You are on page 1of 10

Bertrand Russell Czy ludzie mog rzdzi si rozumem?

Mam zwyczaj uwaania si za racjonalist, a racjonalist jest jak przypuszczam ten, kto pragnie, aby ludzie rzdzili si rozumem. Ale w dzisiejszych czasach racjonalno otrzymaa wiele dotkliwych ciosw, tak e trudno si dowiedzie, co waciwie oznacza lub czy, jeliby to byo wiadome, jest czym dla ludzi osigalnym. Kwestia okrelenia racjonalnoci posiada dwie strony: na teoretyczn i praktyczn: jakie s racjonalne pogldy i jakie jest racjonalne postpowanie? Pragmatyzm kadzie nacisk irracjonalno pogldw, a psychoanaliza na irracjonalno postpowania. Obydwa doprowadziy ludzi do zapatrywania, e nie ma adnego ideau racjonalnoci, do ktrego pogldy i postpowanie mogyby si z korzyci dostosowa. Wynikaoby std, e jeli ty i ja rnimy si w pogldach, to byoby bezuyteczne odwoywa si do argumentw lub postara si o bezstronnego arbitra. Pozostaje nam tylko walka za pomoc metod oratorskich, reklamowych lub wojennych, zalenie od stopnia naszej siy finansowej i militarnej. Moim zdaniem pogld taki jest bardzo niebezpieczny i na dug met zgubny dla cywilizacji. Sprbuj przeto wykaza, e idee, ktre miay by fatalne dla ideau racjonalnoci, wcale mu nie zaszkodziy i e zachowa on cae znaczenie, jakie mu przypisywano dawniej, gdy suy za drogowskaz dla myli i ycia. Zacznijmy od racjonalnoci w zastosowaniu do pogldw:

okrelibym j po prostu jako zwyczaj uwzgldniania caego materiau dowodowego przy wydawaniu sdw. Gdzie nie

mona

osign

pewnoci,

tam

rozumny

czowiek

bdzie

przywizywa najwiksz wag do najbardziej prawdopodobnego pogldu, zachowujc jednoczenie w pamici inne opinie, majce znaczny stopie prawdopodobiestwa, w charakterze hipotez, ktre mog si w nastpstwie okaza bardziej podane. Naturalnie przyjmuje si tu przesank, e w wielu wypadkach mona ustali fakty i prawdopodobiestwa metod obiektywn, tj. metod, ktra zawsze doprowadzi jakichkolwiek dwch sumiennych ludzi do tego samego rezultatu. Jest to czsto kwestionowane. Komitet redakcyjny podrcznikw Plebs" w swoim Zarysie psychologii (str. 68) powiada: Intelekt jest przede wszystkim narzdziem wasnej korzyci. Funkcj jego jest czuwanie nad tym, aby wykonywane byy te czynnoci, ktre s korzystne dla jednostki lub gatunku, i aby czynnoci mniej korzystne byy zakazane". Ci sami jednak autorzy owiadczaj w teje ksice (str. 123), znowu tustym drukiem: Wiara marksisty zasadniczo si rni od wiary religijnej; ta ostatnia opiera si jedynie na pragnieniach i tradycji, pierwsza za gruntuje si na naukowej analizie obiektywnej rzeczywistoci". Wydaje si to sprzeczne z tym, co mwi o intelekcie, chyba e chc podsun myl, i to nie intelekt skoni ich do przyjcia marksizmu. W kadym razie, poniewa uznaj, e naukowa analiza obiektywnej rzeczywistoci" przyzna, e mona mie obiektywnym znaczeniu. Ci spord obrocw irracjonalnego punktu widzenia, ktrzy posiadaj wiksz erudycj, jak np. pragmatyci, nie daj si zbi tak atwo. Utrzymuj oni, e obiektywny fakt, do ktrego nasze pogldy musz si dostosowa, jeli maj by prawdziwe, w ogle nie istnieje. jest moliwa, wic ktre s musz rwnie w pogldy, racjonalne

