JESZCZE

O WYCHOWANIU I POWOANIU
KOBIETY

WARSZAWA
Drukiem Wadysawa Dbskiego, ulica Senatorska. Nr. 20

1878

Nie ulega adnej wtpliwoci, e gdyby kobieta stosowne odebraa wychowanie ? na jakiem jej dzisiaj zbywa, podnisby si wiat w postpie, o drug poow rodzaju ludzkiego, dwigniony si tylorczn, tylonn, tylojzyczu, tylogow.
Libelt Humor i Prawda

Od lat kilku nie pojawio si u nas adne powane dzieo o powoaniu i wychowaniu kobiety; nie jest to objaw przypadkowy. W roku 1869 pisze p. Adam Goltz sw cenn broszurk: Reforma w wychowaniu kobiet i uyciu ich czasu i pracy w 1871 r. ukazuj si jednoczenie: Odczyty publiczne: O wychowaniu kobiet przez p. Jzef ze migielskich Dobieszewsk i Dzieduszyckiej: Kilka myli o wychowaniu i wyksztaceniu niewiast naszych: W 1872 r. tejeGawdy Matki. W 1873 r. p. Elizy Orzeszkowej Kilka sw o kobietach i Edwarda Prdzyskiego O prawach kobiety" I tak, jak naraz to pytanie zajo pir i umysw tyle, tak potem tylko w artykuach dziennikw, mniej lub wicej polemicznych, podnoszono je jeszcze, jakby oglnie uznajc, e w teoryi pytanie to wyczerpano i rozstrzygnito, a naley czeka, czy przez og przyjte i w yciu zastosowane zostan nowo postawione pewniki, i jaki przynios owoc. Dzi p. Stanisaw Bronikowski, w dziele powanem i treci i rozmiarem p. t. Emacypacya i rwnouprawnienie kobiet na nowo pytanie to rozbiera, a praca jego tem bardziej zasuguje na uwag, e jest ona pierwsz prac powan, wystpujc przeciw dnociom wszystkich, wyej przytoczonych pisarzy, przeciw caemu prdowi, ktry tak nagle a jednomylnie objawi si u nas, jak zwykle objawiaj si tylko prdy, majce swe rdo w istotnej jakiej i wanej spoecznej potrzebie. Sdzimy przeto, e nie od rzeczy bdzie przebiedz przyczyny, ktre, piro do rki woyy przedstawicielom tak zwanej Kwesty i kobiecej" i gwne ich pogldy; a nastpnie przekonawszy si, o ile ich dania w ycie wprowadzone zostay i jakie przyniosy owoce, pozna wreszcie, co do zrobienia, albo do zmienienia pozostaje. Sdz, e przegld taki bdzie i odpowiedzi na prace p. Bronikowskiego i cennym drogowskazem dla tych, ktrzy nie mogc w tej kwestyi bibliotek caych odczytywa, pragn jasno sobie zda spraw ze stanu wyksztacenia, wychowania i losu kobiet u nas.

