Bart D.

Herman

KOBIETY I TEKST PISMA

(Rozdzia z ksiki Przeinaczanie Jezusa - Kto i dlaczego zmienia Bibli, wydawnictwo CiS)

Debata dotyczca roli kobiet w Kociele nie miaa moe szczeglnie doniosego znaczenia w procesie przekazu tekstw Nowego Testamentu, ale mimo to staa si przyczyn zmiany treci kilku ciekawych i wanych fragmentw. Aby zrozumie ten rodzaj przeinacze, kontrowersji1. Kobiety we wczesnym kociele Zdaniem wspczesnych historykw chrzecijastwa ostry spr wok roli kobiet we wczesnym kociele wybuch z tego powodu, e w pierwszych wiekach odgryway one w swoich wsplnotach bardzo wan rol i miay rzeczywicie siln pozycj. Co wicej, tak byo w zasadzie od samego pocztku, ju w czasach samego Jezusa. Nie sposb oczywicie zaprzeczy, e wszyscy najblisi uczniowie Jezusa dwunastu apostow byli mczyznami, ale to akurat jest zupenie zrozumiae w przypadku ydowskiego nauczyciela yjcego w pierwszym wieku w Palestynie. Jednak ju najwczeniejsze Ewangelie wskazuj, e pord towarzyszy Jezusa byy te kobiety i niektre z nich wspieray Jezusa i jego uczniw finansowo oraz pomagay mu w jego wdrownej dziaalnoci nauczycielskiej (patrz np. Mk 15,40-51; k 8,1-3), sam Jezus z kolei wdawa si w otwarte
Patrz: Ehrman, New Testament. Rozdz. 24., z ktrego wiele zaczerpnem do niniejszych rozwaa. Wicej informacji i wiadectw w: Ross Kraemer, Mary Rose DAngelo Women and Christian Origins. New York: Oxford University Press 1999; take: R. Kraemer, Her Share of the Blessings: Womens Religions Among Jews, Pagans, and Christians in the Greaco-Roman World. New York: Oxford University Press 1992; oraz Karen J. Torjesen When Women Were Priests: Womens Leadership in the Early Church and the Scandal of Their Subordination in the Rise of Christianity. San Francisco: HarperSanFrancisco 1993.
1

trzeba

jednak

wpierw

pozna

natur

samej

dyskusje z kobietami i publicznie im usugiwa (Mk 7,24-30; J 4,142). Wiadomo te, i to kobiety wanie podyy za Jezusem podczas ostatniej podry do Jerozolimy, to one byy wiadkami jego ukrzyowania i jako jedyne pozostay mu wierne do samego koca, kiedy uczniowie uciekli (Mt 27,55; Mk 15,40-41). Co najwaniejsze za, wszystkie nowotestamentowe Ewangelie mwi, e to wanie kobieta Maria Magdalena (albo sama, albo z kilkoma towarzyszkami) odkrya, e grb Jezus jest pusty, zatem to kobieta pierwsza poznaa i rozgosia prawd o podniesieniu Jezusa z martwych (Mt 28,1-10; Mk 16,1-8; k 23,55-24,10; J 20,1-2). Intrygujcym pytaniem pozostaje, co konkretnie przycigao kobiety w nauczaniu Jezusa. Wikszo historykw chrzecijastwa uwaa, e magnesem tym bya Jezusowa zapowied nadchodzcego Krlestwa Boego w ktrym miao ju nie by wicej niesprawiedliwoci, cierpienia ani za, i w ktrym wszyscy ludzie bogaci i biedni, wolni i niewolni, mczyni i kobiety - bd mieli rwny status. Oczywicie taka perspektywa bya szczeglnie pocigajca dla tych, ktrzy czuli si ucinieni biednych, chorych, odrzuconych i dla kobiet2. Niezalenie od tego, co kobiety przycigao do samego Jezusa, waniejsze w kontekcie naszych rozwaa pozostaje, e nawet po jego mierci kobiety nadal gromadziy si wok jego nauk. Niektrzy spord pierwszych pogaskich krytykw chrzecijastwa, wczajc w to choby yjcego pod koniec drugiego stulecia Celsusa, z ktrego dorobkiem mielimy ju moliwo zetkn si na kartach tej ksiki, wymiewali now religi wanie z tego powodu, e wyznawcw znalaza gwnie wrd dzieci, niewolnikw i kobiet, czyli tych, ktrzy w wczesnym spoeczestwie zajmowali
2