Pogldy s dla nich po prostu broni w walce o byt, a te sdy, ktre pomagaj czowiekowi pozosta przy yciu, naley nazywa prawdziwymi". Takie wanie zapatrywania panoway w Japonii w szstym wieku po nar. Chr., gdy buddyzm po raz pierwszy zjawi si w tym kraju. Rzd, majc pewne wtpliwoci co do prawdy nowej religii, rozkaza jednemu z dworzan przyj j na prb; w razie gdyby mu si powodzio lepiej ni innym, religia ta miaa by powszechnie przyjta. Pragmatyci polecaj stosowa t metod (z pewnymi zmianami, ktrych wymagaj czasy nowoytne) we wszystkich sporach religijnych; nie syszaem jednak, aby ktry z nich przeszed na judaizm, chocia zdaje si, e ta wiara szybciej prowadzi do pomylnoci ni jakakolwiek inna. Mimo tej definicji prawdy" pragmatysta posuguje si jednak zawsze w yciu codziennym zupenie innym kryterium, gdy chodzi o mniej subtelne kwestie, wynikajce ze spraw praktycznych. Pragmatysta, rozpatrujcy jako sdzia przysigy spraw o morderstwo, zbada materia dowodowy zupenie tak samo, jak kady inny czowiek, a tymczasem gdyby si trzyma wyznawanych przez siebie kryteriw, powinien by rozway, kogo spord ludnoci najkorzystniej byoby powiesi. Czowiek w byby, jak to wynika z samej definicji, winien morderstwa, poniewa wiara w jego win byaby poyteczniejsza, a zatem prawdziwsza" ni wiara w win kogo innego. Obawiam si, e taki praktyczny pragmatyzm czasami si zdarza; syszaem o ukartowanych z gry w Ameryce i Rosji procesach, ktre odpowiaday powyszemu opisowi. W takich wypadkach czyni si jednak wszelkie moliwe starania, aby zachowa tajemnic, a jeli to si nie udaje, wybucha skandal. Te wysiki w celu utrzymania tajemnicy wiadcz o tym, e nawet policjanci wierz w obiektywn prawd, gdy maj do

czynienia

kryminaln

spraw.

Ten

wanie

rodzaj

prawdy

obiektywnej bardzo ziemski i prozaiczny jest przedmiotem poszukiwa nauki. Tego te rodzaju prawdy szukaj ludzie w religii, dopki spodziewaj si go znale. Dopiero wtedy, gdy wyrzekli si nadziei udowodnienia, e religia jest prawdziwa w dosownym znaczeniu, zaczynaj dowodzi, e jest ona prawdziwa" w jakim wieo ukutym znaczeniu. Na og mona by przyj, e irracjonalizm, tj. niewiara w obiektywne fakty, wypywa prawie zawsze std, e si pragnie podtrzyma twierdzenie, na ktre nie ma dowodw, lub zaprzeczy czemu, na co s bardzo dobre dowody. Zachowuje si jednak zawsze wiar w obiektywne fakty w zakresie poszczeglnych zagadnie praktycznych, takich jak lokata kapitau lub przyjmowanie sucych. Jeli za fakt moe by uznany w jakimkolwiek wypadku za probierz prawdy naszych wierze, to powinno by si ten probierz stosowa we wszelkich okolicznociach, a tam gdzie nie mona tego uczyni, naleaoby przyzna si do niewiedzy. Powysze rozwaania nie wyczerpuj naturalnie tematu. Zagadnienie obiektywnoci faktw zostao skomplikowane i zaciemnione przez filozofw, czym sprbowaem si zaj obszerniej na innym miejscu. Na razie przyjm, e fakty istniej, e niektre fakty mog by nam znane i e mona okreli stopie prawdopodobiestwa pewnych innych faktw w stosunku do faktw, ktre dadz si zbada. Wierzenia nasze s jednak czsto niezgodne z faktami; nawet gdy tylko utrzymujemy, sdzc z dowodw, e co jest prawdopodobne, powinnibymy moe uwaa t rzecz za nieprawdopodobn na podstawie tego samego materiau dowodowego. Teoretyczna strona racjonalnoci bdzie wic polega na opieraniu naszych wierze