I.
Przy kocu XVIII w. zepsucie bezbrzene skazio spoeczestwo nasze, niewiasty nasze nie mwiy i nie pisay o rwnouprawnieniu kobiet, nie upominay si o adne prawa; one, o prawach ludzkich i boskich zapominajc; amay je, cierajc ze swego czoa znami kobiecoci, tak jak og narodu przez chwil zapomnia o najwitszych obowizkach obywatelskich. Gdy na samym schyku zeszego stulecia i na pocztku naszego poczet ludzi powanych, czynami i pirem okazywa zacz zwrot do poj zdrowych, kobiety opamitay si zaraz, ale zerwawszy z tradycy, nie wiedziay czego si ima i na jak wstpi drog. Wtedy napisaa pani Taska swoj: Pamitk po dobrej Matcie w 1820 r. Bya to chwila, w ktrej spoeczestwo nasze po cikich ciosach, po chwilach wielkich nadziei, weszo na tor ycia, nie takiego wprawdzie, o jakiem marzono ale przecie ycia, otwierajcego pole wszelkiej zacnej dziaalnoci, a wic dajcego spoeczestwu pewien powany nastrj. Kraj by wycieczony, ale wymagania ogu byy jeszcze tak mae, dania tak skromne, e ndza bya prawie nieznan, a umiarkowany dobrobyt udziaem by ogu. Mczyni ksztaceni w szkole rycerskiej, w zakadzie pijarw, w szkoach krzemienieckiej i wileskiej; a lepiej jeszcze w szkole dziwnych wypadkw, ktrych od at 30 mogli by wiadkami, lub uczestnikami, doroli do miary swych obowizkw, niewiast przeto zadaniem byo wrci na dobrowolnie a lekkomylnie opuszczone stanowisko w rodzinie, zaj si zaniedbanem wychowaniem dzieci, tchn w rodzin tchnieniem wiary prostej a gorcej, mioci wiernej a obowizkowej, przywrci jej dawn godno i powag, wracajc dawn .czysto obyczajw. Pani Taska poja wybornie potrzeby chwili i skrelia z niezrwnan prostot obraz obowizkw kobiety w Pamitce po dobrej matce. Dzieo to rozchwytano, czytano, wedle niego wychowano kilka pokole niewiecich, gdy pani Taskiej udao si wypowiedzie jasno i przystpnie to, czego wszyscy pragnli, o czem marzyli, a sformuowa nie umieli. Kobietom, chccym wrci do swych obowizkw, zdao si to rzecz nader trudn. P. Taska daa im w kilku sowach ni przewodni. Chwyciy si jej i trzymay dugo do dzi dnia. Kobiety zbyt dosownie zrozumiay sowa p. Taskiej. Nie pojy, e jedna cz tylko jej pisma stawi idea niezmienny, a mianowicie cz moralna, cz za o uksztaceniu mwica, z czasem rozszerzan by musi. Nie pojy, e w granicach dziaalnoci, przez ni zakrelonych, coraz nowe pola pracy odkrywa mog i jaki niesmak je opanowa: teraniejszo nie wystarczaa im; niezadowolone z niej, nie umiay jej opromieni wyszoci duchow; zaczy szuka czego nowego; i wpady im w rce powieci,bdce echem socyalnych de francuzkich. Wic jedne wyobraziy sobie, e ju s miejsca na ziemi, w ktrych nowy obyczaj ludzko uszczliwia, i smtne i roztkliwione ali si na swj los zaczy sowem i postaci, zniechceniem i nieczynnoci; inne, czujce w sobie nadmiar ycia, sdziy

si powoane do wprowadzenia do nas tego uszczliwiajcego porzdku i przyjy stroje i posta tak zwanych emancypantek ich sowo stanowcze i gone. Czynu czynu nie byo. W tej chwili p. Ziemicka napisaa swoich: Kilka myli o wychowaniu kobiet. Zrozumiaa ona wybornie, czego kobiecie potrzeba, i miao powiedziaa, e jej potrzeba uksztacenia; ale dzieo jej nie upowszechnio si i may wpyw wywaro, bo zawiera niejedn sprzeczno, nie uwzgldnia praktycznego zastosowania i odstrcza zawiym, nieprzystpnym stylem. I znowu mijay lata a Pamitka po dobrej Matce" i pniejsza praca ,,o Powinnociach Kobiet byy zawsze zdrowym pokarmem i drogowskazem. Dziewczta, chowane w szczerej a gbokiej religijnoci w uszanowaniu i posuszestwie dla rodzicw, w mioci i czci gbokiej a ywej dla przeszoci spoecznej, urastay na istoty pene serca i powicenia, oddane rodzinie, a w jej braku dobrym uczynkom; mao wyksztacone wprawdzie, niepraktyczne, ale zastpujce uczuciem i dobr wol inne swej duchowej istoty braki. Chwila bya zbyt wana, zbyt bolesna, by emancypacya, w zem tego sowu znaczeniu, w myli piszcych posta moga. Emancypacya to zamanie wizw obowizku i sromu niewieciego; tej dopuszczaj si u nas jednostki ale nie znane jednostki nawet, ktraby jej piro swe powicia. W nizkich warstwach spoecznych zw j zepsuciem, i gorzej jeszcze; i niewiem dla czego i w wyszych nie mianoby zwa jej po imieniu; dla tego chyba, e przybiera powabniejsze pozory, cho tu nawet niema wymwek ndzy i niewiadomoci! Czeg wic ci, tak zwani szermierze emancypacyi daj dla kobiet? daj, aby kobiety mogy si ksztaci o tyle, o ile zapragn; aby im wolno byo oddawa si rzemiosom i chlebodajnym zajciom, jakim si odda zechc; aby wreszcie nie stawiano przeszkd ich chci nauki i dziaalnoci. Przeciwnie, aby im otwierano rda wiedzy, a uzdolnione na rwni z mczyznami, aby byy dopuszczane do zaj ich waciwych. Wreszcie przypuszczaj, e w dalekiej przyszoci moe im trzeba bdzie przyzna i prawo gosowania, lecz natychmiast dodaj, e dla naszego spoeczestwa zadania te przedwczesne; a zawsze gosz, e wszelkie prace i zawody kobiet, o tyle im s waciwe, o ile z ich obowizkami rodzinnymi si zgadzaj. C w tem zdronego? Dla czego ze strony przeciwnego obozu wy krzyki zgrozy? Co temu nowemu kierunkowi zarzuca to stronnictwo, ktrego najpowaniejszym przedstawicielem niewtpliwie jest p. Bronikowski. Wyksztacenie, jakiego dla kobiet pragniecie mwi p. Bronikowski rozstroi i tak wte siy kobiece, spotguje ich nerwow draliwo, czstych chorb umysowych i samobjstw bdzie powodem, a poytku nie przyniesie, bo umys kobiecy niezdolen tworzy; nadto, wdzik cay niewieci to jej uczucie, skromno, powicenie, to ten odwieczny na wiat pogld, cz sto nie logiczny, zawsze

