziej, e ewaluacja innowacji (a take ewaluacja klastrw) stanie si kolejnym rodzajem dziaalnoci zdolnym wspomaga decydentw w podejmowanych przez nich decyzjach. Rwnie sami decydenci, instytucje zamawiajce ewaluacj (jakkolwiek - nie tylko ewaluacj innowacji) musz dostrzec wartoci jakie z niej pyn. Tylko przekonanie, e ewaluacja moe by skutecznym narzdziem wykorzystywanym w prowadzeniu polityki publicznej, szczeglnie gdy polityka ta dotyczy tak wanych i skomplikowanych kwestii jak innowacyjno, nada sens przeprowadzanym badaniom. P wieku jakie upyno od pierwszych przeprowadzonych ewaluacji i 30 lat jakie miny od pierwszych bada w zakresie ewaluacji innowacji to bardzo niewiele i, co starano si wykaza w artykule, przed ewaluacj tego obszaru tematycznego stoi jeszcze szereg wyzwa, ktre s jednak po to by je podejmowa.
105
Adam Miler
Bibliografia: 1. CRONBACH L.J. (1980) Toward reform of program evaluation: Aims, methods, and institutional arrangements, San Francisco, Jossey-Bass. 2. DECISION No 1982/2006/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL concerning the Seventh Framework Programme of the European Community for research, technological development and demonstration activities (2007-2013). 3. DECISION No 1639/2006/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 24 October 2006 establishing a Competitiveness and Innovation Framework Programme (2007 to 2013). 4. ECOTEC RESEARCH & CONSULTING (2003), A Practical Guide to Cluster Development. 5. EUROPEAN COMMISSION, Council Regulation (EC) No 1083/2006 of 11 July 2006 laying down general provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund and the Cohesion Fund. 6. EUROPEAN COMMISSION (2006) Impact Assessment Guidelines. 7. EUROPEAN COMISION (2006), Indicative Guidelines on Evaluation Methods: Monitoring and Evaluation Indicators, Brussels. 8. EUROPEAN COMMISSION (2006) Indicators for monitoring and evaluation: A practical guide. 9. EUROPEAN Luksembourg. COMMISSION (2004) Evaluating EU activities,
10. EUROPEAN COMMISSION (2002), Communication from the Commission on impact assessment, Brussels. 11. HIGH LEVEL ADVISORY GROUP ON CLUSTERS The European cluster memorandum. 12. http://www.clusterobservatory.eu 13. http://www.europa.eu.int/comm/budget/evaluation/index_en.htm 14. http://www.europe-innova.org 15. http://www.meripa.org
106
16. INNOVATING REGIONS IN EUROPE (2008) IRE subgroup on ,,Regional clustering and networking as innovation drivers. 17. INNOVATING REGIONS IN EUROPE (2008) Regional Innovation Policy Impact assessment and benchmarking- Guidebook, Luksembourg, IRE Secretariat. 18. KORPOROWICZ L. (1997) Ewaluacja w edukacji, Warszawa, Oficyna Naukowa. 19. KRAJOWA JEDNOSTKA OCENY, DEPARTAMENT KOORDYNACJI POLITYKI STRUKTURALNEJ (2008), Proces ewaluacji polityki spjnoci w Polsce, Warszawa. 20. OECD (1999) Boosting innovation- the cluster approach, Paris, OECD Publications Service. 21. OLEJNICZAK K., KOZAK M., LEDZION B. (2008) Ewaluacja interwencji publicznych- podrcznik akademicki Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 22. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013. 23. Rozporzdzenie Rady (WE) nr 1260/1999 z dnia 21 czerwca 1999 r. ustanawiajce przepisy oglne w sprawie funduszy strukturalnych. 24. RTD Evaluation Toolbox- Assessing the Socio-Economic Impact of RTD-Policies (2002). 25. SCRIVEN (1967) The methodology of evaluation, New Jersey, Prentice Hall. 26. SMART INNOVATION (2006), A Practical Guide to Evaluating Innovation Programmes. 27. SOLVELL O. (2008), Clusters- Balancing Evolutionary and Constructive Forces . 28. SOLVELL O., LINDQVIST G., KETELS CH. (2003) Cluster Initiative Greenbook, Stockholm, Bromma tryck AB. 29. Supporting the monitoring and evaluation of innovation programmes- Final Report (2006).
Streszczenie: Artyku dotyczy trzech zagadnie: ewaluacji w oglnoci, ewaluacji innowacji oraz ewaluacji klastrw. W pierwszej czci autor dokonuje krtkiego wprowadzenia
107
Adam Miler
w tematyk ewaluacji, opisujc rozwj dyscypliny i przedstawiajc jej ogln charakterystyk. Nastpna cz powicona jest ewaluacji innowacji - jej historii, specyfice odrniajcej j od innych rodzajw ewaluacji i wyzwaniom z ni zwizanym. Jako ostatnia zostaje zaprezentowana problematyka ewaluacji programw klastrowych. Autor, oprcz zarysowania tematu, porusza kwesti analizy sieci, jak rwnie dokonuje przegldu midzynarodowych inicjatyw podejmowanych na polu ewaluacji klastrw.
Summary: The article concerns the three issues: evaluation in general, evaluation of innovation and cluster programmes evaluation. In the first part an author makes a short introduction to the topic of evaluation, inter alia by describing the development of the discipline and presenting its general characteristics. Next part is devoted to innovation programmes evaluation- its history, specificity which distinguishes this discipline from other kinds of evaluation and challenges relating to it. Finally, the matter of cluster programmes evaluation is presented. Apart from outlining the topic, the author raises an issue of a network analysis and makes a review of the international initiatives undertaken in the field of clusters evaluation.
Kontakt z autorem: Adam Miller adam.miller@case.com.pl
108
Jolanta Gra
Podstawy metodyczne oceny programw i polityki wspierania klastrw