dotyczcych

faktw

raczej

na

dowodach

ni

na

yczeniach,

przesdach lub tradycjach. Zgodnie z powyszymi wywodami czowiek rozumny bdzie znaczy to samo, co bezstronny lub posiadajcy naukowy pogld na wiat. Niektrzy myl, e psychoanaliza wykazaa niemoliwo

racjonalnego wyboru wierze, poniewa wywietlia dziwne i prawie wariackie pochodzenie ywionych przez wielu ludzi przekona. Mam bardzo duo szacunku dla psychoanalizy i sdz, e moe ona by niezmiernie poyteczna. Ale szeroki og straci do pewnego stopnia z oczu cel, do ktrego gwnie dyli Freud i jego zwolennicy. Metoda ich jest w pierwszej linii terapeutyczna; jest to sposb leczenia histerii i rnych rodzajw obdu. W czasie wojny psychoanaliza okazaa si najskuteczniejszym rodkiem na neurozy wojenne. Ksika Riversa pt. lnstinct and the Unconscious (Instynkt i podwiadomo), oparta w duej mierze na obserwacji kontuzjowanych pacjentw, daje wietn analiz chorobliwych skutkw, jakie pociga za sob strach, gdy nie mona go otwarcie objawia. Skutki te nie maj naturalnie po wikszej czci nic wsplnego z intelektem; zaliczaj si tutaj rne rodzaje paraliu i wszelkie odmiany pozornie fizycznych niedomaga. Chwilowo nie bdziemy si nimi zajmowa, poprzestajc na

zaburzeniach umysowych. Przekonano si, e wiele uroje wariatw wynika z instynktownych zahamowa i daje si uleczy czysto duchowymi rodkami tj. za pomoc skonienia pacjenta do przypomnienia sobie faktw, ktre wymaza ze swojej pamici. Ten sposb leczenia oraz pogld, ktry mu da pocztek, przypuszczaj z gry istnienie pewnego ideau zdrowia, od ktrego pacjent si oddali i do ktrego naley go doprowadzi z powrotem na drodze uprzytomnienia mu wszystkich odnonych faktw, cznie z tymi, o

ktrych

najbardziej

pragnby

zapomnie.

Jest

to

zupene

przeciwiestwo tego leniwego poddawania si irracjonalnoci, jakie gosz czasem ci, ktrzy wiedz tylko, e psychoanaliza wykazaa przewag irracjonalnych wierze, a zapominaj lub nie uwzgldniaj tego, e jej celem jest zmniejszenie tej przewagi za pomoc okrelonej metody leczenia. Zupenie podobna metoda moe uleczy irracjonalno ludzi, ktrych uznaje si za normalnych, pod warunkiem, e poddadz si kuracji przeprowadzonej przez lekarza niepodzielajcego i inne ich uroje. Jednake rzadko prezydenci, ministrowie wybitne osoby

wypeniaj ten warunek i dlatego pozostaj nieuleczalni. Dotd bralimy pod uwag jedynie teoretyczn stron racjonalnoci. Strona praktyczna, ktr musimy rozway obecnie, jest trudniejsza. Rnice zda w kwestiach praktycznych wypywaj z dwch rde: po pierwsze, z rnic midzy pragnieniami przeciwnikw; po drugie, z rnic w podawanych przez nich sposobach urzeczywistnienia tych pragnie. Rnice tego drugiego rodzaju s w gruncie rzeczy teoretyczne; a praktyczne tylko w swoich nastpstwach. Na przykad niektre autorytety utrzymuj, e nasz pierwsz lini obronn stanowi powinny okrty wojenne, inne za autorytety przekadaj aeroplany. Cel, do ktrego si zmierza, jest tutaj jeden, a mianowicie obrona narodowa; rnica zachodzi jedynie co do rodkw. Mona zatem prowadzi dyskusj w czysto naukowy sposb, poniewa sprzeczno, ktra powoduje spr, wystpuje tylko w stosunku do faktw, teraniejszych Rodzaj lub przyszych, pewnych ktry lub prawdopodobnych. racjonalnoci, nazwaem

teoretycznym, stosuje si do wszystkich podobnych wypadkw mimo faktu, e wchodz tu w gr wyniki praktyczne.