odsaniajcy skarby mioci; dzi ju mwi widzimy kobiety zimne, do dbr materyalnych jedynie przywizujce cen, lekcewace swe rodzinne obowizki, a skutek tych to zmian w ich uksztaceniu. Chcecie uatwia kobietom przystp do rzemios, do zawodw rnych dodaje a niewidzicie, e tym sposobem odrywacie je od domowego ogniska? Zapominacie, e zarabiaj wprawdzie troch grosza, lecz zaniedbuj wychowanie swych dzieci, a dusze ich to skarby nad skarbami. Zaprawd, jest si nad czem zastanowi; zarzutw podobnych lekceway nie mona; a cho sam ten pisarz zaprzecza sowem swoim, w niejednem miejscu, niejmniej wtedy dopiero spokojni bdziemy, gdy te zarzuty gruntownie odeprzemy, a danie pracy i wiedzy dla kobiet uzasadnimy, nie jako chorobliw mrzonk kilku spaczonych umysw, ale jako konieczny wytwr postpu, jako now faz urzdzenia spoecznego, ktra, jeeli dobrze pojt zostanie, nie bdzie chaosem i rozstrojem, lecz nowym krokiem naprzd w pochodzie ludzkoci.

II.

Cokolwiek powiemy, byo ju powiedzianem. Zdanie to o wielu rzeczach ju wypowiedziane, o niczem suszniej powtrzy si nie da, jak o kobiecie i o jej stanowisku w rodzinie. Dla czego jednak piszemy wci nowe ksiki o tych oklepanych przedmiotach i czytamy je z zajciem, nie raz z gorczkow ciekawoci? Jeste to sam urok formy, ktry tak na nas dziaa? Nie. Czas, rozwj wyobrae, zmiany w ustroju warunkw ycia materyalnego i duchowego spoeczestw, nowe nagromadzone skarby wiedzy, pitno swe wyciskaj na kadem zdaniu, na kadem sowie; ztd, chocia tre pozostaje ta sama, odcienia w jej pojciu i przedstawieniu s tak wane i ciekawe, e zajcie ogu tumacz. Za wspdziaaniem mczyzny i kobiety ma by na ziemi to wszystko spenionem, co Bg czowiekowi speni nakaza. Rnice w ustroju fizycznym, moralnym i umysowym obu pci, warunkuj suszne rnice ich powoania. Rodzina jest niezaprzeczenie gwnem polem pracy kobiecej, bez jej nieustannego wpywu osta by si nie moga. Lecz kobieta nawet, gdy ma rodzin, ma jeszcze po za ni obowizki wzgldem siebie, spoeczestwa i ludzkoci. Dzi nowoci to niebezpieczn nazywaj, a przecie od najdawniejszych czasw pojmowaa to kobieta chrzeciaska, gdy on i matk bdc, odbiegaa nieraz chwilowo lub nawet na zawsze ma i dzieci dorose, dla pielgnowania chorych i wspierania ndzarzy w klasztorach, przez si stawionych. C tam pdzio te witobliwe niewiasty, jeeli nie myl, e nawet gdy speniy wszystkie swe obowizki rodzinne, caego swego posannictwa nie speniy jeszcze. Kobiety nikt nie zastpi w rodzinie, nie tylko dla tych stara okoo niemowlctwa, do ktrych tylko jej serce i rka zdolne, tak, jak do jej tylko zdolna mistern uoy koronk; ale jeszcze dla tego, e ona w rodzinie piastuje mio ideau i doskonaoci, i ku nim idc sama, wiedzie zarazem rodzin ca wrd wszelakich powszednioci i cierpie ycia. Po za rodzin nie inne jej posannictwo. Ale obu zadaniom sprosta ona moe tylko wtedy, gdy wychowanie i uksztacenie stosowne dao jej pozna ca donioso oglnego jej posannictwa oraz drogi i rodki, ktremi w danej chwili speni moe takowe. S w dziejach spoeczestwa nieraz cae okresy dugotrwae, w ktrych nie zachodz adne wane zmiany w yciu rodzin i, ustroju spoeczestw; a jeeli i zachodz wane umysowe starcia j przeomy, ktre na materyalne stosunki gwatownie nie wpywaj, nie s one tak jawne i wszystkim widoczne; wywouj te cierpienia tajemne, nie przez wszystkich uznane i odczute. Przeciwnie, jeeli wstrznienia materyalnych warunkw bytu zejd si z ruchem umysw oywionym i miaym, zmiany musz by wane, widoczne przez wszystkich, odczute j pojte, W Europie, wprowadzenie maszyn, wstrzsajc ca organizacy pracy i zarobku, i na los kobiet niecofniony wpyw mie musiao; u nas wpyw podobny miao uwaszczenie ludu, poczne z przeomem, ktry lat temu 14 przeylimy, z powiewem