The foundations of method for cluster policy and programmes evaluation
Wstp W ramach rnych dyscyplin i szk badajcych zjawisko klastra istnieje wyjtkowa zgodno co do tego, e aby fragment rzeczywistoci gospodarczej mc nazywa klastrem, konieczne jest jednoczesne wskazanie geograficznej i technologicznej bliskoci podmiotw tworzcych ten fragment. Przez blisko technologiczn przedsibiorstw rozumie si dysponowanie przez nie technologi, wykorzystujc pokrewne zasoby i/lub technologi wykorzystywan do produkcji komplementarnych dbr. Kombinacja bliskoci geograficznej z bliskoci technologiczn wcza do zjawiska klastra kontekst spoeczny. Zjawisko klastra polega na takim wzajemnym powizaniu ze sob przestrzennie i technologicznie bliskich podmiotw, ktre umoliwi im wsplne osiganie przewag konkurencyjnych nad rywalami spoza klastra, przy jednoczesnym zachowaniu wasnej autonomii. Wzajemne powizania podmiotw klastra s pojciem na tyle figuratywnym, e mog obejmowa wielorakie relacje utrzymywane w duszym horyzoncie czasowym, tj. w czasie duszym ni jednokrotna wymiana (czy to handlowa, czy te nie). W odrnieniu od innych ukadw przedsibiorstw (np.: aliansw strategicznych, konsorcjw, czy umw partnerskich), ani formalne czonkostwo, ani te wsppraca midzy podmiotami nie s konieczne dla bycia w klastrze. Korzyci pynce z funkcjonowania w klastrze zachcaj rne grupy podmiotw do programowania (tj., wiadomego i planowego podejmowania) wsplnych dziaa - nazywanych inicjatywami klastrowymi - majcych na celu wspieranie rozwoju klastra (Slvell et al., 2003). Inicjatywy klastrowe podejmowane s najczciej odgrnie przez instytucje administracyjne (tj., rzdowe i/lub samorzdowe) i/lub edukacyjne (uczelnie i/lub jednostki B+R). Inicjatywy klastrowe mog by podejmowane take oddolnie przez grupy przedsibiorstw, ale wtedy rwnie s one przynajmniej w czci wspierane przez fundusze publiczne. W tym wietle,
109
Jolanta Gra
istotnego znaczenia dla osigania przez inicjatywy klastrowe podanych efektw nabieraj decyzje podejmowane przez sfer publiczn. Wiele z tych decyzji, dotyczcych na przykad systemu edukacji, inwestowania w badania i rozwj, prawa zamwie publicznych, czy te prawa konkurencji, moe wpywa porednio na rozwj klastra. Instytucje administracyjne mog zdecydowa si na prowadzenie tzw. polityki klastrowej, interweniujc bezporednio w inicjatywy klastrowe. Celem polityki klastrowej jest pomnoenie spoeczno-ekonomicznych korzyci pyncych z rozwoju klastra. Rozmaito dziaa obserwowanych dotychczas w ramach prowadzenia polityki klastrowej rozciga si od subsydiowania, przez wiadczenie usug publicznych, wspieranie realizacji zada izb przemysowych i handlowych, powoywanie do ycia specjalnych instytucji, tzw. brokerw klastra, koordynujcych dziaania podmiotw, a po moderowanie for dyskusyjnych, czy te prowadzenie portali internetowych. Jednak liczne studia przypadku pokazuj, e prowadzenie polityki klastrowej nie zawsze przynosi podane efekty. W rodzimej i midzynarodowej literaturze formuowane s przeciwstawne opinie o uytecznoci polityki klastrowej, jako narzdzia wspierania rozwoju klastra. Niezwykle rzadko prezentowane s natomiast rezultaty rzetelnych ocen polityki klastrowej, przeprowadzonych w oparciu o jasno sformuowane kryteria. Mimo bogactwa zaprezentowanych dotychczas empirycznych i teoretycznych bada, rola odgrywana przez instytucje administracyjne w procesie rozwoju klastra pozostaje nadal nie w peni rozpoznana. Istnieje zauwaalna luka w wiedzy o tym jakie dziaania, w jakim konkretnym celu, i w jakiej fazie rozwoju klastra mog i powinny by podejmowane przez instytucje administracyjne. Niedostatki w podstawach metodycznych badania efektywnoci polityki klastrowej oraz moliwoci programowania rozwoju klastrw wynikaj z brakw istniejcych w metodyce badania samego zjawiska klastra. Takiego stanu rzeczy naley upatrywa w nadal niepenej wiedzy o zoonej, spoeczno-ekonomicznej naturze zjawiska klastra, oraz o takich mechanizmach jego rozwoju, ktre explicite objaniayby w jaki sposb? rozwj klastra przebiega pod wpywem kombinacji czynnikw ekonomicznych i spoecznych. W pewnym uproszczeniu mona przyj, e prowadzone dotychczas badania zjawiska klastra zostay zdominowane przez dwa dialektycznie przeciwstawne nurty mylenia o jego istocie: nurt ekonomiczny osadzony w teorii kosztw transakcji
110
oraz nurt spoeczny, wywodzcy si z teorii wymiany spoecznej. Dwojakie rozumienie istoty klastra dao asumpt do odmiennego postrzegania natury procesu jego rozwoju. W nurcie ekonomicznym dominuje metafora cyklu ycia utrzymana w heurystyce organicznej, podczas gdy w nurcie spoecznym wykorzystuje si dla opisu procesu rozwoju klastra heurystyk teleologiczn. Rne pojmowanie natury zachodzenia zmian klastra w czasie zaowocowao z kolei wypracowaniem odmiennych narzdzi dla badania tego zjawiska w empirii. Jak wynika z analizy licznych studiw przypadku, organiczna i teleologiczna metafora rozwoju klastra objaniaj jedynie niektre z caoksztatu obserwowanych w empirii aspektw tego zjawiska, podczas kiedy albo milcz, albo pozostaj w sprzecznoci z pozostaymi (Gra, 2008a, 2008b). adna z dwu metafor nie objania sposobu, w jaki rozwj klastra moe zachodzi pod jednoczesnym wpywem czynnikw ekonomicznych i spoecznych. W konsekwencji, metafory te nie wydaj si stanowi najtrafniejszego punktu wyjcia dla prb budowania takich fundamentw metodycznych, ktre pozwoliyby na identyfikacj roli odgrywanej w mechanizmie rozwoju klastra przez dziaania instytucji administracyjnych. Poniej zaproponowano wypenienie luki w fundamentach teoretyczno-metodycznych, pozwalajcych na sformuowanie kryteriw oceny polityki klastrowej oraz programw wspierania rozwoju klastrw. Proces budowania podstaw metodyki oceny polityk i programw wspierajcych rozwj klastra przedstawiono w trzech kolejnych krokach. W pierwszym kroku naszkicowano podstawy teorii klastra rozumianego jako dynamiczna forma organizacji dziaa gospodarczych. Biorc za punkt wyjcia omawian w literaturze hybrydow triad organizacyjn, przedstawiono obraz klastra uwzgldniajcy jego spoeczno-ekonomiczn natur. W spjnoci z tym obrazem skonstruowano - w oparciu o dialektyczn metafor zmiany organizacyjnej mechanizm rozwoju klastra eksponujcy interakcje czynnikw ekonomicznych i spoecznych. W drugim kroku wykorzystano opis spoeczno-ekonomicznego mechanizmu rozwoju klastra do sformuowania podstaw metodycznych badania tego zjawiska w empirii. W oparciu o te podstawy przedstawiono konkluzje metodyczne dotyczce moliwoci programowania rozwoju klastra oraz stymulowania tego procesu za pomoc dziaa prowadzonych przez instytucje administracyjne w poszczeglnych fazach tego procesu.
111
Jolanta Gra
Finalnie, w oparciu o sformuowane konkluzje metodyczne, zaproponowano wytyczne dla tworzenia narzdzi oceny polityk i programw klastrowych.
Podstawy teoretyczne: klaster jako dynamiczna forma organizacji dziaa gospodarczych W pewnym uproszczeniu mona przyj, e prowadzone dotychczas badania zjawiska klastra zostay zdominowane przez dwa przeciwstawne nurty mylenia o jego naturze: nurt ekonomiczny osadzony w teorii kosztw transakcji oraz nurt spoeczny wywodzcy si z teorii wymiany spoecznej. Dwojakie rozumienie istoty klastra dao asumpt do odmiennego postrzegania natury jego rozwoju. W nurcie ekonomicznym, dla objanienia procesu rozwoju klastra wykorzystuje si metafor cyklu ycia utrzyman w heurystyce organicznej. Zakada si, e klaster przechodzi liniowo przez fazy ycia od narodzin do nieuchronnego schyku. Kada z konsekutywnych faz daje swj wkad w osiganie uprzednio zdefiniowanego celu, mierzonego za pomoc kryterium wydajnoci. W nurcie spoecznym, proces rozwoju klastra opisywany jest zasadniczo w podejciu teleologicznym. Zakada si, e wraz z upywem czasu klaster dy do osignicia pewnego idealnego stanu (tj., telos), mierzonego przez przedsibiorstwa za pomoc kryterium innowacyjnoci. Napdem rozwoju klastra s tu procesy wymiany wiedzy. Poniewa wymiana wiedzy opiera si na konstruowanym spoecznie zaufaniu, nie da si jej w peni kontrolowa. Nie da si jej take zmierzy przed wykorzystaniem, a zatem przedsibiorstwa nie s w stanie okreli a priori podanego poziomu innowacyjnoci. Tabela 1: Istota zjawiska klastra w nurcie ekonomicznym. W nurcie ekonomicznym, zapocztkowanym przez tzw. Szko Kalifornijsk (Porter, 1990, 1998), na pierwszy plan w obrazie klastra wysuwa si hybrydowa forma organizacyjna ulokowana na kontinuum czcym rynek z organizacj hierarchiczn. W otoczeniu bieguna rynku lokuje si dystrykt przemysowy, natomiast klaster typu o i szprychy czy klaster innowacyjny ssiaduje z przeciwlegym
112
biegunem. Kontekst spoeczny odgrywa tu jedynie rol pewnego ta komunikacyjnego zbudowanego z przestrzennie skoncentrowanych kanaw komunikacyjnych (Grabher, 1993; Uzzi, 1997). Istot klastra w nurcie ekonomicznym jest podnoszenie wydajnoci przedsibiorstw przez utrzymywanie w ryzach kosztw transakcji. Nawet gdy rynek staje si wysoce nieprzewidywalny, to dziki bliskoci geograficznej i technologicznej przedsibiorstwa klastra s w stanie utrzymywa koszty transakcji w ryzach ju przez czciowe (a nie cakowite) zastpienie transakcji rynkowych relacjami hierarchicznymi.
rdo: Opracowanie wasne
Tabela 2: Istota zjawiska klastra w nurcie spoecznym. W nurcie spoecznym, wywodzcym si tzw. Szkoy Nordyckiej (Malmberg et al., 1998), na pierwszy plan w obrazie klastra wysuwa si jego kontekst spoeczny. Zbudowana z przedsibiorstw hierarchia rynkw odgrywa w tym obrazie jedynie rol pewnego ta strukturalnego. Kontekst spoeczny klastra reprezentowany jest przez spoeczno rozumian jako trzecia komplementarna do rynku i organizacji hierarchicznej idealna forma organizacji. Istot klastra w nurcie spoecznym jest wykorzystanie przez przedsibiorstwa - ulokowane w hierarchiczno-rynkowej strukturze - wymiany i tworzenia wiedzy dla podniesienia poziomu ich innowacyjnoci. Spoeczno konstytuuje si przez proces socjalizacji oparty na wsplnych normach, prowadzcy do wytworzenia wsplnego systemu wartoci i przekona oraz poczucia przynalenoci (Newman, 2006). Obrazem spoecznoci na poziomie mezo jest multilateralna sie trwaych relacji spoecznych midzy podmiotami (Adler, 2001). Celem spoecznoci jest umoliwianie wymiany i tworzenia wiedzy (Adler, Haas, 1992; Lesser et al., 2000). Spoeczno realizuje swj cel przy wykorzystaniu mechanizmu koordynacyjnego w postaci wzajemnego zaufania (Dyer, Chu, 2003; Ring, Van de Ven, 2006). W mechanizmie koordynacyjnym opartym na wzajemnym zaufaniu jedna strona pozostaje w przekonaniu, e druga strona bdzie wywizywa si ze swych zobowiza wzgldem niej kierujc si nie tylko racjonaln kalkulacj, ale take ze wzgldw moralnych oraz, e przekonanie to bdzie odwzajemnione przez drug stron. Koordynacja za pomoc mechanizmu zaufania polega na szukaniu takiego
113
Jolanta Gra
idealnego stanu rwnowagi, w ktrym jednoczenie spenione s wzajemne oczekiwania obydwu stron i to w taki sposb, e nie ma potrzeby weryfikowania ich w przyszoci (Casson, 1997)
W wietle koncepcji hybrydowej triady organizacyjnej (Ouchi, Williamson 1981; Williamson, 1991; Adler, 2001), dowolny ukad przedsibiorstw mona opisa jako kombinacj trzech, wzajemnie oddziaywujcych na siebie idealnych form organizacji: rynku, organizacji hierarchicznej i spoecznoci. Kolektywne dziaania przedsibiorstw koordynowane s za pomoc kombinacji mechanizmu cenowego, wadzy, oraz wzajemnego zaufania. Dominacja jednych mechanizmw koordynacji nad pozostaymi determinuje waciwoci formy organizacji ukadu przedsibiorstw. Ukad przedsibiorstw tworzcych klaster wyrnia si przede wszystkim tym, e aden z trzech mechanizmw koordynacyjnych nie dominuje nad pozostaymi. Dziki temu przedsibiorstwa klastra mog utrzymywa koszty transakcji w ryzach, przy jednoczesnym uczestniczeniu w wymianie i tworzeniu wiedzy (Gra 2007, 2008b). Klaster jest take unikatowym ukadem przedsibiorstw w tym sensie, e nie jest moliwe skopiowanie waciwoci wsptworzcej go spoecznoci. Splatanie si bliskoci geograficznej i technologicznej podmiotw klastra reprezentowane jest przez niepowtarzaln kombinacj spoecznoci pragmatycznej i epistemicznej. Kombinacja obydwu typw spoecznoci wyznacza granice przestrzenne i tematyczne (tj. domen) klastra. Tabela 3: Charakterystyka spoecznoci pragmatycznej i epistemicznej. Spoeczno pragmatyczn tworz ludzie zaangaowani we wsplne dziaania, ktrzy razem zdobywaj dowiadczenie, wykorzystujc ku temu na co dzie rozmaito dostpnych im sformalizowanych i niesformalizowanych kanaw komunikacji (Wegner, 1998; Cohendet, Llerena, 2003). Istota i zasig kanaw komunikacji nakada na spoeczno pragmatyczn granice czasoprzestrzenne. Celem spoecznoci pragmatycznej jest rozwj i tworzenie wiedzy praktycznej (tj., knowhow). Wsplne dziaanie rozumiane jest tu jako proces samoorganizowania si spoecznoci, ktremu towarzyszy proces budowania tosamoci w oparciu o zdobywanie wsplnego dowiadczenia.
114
Spoeczno epistemiczna to sie wzajemnych relacji ekspertw (tj., naukowcw, fachowcw) reprezentujcych i wywodzcych si z rnych dziedzin, ktrzy d do osignicia okrelonego wsplnego celu, w ktry wszyscy oni wierz (Haas, 1992, s. 19). Aby osign wsplny cel, eksperci skupiaj swe dziaania na upowszechnianiu i tworzeniu nowej wiedzy naukowej. Poszczeglni eksperci mog by jednoczenie czonkami rnych spoecznoci pragmatycznych. Rozmaito dziedzin reprezentowanych przez ekspertw wyznacza granice tematyczne (tj. domen) spoecznoci epistemicznej.