W wielu wypadkach, ktre zdaj si nalee do tej kategorii, istnieje jednak pewna komplikacja bardzo wana w praktyce. Czowiek, ktry pragnie dziaa w okrelony sposb, zawsze wmwi w siebie, e tak postpujc osignie jaki cel, ktry uwaa za dobry, jakkolwiek gdyby nie ywi takiego pragnienia, nie widziaby adnego powodu do podobnego wierzenia. Dalej bdzie on ocenia fakty i prawdopodobiestwa w zupenie inny sposb ni czowiek majcy odmienne pragnienia. Gracze, jak oglnie wiadomo, maj mnstwo irracjonalnych wierze dotyczcych systemw, ktre na dug met musz im przynie wygran. Ludzie, ktrzy interesuj si polityk, wmawiaj w siebie, e przywdcy ich partii nigdy nie uciekliby si do otrowskich sztuczek praktykowanych przez przeciwnikw politycznych. Ludzie, ktrzy lubi rzdzi, myl, e posplstwo powinno by traktowane jak stado owiec, ludzie lubicy alkohol twierdz, e pobudza on umys. Uprzedzenie wywoane przez podobne przyczyny faszuje sdy ludzi o faktach w sposb, ktrego bardzo trudno unikn. Nawet powany artyku naukowy o dziaaniu alkoholu na system nerwowy zdradza zazwyczaj midzy wierszami, czy autor jest abstynentem, czy te nie; w kadym z tych wypadkw ma on tendencj zapatrywania si na fakty w sposb, ktry usprawiedliwiby jego wasne nawyki. W polityce i religii takie wzgldy nabieraj wielkiego znaczenia. Przewanie ludzie sdz, e przy ksztatowaniu swoich pogldw politycznych kieruj si pragnieniem dobra ogu; lecz dziewi razy na dziesi mona przepowiedzie przekonania polityczne danego czowieka ze sposobu, w jaki zdobywa rodki egzystencji. Doprowadzio to niektrych ludzi do twierdzenia, a wielu innych do uwierzenia w praktyce, e obiektywno w takich sprawach jest niemoliwa i e midzy klasami o przeciwnych uprzedzeniach

moliwa jest tylko zacieka walka. W takich jednak wanie sprawach psychoanaliza jest szczeglnie poyteczna, poniewa pozwala ludziom zda sobie spraw z uprzedzenia, ktrego dotd sobie nie uwiadamiali. Daje nam ona wiadomoci techniczne potrzebne dla ujrzenia siebie samych tak, jak inni nas widz, oraz podstaw do przypuszczania, e ten pogld na nas jest mniej niesprawiedliwy, ni skonni jestemy mniema. W poczeniu z wdraaniem si do naukowego pogldu na wiat metoda ta, gdyby jej powszechnie nauczano, pozwoliaby ludziom rzdzi si rozumem w nieskoczenie wikszej mierze, ni to czyni obecnie w zakresie wszystkich swoich sdw o faktach i o prawdopodobnych skutkach wszelkiej zamierzonej akcji. A gdyby ludzie zgadzali si w tych sprawach, pozostae sprzecznoci dayby si z pewnoci usun na drodze przyjacielskich ukadw. Istnieje jednak pewna pozostao, do ktrej nie mona zastosowa czysto intelektualnych metod. Pragnienia jednego czowieka bynajmniej nie harmonizuj w caoci z pragnieniami drugiego. Dwaj konkurujcy ze sob giedziarze mog by tego samego zdania co do rezultatu tej lub innej czynnoci, ale nie wytworzy to rzeczywistej harmonii, poniewa kady z nich pragnie si wzbogaci kosztem drugiego. Jednake nawet tutaj racjonalno jest w stanie zapobiec wikszoci szkd, jakie bez niej mogyby wynikn. Nazywamy czowieka nierozsdnym, gdy dziaa pod wpywem namitnoci na swoj wasn szkod. Jest on nierozsdny, poniewa zapomina, e ulegajc pragnieniu, ktre przypadkowo najsilniej w danej chwili odczuwa, postpi na przekr innym pragnieniom, ktre na dug met s dla niego waniejsze. Gdyby ludzie rzdzili si rozumem, mieliby bardziej prawidowy ni obecnie pogld na swoje wasne interesy; a