silnym materyalistycznego prdu, pochodzcym tak z postpu naukowego, jak z utrudnionych warunkw bytu. I dla tego tak jaskrawo naraz uwydatniy si rodzinne i spoeczne niemoce i braki wychowania oraz uksztacenia kobiet. aden z przeciwnikw tak zwanej emancypacyi kobiet nie przeczy, gdy wyej przytoczeni pisarze malowali braki naszego rodzinnego i spoecznego ycia, ani gdy cz ich przypisywali niestosownemu uksztaceniu i wychowaniu kobiet; nieraz nawet tym brakom przypisywali oni wszystko ze, nurtujce nasze spoeczestwo. Przecitne uksztacenie mczyzn przyznawali wszyscy podnosi si znacznie; uksztacenie kobiet stoi na miejscu. Mczyni nie poprzestaj na nabywaniu wiadomoci; oni naukow prac rozszerzaj koo swych myli, zagbiaj si coraz bardziej w zadania naukowe i spoeczne. Kobiet uksztacenie zawsze takie same, udziela ono mao rnorodnych, rozpierzchych wiadomoci, i to w taki sposb, e nie wpywaj one wcale na rozwj myli i sdu, lecz pozostaj jakoby nabytkiem zewntrznym, ozdob tylko umysu, jak si wyrazia p. Taska, a nie jego pokarmem. ycie rodzinne wrd nowych materyalnych stosunkw trudne i cikie; zaledwie wytona praca kobiety i mczyzny zdoa stworzy dochd, wystarczajcy na zaspokojenie potrzeb rodziny; a jeeli do bardziej przez los uprzywilejowanych naley, to zarobek mczyzny wystarcza wtedy tylko, gdy ona rzdna i oszczdna, a tak uksztacona i poczuciem obowizku przejta, e chtnie wszystkie swe siy i chwile pracy domowej powica. Kobieta niezamna i wdowa we wasnej pracy rodkw utrzymania szuka musi, (a liczba tych ostatnich wzrasta tak dla liczebnej przewyki niewiast, jak dla wzrastajcego wstrtu mczyzn do maestwa, wypywajcego w czci z szerzcego si zepsucia, w czci z przewiadczenia, e kobieta tak niepraktycznie wychowana, jak ni jest dzisiaj, nie pomoc, lecz ciarem jest dla mczyzny, e z ni we w spce rodziny utrzyma nie potrafi. Bo dzi kobiety ani umiej zarobkowa, ani te za pomoc rzdnoci i znajomoci gospodarstwa domowego, oszczdnie i mdrze uywa zarobku ma na potrzeby rodziny, ani nawet do miuj swe obowizki, aby im przyjemnoci wiatowe powici chciay. Nigdy moe trudniej nie byo mczynie nie straci z oczu celu swego i nie zej z drogi cnoty lub obowizku. Walka o byt czsto bardzo cika, nuy go i zniechca; widok bogactw nieraz nabytych nieprawemi rodki, albo bez adnego trudu, zawi budzi w sercu, pogard dla najwitszych zasad, ktrym wiernym bdc, z ndz jeno walczy musi i dzieci swe skazywa na tak sam walk i ndz. Widok ten nci go ku rodkom zdronym, niebezpiecznym, lecz nieraz skutecznym. Tyle samolubnych powodw mwi mu, e niemasz nic nad posiadanie i uycie, e wszelkie wysze cele mrzonkami s zudnemi, a bogactwo bogactwo tylko potg i rzeczy wistoci trwa; i tylko dawna wiara i tradycya rodzinna, jeszcze go wstrzymuje i czasem mu brudzi. W teje samej chwili, teorye filozoficzne i spoeczne, nowe i nie nowe, z dobrze znanemi i nie znanemi wcale nazwami materyalizmuj pozytywizmu, determinizmu, to uniewinniaj wszelkie jego czyny, to mu dowodz dowodami naukowemi z fizyologii,