Proces rozwoju klastra mona zobrazowa jako powtarzajc si sekwencj czterech zachodzcych na siebie i kumulatywnych faz: emergencji tosamoci, umacniania domeny, systematyzacji domeny, oraz projektowania tosamoci (Gra, 2008b). Kolejne sekwencje poczone s za porednictwem pitej fazy polegajcej na ocenie wydajnoci, poczucia fair play oraz innowacyjnoci. Kadej z piciu faz rozwoju odpowiada okrelona forma organizacyjna powstaa w wyniku dialektycznego cierania si przeciwstawnych procesw. Podmioty utrzymuj status quo kadej z kolejnych form organizacyjnych klastra tak dugo, jak w sposb intencjonalny lub spontaniczny s w stanie utrzyma przeciwstawne procesy w dynamicznej rwnowadze. Zaburzenie dynamicznej rwnowagi midzy dialektycznie przeciwstawnymi procesami powoduje przejcie formy organizacyjnej odpowiadajcej danej fazie rozwoju klastra w zmodyfikowan form organizacyjn wspierajc kolejn faz jego rozwoju. Kumulatywno faz rozwoju klastra oznacza, e charakterystyki uprzednich faz zachowane s w kolejnej, pniejszej fazie. Chocia kolejnych faz skadajcych si na sekwencj nie daje si odseparowa od siebie, to dla celw analitycznych mona kad z nich wyeksponowa w sposb pokazany na rysunku 1. Na to, jak dugo klaster pozostaje w kolejnych fazach rozwoju wpywaj takie czynniki jak: stopie nieprzewidywalnoci rynkw, na ktrych podmioty klastra funkcjonuj, poziom prezentowanego przez podmioty oportunizmu oraz poziom ich zrnicowania technologicznego. Dwa ostatnie czynniki odgrywaj rwnie decydujc rol w nadawaniu kierunku sekwencjom rozwoju klastra. Przy wysokim poziomie oportunizmu i niskim poziomie zrnicowania technologicznego podmiotw, poszczeglne fazy rozwoju bd nastpowa kolejno zgodnie ze wskazwkami zegara (tj. emergencja tosamoci, umacnianie domeny,
115
Jolanta Gra
itd.). Bdzie to pragmatyczny kierunek rozwoju klastra, stymulowany bezporednio lub porednio (tj. za porednictwem instytucji administracyjnych) przez sfer praktyki. W przeciwnej sytuacji, fazy rozwoju bd zmienia si w kolejnoci przeciwnej do wskazwek zegara. Taka sytuacja odpowiada naukowemu rozwojowi klastra, stymulowanemu bezporednio lub porednio przez wiat nauki. Zmiana kierunku faz rozwoju klastra moe zachodzi wielokrotnie w trakcie procesu rozwoju tego samego klastra, przy przejciu jednej sekwencji w drug. W fazie emergencji tosamoci obrazem klastra jest forma organizacyjna ulokowana na kontinuum, czcym spoeczno pragmatyczn i epistemiczn. W wyniku interakcji procesw partycypacji i reifikacji, w spoecznoci klastra wyania si poczucie tosamoci, ktre okrela jego granice terytorialne i tematyczne. Proces partycypacji opisuje dowiadczanie przez ludzi przynalenoci do okrelonej grupy przez aktywne uczestniczenie w jej wsplnych przedsiwziciach. Proces reifikacji opisuje uprzedmiotawianie wsplnego dowiadczenia przez wytwarzanie artefaktw, takich jak np. wsplne narzdzia, procedury, czy jzyk. W fazie umacniania domeny obrazem klastra jest forma organizacyjna znana w literaturze (Ouchi, 1984) jako rynek zanurzony w spoecznoci. W tej fazie przedsibiorstwa i instytucje umacniaj domen tematyczn klastra. Podmioty utrzymuj status quo tej formy organizacyjnej, starajc si zapewni rwnowag midzy intensywnoci przeciwstawnych procesw: handlowej i niehandlowej wymiany. Transakcje handlowe koordynowane s przez mechanizm cenowy i obejmuj wymiany tych artefaktw wytwarzanych przez spoeczno, ktrych koszty produkcji daje si oszacowa, tj. dbr standardowych oraz wiedzy praktycznej wytwarzanej w bezporednim zwizku z tymi dobrami. Instytucje edukacyjne nie s w stanie zaproponowa ceny wytworzonej wiedzy naukowej, gdy nie potrafi oszacowa kosztw jej wytwarzania. Tabela 4: Charakterystyka procesu partycypacji i reifikacji oraz ich wzajemnego oddziaywania. Warunkiem koniecznym dla zachodzenia procesu partycypacji jest istnienie sformalizowanych, a przede wszystkim niesformalizowanych kanaw, umoliwiajcych praktykom codzienn, bezporedni komunikacj. Ograniczony
116
zakres czasoprzestrzenny niesformalizowanych kanaw komunikacji sytuuje klaster w okrelonym momencie historycznym oraz determinuje terytorialne granice klastra. Proces reifikacji prowadzi do wyonienia si pewnej domeny tematycznej spoecznoci klastra, okrelonej przez charakterystyki wytwarzanych artefaktw. Gdy modele mentalne czonkw spoecznoci pozwalaj, aby wraz z upywem czasu ich wsplne dziaania prowadziy do wzrostu wzajemnego zaufania, wtedy intensywno procesu reifikacji zaczyna stopniowo przewysza intensywno partycypacji. Nowe artefakty powstaj ju nie tylko jako uprzedmiotowienie dowiadczenia nabywanego we wsplnych dziaaniach, ale take jako rezultat ciekawoci ludzkiej zainspirowanej uprzednio wytworzonymi artefaktami. Wyania si grupa ekspertw, ktrzy wzbogacaj proces uprzedmiotawiania przez tworzenie wiedzy naukowej. Forma organizacyjna klastra zaczyna przesuwa si od bieguna spoecznoci pragmatycznej w kierunku spoecznoci epistemicznej. Daje to pocztek naukowemu rozwojowi klastra. Gdy modele mentalne czonkw spoecznoci nie pozwalaj, aby wraz z upywem czasu ich wsplne dziaania doprowadziy do wzrostu wzajemnego zaufania, wtedy intensywno procesu partycypacji zaczyna stopniowo przewysza intensywno reifikacji. Tylko cz wiedzy praktycznej nabytej w rezultacie prowadzenia wsplnych dziaa jest zamieniana w wyniku reifikacji na artefakty stanowice dobro wsplne. Preferowanie zachowa oportunistycznych prowadzi do szukania moliwoci uprzedmiotawiania pozostaej wiedzy praktycznej na drodze transakcji handlowych. Forma organizacyjna klastra zaczyna przesuwa si od bieguna spoecznoci pragmatycznej w kierunku bieguna rynku. Daje to pocztek pragmatycznemu rozwojowi klastra.
Przedsibiorstwa nie s w stanie zaproponowa ceny za now wiedz naukow, gdy jej warto mog pozna jedynie po a nie przed jej wykorzystaniem dla celw praktycznych. Tworzona przez instytucje edukacyjne wiedza naukowa jest upowszechniana za darmo w procesie wymian niehandlowych koordynowanych przez mechanizm zaufania.
117
Jolanta Gra
Tabela 5: Charakterystyka wymian handlowych i niehandlowych. Transakcje handlowe zachodz midzy przedsibiorstwami, a take midzy przedsibiorstwami i instytucjami edukacyjnymi. Instytucje edukacyjne tworz wiedz oraz ksztac kadry na zamwienia przedsibiorstw, realizujc w ten sposb cele praktyczne w ramach okrelonej domeny tematycznej (tj. specjalizacji technologicznej) klastra. Rywalizacja dostarcza przedsibiorstwom bodcw do udoskonalania produkowanych dbr. Potrzeba udoskonalania prowadzi do zapotrzebowania na tak wiedz, ktra umoliwia innowacyjno iteratywn w rynkowo podanym czasie. Wymiany niehandlowe koordynowane s przez mechanizm zaufania i obejmuj wymiany wszystkich rodzajw wiedzy midzy podmiotami klastra, oprcz wiedzy praktycznej wymienianej za pomoc relacji handlowych. Intensywno relacji niehandlowych wzrasta wraz z poziomem wzajemnego zaufania midzy podmiotami klastra. rdo: Opracowanie wasne W fazie systematyzacji domeny, obrazem klastra jest forma organizacyjna odpowiadajca hierarchii rynkw, z ktrych tylko cz zanurzona jest w spoecznoci klastra (tj. lokalizuje si w granicach klastra), a cz w spoecznociach o innych domenach. Podmioty klastra zachowuj status quo tej formy organizacyjnej tak dugo, jak dugo udaje si im utrzyma rwnowag midzy intensywnoci procesw strukturyzacji i tworzenia kodu. Proces strukturyzacji prowadzi do powstania - znanej z literatury (Granovetter, 1986, Van de Ven, Ring, 1994) (wertykalnej) hierarchii przedsibiorstw zanurzonej w spoecznoci. Proces tworzenia kodu ksztatuje fundamenty dla niehandlowej wymiany i tworzenia wiedzy naukowej przez instytucje edukacyjne. Tabela 6: Charakterystyka procesu strukturyzacji i tworzenia kodu oraz ich wzajemnego oddziaywania. W procesie strukturyzacji transakcje rynkowe zostaj zastpione dugofalowymi kontraktami handlowymi zawieranymi midzy dostawcami i klientami. Formalne kontrakty handlowe zawierane s zarwno midzy przedsibiorstwami nalecymi do spoecznoci klastra, jak i midzy tymi przedsibiorstwami a przedsibiorstwami spoza klastra. Nastpuje otwieranie si klastra na zewntrz. Zawieranie i utrzymywanie kontraktw handlowych pozostaje tak jak w przypadku transakcji rynkowych - osadzone w trwajcych relacjach spoecznych.
118
Wertykalnej integracji przedsibiorstw towarzyszy powstawanie sieci wsppracy instytucji edukacyjnych. Sie wsppracy instytucji edukacyjnych moe przyjmowa rne postaci. Poczwszy od sieci odpowiadajcej klasycznej hierarchii organizacyjnej - na przykad, wielowydziaowej uczelni, przez sie multilateraln na przykad, sie uczelni czy instytutw B+R, blisk klasycznej hierarchii przez usankcjonowanie jednej lub kilku z instytucji jako koordynatora wsplnych dziaa, a po sie bilateraln realizowan w przypadkach wyranej komplementarnoci zada podejmowanych przez instytucje edukacyjne, w ktrej adna z nich nie odgrywa dominujcej roli. Sie instytucji edukacyjnych ma na celu wspieranie tworzenia wsplnego kodu (tj. jzyka, symboli, regu, procedur, itp.). Wypracowanie wsplnego kodu odpowiada podjciu wsppracy interdyscyplinarnej i/lub interkulturowej w ramach sieci. Jeli instytucje edukacyjne nale do skrajnie odmiennych domen, to moe zdarzy si tak, e porozumienie si midzy instytucjami reprezentujcymi skrajnie odmienne dyscypliny i/lub kultury bdzie niemoliwe. Brak wsplnego kodu wypracowanego przez instytucje edukacyjne oznacza brak niehandlowych przepyww wiedzy midzy zintegrowanymi wertykalnie przedsibiorstwami. Cho dziki redukcji kosztw transakcji przedsibiorstwa osigaj wiksz wydajno, to ich innowacyjno radykalna jest niska lub adna. Przedsibiorstwa zanurzone w spoecznoci klastra mog zdecydowa si na zmian lokalizacji i integracj z takimi przedsibiorstwami, z ktrymi bd mogy wsplnie korzysta z zasobw wiedzy tworzonej i dystrybuowanej przez instytucje edukacyjne. Aby zrwnoway intensywno wymian handlowych w hierarchii przedsibiorstw, instytucje edukacyjne musz zintensyfikowa wspprac. Intensyfikacja wsppracy prowadzi do wzrostu poziomu zaufania midzy tworzcymi je ekspertami. Eksperci reprezentujcy technologicznie i/lub kulturowo odmienne instytucje zintegrowane w sieci staj si wraz z upywem czasu bardziej skonni do wsptworzenia nowatorskiej wiedzy naukowej. W ten sposb klaster wkracza w czwart faz rozwoju.
W fazie projektowania tosamoci, obrazem klastra jest forma organizacyjna odpowiadajca hierarchii rynkw zanurzonej w spoecznoci, bdcej kombinacj spoecznoci epistemicznej i pragmatycznej. Wszystkie rynki zanurzone s w tej samej spoecznoci epistemicznej, ale tylko cz z nich jest osadzona
119
Jolanta Gra
w spoecznoci klastra, a cz w spoecznociach pragmatycznych o innych domenach. W procesie wsppracy ekspertw modyfikowane s granice tematyczne klastra, a przez to redefiniowana jest tosamo spoecznoci klastra. Rwnolegle do wsppracy ekspertw toczy si ich gra o wpywy, ktrej celem jest poprawa reputacji i/lub zdobycie prestiu spoecznego. Tabela 7: Charakterystyka wsppracy ekspertw i ich gry o wpywy oraz ich interakcji. Eksperci reprezentujcy instytucje edukacyjne w sieci wsppracuj ze sob, aby tworzy i upowszechnia midzy zintegrowanymi wertykalnie przedsibiorstwami now wiedz naukow. Dokonywany przez nich wiadomie wybr tematyki bada wpywa na zakres zrnicowania technologicznego zintegrowanych wertykalnie przedsibiorstw. Gra o wpywy prowadzi do wyonienia si autorytetu epistemicznego, ktry zaczyna odgrywa rol lidera w spoecznoci ekspertw. Ekspert (lub zesp ekspertw) uznany przez pozostaych za autorytet wyznacza reguy uczestnictwa w spoecznoci ekspertw, a przez to i reguy uczestnictwa instytucji edukacyjnych w sieci. Gra o wpywy stymuluje ekspertw do intensyfikacji wsppracy. Nasilenie wsppracy ekspertw prowadzi do powstawania i zacieniania relacji interpersonalnych midzy ekspertami, intensyfikujc z kolei gr o wpywy. Wraz z upywem czasu eksperci zaczynaj polega bardziej na relacjach interpersonalnych ni na relacjach subowych. Gra o wpywy zaczyna ustanawia ju nie tylko reguy uczestnictwa w sieci, ale powoduje mieszanie si tych regu z reguami ustanawianymi spontanicznie w wyniku procesu partycypacji.
Klaster wkroczy pynnie w pierwsz faz drugiej sekwencji pod warunkiem, e reguy dziaania zaprojektowane wiadomie przez ekspertw nie pozostaj w sprzecznoci i daj si zsyntetyzowa z reguami powstajcymi spontanicznie w procesie partycypacji. Im niszy poziom zaufania w spoecznoci pragmatycznej, tym trudniejsza jest jej kombinacja ze spoecznoci epistemiczn. W fazie emergencji tosamoci rozpoczynajcej drug sekwencj rozwoju klastra, proces reifikacji musi zrwnoway proces partycypacji oparty nie tylko na normach i przekonaniach spontanicznie tworzonych w praktyce, ale na ich
120