Wicej: Ehrman, Jesus. ss. 188-91

najnisz pozycj. Warto zauway, e Orygenes, ktry w imieniu chrzecijan podj polemik z tezami Celsusa, bynajmniej nie zaprzeczy temu oskareniu, a wrcz usiowa z niego uczyni argument na wasn rzecz; mia by to dowd, e Bg moe obdarzy moc to, co sabe. Nie musimy zreszt siga po przykady z drugiego stulecia, aby przekona si, jak znaczn rol odgryway kobiety w kocioach wczesnochrzecijaskich. najwczeniejszego pisarza Niezbite dowody znajdujemy ktrego u chrzecijaskiego, pisma

zachoway si do naszych czasw, mianowicie apostoa Pawa. Listy Pawa zawarte w Nowym Testamencie jasno pokazuj, e kobiety od samych pocztkw zajmoway poczesne miejsce w powstajcych wsplnotach chrzecijaskich. Spjrzmy choby na List do Rzymian, na kocu ktrego Pawe przesya pozdrowienia dla czonkw rzymskiej wsplnoty (rozdzia 16). Mimo, i wymienia w tym miejscu wicej mczyzn ni kobiet, to nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e kobiet nie postrzega jako niszych czy mniej wartociowych od ich mskich wspbraci. Pawe wspomina na przykad Feb, diakonis (albo usugujc) z kocioa w Kenchrach, a przy tym swoj patronk, ktrej powierza zadanie dostarczenia listu do Rzymu (wersy 1-2). Wymienia te Prysk, ktra wraz z mem Akwil odpowiedzialna jest za prac misyjn wrd pogan i w ktrej domu zbiera si wsplnota (wersy 3-4; zauwamy, e jest ona wspomniana jako pierwsza, przed mem). Dalej jest Maria, towarzyszka Pawa, ktra pracuje pord Rzymian (wers 6), potem Tryfena, Tryfoza i Persyda, kobiety, ktre nazywa swymi wsppracownikami w Ewangelii (wersy 6 i 12). Wymienia te Juli, a potem jeszcze matk Rufusa i siostr Nereusa, a wszystkie te kobiety ewidentnie ciesz si wielkim powaaniem wrd

wiernych (wersy 13 i 15). Jedna z nich, Junia, wrcz, jak pisze sam Pawe, wyrnia si midzy apostoami (wers 7)3. Najwidoczniej lista apostow nie ograniczaa si do grupy dwunastu mczyzn, ktrych imiona zna wikszo czytelnikw Pisma. Nie ulega zatem najmniejszej wtpliwoci, e kobiety odgryway znaczn rol w Kociele czasw Pawa. Powaanie, jakim si cieszyy, byo jednak w wiecie grecko-rzymskim czym do niezwykym. rdem tego szacunku, jak staraem si pokaza, moga by goszona przez Jezusa nauka o nadchodzcym Krlestwie, w ktrym kobiety i mczyni bd rwni. Wydaje si zreszt, e tak samo brzmiao nauczanie Pawa; jak przynajmniej mona domniemywa na podstawie jego sawnej deklaracji z Listu do Galatw: Bo wy wszyscy, ktrzy zostalicie ochrzczeni w