ekonomii politycznej itd. czerpanemi, e religia i moralno s wymysami ludzkiemi, e duch, niemiertelno to twory ludzkiej fantazyi, tmaczcej sobie wiat i siebie w niemowlctwie myli, ale ktre teraz w dojrzaoci duchowej odrzuconymi by powinny. I gdy si tak wszystko skada ku duchowej jego zgubie, kt zmczonemu yciem poda do pomocn, kto mu powtrzy to, co do we wspomnieniu z lat dziecinnych niewyranym dotd przemawia szeptem? kto? jeli nie towarzyszka ycia, ktra mu pokae swe czoo wczenie zorane bruzdami, swj wos przypruszony siwizn, wszystkie ble i walki, zamknite w gbi piersi a przytem wiar niezachwian, mio nie wy zibion, gotowo niestrudzon do dalszej walki z yciem i przeciwnociami, byle wiern pozosta posannictwu ludzkiemu i powoanie swe godnie speni na ziemi. Kto synowi zoy w duszy te talizmany wiary i mioci i to ukochanie doskonaoci i obowizku, t potrzeb godzenia celw materyalnych z wymogami ducliowemi, ktre go w pnym wieku jeszcze strzeg przeciw niejednej pokusie i podnosz w cikich chwilach zwtpieniajeli nie matka, ktra go nadewszystko ukochaa i w tych pierwszych latach, w ktrych ludzie widz jak pielgnuje jego ciao, ona dusz jego ksztaci i wlewa w ni te skarby nieobliczone, nie wyczerpane. Nigdy kobiety powoanie ani szczytniejszem, ani trudniejszem nie byo; nigdy gwatowniej spoeczestwo nie potrzebowao jej stray i natchnienia. Ale nigdy te jawniej si nieuwydatnio, e, aby je speni, musi by bogat w wiedz, ktr daje nauka; bogat w zasoby duchowe, ktre daje prawdziwie religijne i cnotliwe wychowanie, bogat w wiadomoci chlebodajne, ktre daje specyalne a praktyczne uksztacenie. Musi mie wiedz, by wystarczy rozumnemu czowiekowi i prawdziw ycia by mu towarzyszk; musi by bogat duchowo, bo zasobami temi musi si z obecnem pokoleniem podzieli i na przysze je przela; musi umie chlebodajnie pracowa, by trud materyalny ycia z mem podzieli moga, do czasu go dzieciom oszczdzajc. Na to wszystko zgadzaj si przeciwnicy kwestyi kobiecej dalsze ich tylko wnioski s faszywe. Kobieta wpyw swj, znaczenie swe cae uczuciu zawdzicza: ona wszystko intuicy przeczuwa , wszystkiemu mioci zaradza, uczucie wic przedewszystkiem Ksztaci naley, a umys zdobi wiadomociami z historyi i literatury, oraz talenta ksztaci, co wdziku dodaj. Nauki, nawet uksztacenia tylko w powanem tego sowa znaczeniu wystrzega si winna, bo nawet gdy je poj zdolna^ wiod j jedynie do materyalizmu i niewiary, do samolubstwa i pogardy obowizkw. P. Bronikowski nawet twierdzi, e zwrot, wprowadzony do uksztacenia kobiet pod wpywem pism, wyej wymienionych, ju wytworzy zastp kobiet przesikych temi zasadami zgubnemi, a ich wpyw ju szkodliwie na spoeczestwo oddziaa. Dziwnie szybko niosyby owoce, pira naszego prace, gdyby takie przynie miay. Lat sze zaledwie ubiegio od zjawienia si pierwszych prac naszych, a ju cae pokolenie miaoby by zatrute jadem, sporzdzonym wedle przepisw naszych ?