gdyby wszyscy ludzie dziaali w myl dobrze zrozumianej korzyci wasnej, wiat byby rajem w porwnaniu z tym, czym jest dzisiaj. Nie utrzymuj, e korzy wasna jest najlepszym motywem dziaania, ale twierdz, e, podobnie jak altruizm, jest ona lepsz pobudk, gdy si j rozumie dobrze, ni gdy si j rozumie le. W praworzdnym spoeczestwie bardzo rzadko ley w interesie czowieka uczyni co wielce szkodliwego dla innych. Im mniej czowiek rzdzi si rozumem, tym czciej zalepiony bdzie zazdroci lub nienawici i nie dostrzee, w jaki sposb to, co szkodzi innym, jemu rwnie przynosi szkod. Dlatego nie twierdz, e denie do dobrze zrozumianej korzyci wasnej jest najwysz moralnoci, lecz utrzymuj, e gdyby stao si ono powszechne, uczynioby wiat nieskoczenie lepszym, ni to ma miejsce obecnie. Racjonalno w praktyce moe by okrelona jako nawyk

przypominania sobie wszystkich naszych, odnoszcych si do danej sprawy pragnie, a nie tylko tego, ktre w danej chwili jest przypadkowo najsilniejsze. Podobnie jak racjonalno w pogldach, wystpuje ona w rnym stopniu. Doskonaa racjonalno jest bez wtpienia nieosigalnym ideaem, lecz pki kwalifikujemy w dalszym cigu pewnych ludzi jako obkanych, jasnym jest, e uwaamy niektrych ludzi za rozsdniejszych od innych. Sdz, e wszelki trway postp na wiecie polega na wzrocie racjonalnoci, zarwno teoretycznej, jak i praktycznej. Goszenie altruistycznej moralnoci wydaje mi si do bezcelowe, poniewa przemawia jedynie do tych, ktrzy posiadaj ju altruistyczne pragnienia. Ale goszenie racjonalnoci jest cokolwiek inn rzecz, poniewa racjonalno pomaga nam na og zda sobie spraw z naszych wasnych pragnie, jakimikolwiek by one by mogy. Czowiek rzdzi si rozumem w tym

stopniu, w jakim jego inteligencja przenika i kontroluje jego pragnienia. Sdz, e ostatecznie kontrola naszych czynw przez inteligencj posiada najwiksze znaczenie i ona jedna czyni ycie spoeczne moliwym w czasie, gdy nauka oddaje do naszej dyspozycji coraz wicej rodkw do szkodzenia sobie nawzajem. Wychowanie, prasa, polityka, religia jednym sowem, wszystkie moce tego wiata stoj obecnie po stronie irracjonalnoci; s one w rkach ludzi, ktrzy pochlebiaj krlowi Demosowi, aby go sprowadzi na manowce. Nie znajdziemy na to rodka zaradczego w jakim gwatownym przewrocie, lecz w wysikach jednostek dcych do wytworzenia rozsdniejszego i bardziej zrwnowaonego pogldu na nasz stosunek do naszych blinich i do wiata. Musimy ufa, e coraz wiksze rozpowszechnienie inteligencji okae si lekarstwem na przeciwnoci, ktre nasz wiat znosi.

You might also like