Chrystusie, przyobleklicie si w Chrystusa. Nie ma ju yda ani poganina, nie ma ju niewolnika, ani czowieka wolnego, nie ma ju mczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jestecie kim jednym w Jezusie Chrystusie (Ga 3,27-28). We wsplnotach Pawowych ta rwno w Chrystusie widoczna bya rwnie podczas naboestw. Kobiety nie byy milczcymi suchaczami sowa, ale aktywnie uczestniczyy w cotygodniowych zgromadzeniach wiernych, nawet - tak samo jak mczyni prowadzc modlitw i prorokujc (1 Kor 11). Oczywicie z naszej wspczesnej perspektywy jasno do wida, e Pawe nie wyprowadzi logicznych wnioskw ze swego przekonania o rwnoci kobiety i mczyzny w Chrystusie. Wymaga
Polski czytelnik w Biblii Tysiclecia w wersie Rz 16,6 znajdzie dwa mskie imiona Adronika i Juniusa, a nie Andronika i Juni. Wyjanienie tego faktu Ehrman podaje kilka stron dalej. Najbardziej aktualne tumaczenie imion towarzyszy w. Pawa podaje ju jednak Pozdrwcie Andronika i Juni (przyp. tum.).
3

na przykad, aby kobiety modlce si i prorokujce w kociele miay na znak poddania zakryte gowy (1 Kor 11,3-16; zwaszcza wers 10). Innymi sowy, Pawe nie wzywa do rewolucyjnej przemiany spoecznych relacji midzy pciami, tak samo jak nie nakania do zniesienia niewolnictwa, mimo i utrzymywa, e w Chrystusie nie ma ju niewolnika ani czowieka wolnego. Zamiast tego podkrela, e poniewa czas jest krtki (czas do nadejcia Krlestwa), kady powinien zaakceptowa swe obecne pooenie i nie myle o zmianie statusu spoecznego czy to niewolnik, czy czowiek wolny, onaty, samotny, kobieta czy mczyzna (1Kor 7,17-24). Mona zatem stwierdzi, i stosunek Pawa do kobiet cechowaa co najmniej pewna ambiwalencja - cho s rwne w Chrystusie i mog uczestniczy w yciu wsplnoty, to tylko tak, jak przystoi kobietom, a nie tak samo jak mczyni (nie wolno im na przykad zdejmowa nakrycia gowy, czyli wystpowa bez znaku poddania, ani wyglda podobnie do mczyzn). Ta Pawowa ambiwalencja miaa interesujce skutki dla postrzegania roli kobiet w kociele czasw pniejszych. I tak pewne wsplnoty kady wikszy nacisk na rwno, inne akcentoway raczej konieczno podporzdkowania si mczyznom. Dlatego wanie w niektrych kocioach przedstawicielki pci eskiej zajmoway bardzo wan pozycj, czasem nawet im przewodziy, w innych za ich udzia w yciu wsplnoty by minimalizowany, a ich gos wyciszano. Z dokumentw rzucajcych wiato na pniejsze dzieje wsplnot zaoonych przez Pawa, dowiadujemy si zarwno o dysputach toczonych wok roli kobiet w Kociele, jak i o tym, e ostatecznie kobiety straciy wszelkie znaczenie. Proces ten jasno ukazuje jeden z listw napisanych w imieniu apostoa Pawa (1 List do Tymoteusza w zgodnej opinii

wspczesnych biblistw nie zosta napisany przez Pawa, ale przez kogo z drugiej generacji jego uczniw4). Tu wanie, w jednym z bardziej (nie)sawnych fragmentw Nowego Testamentu, czytamy, e kobietom nie wolno pozwoli naucza mczyzn, albowiem stworzone zostay jako istoty nisze, o czym pouczy sam Bg w Picioksigu: Bg stworzy kobiet jako drug i stworzy j wycznie ze wzgldu na mczyzn, przeto kobieta (pochodzca od Ewy) nie moe dominowa nad mczyzn (pochodzcym od Adama) i naucza go. Jak twierdzi autor cytowanego listu, doskonale wiadomo, co si dzieje, kiedy kobieta przyjmuje rol nauczyciela natychmiast zostaje zwiedziona przez diaba, a nastpnie sama zwodzi mczyzn. Tak wic kobiety powinny siedzie w domu i pielgnowa swe niewiecie cnoty, rodzi mom dzieci i dba o wasn obyczajno. Jak wyraaj to sowa samego listu: Kobieta niechaj si uczy w cichoci z caym poddaniem si. Naucza za kobiecie nie pozwalam, ani te przewodzi nad mem, lecz chc by trwaa w cichoci. Albowiem Adam zosta pierwszy uksztatowany, potem Ewa. I nie Adam zosta zwiedziony, lecz zwiedziona kobieta popada w przestpstwo. Zbawiona za zostanie przez rodzenie dzieci; jeli wytrwaj w wierze i mioci i uwiceniu z umiarem. (1 Tm 2,11-15) To pogld chyba do odlegy od Pawowego w Chrystusie [] nie ma ju mczyzny ani kobiety. W kadym razie wraz z nadejciem drugiego stulecia linia sporu zarysowuje si jasno. Istniej pewne wsplnoty chrzecijaskie, w ktrych podkrela si znaczenie kobiet i pozwala im odgrywa czoowe role w kociele, s