kombinacji z reguami tworzonymi przez ekspertw podczas prowadzenia gry o wpywy. W taki sposb tosamo kulturowa i technologiczna spoecznoci pragmatycznej moe ulega modyfikacji pod wpywem spoecznoci epistemicznej. Tabela 8: Opis kryterium fair play Poczucie fair play odpowiada poczuciu prowadzenia uczciwej wsppracy. Przedsibiorstwa klastra uznaj wspprac za uczciw, jeli gwarantuje im ona sprawiedliwy podzia korzyci. Sprawiedliwy podzia korzyci nie oznacza rwnoci korzyci odnoszonych w kadym momencie wspdziaania, lecz odnosi si do pozostawania w przekonaniu o tym, e wraz z upywem czasu taka rwno jest moliwa do osignicia. Im wyszy poziom zaufania (tj. im bardziej mechanizm zaufania zblia si do stanu rwnowagi), tym wysze poczucie fair play. Im wysze poczucie fair play, tym atwiej zachodzi upowszechnianie wiedzy w klastrze. Upowszechnianie wiedzy w klastrze jest warunkiem koniecznym dla tworzenia nowej wiedzy. rdo: Opracowanie wasne Wkroczenie klastra powtrnie w faz emergencji tosamoci odbywa si za porednictwem fazy oceny dziaa, za pomoc kryterium wydajnoci, poczucia fair play, oraz innowacyjnoci iteratywnej i radykalnej. W tej fazie forma organizacyjna klastra postrzegana jest jako cao, a jej status quo utrzymywane jest przez dynamiczne rwnowaenie si wartoci przeciwstawnych kryteriw (jak pokazano w centrum rysunku 1).
121
Jolanta Gra
Rysunek 1: Spoeczno-ekonomiczny mechanizm rozwoju klastra.
Denie klastra do utrzymania poczucia fair play na wysokim poziomie prowadzi do wzrostu kosztw transakcji, ale jednoczenie zapewnia spenienie warunku koniecznego dla ich innowacyjnoci. Kryterium innowacyjnoci suy do oceny zdolnoci klastra do tworzenia nowej wiedzy. Im intensywniej przebiega upowszechnianie wiedzy w klastrze, tym bardziej wzrasta zdolno klastra do innowacyjnoci, czy to iteratywnej (tj. ulepszania), czy radykalnej (tj. nowatorstwa). Denie podmiotw klastra do podniesienia poziomu ich innowacyjnoci radykalnej wymusza ich zrnicowanie technologiczne. W odrnieniu od racjonalnego, dajcego si ustali a priori kryterium wydajnoci, pozostae kryteria oceny dziaa klastra maj charakter subiektywny i s konstruowane spoecznie wraz z upywem czasu. Dc do osignicia pewnego idealnego poziomu w ocenie dziaa za
122
pomoc wszystkich trzech kryteriw, klaster jest zmuszony aby wraz z upywem czasu modyfikowa sw form organizacyjn. W wietle spoeczno-ekonomicznego mechanizmu, rozwj klastra jest procesem trwaym. Rozwj klastra jest z jednej strony pchany przez cierajce si ze sob cztery pary przeciwstawnych procesw, a z drugiej strony cigniony przez pewien teoretycznie moliwy do osignicia stan idealnej rwnowagi midzy przeciwstawnymi kryteriami oceny. W stanie idealnej rwnowagi wszystkie kryteria lokuj si na najwyszych moliwych poziomach. Poniewa kryteria oceny oprcz wydajnoci dajcej s konstruowane spoecznie, szansa na osignicie przez klaster finalnej fazy rozwoju jest prawie adna.
Od teorii do metody: obserwacja, stymulowanie i programowanie rozwoju klastra Spoeczno-ekonomiczny mechanizm rozwoju klastra, skonstruowany w oparciu o dialektyczn metafor zmiany organizacyjnej, niesie za sob wakie konsekwencje metodyczne. Ukazujc rwnorzdn rol odgrywan w rozwoju klastra przez dialektycznie przeciwstawne procesy: mikro - mezo, handlowe niehandlowe, sformalizowane niesformalizowane, oraz sporadyczne dugofalowe, zmienia on paradygmat mylenia o rozwoju klastra. Klaster utrzymuje status quo nie dlatego, e osiga stabilizacj, ale dlatego, e utrzymuje dynamiczn rwnowag midzy przeciwstawnymi procesami. Dlatego metody obserwacji zjawiska klastra w empirii musz uwzgldnia nie tylko techniki jakociowe i ilociowe jako rwnie wane, ale take ich wzajemny wpyw na siebie. Obserwacja empiryczna zjawiska klastra moe by prowadzona za pomoc pomiarw intensywnoci przeciwstawnych procesw pchajcych i cigncych jego rozwj. Pomiary intensywnoci procesw pozwalaj na uzyskanie odpowiedzi na nastpujce pytania: 1) Czy w danej lokalizacji istnieje skupisko podmiotw gospodarczych i spoecznych mogcych potencjalnie tworzy klaster? Jeli tak, to: 2) Jaki jest obecny kierunek rozwoju klastra i w jakiej fazie wzrostu znajduje si obecnie klaster? 3) Jak moe przebiega scenariusz jego dalszego rozwoju? 4) W jaki sposb mona stymulowa jego dalszy rozwj? Identyfikacja skupiska podmiotw mogcych potencjalnie tworzy klaster przebiega na mezo i mikro poziomie agregacji podmiotw. Na poziomie mezo
123
Jolanta Gra
identyfikuje si wystpowanie koncentracji przedsibiorstw o okrelonej specjalizacji technologicznej oraz koncentracji instytucji edukacyjnych, upowszechniajcych i tworzcych wiedz naukow o okrelonej specjalizacji. W zalenoci od dostpnoci oraz kosztw pozyskiwania danych, dla wstpnej identyfikacji koncentracji przedsibiorstw wykorzystuje si jedn z technik ilociowych opartych na statystykach dotyczcych poziomu zatrudnienia, iloci zarejestrowanych przedsibiorstw, woluminu produkcji wedug specjalizacji (np., grup, klas, podklas PKD), itp.. Techniki te pozwalaj na identyfikacj w granicach gospodarki narodowej takiej lokalizacji wyznaczonej granicami administracyjnymi, w ktrej okrelona ga gospodarki jest nadreprezentowana w stosunku do reprezentacji tej gazi w gospodarce narodowej. Najmniej zoon, a tym samym najtasz tego typu technik jest metoda wspczynnika lokalizacji LQ (DTI, 2001a, s. 13-14). Wrd innych technik mona wymieni metod wspczynnika lokalizacji Gini (Devereux et al., 1999, s. 6), czy metod tarczy (Ellison, Glaeser, 1997, s. 890-891). Wskanikiem koncentracji instytucji edukacyjnych upowszechniajcych i tworzcych wiedz naukow o okrelonej specjalizacji jest ilo uczelni i/lub jednostek B+R funkcjonujcych w okrelonych granicach administracyjnych (na tym samym poziomie agregacji co lokalizacja przedsibiorstw), oraz ich aktywno w uprawianych dyscyplinach nauki mierzona w relacji do analogicznych danych na poziomie kraju. Porwnanie specjalizacji skupiska infrastruktury edukacyjnej ze specjalizacj skupiska przedsibiorstw pozwala na wstpne rozpoznanie stopnia ich skorelowania. Tabela 9: Wyznaczanie specjalizacji skupiska instytucji edukacyjnych Specjalizacj instytucji edukacyjnych okrela si jako dziedziny nauki, w ktrych aktywno tych uczelni jest dominujca w stosunku do innych uprawianych dziadzin. Aktywno uczelni w okrelonych dziedzinach nauki mona mierzy ilociowo za pomoc analizy dostpnych danych statystycznych mwicych o iloci, na przykad publikacji, projektw badawczych, stopni i tytuw naukowych, patentw, wynalazkw i innych dzie chronionych prawami autorskimi, oraz iloci absolwentw poszczeglnych kierunkw studiw. Podstawow metod pozyskiwania tego typu danych s tu studia literaturowe. Dla rzetelnoci otrzymanego obrazu, a w szczeglnoci dla zidentyfikowania koncentracji infrastruktury edukacyjnej uprawiajcej mode dziedziny nauki, zupenie lub nie w peni
124
ujte w statystykach, metod poredni naley pogbi, na przykad metod eksperck z udziaem przedstawicieli zidentyfikowanych instytucji.
Za pomoc metody monograficznej opartej na studium przypadku, pogbionej technikami eksperckimi oraz wywiadu, na poziomie mikro identyfikuje si grupy ludzi tworzcych spoecznoci potencjalnego klastra: pragmatyczn i epistemiczn, skupione wok koncentracji przedsibiorstw i instytucji edukacyjnych o okrelonych specjalizacjach. Identyfikacja spoecznoci pragmatycznej o tosamoci odpowiadajcej specjalizacji skupiska przedsibiorstw umoliwia rozpoznanie faktycznych granic terytorialnych klastra.. Zasig terytorialny klastra odpowiada zasigowi sieci relacji interpersonalnych czcych ludzi zwizanych bezporednio (tj. zatrudnionych) lub porednio (tj. wsppracujcych) z przedsibiorstwami brany nadreprezentowanej w danej lokalizacji oraz bran bliskich technologicznie. Wskanikiem funkcjonowania niesformalizowanych kanaw komunikacyjnych jest utrzymywanie kontaktw interpersonalnych oraz korzystanie z tych samych niesformalizowanych rde informacji. Funkcjonowanie niesformalizowanych kanaw komunikacji mona zmierzy porednio za pomoc stopnia znaczenia przypisywanego rnorodnym zdarzeniom spoecznym. Zasig kanaw komunikacyjnych odpowiada rozpitoci terytorialnej regularnych uczestnikw tych zdarze. Tabela 10: Przykadowe mierniki funkcjonowania niesformalizowanych kanaw komunikacyjnych. Znaczenie przypisywane uczestniczeniu w zdarzeniach takich jak: wsplne uczestniczenie w yciu organizacji i stowarzysze branowych (izby handlowe i przemysowe, stowarzyszenia pracodawcw, centra biznesu, itp.) oraz innych organizacji spoecznych (pro-kulturowych, pro-ekologicznych, charytatywnych, itp.), organizowanie wsplnych przedsiwzi o charakterze towarzyskim/ integracyjnym (wyjazdy turystyczne, zabawy dzieci i modziey, itp.), wsplny udzia w wydarzeniach spoecznych (promujcych wsplne osignicia, kulturalnorozrywkowych, itp.). Istotnym miernikiem jest rwnie stopie znaczenia przypisywanego lokalnemu pochodzeniu przy dokonywaniu selekcji kadry rekrutowanej przez przedsibiorstwa.
125
Jolanta Gra
Identyfikacja spoecznoci epistemicznej odpowiada wykryciu funkcjonowania sieci ekspertw, w skad ktrej wchodz naukowcy skupieni wok koncentracji instytucji edukacyjnych. Podstawowym wskanikiem funkcjonowania takiej sieci jest dugofalowa (tj., nie sporadyczna) wsppraca w ramach zespow badawczych, realizujcych wsplne przedsiwzicia badawcze i edukacyjne, nakierowane na osignicie okrelonego celu. Miernikami funkcjonowania sieci jest nie tylko ilo i horyzont czasowy realizowanych projektw, ale przede wszystkim ich tematyka. Rozpito dziedzin nauki reprezentowanych przez uczestnikw sieci okrela moliwe granice tematyczne potencjalnego klastra. Przy czym rozpito terytorialna sieci ekspertw moe i tak najczciej si dzieje znacznie przekracza granice terytorialne klastra. Kierunek rozwoju klastra mona zidentyfikowa (rozdzielnie lub cznie) metod wywiadu poredniego, bezporedniego lub metod eksperck przez pomiar znaczenia przypisywanego przez przedsibiorstwa poszczeglnym kryteriom oceny ich dziaa. Jeli najwaniejszym kryterium oceny dziaa jest wydajno, to klaster rozwija si w kierunku pragmatycznym, stymulowanym przez praktyk gospodarcz. Taki rozwj nie wyklucza innowacyjnoci przedsibiorstw. Przy czym, im nisza ocena poczucia fair play (tj. im silniej wyznawana jest filozofia ostrej rywalizacji), tym bardziej dominuje innowacyjno iteratywna, a tym mniejsze s szanse wzrostu innowacyjnoci radykalnej przedsibiorstw. Jeli podstawowym kryterium oceny dziaa przedsibiorstw jest ich innowacyjno radykalna, to klaster rozwija si w kierunku naukowym, stymulowanym przez wiat nauki. Ustalenie aktualnej fazy rozwoju klastra oznacza wskazanie pary dominujcych procesw pchajcych jego rozwj. Nieliniowo procesu rozwoju oznacza, e w kadym momencie czasu fazy rozwoju klastra wspegzystuj ze sob, ale charakteryzuj si rn intensywnoci konstytuujcych je procesw i ich interakcji. Pomiar intensywnoci procesw na poziomie mikro odbywa si jednoczenie z identyfikacj spoecznoci klastra. Dla ustalenia czy w zidentyfikowanym na poziomie mezo skupisku zachodz relacje midzy przedsibiorstwami, mona posuy si jeli dostpne s odpowiednie dane statystyczne i ich pozyskanie nie jest zbyt kosztowne technik ekonometryczn opart na macierzach input- output (OECD, 1999) i technik macierzy innowacyjnych (OECD, 2002). Pierwsza z nich pozwala na zidentyfikowanie przepyww produkcji midzy gaziami gospodarki w zidentyfikowanym skupisku, natomiast druga na zidentyfikowanie interakcji
126
zachodzcych midzy nimi w procesie innowacyjnym. Cho uzyskany obraz jest relatywnie obiektywny, to pozostaje niepeny w tym sensie, e nie pokazuje czy zidentyfikowane procesy mieszcz si w granicach terytorialnych klastra, czy te poza nimi. Dlatego wymagane jest uzupenienie tego obrazu metod monograficzn. Dla prawidowego zidentyfikowania fazy rozwoju klastra mierzy si wkad w intensywno poszczeglnych procesw wnoszony przez podmioty ulokowane w granicach terytorialnych klastra, jak i przez podmioty ulokowane poza tymi granicami (tzw. powizania globalne klastra). W fazie umacniania domeny, wskanikiem intensywnoci relacji handlowych jest poziom wykorzystania transakcji rynkowych w ramach acucha wartoci, a relacji niehandlowych poziom rozwoju infrastruktury materialnej i niematerialnej. Natomiast wskanikiem intensywnoci interakcji obydwu procesw jest poziom wykorzystywania wsplnie przez przedsibiorstwa dostpnej infrastruktury. Technik pomocn dla przeprowadzenia pomiaru intensywnoci procesw i ich interakcji w fazie systematyzacji domeny, jest metoda przepyww wiedzy (Drejer et al., 1999; Spielkamp, Vopel, 1999; Roelandt et al., 1999; Halley, den Hertog, 2000). Wskanikiem intensywnoci procesu strukturyzacji jest poziom wykorzystywania, w ramach acucha wartoci dugofalowych, kontraktw handlowych i towarzyszcych im przepyww wiedzy. Wskanikiem intensywnoci tworzenia kodu jest poziom rozwoju wsppracy interdyscyplinarnej prowadzonej w ramach sieci instytucji edukacyjnych. Wskanikiem intensywnoci interakcji obydwu procesw jest jednoczenie poziom wykorzystania przez przedsibiorstwa nowej wiedzy naukowej wytworzonej w sieci instytucji edukacyjnych oraz poziom wykorzystania przez instytucje edukacyjne wiedzy praktycznej dostarczanej przez przedsibiorstwa. Tabela 11: Przykadowe mierniki procesw obserwowanych w fazie systematyzacji domeny. Intensywno procesu strukturyzacji:
1) dla pomiaru kontraktowych przepyww dbr materialnych: poziom