Praca kobiet dodaj przeciwnicy nasi powinna by czysto zachowawcz, m niech pracuje, ona w domu ad zachowuje, a jeli ju koniecznie po za domem ma szuka zarobku niech si odda nauczycielstwu, handlowi; inne zajcia zbytnio j od domu oderw, przewyszaj jej umysowe zdolnoci, cieraj z jej czoa charakter kobiecoci, siy jej przenosz. Lecz c powiedzie na pewne zalepienia ludzi dobrej wiary i dobrych chci ? M niech pracuje. A jeli kobieta jest pann, sierot, lub wdow? a jeeli praca ma nie wystarcza? a jeli wojna dugie miesice trzyma go zdaa od rodziny? jeeli ten wanie rodzaj pracy, ktremu si oddaje nie jest poszukiwany i m miesice, lata bez zajcia zostaje ? Oddawa si tylko handlowi tj. zajciu, wymagajcemu znacznego zakadowego kapitau? nauczycielstwu tj. zajciu najmniej patnemu? nie szuka pracy biurowej, np. telegrafistek, bo dugie siedzenie kobietom szkodzi ? A a przecie szwaczka siedzi od 12 do 16 godzin dziennie, gdy biura 6 do 8 godzin wymagaj. Nie ima si nauki lekarskiej, bo kobieco cierpi na tem ? a przecie kobiety i dzieci leczy, mniej zapewne szkodzi sromowi niewieciemu jak wystpowa w baletach, w sztukach teatralnych, w gorszych od baletw kawiarniach, ogrdkach publicznych itp. Ale do tego; s zarzuty, ktre same przez si upadaj; zostawmy je wic ich wasnej niemocy, a spjrzmy, co istotnie pod wpywem naszych pism zrobiono i co do zrobienia pozostaje.

III.