Patrz: Ehrman, The New Testament. Rozdz. 23.

te takie, w ktrych uwaa si, e kobiety powinny milcze i by poddane mczyznom. Kopici, ktrzy przepisywali teksty majce w przyszoci sta si Pismem, brali oczywicie udzia w tych dysputach i czasem zmieniali pewne fragmenty kopiowanych ksig, aby da wyraz swoim przekonaniom. Niemal w kadym przypadku, w ktrym moemy dostrzec lad takiej ingerencji, tekst zosta przeinaczony w taki sposb, aby umniejszy rol kobiet i zdezawuowa ich znaczenie dla Kocioa. Poniej ogranicz si do kilku tylko przykadw. Przeinaczenia tekstu zwizane z rol kobiet Jeden z najwaniejszych dla wspczesnej dyskusji fragmentw powiconych roli kobiet w Kociele znajduje si w 14 rozdziale 1 Listu do Koryntian. W wikszoci wspczesnych przekadw ustp ten brzmi nastpujco: 33 Bg bowiem nie jest Bogiem zamieszania, lecz pokoju. Tak jak jest to we wszystkich zgromadzeniach witych, 34 kobiety maj na tych zgromadzeniach milcze; nie dozwala im si bowiem mwi, lecz maj by poddane, jak to Prawo nakazuje. 35 A jeli pragn si czego nauczy, niech zapytaj w domu swoich mw! Nie wypada bowiem kobiecie przemawia na zgromadzeniu. 36 Czy od was wyszo sowo Boe? Albo czy tylko do was przyszo?5 Zdania te mona traktowa jako jasn i bezporedni dyrektyw zabraniajc kobietom nawet mwi, a co dopiero naucza w kociele. Analogiczny zakaz znajdujemy w 1 Licie do Tymoteusza 2. Jak ju jednak wiemy, wikszo badaczy uwaa, e to nie Pawe
Trzeba przyzna, e obecnie ju nawet Koci katolicki zdaje sobie spraw z niestosownoci tych sw. W Biblii Tysiclecia opatrzone zostay one zabawnie brzmicym przypisem: Dwuwiersz ten winien by interpretowany w duchu wczesnej epoki (przyp. red.).
5

jest autorem tych sw, jako e ewidentnie list zosta napisany w imieniu rzekomego autora przez ktrego z jego pnych uczniw. Nikt jednak nie wtpi, e to Pawe napisa 1 List do Koryntian. Mimo to autentyczno przytoczonego powyej akapitu budzi pewne wtpliwoci. Jak si bowiem okazuje, wtpliwe wersy (34-35) s odmiennie rozmieszczone w czci najwaniejszych wiadectw tekstu. W trzech manuskryptach greckich i w kilku aciskich umieszczone s nie po wersie 33, ale nieco dalej, po wersie 40. Niektrych biblistw skonio to do spekulacji, e sw tych nie napisa Pawe, ale e pocztkowo przynajmniej funkcjonoway one jako nota umieszczon na marginesie przez jakiego kopist, przypuszczalnie jako odniesienie do 1Tm 2. Nastpnie przypis w wczony zosta do tekstu gwnego, przez rnych kopistw w rnych miejscach niektrzy wpisali go po wersie 33, inni nieco dalej. S te inne wakie powody pozwalajce kwestionowa Pawowe autorstwo tych zda. Po pierwsze, sprawiaj one wraenie zupenie niepasujcych do kontekstu. W tej czci 1 Listu do Koryntian (w. 14) Pawe pisze o prorokowaniu w kociele i poucza chrzecijaskich prorokw, jak winni si zachowa podczas naboestw; to gwny temat wersw 26-33, ktry powraca w wersach 36-40. Jeli usuniemy wersy 34-35, cay fragment staje si pynnym i konsekwentnym wykadem na temat chrzecijaskich proroctw. Kwestia kobieca wyranie za t cigo narusza, wyglda jakby na si wtoczona zostaa midzy pouczenia dotyczce zupenie innych spraw. Wtpliwoci mona jednak ywi nie tylko co do lokalizacji dyskutowanych tu wersw, wydaj si one take sprzeczne z tym, co Pawe pisze w innych czciach Listu do Koryntian. Na przykad