kupna/sprzeday prowadzonych ze staymi lokalnymi/spoza klastra dostawcami/klientami w stosunku do cakowitego poziomu kupna/sprzeday
2) dla pomiaru kontraktowych przepyww dbr niematerialnych: ilo baz

danych / oprogramowania (staego dostpu do nich) sprzedanych/kupionych
127
Jolanta Gra
od lokalnych/spoza klastra dostawcw/klientw; ilo wsplnych dugofalowych przedsiwzi (projektw B+R/ strategii marketingowych) z lokalnymi/spoza klastra dostawcami/klientami;
3) dla
pomiaru kontraktowych przepyww kadr: ilo pracownikw zatrudnionych na stae jednoczenie w przedsibiorstwach danej brany i u lokalnych/spoza klastra klientw/dostawcw; ilo pracownikw zatrudnionych na stae w przedsibiorstwach danej brany i jednoczenie na innej podstawie u lokalnych/spoza klastra dostawcw/klientw; ilo osb przyjtych do pracy w przedsibiorstwach danej brany, ktre bezporednio przedtem byy zatrudnione u lokalnego/spoza klastra dostawcy/klienta.
Intensywno procesu tworzenia kodu:
1) dla pomiaru wsplnego wykorzystywania infrastruktury materialnej: stopie

wsplnego wykorzystywania przez instytucje edukacyjne lokalnej /spoza klastra infrastruktury materialnej;
2) dla pomiaru wsplnego wykorzystywania infrastruktury niematerialnej przez