nieco wczeniej, w rozdziale 11, znajdujemy (cytowany ju przeze mnie wyej) nakaz: kobiety, ktre modl si i prorokuj (a jedno i drugie podczas chrzecijaskich naboestw czyniono nagos) musz koniecznie mie zakryte gowy (11,2-16). Z tego fragmentu, ktrego autentyczno nie budzi najmniejszych wtpliwoci, wynika, e Pawe nie tylko uznaje prawo kobiet do mwienia w kociele, ale wie rwnie, i z prawa tego one korzystaj. Tymczasem zgodnie z owym spornym ustpem rozdziau 14 miaby prawo to zakwestionowa. Pogodzenie tych dwch sprzecznych pogldw wydaje si dosy trudne albo Pawe zezwala kobietom mwi (co prawda z nakrytymi gowami, rozdzia 11), albo nie (rozdzia 14). Hipoteza, i aposto tak otwarcie sam sobie zaprzecza i to w niewielkim odstpie trzech zaledwie rozdziaw jednego listu, byaby nieatwa do obrony. Znacznie prociej przyj, i te wtpliwe wersy nie pochodz od Pawa. Tak wic w oparciu o poczenie dowodw z kilku manuskryptw (ktre podaj inne rozmieszczenie spornych wersw), z bezporedniego kontekstu literackiego i wreszcie z analizy caoci 1 Listu do Koryntian wynika, e to nie Pawe jest autorem wersw 1Kor 14,34-35. Trzeba wic uzna, e wersy te to efekt inwencji jakiego kopisty i cho pierwotnie mogy istnie jedynie w postaci noty na marginesie, to w jakim momencie - i to ju na wczesnym etapie kopiowania 1 Listu do Koryntian - zostay umieszczone w samym tekcie. Bez wtpienia przeinaczenia tego dokona kto, kto pragn podkreli, e kobiety nie powinny odgrywa adnej publicznej roli w kociele, e ich powinnoci jest milcze i by posusznym mowi. Taki wanie pogld od chwili utrwalenia si zmiany sta si elementem nauki Kocioa6.
Dodatkowe dowody na rzecz tezy, i Pawe nie napisa wersw 34-35 podaje Gordon D. Fee The First Epistle to the Corinthians. Grand Rapids: Eerdemans 1987.
6