instytucje edukacyjne: ilo wsplnych projektw badawczych i edukacyjnych; ilo lokalnych/spoza klastra organizacji (naukowych, normatywnych), do ktrych nale wsplnie instytucje edukacyjne
Technik pomocn dla przeprowadzenia pomiaru intensywnoci procesw i ich interakcji w fazie systematyzacji domeny, jest metoda przepyww wiedzy (Drejer et al., 1999; Spielkamp, Vopel, 1999; Roelandt et al., 1999; Halley, den Hertog, 2000). Wskanikiem intensywnoci procesu strukturyzacji jest poziom wykorzystywania w ramach acucha wartoci dugofalowych kontraktw handlowych i towarzyszcych im przepyww wiedzy. Wskanikiem intensywnoci tworzenia kodu jest poziom rozwoju wsppracy interdyscyplinarnej prowadzonej w ramach sieci instytucji edukacyjnych. Wskanikiem intensywnoci interakcji obydwu procesw jest jednoczenie poziom wykorzystania przez przedsibiorstwa nowej wiedzy naukowej wytworzonej w sieci instytucji edukacyjnych oraz poziom wykorzystania przez instytucje edukacyjne wiedzy praktycznej dostarczanej przez przedsibiorstwa.
128
Programowanie rozwoju klastra nie jest klasycznym procesem stosowanym w funkcjonalnym podejciu do zarzdzania organizacjami hierarchicznymi. Tak samo jak proces rozwoju klastra, jego programowanie polega na utrzymywaniu dynamicznej rwnowagi midzy strategiami nakierowanymi na podwyszenie oceny dokonywanej za pomoc poszczeglnych kryteriw. Proces programowania obejmuje cztery zachodzce na siebie strategie, ktrych efektem realizacji jest wprowadzenie klastra w okrelon faz rozwoju. Strategia rozwoju spoecznego wspomaga wejcia klastra w faz emergencji tosamoci, strategia rozwoju rynku nakierowana jest na umacnianie domeny klastra, strategia innowacyjnoci wprowadza klaster w faz systematyzacji domeny, natomiast strategia rozwoju nauki wspiera faz projektowania tosamoci klastra. Szczegln rol w zarzdzaniu portfolio strategii skadajcych si na proces programowania rozwoju klastra odgrywaj dziaania podejmowane przez instytucje administracyjne. W ramach realizacji poszczeglnych strategii, dziaania instytucji administracyjnych bd nakierowane na stymulacj intensywnoci procesw konstytuujcych fazy rozwoju i ich interakcji. Stymulowanie rozwoju klastra w fazie emergencji tosamoci obejmuje dziaania nakierowane na rozwj kapitau spoecznego (zmiany modeli mentalnych, wzrost wzajemnego zaufania) i kapitau ludzkiego (szeroko rozumiana edukacja) oraz ich wzajemnej interakcji. W fazie umacniania domeny pobudzanie rozwoju klastra nastpuje w wyniku dziaa realizowanych w ramach strategii rozwoju rynku, takich jak: ksztatowanie specjalistycznego rynku pracy, tworzenie przyjaznych warunkw dla powstawania nowych przedsibiorstw (np.: inkubatory biznesowe) i przycigania przedsibiorstw z innych lokalizacji (np.: prawo przyjazne przedsibiorcom, atrakcyjna infrastruktura materialna i niematerialna, uatwianie dostpu do lokalnych zasobw), inicjowanie wsppracy przedsibiorstw z instytucjami edukacyjnymi (wsplne projekty badawczo-rozwojowe na zamwienie praktyki), inicjowanie i organizowanie wsplnych dziaa marketingowych, tworzenie platform komunikacyjnych, itp.. W fazie systematyzacji domeny stymulowanie rozwoju klastra polega na podejmowaniu dziaa umoliwiajcych realizacj strategii innowacyjnoci. Dziaania te mog obejmowa, przykadowo: tworzenie centrw obserwujcych globalne trendy technologiczne, tworzenie parkw technologicznych, powoywanie do ycia brokerw klastra, tworzenie przyjaznych (prawnych,
129
Jolanta Gra
finansowych) warunkw dla dugofalowej wsppracy przedsibiorstw z instytucjami edukacyjnymi, itd. W fazie projektowania tosamoci stymulowanie rozwoju klastra nastpuje w wyniku dziaa realizowanych w ramach strategii rozwoju nauki i bada, ktre polegaj przede wszystkim na stwarzaniu przyjaznych warunkw dla pracy interdyscyplinarnych zespow badawczych.
Od metody do dziaania: narzdzie ewaluacji programw i polityk klastrowych Pomiary intensywnoci procesw napdzajcych rozwj klastra w rnych momentach czasu umoliwiaj prowadzenie procesu ewaluacji klastra, a w szczeglnoci oceny przebiegu programowania i stymulowania rozwoju klastra przez instytucje administracyjne. Uytecznym narzdziem sucym do prowadzenia ewaluacji programw i polityk klastrowych moe by mapa klastra, ktrej przykad pokazano na rysunku 2. Rysunek 2: Przykad narzdzia ewaluacji w postaci mapy klastra.
Mapa klastra jest obrazem geometrycznym klastra, na ktrym fazy rozwoju klastra przedstawiono za pomoc intensywnoci relacji i powiza globalnych
130
klastra. Mapa skada si z dwch obrazw. Pierwszy obraz umieszczony na rysunku po prawej stronie jest obrazem intensywnoci relacji klastra (tj. pokazuje wntrze klastra). Drugi obraz umieszczony na rysunku po lewej stronie jest obrazem intensywnoci powiza globalnych (tj. pokazuje otoczenie klastra). Zgodnie z waciwociami modelu rozwoju klastra, intensywnoci poszczeglnych procesw mog przybiera wartoci liczbowe od zera do jeden (lub 100%). Porwnanie powierzchni wykrelonych w rnych momentach czasu na mapie badanego klastra w wietle zaproponowanej proteorii rozwoju klastra pozwala oceni, na ile efektywne jest programowanie jego rozwoju w oparciu o podjte dziaania.
Podsumowanie Uwzgldnienie w procesie rozwoju klastra zarwno czynnikw ekonomicznych, jak i spoecznych prowadzi do wanych konsekwencji metodycznych. Po pierwsze, ewaluacja rozwoju klastra wymaga prowadzenia pomiarw nie tylko procesw zachodzcych na poziomie relacji midzy przedsibiorstwami i instytucjami, ale take na poziomie mikro, tj. w samej spoecznoci klastra. Po drugie, uwzgldnienie spontanicznych procesw spoecznych w rozwoju klastra ogranicza moliwo jego programowania (tj. wiadomego planowania) rozwoju, dopuszczajc jedynie konstrukcje prawdopodobnych scenariuszy przebiegu tego zjawiska w oparciu o zarzdzanie portfolio strategii, stymulujcych poszczeglne fazy rozwoju. Po trzecie, ograniczony wpyw na wybr i przebieg rozwoju klastra, wedug prawdopodobnych scenariuszy, mog wywiera instytucje administracyjne, podejmujc stosowne dziaania w poszczeglnych fazach i sekwencjach jego rozwoju.
131
Jolanta Gra
Literatura: 1. ADLER E., HAAS P. M., (1992), Conclusion: epistemic communities, world order, and the creation of a reflective research program, International Organization, vol. 46, no 1, pp. 367-90. 2. ADLER P., (2001), Market, hierarchy, and trust: The knowledge economy and the future of capitalism, Organization Science, vol. 12, no 2, pp. 215-234. 3. CASSON M., (1997), Information and organization: A new perspective on the theory of the firm, Oxford University Press, Oxford. 4. COHENDET P., LLERENA P., (2003), Routines and communities in the theory of the firm, Industrial and Corporate Change, vol. 12 no 3, pp. 271-269. 5. DTI, (2001), Business Clusters in the UK A First Assessment, Volume 1: Main Report, Londyn, Department of Trade and Industry. 6. DYER J. H., CHU W., (2003), The role of trustworthiness in reducing transaction costs and improving performance: Empirical evidence from the United States, Japan, and Korea, Organization Science, vol. 14, no1, pp. 57 68. 7. GRA J., (2007), Istota klastra w kierunku hybrydowych form organizacji dziaa gospodarczych, [w:]: ZN Ekonomia i Zarzdzanie no 2/2008, Pluta-Olearnik M. (red.), Wysza Szkoa Handlowa, Wrocaw. 8. GRA J., (2008a), Dynamika klastra zarys teorii i metodyka bada., Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw. 9. GRA J., (2008b), Zooming in on cluster development engines [w:] Kopyciska D., (red.), Microeconomics conditions of economy competitiveness, seria Economics and Competition Policy, vol. 13, Szczecin, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczeciskiego. 10. GRA J., (2008c), Model dynamiki klastra jako narzdzie badania jego moliwoci adaptacyjno-rozwojowych, [w:] Rola funduszy unijnych, innowacji i wiedzy w rozwoju Polski: analizy na poziomie makroekonomicznym, regionalnym, lokalnym, Pangsy-Kania S. , Piech K. (red..), Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa. 11. GRABHER G., (1993), The weakness of strong ties. The lock-in of regional development in the Ruhr Area, s. 255-277 [w:] The embedded firm, Grabher G. (ed.), Routledge, London. 12. GRANOVETTER, M., (1986), Economic action and social structure: The problem of embeddedness, American Journal of Sociology, vol. 91, pp. 481-510.
132
13. HAAS P., (1992), Introduction: epistemic communities and international policy coordination, International Organization, vol. 46, no 1, pp.1-35. 14. LESSER E. L., FONTAINE M.A., SLUSHER J.A. (eds.), (2000), Knowledge and communities, Heinemann, Butterworth. 15. MALMBERG A., MASKELL P., ESKELINEN H., HANNIBALSSON I., VATNE E., (1998), Competitiveness, localised learning and regional development: Specialisation and prosperity in small open economies, Routlege Publishers, LondonNew York. 16. NEWMAN D. M., (2006), Sociology: Exploring the architecture of everyday life, Pine Forge Press, Thousands Oaks London. 17. OECD, (1999), Boosting Innovation. The Cluster Approach, Pary, OECD. 18. OECD, (2002) Dynamising National Innovation Systems, Pary, OECD. 19. OUCHI W. G. and WILLIAMSON O. E., (1981), The markets and hierarchies and visible hand perspectives. in Perspectives on organization design and behavior, Van de Ven A., Joyce W. F. (eds), Free Press, New York. 20. OUCHI W. G., (1984), The M-form society, Anderson-Wiley, Reading (Mass.). 21. PORTER M., (1990), On competition, Porter M., Free Press, New York. 22. PORTER M., (1998), Clusters and the new economics of competition, Harvard Business Review, vol. 76, no 6, pp. 77-90. 23. RING P. S., VAN DE VEN A. H., (1992), Structuring cooperative relationships between organizations, Strategic Management Journal, vol. 13, pp. 483-498. 24. RING P. S. and VAN DE VEN A. H., (2006), Relying on trust in cooperative interorganizational relationships. in Handbook on trust research, Bachmann R., Zaheer A. (eds), Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham. 25. SLVELL, ., KETELS, C. , LINDQVIST, G. (2003), The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower AB, Stockholm. 26. UZZI B., (1997), Social structure and competition in interfirm networks: The paradox of embeddedness, Administrative Science Quarterly, vol. 42, pp. 35-67. 27. WENGER E., (1998), Communities of Practice: Learning, meaning, and identity, Cambridge University Press, Cambridge. 28. WILLIAMSON O., (1991), Comparative economic Administrative Science Quarterly, vol. 36, pp. 269-296. organization,
133
Jolanta Gra
Streszczenie Niniejsza praca koncentruje si na realizacji dwu celw: pogbieniu teorii klastra postrzeganego jako hybrydowa forma organizacji, oraz biorc taki obraz klastra za punkt wyjcia na opracowaniu podstaw metodycznych oceny polityki i programw rozwoju klastra. Skonstruowany model przedstawia proces rozwoju klastra jako cigniony przez mechanizm teleologiczny i pchany przez dialektycznie przeciwstawne procesy. Opracowane w oparciu o ten model narzdzie do prowadzenia ewaluacji programowania i polityki klastrowej mona uwaa za wypenienie istniejcej dotychczas w literaturze luki.
Summary The purpose of this work is twofold: it seeks to advance the discussion of clusters as hybrid forms of organization with focus on its dynamics, and taking it as a vantage point - to develop the foundations of methods for cluster policies and programmes evaluation. The proposed model of cluster dynamics views a process of cluster development as it being pulled by a teleological engine, and at the same time pushed by dialectical tensions. The tool for evaluation of cluster programming and policies derived from this model may be considered an extension to the existing literature.
Kontakt z autork: dr Jolanta Gra Wysza Szkoa Handlowa jolanta.gora@handlowa.eu
134
Ewaluacja funduszy strukturalnych nowej perspektywy finansowej skierowanych na wspieranie struktur klastrowych Evaluation of structural funds supporting cluster structures
Wprowadzenie Ewaluacja klastrw to dziedzina nowa, ktra nie doczekaa si jeszcze odrbnych publikacji oraz waciwej swej specyfice oprzyrzdowania metodycznego. W zasadzie kierunki ewaluacji klastrw wyznaczone zostaj przez ramy ewaluacji innowacji, gdy to wanie w specyfice innowacji i regionalnych systemw innowacji doszukiwa mona si podobiestw z klastrami i inicjatywami klastrowymi wspieranymi ze rodkw strukturalnych UE. Jak ju zauwaono wczeniej (patrz. rozdzia powicony ewaluacji polityk wspierania innowacji ze szczeglnym uwzgldnieniem klastrw), ewaluacja innowacji i klastrw charakteryzuje si specyfik wynikajc z szerokiego zakresu interwencji (klastry to struktury, w ramach ktrych funkcjonuje szereg podmiotw prywatnych i publicznych o rnych celach i penionych funkcjach), czy te efektach widocznych nieraz kilka lat po udzieleniu wsparcia. Co za tym idzie, pomiar interwencji jest bardzo trudny i nie uwzgldnia zwykle wszystkich czynnikw (zoono struktur klastrowych wprowadza do oceny szereg zmiennych, pomidzy ktrymi nieatwo jest znale bezporednie relacje). Kolejne wyzwanie zwizane z trudnoci pomiaru efektw interwencji programw skierowanych na rozwj klastrw wynika z faktu, i programy te maj bardzo szeroki zakres oddziaywania - obszar potencjalnej interwencji rozciga si na wiele bran gospodarki (sektory pokrewne i wspomagajce). To wszystko powoduje, e ewaluacja programw i inicjatyw wspierajcych klastry niesie ze sob konieczno bardzo dokadnego przeanalizowania wszystkich czynnikw wpywajcych na ksztat i przedmiot oceny. Czynniki te zostan zaprezentowane w dalszej czci artykuu. Celem artykuu jest take przedstawienie uytecznego narzdzia, ktre poprowadzi osoby zlecajce badanie ewaluacyjne w obszarze wspierania klastrw przez trudn
135
drog definiowania badania ewaluacyjnego, jego zakresu, celu, zaoe badania, definiowania zagadnie i pyta badawczych po ocen metod i technika badawczych, ktre mog by uyteczne w ewaluacji klastrw.
Zaoenia ewaluacji klastrw Ewaluacja to systematyczne badanie, prowadzone z uyciem zrnicowanych metod, zoone ze zbierania danych, analizy, oceny oraz informowania o wynikach, ktrego celem jest oszacowanie (w odniesieniu do jasno sformuowanych kryteriw) jakoci i wartoci procesu oraz efektw wdraania interwencji publicznych (OLEJNICZAK, KOZAK, LEDZION 2008). Odnoszc powysza definicj do interwencji w obszarze wspierania klastrw, mozna przyj, e ewaluacja bdzie oszacowaniem jakoci i wartoci procesu oraz efektw udzielonego wsparcia przeznaczonego na rozwj struktur klastrowych, zarwno w obszarze infrastrukturalnym, jak i w obszarze relacji i powiza. Naley take podkreli, e pojcie ewaluacji klastrw ma charakter szeroki i mieci si w nim zarwno ewaluacja polityk klastrowych, programw wspierania struktur klastrowych, ewaluacja strategii wspierania struktur klastrowych, jak i ewaluacja samych struktur klastrowych. Schemat 1. Pojcia ewaluacji w odniesieniu do klastrw.
rdo: opracowanie wasne.
136
Konsekwencj szerokiego zakresu i pojemnoci definicji ewaluacji klastrw jest konieczno wyboru przedmiotu oceny, ju na etapie strukturyzacji badania ewaluacyjnego. W zwizku z tym przyjto na potrzeby niniejszego artykuu, i pod pojciem ewaluacji klastrw rozumie bdzie si ewaluacj programw bezporednio wspierajcych powstawanie i rozwj klastrw. Takie zaoenie odnosi si bepzorednio do wsparcia struktur klastrowych udzielanego ze rodkw funduszy strukturalnych nowego okresu programowania i jednoczenie pozwala w tym obszarze zdefiniowa odpowiednie narzdzia ewaluacji. Zaoenie to ma w kocu rwnie swoje bezporednie konsekwencje w odniesieniu do zakresu badania. Trudno bowiem sobie wyobrazi realizacj badania, ktre obejmowa miaoby z jednej strony polityk wspierania klastrw, z drugiej za miaoby ocenia wsparcie dla poszczeglnych klastrw. W zalenoci od tego jaki jest cel naszej ewaluacji, taki kierunek przyjmowa bdziemy w definiowaniu a nastpnie wykonaniu badania ewaluacyjnego. W dalszej czci artykuu prezentuje si sposb podejcia do definiowania zakresu badania oraz definiowanie celw, zakresu zagadnie i pyta ewaluacyjnych w odniesieniu do ewaluacji klastrw. Kolejnym zaoeniem determinujcym ksztat badania ewaluacyjnego w odniesieniu do wsparcia klastrw jest dwoisty charakter (orientacja) kadej ewaluacji. Podejcie do ewaluacji bdce pochodn funkcji jak ma peni ewaluacja moe przyj bardziej strategiczny, bd te bardziej operacyjny charakter (OLEJNICZAK 2008). Pierwsza z nich wiksz uwag pooy na ocen efektw wsparcia, druga z kolei, na biece zarzdzanie. Tak jak wspomniano bdzie to pochodna funkcji ewaluacji. Najczciej wymieniane w litaraturze funkcje ewaluacji to: Poprawa planowania Poprawa wdraania i biecej jakoci Wzmocnienie poczucia partnerstwa i wspwasnoci Polepszenie zrozumienia Rozliczenie i wzmacnianie odpowiedzialnoci (FERRY, OLEJNICZAK 2008).
Ostatnim czynnikiem wpywajcym na wypracowanie podejcia do ewaluacji jest wspomniane ju zaoenie specyfiki ewaluacji klastrw, a dokadnie szerokiego zakresu interwencji i rozciagnitego w czasie procesu poznawania efektw udzielanego wsparcia. Proces ewaluacji wsparcia udzielonego na rzecz struktur
137
klastrowych bdzie mia wic za zadanie zderzenie efektw udzielonego wsparcia z sytuacj klastra przed pozyskaniem rodkw finansowych. I nie chodzi tutaj o okrelenie efektw netto interwencji, co jest w tym przypadku niezmiernie trudne, co o pokazanie wpywu interwencji na dynamik rozwoju klastra, powiza wewntrz klastra, relacji z otoczeniem oraz sytuacj poszczeglnych jego podmiotw. Ewaluacja wsparcia klastrw to wic swego rodzaju dynamiczna ocena podmiotw i procesw zachodzcych w klastrze dziki wsparciu finansowemu funduszy zewntrznych oraz efektw tej interwencji.
Metodyka bada ewaluacyjnych dotyczcych wsparcia struktur klastrowych Przygotowanie zaoe badania ewaluacyjnego, zlecenia badania oraz nastpnie jego wykonanie odbywa si zwykle wedug pewnego przyjtego schematu dziaania (standardowych krokw). Oczywicie kady z tych krokw jest niezmiernie istotny z punktu widzenia procesu ewaluacji, jednak z punktu widzenia niniejszego projektu niezwykle istotne bdzie waciwe zaprojektowanie ewaluacji, a wic okrelenie przedmiotu ewaluacji. Pod pojciem przedmiotu ewaluacji naley tutaj rozumie cel ewaluacji, zakres badania ewaluacyjnego, zdefiniowanie kryteriw ewaluacji oraz okrelanie metod i technik badawczych, ktre zostan w badaniu wykorzystane. Standardowe etapy procesu ewaluacji przedstawia poniszy schemat. Schemat 2. Standardowe etapy procesu ewaluacji.
138
Etap projektowania ewaluacji, a wic etap okrelania przedmiotu ewaluacji uzna naley za kluczowy z punktu widzenia efektywnoci wydatkowania rodkw publicznych skierowanych na wspieranie struktur klastrowych. Przygotowanie waciwych zaoe badania jest bowiem warunkiem osignicia adekwatnych do potrzeb wynikw badania i przedoenia przez wykonawc badania rekomendacji, ktrych wdroenie zapewni usprawnienie procesu zarzdzania interwencj. Std te temu procesowi powici naley wicej uwagi. W dalszej czci artykuu prezentuje si uyteczny schemat postpowania przy okrelaniu zaoe badania ewaluacyjnego w obszarze wsparcia struktur klastrowych, uwzgldniajcego obszary wsparcia klastrw oraz czynniki wpywajce na dynamik rozwoju klastrw (szerzej na ten temat rwnie w rozdziale dotyczcym kierunkw wspierania klastrw i struktur klastrowych w Polsce). Jak wspomniano wczeniej przygotowanie zaoe badania ewaluacyjnego jest warunkiem wypracowania wynikw badania i rekomendacji, ktre satysfakcjonowa bd zamawiajcego, co oznacza, e wysoka bdzie ich uyteczno. Aby to byo moliwe konieczne jest okrelenie celu ewaluacji a nastpnie zakresu ewaluacji. Na tej podstawie formuowa mona kryteria, ktrymi kierowa bdzie si ewaluator. Zdefiniowanie kryteriw umoliwi z pewnoci sformuowanie zagadnie i pyta badawczych. Z kolei znajc ostateczny zakres pyta i zagadnie ewaluacyjnych, moliwe jest zaproponowanie metod i technik badawczych, ktrych wykorzystanie pozwoli zrealizowa zaoone cele badania. Poniszy schemat przedstawia logiczn struktur postpowania przy okrelaniu zaoe badania ewaluacyjnego w obszarze wsparcia struktur klastrowych.
139
Schemat 3. Formuowanie zaoe badania ewaluacyjnego w obszarze wsparcia struktur klastrowych.
Okrelenie celu ewaluacji Okrelenie celu ewaluacji stanowi wstp do zdefiniowania jasnego i przejrzystego planu ewaluacji. Formuujc cel kadej ewaluacji naley wzi pod uwag kilka aspektw badania, w tym przede wszystkim zdefiniowa potrzeby informacyjne. A wic na tym etapie naley sobie odpowiedzie na pytanie co jest naszym gwnym problemem, co dziki realizacji badania chcemy osign i czego si
140
dowiedzie. Powysze pytania oparte s o szerszy kontekst i ramy, ktre tworz funkcje ewaluacji oraz charakter ewaluacji. Jak wspomniano wyej ewaluacja moe peni funkcje suce poprawie planowania, usprawnieniu wdraania programu, wzmocnieniu partnerstwa, lepszego rozumienia interwencji, jak rwnie funkcje zwizane z rozliczeniem programu (FERRY, OLEJNICZAK 2008). W zalenoci od tego, jak funkcj ma peni ewaluacja, zmienia si bdzie jej cel gwny. Pochodn funkcji ewaluacji jest charakter ewaluacji. Konsekwencj podejcia polegajcego na usprawnianiu wdraania programu bdzie operacyjnych charakter badania. Z kolei orinetacja na popraw planowania wiza bdzie si z podejciem strategicznym do realizacji badania (OLEJNICZAK 2008). W zalenoci od tego ktry kierunek stanie si wiodcym, zmiania bd si zaoenia naszego badania i jego cel. W kontekcie potrzeb informacyjnych warto rwnie wspomnie o okreleniu powiza naszego badania z innymi badaniami (ze wzgldu na du liczb zlecanych analiz i bada, moe nastpi sytuacja, w ktrej cel badania, a w szczeglnoci zakres badania oraz postawione hipotezy, pokrywa si bd z ju przeprowadzonymi badaniami, co w konsekwencji prowadzi do powielania wynikw). Szczeglnie w przypadku ewaluacji o strategicznym charakterze konieczne jest dokonanie przegldu literatury oraz dostpnych rde w celu eliminacji wskazanego ryzyka. W kocu ostatnim czynnikiem, ktry powinno podda si analizie na tym etapie, jest analiza interesariuszy. Uwzgldni naley m.in. to, kto bdzie odbiorc badania, kto bdzie w badaniu uczestniczy i kto bdzie je wykonywa. Szczegln uwag naley zwrci na odbiorcw badania, gdy to ich potrzeby w pierwszej kolejnoci powinny wyznacza ramy badania ewaluacyjnego i dla nich powinno formuowa si wnioski i rekomendacje.
Okrelenie zakresu ewaluacji W momencie kiedy zdefiniowany zostanie charakter badania, zdefiniowane zostan funkcje jakie ma peni ewaluacja oraz sprecyzowane zostan potrzeby informacyjne, moliwe jest przejcie do szczegowego okrelenia zakresu ewaluacji, czyli do okrelenia pewnych zaoe i przedmiotu badania wpywajcych na jego kocowe wyniki. Jak wspomniano we wstpie, ze wzgldu na charakter struktur klastrowych, nie jest moliwe objcie badaniem szerokiego zakresu
141
interwencji. Biorc pod uwag fakt, i ewaluacja struktur klastrowych i wsparcia udzielonego na rzecz struktur klastrowych moe dotyczy procesw zachodzcych w klastrze (inicjatywie klastrowej), podmiotw klastra oraz infrastruktury sucej wsparciu klastrw, zakres badania powinien obejmowa sytuacj w tych obszarach przed, i po udzieleniu wsparcia, chyba e badanie ma charakter operacyjny i dotyczy przykadowo systemu wdraania programu. W takim przypadku zakres badania bdzie mia wymiar horyzontalny. Schemat 4. Czynniki wpywajce na zakres badania ewaluacyjnego.
Operacyjny charakter badania (np. system wdraania programu)

rdo: Opracowanie wasne.
Kolejnym czynnikiem majcym wpyw na zakres badania ewaluacyjnego w obszarze wsparcia powiza kooperacyjnych podmiotw, jest stan wdraania programu, w ramach ktrego udzielane jest wsparcie. Etap pocztkowy determinowa bdzie raczej operacyjny charakter badania (trudno na pocztkowym etapie wdraania programu wyciga wnioski odnonie np. zasadnoci interwencji programu lub oceny efektw). Z drugiej strony etap kocowy realizacji programu umoliwi
142
zadawanie pyta o strategicznym charakterze, co zmieni podejcie do definiowania zakresu badania.1. Nie mniej wanym obszarem jest okrelenie etapu rozwoju struktur klastrowych, ktre otrzymay wsparcie. Moe si bowiem okaza, e to czy klastry znajduj si przykadowo w fazie inicjacji, czy te w fazie dojrzaoci ma istotny wpyw na efekty udzielonego wsparcia, a co za tym idzie, na definiowany zakres ewaluacji. W tym przypadku znaczenia nabiera take przedmiot ewaluacji. W przypadku klastrw bdcych w fazie pocztkowej swojego rozwoju waniejsze bd te obszary ewaluacji, ktre s istotne z punktu widzenia klastrw na tym wanie etapie, czyli przykadowo budowanie relacji wewntrz klastra, promocja klastra, czy te kapita spoeczny regionu w ktrym zlokalizowany jest klaster (patrz schemat 5). Z kolei dla klastrw ju rozwinitych, waniejsze bd takie obszary jak innowacyjno, specjalizacja przedsibiorstw klastra, struktura ekonomiczna regionu, czy chociaby zasig klastra (patrz schemat 6). Schemat 5. Czynniki wpywajce na zakres badania ewaluacyjnego .
1 Naley uwzgldni tutaj typ prowadzonej ewaluacji: inaczej bowiem definiowany bdzie zakres ewaluacji ex-post, inaczej ewaluacji on-going, a jeszcze inaczej ewaluacji ex-ante w procesie wsparcia struktur klastrowych).
143
Schemat 6. Czynniki wpywajce na zakres badania ewaluacyjnego.
Okrelenie kryteriw ewaluacji oraz pyta i zagadnie badawczych W literaturze definiuje si zasadniczo spjny katalog kryteriw ewaluacyjnych. Do najczciej definiownaych i wykorzystywanych kryteriw nale: Trafno (adekwatno) - kryterium to pozwala oceni, w jakim stopniu przyjte cele projektu odpowiadaj zidentyfikowanym problemom w obszarze objtym projektem i/lub realnym potrzebom beneficjentw. Efektywno (wydajno) - kryterium to pozwala oceni poziom ekonomicznoci projektu, czyli stosunek poniesionych nakadw do uzyskanych wynikw i rezultatw nakady rozumiane s tu jako zasoby finansowe, ludzkie i powicony czas. Skuteczno - kryterium to pozwala oceni, do jakiego stopnia cele przedsiwzicia zdefiniowane na etapie programowania zostay osignite.
144
Uyteczno - pozwala oceni, do jakiego stopnia oddziaywanie projektu/programu odpowiada potrzebom grupy docelowej. Dziki zastosowaniu tego kryterium mona oceni, czy zmiany wywoane realizacj projektu/programu s korzystne z punktu widzenia jego beneficjentw. Naley wzi pod uwag rnice interesw osb zaangaowanych w przedsiwzicie. To co ocenimy jako uyteczne dla jednej grupy, moe nie by uytecznym z punktu widzenia innej grupy. Trwao - kryterium to pozwala oceni czy pozytywne efekty projektu na poziomie celu mog trwa po zakoczeniu finansowania zewntrznego, a take czy moliwe jest utrzymanie si wpywu tego projektu w duszym okresie na procesy rozwoju na poziomie sektora, regionu czy kraju2.
Kryteria ewaluacyjne pomagaj porzdkowa badanie, tworzc swego rodzaju bloki zagadnie (pyta) poddawanych analizie. Ich celem jest take uwypuklenie pewnych elementw oceny, umoliwiajce spojrzenie na analizowan interwencj przez pewien przyjty pukt widzenia. W kocu ich wykorzystanie umoliwia zweryfikowanie przystawalnoci pyta do cyklu interwencji. Katalog kryteriw ewaluacji nie jest jednak katalogiem zamknitym. Na potrzeby kadej ewaluacji, w szczeglnoci obszaru o duej specyfice, moliwe jest zdefiniowanie innego katalogu kryteriw lub te doczenie do wyej wymienionych kryteriw kryteriw dodatkowych. Przykadem takiego dodatkowego kryterium, jest kryterium regionalnego konsensusu i partnerstwa w odniesieniu do oceny wdraania regionalnych strategii innowacji3. Zatem mona z powodzeniem wyobrazi sobie dodatkowe kryteria ewaluacyjne sformuowane w odniesieniu do badania interwencji wspierajcej struktury klastrowe, ktre przykadowo podkrelayby relacje i mikkie efekty wsparcia klastrw. Formuowanie kryteriw ewaluacji a w konsekwencji pyta i zagadnie badawczych (zasadne jest rwnie podejcie odwrotne, polegajce na grupowaniu sformuowanych pyta w bloki badawcze, ktre odpowiadaj zaoonym kryteriom) powinno uwzgldnia take inne elementy. S nimi typ ewaluacji, orientacja badania, etap rozwoju struktur klastrowych, ktre otrzymay wsparcie finansowe a take zaoony cel badania oraz jego przedmiot.
2 Takie kryteria ewaluacji mona spotka m.in. w: OLEJNICZAK, KOZAK, LEDZION 2008, OLEJNICZAK 2008, FERRY, OLEJNICZAK 2008, KIERZKOWSKI 2002. Kryteriami tym posuguje si rwnie Krajowa Jednostka Oceny (KJO 2005). 3 KLEPKA, KLIMCZAK 2006.
145
W przypadku ewaluacji on-going4 zakres stosowanych kryteriw ewaluacyjnych bdzie odmienny od zakresu kryteriw, ktre wykorzystane zostan przykadowo na etapie ewaluacji ex-post. W pierwszym przypadku sformuowane kryteria ewaluacji bd odnosiy si biecej oceny sytuacji w analizowanym programie, a wic czciej stosowane bd kryteria odnoszce si do skutecznoci i efektywnoci udzielonego wsparcia. Z kolei w przypadku ewaluacji ex-post wikszy nacisk zostanie pooony na uyteczno interwencji, trafno wsparcia oraz jego trwao. Pdoobnie zreszt w przypadku ewaluacji ex-ante, gdzie jednak gwnym zadaniem bdzie okrelenie trafnoci wsparcia. Podobn relacj mona znale w odniesieniu do orientacji badania (co powizane jest z typem realizowanej ewaluacji) operacyjny charakter badania wymusi stosowanie kryteriw oceniajcych skuteczno i efektywno interwencji, za w przypadku orinetacji strategicznej, wykorzystane zostan czciej kryteria trafnoci wsparcia i uytecznoci interwencji. W kocu istotne znaczenie odgrywa bdzie w przypadku definiowania kryteriw ewaluacyjnych sformuowany wczeniej cel i przedmiot badania ewaluacyjnego. I tak, jeli przedmiotem ewaluacji bd twarde efekty interwencji, wwczas atwiej przykadowo oceni jest efektywno udzielonego wsparcia ni jego uyteczno. Z kolei w przypadku efektw mikkich, dotyczcych przykadowo budowania relacji w powizaniu kooperacyjnym, wikszy nicisk pooony zostanie pewnie na uyteczno wsparcia. Okrelenie celu i zakresu badania, a take wynikajcych std kryteriw ewaluacji, daje podstaw do formuowania zagadnie i pyta badawczych. Punktem wyjcia s zdefiniowane kryteria, gdy to im sformuowane zagadnienia i pytania powinny odpowiada. Tak wic przykadowo w odniesieniu do kryterium trafnoci pyta naley o to, czy udzielone na rzecz struktur klastrowych wsparcie okazao si odpowiednie do potrzeb. Z kolei w przypadku skutecznoci, zakres zdefiniowanych pyta dotyczy moe osignicia zaoonych rezultatw, czy te problemw zwizanych z realizacj programu. Przykadow list pyta w odniesieniu do zdefiniowanych kryteriw ewaluacji przedstawia poniszy schemat.
Obok ewaluacji on-going badania ewaluacyjne mog rwnie przyjmowa charakter ewaluacji ex-ante, prowadzonych przed rozpoczciem realizacji programu czy wsparcia oraz ewaluacji ex-post, przeprowadzanej po zakoczeniu realizacji programu lub w jaki czas po zakoczeniu realizacji programu bd interwencji.
146
Schemat 7. Kryteria i przykadowe pytania badawcze.
Oczywicie katalog formuowanych pyta powinien by ograniczony (nie jest zasadne rozszerzanie zakresu pyta bez uwzgldnienia moliwoci udzielenia odpowiedzi na sformuowane pytania oraz organizacyjnych badania (budet, czas). Istotne moe si okaza sformuowanie katalogu pyta podstawowych, czyli takich ktre z punktu widzenia zamawiajacego s najistotniejsze, a udzielenie odpowiedzi na nie konieczne z punktu widzenia celu badania Dodatkowo mona sformuowa katalog pyta dodatkowych, ktre nie s mniej istotne a wyniki maj drugorzdne znaczenie. Ciar udzielenia odpowiedzi na te drugie byby przedmiotem dyskusji z wykonawc (bd te przykadowo przedmiotem oceny na etapie postpowania przetargowego).
147
Metody i techniki badawcze Szukajc odpowiedzi na zagadnienia i pytania badawcze wykonawca badania stosowa bdzie zrnicowany katalog metod i technik badawczych. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie by to zamawiajcy, na etapie planowania badania ewaluacyjnego, w odniesieniu do struktur klastrowych zdefiniowa podstawowy katalog metod badawczych, ktre powinny by wykorzystane lub te przedstawi metody, ktrych uycie bdzie konieczne ze wzgldu na ich specyfik i specyfik przedmiotu ewlauacji (np. analizy sieciowej w odniesieniu do badania struktur klastrowych). Formuujc katalog metod i technik naley zastanowi si w pierwszej kolejnoci nad podejciem badawczym. Jak zauwaono we wstpie, struktury klastrowe oraz ewaluacja struktur klastrowych posiada swoj specyfik, co powoduje, e zdecydowanie czciej wykorzystywane bd tutaj metody jakociowe, ni ilociowe. Cho oczywicie tych ostatnich nie naley pomija. Warto take zauway, e zakres wykorzystanych metod bdzie zaleny od charakteru badania (inne metody dotyczy bd bada o orientacji strategicznej a inne o orientacji operacyjnej, inne w przypadku struktur klastrowych rozwinitych a inne w przypadku klastrw w fazie inicjacji, czy w fazie schykowej). Nie naley w kocu zapomina o specyfice struktur klastrowych, ich szerokim zasigu branowym i podmiotowym, a take dugotrwaych efektach widocznych czsto dopiero po pewnym czasie od udzielenia wsparcia. Niezmiernie istotne na etapie definiowania zakresu metod i technik badawczych jest zdefiniowanie wspomnianych ju ogranicze operacyjnych (w kontekcie okrelonych potrzeb informacyjnych). Szeroki katalog pyta czy te zagadnie badawczych wymaga bdzie prawdopodobnie wykorzystania szerokiego katalogu metod i technik badawczych. Jeli czas przeprowadzenia ewaluacji jest z zaoenia krtki lub te zamawiajcy nie dysponuje wystarczajcym budetem, konieczne moe okaza si zweryfikowanie pierwotnych zaoe badania, a w konsekwencji dokonanie zmian w sformuowanych na wczeniejszym etapie pyta i zagadnie. Jednoczenie na tym etapie naley zada sobie pytanie o to, czy katalog metod potrzebnych do zdobycia informacji, danych oraz wiedzy, nie jest zbyt szeroki i czy moliwe jest jego zweryfikowanie.
148
Przykadowe narzdzia i techniki badawcze stosowane w ewaluacji struktur klastrowych W badaniach klastrw wykorzystuje si szereg metod i technik badawczych, ktre maj na celu rozpoznanie potencjau struktur klastrowych lub nawet ich zalkw. Metody te, to przykadowo: analiza nakadw i wynikw, bazujca na analizie przepywu materiaw i usug pomidzy poszczeglnymi branami przemysu, analiza wspczynnika lokalizacji, wskazujcego koncentracj analizowanej dziedziny gospodarczej na pewnym terytorium, analiza cytowa i patentw, pozwalajca okreli przewagi komparatywne w danej dziedzinie, czy te metodologia klastra GEM polegajca na ocenie siy i efektywnoci klastra, jako lokalnego systemu produkcyjnego (SZULTKA 2004). Metody te jednak znajd niewielkie zastosowanie w ewaluacji klastrw. Ich rola ograniczy si bowiem wycznie do oceny sytuacji klastra przed pozyskaniem rodkw finansowych. Zdecydowanie bardziej uyteczne bd w ewaluacji struktur klastrowych i programw wsparcia klastrw metody bada jakociowych (podejcie jakociowe w ewaluacji opisuj szerzej przykadowo KOWALSKI, JASISKI w: HABER 2007), takich jak wywiady pogbione, Grupy Focusowe (FGI), czy te stosowana coraz czciej analiza sieciowa. Ostatnia spord wymienionych metod warta jest polecenia ze wzgldu na due moliwoci praktycznego jej zastosowania i wykorzystania ewaluacji struktur klastrowych.
Analiza sieciowa Analiza sieciowa daje moliwo zobrazowania relacji i powiza pomidzy czonkami klastra, ktre to elementy stanowi bardzo istotny wskanik poziomu rozwoju klastra. Pozwala pozna si tych relacji, co jest wskanikiem dynamiki rozwoju klastra. W kocu pozwala rozpozna struktur instytucjonaln (podmiotow i branow) sieci powiza, co uzupenia obraz realizowanego badania ewaluacyjnego (pozwala rozpozna zarwno liderw klastra, jak i podmiotw, ktrych relacje z podmiotami klastra maj charakter incydentalny).
149
Analiza siciowa zostaa wykorzystana rwnie na potrzeby realizacji niniejszego projektu.5 Dla wybranych klastrw, ktre charakteryzoway si rnym stopniem rozwoju, przeprowadzono analiz bazujc na technice wywiadu przeprowadzonego w oparciu o przygotowany scenariusz. Kady partner klastra pytany by o relacje z innymi partnerami i liderem klastra. W drugiej kolejnoci informacje te byy weryfikowane o opinie pozostaych uczestnikw struktur klastrowych i lidera inicjatywy. Prezentacj wynikw przeprowadzonej analizy sieciowej dla klastra Zielona Chemia przedstawia poniszy schemat. Schemat 1. Wyniki analizy sieciowej dla klastra Zielona Chemia.
rdo: opracowanie wasne na podstawie wynikw przeprowadzonych bada.
Jak pokazaa przeprowadzona analiza zastosowanie tej metody ma jednak pewne ograniczenia. Przede wszystkim wyniki analizy s bardziej dokadne w przypadku klastrw dobrze rozwinitych i funkcjonujcych, czego powodem jest sia istniejcych relacji i powiza. W przypadku klastrw, w ktrych dziaalno ma
5 Na rynku dostpne s programy wspomagajce wykonanie analizy sieciowej. Jednym z nich jest program PAJEK, ktry wykorzystano w niniejszym badaniu. Na temat analizy sieci pisze take BATORSKI w: HABER, SZAAJ 2008.
150
charakter incydentalny lub relacje s sporadyczne, wyniki badania bd niedokadne. Z tego powodu analiza sieci nie znajdzie zastosowania w przypadku klastrw, ktre znajduj si na bardzo wczesnych etapach rozwoju. Kolejnym ograniczeniem, cho o mniejszej wadze, jest konieczno przedstawienia na skali (w postaci liczbowej) kategorii jakociowych takich jak np. jako wsppracy pomidzy podmiotami. Jako, e trudno jest skwantyfikowa takie wartoci jak przykadowo wspomniana jako wsppracy, wyniki badania mog by obarczone pewnymi bdami. Std te obrazowaniu graficznemu wynikw analizy sieciowej powinno towarzyszy zestawienie wartoci poszczeglnych kategorii. Podsumowujc mona stwierdzi, e cho wykorzystanie tej metody napotyka na liczne problemy i ograniczenia, to staje si ona powoli jednym z waniejszych narzdzi wykorzystywanych w badaniach, w tym badaniach zwizanych z regionalnymi systemami innowacji i klastrami.
Indywidualne wywiady pogbione (Individual In-Depth Interview) Kolejn metod, ktra ma kluczowe znaczenie w przypadku ewaluacji struktur klastrowych jest pogbiony wywiad indywidualny. Wywiad indywidualny opiera si na pogbionej rozmowie przeprowadzanej przez wykwalifikowanego badacza z wybranym rozmwc. Zebrane w ten sposb dane maj charakter jakociowy i pozwalaj na zrekonstruowanie opinii respondentw np. na temat produktu, jego uytecznoci, itp. Metoda wywiadu indywidualnego pozwala wic na uzyskanie pogbionej wiedzy na temat opinii respondentw, w zwizku z czym moe by bardzo przydatna w procesie oceny struktur klastrowych (ale take programw, strategii, czy polityk). Mona wyrni kilka form wywiadu, odpowiednich dla realizacji rnych celw badawczych. S to: rozmowa nieformalna, wywiad czciowo ustrukturyzowany, wywiad przeprowadzony w oparciu o dyspozycje do wywiadu (scenariusz wywiadu) oraz wywiad ustrukturyzowany. Najczciej stosowana jest forma rozmowy czciowo ustrukturyzowanej, ktra czy zalety wywiadu swobodnego z wywiadem ustrukturyzowanym.
151
Zogniskowane wywiady grupowe (Focus Group Interview) Narzdziem, ktre moe znale swoje zastosowanie w badaniach ewaluacyjnych, ktrych przedmiotem s klastry jest zogniskowany wywiad grupowy. Zogniskowany wywiad grupowy to spotkanie dyskusyjne, prowadzone przez specjalnie wyszkolonego moderatora, wedug ramowego scenariusza. Zwykle bierze w nim udzia od 4 do 12 osb oraz moderator. Ze wzgldu na fakt, e badania fokusowe mog gromadzi wielu uczestnikw (w naszym przypadku powizania kooperacyjnego) i mog suy poznaniu wzajemnych opinii uczestnikw spotkania, bardzo wysoka bdzie ich uyteczno. Bdzie to prawdopodobnie jedno z czciej wykorzystywanych narzdzi w ewaluacji klastrw. Powysze metody nie wyczerpuj oczywicie katalogu metod i technik stosowanych w ewaluacji struktur klastrowych (programw wsparcia klastrw, itd.), jednak ze wzgldu na swj jakociowy charakter bd to metody wykorzystywane bardzo czsto. Wane w tym kontekcie jest take to, e w ewaluacji klastrw konieczne jest pokazywanie efektw mikkich interwencji, istniejcych relacji, powiza pomidzy czonkami powizania kooperacyjnego, jak rwnie mikkich efektw, co opisane wyej metody wietnie umoliwiaj. Z kolei dla analizy twardych efektw wsparcia (takich jak np. efekty niektrych projektw realizowanych w ramach Dziaania 5.1 PO IG), katalog ten bdzie rozszerzony prawdopodobnie o metody ilociowe. Modelowym przypadkiem bdzie moliwo zastosowania obu rodzajw bada (zarwno ilociowych, jak i jakociowych) a nastpnie zetawienie wynikw tych bada (triangulacja).
Podsumowanie Pojcie ewaluacji w odniesieniu do struktur klastrowych jest bardzo szerokie, i tak jak zauwaono, moe obejmowa zarwno ewaluacj polityki wspierania klastrw, strategii rozwoju klastrw, programw wspierania klastrw, jak i na najniszym poziomie poszczeglnych struktur klastrowych (tutaj ewaluacji bdzie dotyczya raczej efektw wsparcia). Struktury klastrowe cechuje zoono struktury instytucjonalnej (wielo podmiotw o rnych celach i zadaniach) oraz zoono relacji i powiza (poczwszy od relacji pionowych w strukturze acucha wartoci do relacji poziomych opartych przykadowo o wspprac na rzecz realizacji wsplnych projektw). Dodatkowo naley mie na uwadze dynamiczny charakter rozwoju klastrw oraz otoczenie klastra, ktre nie pozostaje bez wpywu na skutki
152
interwencji programu, czy te wsparcia. To wszystko powoduje, e ewaluacja klastrw (rozumiana tutaj przede wszystkim jako ewaluacja programw wsparcia klastrw) jest procesem zoonym i skomplikowanym, za jej wykonanie obarczone jest wieloma zaoeniami. Mona przyj, e ewaluacja wsparcia klastrw to dynamiczna ocena podmiotw i procesw zachodzcych w klastrze dziki wsparciu finansowemu funduszy zewntrznych oraz efektw tej interwencji. Proces realizacji badania ewaluacyjnego skada si z kilku nastpujcych po sobie etapw, przy czym biorc pod uwag efekt w postaci wnioskw i rekomendacji, ktre bd odpowiedzi na zidentyfikowane potrzeby informacyjne (a wic bd m.in. odpowiedzi na potrzeb usprawniania realizacji programu wsparcia struktur klastrowych), najwaniejszym etapem jest etap planowania badania ewaluacyjnego. Na tym etapie nastpuje definiowanie celu i zakresu ewaluacji oraz w konsekwencji kryteriw ewaluacji, pyta badawczych a take podstawowej metodologii badania. Przechodzenie przez poszczeglne zaproponowane w tekcie kroki, pozwoli z pewnoci przemyle wszystkie najwaniejsze obszary badania (w tym zdefiniowane obszary tematyczne), a w konsekwencji sformuowa spjny przedmiot badania, ktry bdzie odpowiedzi na zidentyfikowane wczeniej potrzeby. Cho oczywicie naley zauway, e przewodnik ten nie ma ostatecznego charakteru, co oznacza e wskazane w nim obszary mog by poddawane zmianom i modyfikacjom na potrzeby konkretnych bada ewaluacyjnych. Dosy wanym obszarem realizacji bada ewaluacyjnych jest take etap definiowania metod i technik badawczych. Cho przygotowanie metodologii badania ley zwykle po stronie wykonawcy badania, to zdefiniowanie na etapie planowania badania narzdzi, ktrych uycie moe by konieczne, jest z pewnoci zabiegiem wzmacniajcym efekty badania. Konieczno ta moe by przykadowo wynikiem specyfiki obszaru badawczego (co ma miejsce w odniesieniu do ewaluacji struktur klastrowych) lub te specyfiki samego narzdzia (np. analiza sieciowa). Jak zauwaono wyej, w odniesieniu do struktur klastrowych, ze wzgldu na ich specyfik, zdecydowanie czciej bd take wykorzystywane narzdzia o jakociowym charakterze, co oczywicie nie wyklucza stosowania metod ilociowych. Na zakoczenie warto jeszcze wspomnie o efektach realizacji badania ewaluacyjnego. Wanym etapem realizacji bada ewaluacyjnych jest etap wykorzystania efektw i wynikw badania. Na tym etapie nastpuje wdroenie
153
sformuowanych rekomendacji, natomiast nie mniej wanym obszarem jest tutaj wycignicie wasciwych wnioskw odnonie kierunkw dalszych bada. Jest to moment w ktrym nastpuje szersza weryfikacja wypracowanych wnioskw i jednoczenie moment, w ktrym dokonywana jest szersza ocena interwencji programu i jego zasadnoci. Etapu tego nie naley pomija.
154
Bibliografia 1. ASHEIM B., COOKE P., MARTIN R., (2006), Cluster and Regional Development, London and New York. 2. CARAYANNIS E.G., CAMPBELL D., (2006) Knowledge creation, diffusion and use in innovation networks and knowledge clusters, PREAGER, London, Westport Connecticut. 3. DZIERANOWSKI M., KOSZAREK M., SZULTKA S., (2007), Rekomendacje dla polityki stymulowania rozwoju klastrw w wojewdztwie pomorskim wykorzystanie funduszy strukturalnych., Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask. 4. ECOTEC RESEARCH & CONSULTING (2003), A Practical Guide to Cluster Development 5. Ewaluacja Narodowego Planu Rozwoju i programw operacyjnych w Polsce (2005), Poradnik, Krajowa Jednostka Oceny, Warszawa. 6. FILIATRE J.P., DESROUSSEAUX A., NETWIN, Networking and cluster development (2002), European Commission DG REGIO. 7. FERRY M., OLEJNICZAK K., (2008) Wykorzystanie ewaluacji w zarzdzaniu programami unijnymi w Polsce, Warszawa, Sprawne Pastwo, Program Ernst&Young. 8. JASISKI M., KOWALSKI N. (2007), Faszywa sprzeczno : metodologia jakociowa czy ilociowa ? [w :] HABER A., Ewaluacja ex-post. Teoria i praktyka badawcza., Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa. 9. BATORSKI D. (2008), Metody analizy sieci i ich zastosowanie w ewaluacji [w:] HABER A., SZAAJ M., rodowisko i warsztat ewaluacji, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa. 10. KIERZKOWSKI T. (2002) Ocena (ewaluacja) programw i projektw o charakterze spoeczno-gospodarczym w kontekcie przystpienia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa. 11. KLEPKA M., KLIMCZAK T. (2006), Ewaluacja procesu wdraania regionalnych strategii innowacji 15 regionw Polski pod ktem implementacji projektw wynikajcych ze strategii, WYG International Warszawa.
155
12. OLEJNICZAK K., KOZAK M., LEDZION B. (2008) Ewaluacja interwencji publicznych- podrcznik akademicki Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 13. OLEJNICZAK K., (2008) Mechanizmy wykorzystania ewaluacji. Studium ewaluacji redniookresowych INTERREG III, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. 14. PALMEN L.. BARON M., (2008), Przewodnik dla animatorw inicjatyw klastrowych w Polsce, Seria Innowacje, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa. 15. PARRILLI M.D., (2007), SME cluster development, London. 16. SZULTKA S., (2004), Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask. Streszczenie: Ewaluacja klastrw to dziedzina nowa, ktra nie doczekaa si jeszcze odrbnych publikacji oraz waciwej swej specyfice oprzyrzdowania metodycznego. W zasadzie kierunki ewaluacji klastrw wyznaczone zostaj przez ramy ewaluacji innowacji, gdy to wanie w specyfice innowacji i regionalnych systemw innowacji doszukiwa mona si podobiestw z klastrami i inicjatywami klastrowymi wspieranymi ze rodkw strukturalnych UE. Celem artykuu jest przedstawienie uytecznego narzdzia, ktre poprowadzi osoby zlecajce badanie ewaluacyjne w obszarze wspierania klastrw przez trudn drog definiowania badania ewaluacyjnego, jego zakresu, celu, zaoe badania, definiowania zagadnie i pyta badawczych po ocen metod i technika badawczych, ktre mog by uyteczne w ewaluacji klastrw.
Summary: Evaluation of clusters is a new, specific area that has not yet gained separate publications and proper methodology. In fact, lines of evaluation clusters are designated by a regulatory evaluation of innovation, as it is in the specifics of innovation and regional innovation systems. The aim of this paper is to provide a useful tool, which will give the person commissioning the study of evaluation in the field of cluster support by way of defining the evaluation, its scope, purpose,
156
test assumptions, the definition of issues and questions on the evaluation and research methods.
Kontakt z autorami: mgr Wojciech Pander wpander@case.com.pl
mgr Maciej Stawicki Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie maciej_stawicki@sggw.pl
157