Pokrtce omwmy teraz jeszcze kilka modyfikacji o podobnym charakterze. Jedna z takich zmian pojawia si we ustpie, ktry ju wczeniej przytaczaem, a mianowicie w rozdziale 16 Listu do Rzymian, gdzie Pawe wspomina o kobiecie o imieniu Junia i Androniku, prawdopodobnie jej mu. O obojgu czytamy, e wyrniaj si pomidzy apostoami (wers 7). Ten wers ma wielkie znaczenie, poniewa jedynie w tym miejscu apostoem w Nowym Testamencie nazwana zostaa kobieta. Wprawio to w takie zdumienie niektrych egzegetw, e wielu z nich doszo do wniosku, i po prostu wers w adnym sposobem nie moe znaczy tego, co dosownie znaczy. Std wanie w niektrych przekadach kobiet o imieniu Junia zastpi mczyzna - Junias i to tego Juniasa i jego przyjaciela Andronika Pawe obdarza godnym mianem apostoa. Problem w tym, e w wiecie staroytnym imi Junia byo popularnym imieniem eskim, nie ma za adnego ladu funkcjonowania mskiej formy Junias. Pawe na pewno pisze wic o kobiecie (Junii), ale mimo to nadal (prosz to sprawdzi w swojej Biblii) tumacze wci traktuj kobiet-apostoa tak, jakby bya facetem o imieniu Junias7. Podobnie jak tumacze, tak niegdy i niektrzy kopici nie mogli pogodzi si z przypisaniem godnoci apostolskiej tej skdind nieznanej kobiecie, dlatego te dokonali niewielkiej zmiany, aby unikn tej trudnoci. I tak w niektrych naszych manuskryptach zamiast sw Pozdrwcie Andronika i Juni, moich rodakw i wsptowarzyszy wizienia, ktrzy si wyrniaj midzy apostoami pojawia si tekst, ktry z pewnoci atwiej byo zaakceptowa czytelnikom: Pozdrwcie Andronika i Juni, moich rodakw, i pozdrwcie moich wsptowarzyszy wizienia, ktrzy si
Najbardziej aktualne i wyczerpujce ujcie tematu w: Eldon Jay Epp, Text-critical, Exegetical, and Sociocultural Factors Affecting the Junia/Junias Variation in Rom 16:7. [w:] A. Denaux, New Testament Textual Criticism and Exegesis. Leuven: University Press 2002, ss. 227-92.
7

wyrniaj midzy apostoami. Taka drobna korekta wystarczya, by nie trzeba si ju byo kopota si kobiet-apostoem. To ekskluzywne grono pozostao wycznie mskie! Podobnej w intencjach ingerencji dokonali kopici przepisujcy Dzieje Apostolskie. Z rozdziau 17 tej ksigi dowiadujemy si, jak to Pawe i jego towarzysz misyjny Sylas przebyli do Tesaloniki by tam, w miejscowej synagodze, gosi ydom Ewangeli Chrystusa. W wersie 4 czytamy, e udao si im pozyska nowych wiernych: Niektrzy z nich, a take pokana liczba pobonych Grekw i niemao znamienitych kobiet uwierzyo i przyczyo si do Pawa i Sylasa. Samo pojcie znamienitej kobiety nie mwic ju o kobiecie jako znamienitym wiernym dla niejednego kopisty byo jednak nie do przeknicia, tote w niektrych manuskryptach fragment ten zosta poprawiony: Niektrzy z nich, a take pokana liczba pobonych Grekw i ich on, i niemao znamienitych mczyzn, uwierzyo i przyczyo si do Pawa i Sylasa. Teraz to mczyni s znamienici, a nie ony, ktre si nawrciy. Przykad kolejny - pord towarzyszy Pawa w ksidze Dziejw Apostolskich zostali wymienieni m i ona, Akwila i Pryscylla. Czasami, wspominajc o nich, autor wpierw podaje imi kobiety, tak jakby to ona bya waniejsza bd w tym zwizku, bd w pracy misyjnej (tak jest rwnie w Rz 16,3, gdzie kobieta owa nazwana zostaje Prysk). Nie dziwimy si ju chyba, e cz kopistw uznaa tak kolejno za nieprawidow i postanowia j zmieni, tak aby mczynie odda sprawiedliwo, stawiajc go na pierwszym miejscu. I w wielu manuskryptach mamy Akwila i Pryscylla zamiast Pryscylla i Akwila8.
O podobnych przeinaczeniach w ksidze Dziejw Apostolskich pisze Ben Witherington, Anti-Feminist Tendencies of the Western Text of Acts. [w:] Journal of Biblical Literature 103 (1984); ss. 82-84.
8

Powysze przykady, a mona by podobnych poda jeszcze bardzo wiele, nie pozostawiaj chyba wtpliwoci, e toczce si we wczesnych wiekach chrzecijastwa spory wok roli kobiet w Kociele znalazy odbicie w procesie przekazu tekstu. Rwnie i pod ktem tych wanie sporw niektrzy kopici zmieniali przepisywane ksigi, aby byy one zgodne z ich wasnym pojciem o tym, jakie jest miejsce kobiety we wsplnocie chrzecijaskiej z grubsza ma sucha i by posuszn.