12 Metody Ewaluacji Polityk Wspierania Klastrow Ze Srodków S

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

12 Metody Ewaluacji Polityk Wspierania Klastrow Ze Srodków S

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego Wydzia Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu

Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych

REDAKCJA NAUKOWA Maciej Stawicki, Wojciech Pander

Metody ewaluacji polityk wspierania klastrw ze rodkw strukturalnych

REDAKCJA NAUKOWA Maciej Stawicki, Wojciech Pander

Recenzent: Dr Elbieta Wojnicka

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

T. Roelandt, P. den Hertrag

Nieformalny rynek pracy

Efektywno, moliwoci kariery

Francja Luksemburg Litwa otwa Sowenia

definiowanie w oparciu o strategi inicjowanie

inicjowanie uczestnictwo zarzdzanie uczestnictwo

konsultanci, organizacje klastrowe

Hiszpania jako przykad regionalnej polityki klastrowej

Sowenia jako przykad narodowej polityki klastrowej

Od programu do projektu, czyli wybrane europejskie przykady inicjatyw klastrowych

The Automotive Engineering Network South-West

Cyberforum (od 1997 r., 640 czonkw, inicjatywa prywatna)

The Paper Province (Prowincja papieru) od 1999 r.

Kontakt z autork: mgr Barbara Warzybok barbara.warzybok@case.com.pl

- kryterium liczba horyzontalnie powizanych sektorw: klastry wskie, klastry szerokie.

- kryterium znaczenie technologii: klastry wysokotechnologiczne, klastry redniotechnologiczne, klastry niskotechnologiczne.

klastry wyspecjalizowanych dostawcw i oprogramowanie komputerowe).

klastry dojrzae rozwinite, klastry schykowe upadajce.

Rys. 1 Etapy rozwoju klastrw

I faza narodziny klastra

II faza rozwj i dojrzewanie klastra -

III faza starzenie si i schyek klastra

Upadek i rozpad klastra na skutek niezdolnoci do zmian

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Moliwoci wspierania klastrw i inicjatyw klastrowych w poprzednim okresie programowania

Tabela 1. Projekty zwizane ze wsparciem rozwoju klastrw w latach 2004-2006

e-klaster - Maopolski Klaster Informatyczny

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

mikroprzedsibiorstwa zainteresowane przyczeniem si do wikszej sieci kooperujcych ze sob firm;

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Na podstawie strony projektu: www.klastry-efs.pl.

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Jagielloskie Centrum Innowacji Sp. z o.o. Lubelska Izba Rzemielnicza

Moliwoci wsparcia klastrw w nowej perspektywie finanansowej (20072013)

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

5.4. Wzmocnienie regionalnego potencjau bada i rozwoju technologii

Wykorzystanie potencjau nauki i jednostek B+RT dla wzrostu konkurencyjnoci regionu

5.5. Promocja i rozwj markowych produktw

2.3. Wsparcie instytucji otoczenia biznesu i transferu wiedzy

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

1.6 - Wspieranie powiza kooperacyjnych o znaczeniu regionalnym.

1.1.1. Wsparcie instytucji otoczenia biznesu.

1.1 Wsparcie kapitaowe przedsibiorczo ci.

1.2 Instytucje otoczenia biznesu. 1.3 Regionalny system innowacji.

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

1.2. Region atrakcyjny inwestycjom: Poddziaanie 1.2.2. Promocja gospodarcza regionu

1.5. Regionalna sie transferu rozwiza innowacyjnych.

1.3 - Transfer technologii i innowacji.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Regionalnych Programw Operacyjnych

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Wojciech Pander, Maciej Stawicki

Zachodniopomorskie Programw Operacyjnych