Pomimo twierdzenia wielu pisarzy, jakoby do niedawnych czasw kobieta nie pracowaa zarobkowo, a tylko zuywaa roztropnie zarobek ma, dzieje spoecznego ycia narodw ucz nas przeciwnie, tj. e od pocztku wiata kobieta pracowaa produkcyjnie, czyli wytwrczo, a od setek lat i zarobkowo. Gdy niewiasty Izraela len i wen przd i tkaj, gdy Penelopa lata spdza nad szat zbaw czyni, gdy rzymska matrona czuwa nad prac swych niewolnic, pracuj one wytwrczo, materia surowy przerabiajc na produkt przemysu. A za czasw chrzecijaskich, ile to rk niewiecich zajtych przdzeniem i tkaniem, misternym haftem i misterniejszym jeszcze koronek wyrobem. A owe, tak susznie za wzr nam stawione matrony nasze, nie wytwrczo one pracoway? Czeme owe sery i wdliny, miody i nalewki, owe ptna i drelichy, sukna samodziaowe, owe rne przysmaki i przyprawy zastpujce zamorskie specyay, i te wszystkie owoce ich pracy, ktrych cz zaspokajaa potrzeby rodziny, a cz spieniona pomnaaa jej zasb? A wieniaczki, w najliczniejszy zastp niewieci, nie pracuje on od wiekw zarwno z mczyzn w domu i poza nim ? Wynalazek maszyn zmieni na caym zachodzie warunki pracy niewieciej. Podkopa on przemys domowy i rczny niewieci; przdzenie, tkactwo, roboty poczosznicze, haft, koronkarstwo, wszystko naraz wydarte zostao kobietom. Znalazy si one bez zarobku; wobec znienia zarobku mczyzn, cigego droenia podw surowych, wywoanego wzrostem ludnoci, a tanieniem wyrobw przemysu takiem, e ich praca domowa, wytwrcza tracia ca sw warto. W tak trudnej chwili uznano szczciem kobiet, za zdoln do pracy fabrycznej i do niej j powoano, a niewiasty tumnie si do niej cisn zaczy. atwo sobie wyobrazi stan tych biednych kobiet, wyzyskiwanych przez fabrykantw, tych biednych rodzin, ktre kobieta na dzie cay opuszczaa, w czasie, w ktrym nikt za jej losem si nie uj, nikt nie stworzy ochronek, obkw i tych wszystkich zakadw, ktre dzi, cho w czci zaradzaj ndzom wyrobniczych rodzin. wiat cay zna dzieo Juliusza Simona p. t.: Robotnica" dzieo to nalece do rzdu tych dzie niewielu, ktre s jakby wielkim dobrym uczynkiem, wiatu caemu wyrzdzonym , -zwrcio te uwag wszystkich na los wyrobnicy. Pod jego wpywem i innych kilku, podnoszcych gos w tym przedmiocie, skrcono godziny pracy, o ile monoci ograniczono j do godzin dziennych, usiowano zapewni robotnicom znoniejsze warunki higieniczne, a nawet zaczto przemyliwa nad rozdzieleniem pary, jako siy poruszajcej po domach, dla zwrcenia kobiety, rodzinie. Ale nie tylko los wyrobnicy sta si odtd poaowania godnym; kobieta w rodzinie po dawnemu wytwrczo pracowa nie moe, bo jej wyroby ani pod wzgldem ceny, ani pod wzgldem jakoci, porwnania z wyrobami fabrycznymi nie wytrzymuj, a zarobek mczyzn coraz mniejszy, wskutek wzrostu ludnoci i uycia maszyn, zastpujcych setki rk, rodzinie nieraz nie wystarcza.

By to chwila, w ktrej kobieta, jeli nie chciaa lub nie moga wyrobnic zosta, widziaa wszystkie niemal inne pola pracy zamknite przed sob, bd przez sw niewiadomo ogln i brak specyalnego a praktycznego uksztacenia, bd przez obyczaj, oddajcy mczyznom nieraz najwaciwsze dla niej zajcie, podczas gdy powoywanie jej do zawodw kacych jej obyczaje oglnie jest przyjte, a usiowanie kobiet w celu przeamania stawionych jej zapr, odpierane bywa jako nieprawe, emancypacyjne uroszczenie. Ndza tymczasem wzrasta i szerzy si, i to w warstwach rednich, gdzie jest o tyle boleniejsz, o ile sprowadza nietylko cierpienie fizyczne, lecz nadto cierpienie moralne, tern dotkliwsze, im bardziej wychowanie podnioso' duchowe wymagania i pragnienia oraz wzbogacio uczucie. Ndza ta sprowadza zepsuciewiedzie do zbrodni. Mamy wymowny jej obraz, skrelony w dziele panny Daubie, napisanem na konkurs i przeze uwieczonem w 1 860 r. La femme pauvre au XIX siecle mamy rwnie w dziele p. Legouve: Histoire morale de femmes Jednoczenie podnioso si wiele gosw, w Niemczech i w Angli (Fanny Lewald, Mili, Buckie, nie mwic o powieciopisarzach, piszcych w tej myli) nawoujcych do poprawy bytu kobiet, za pomoc stosownego uksztacenia i stworzenia im waciwych pl pracy. U nas wprowadzenie maszyn nie dziaao bezporednio, bo nie mielimy rozwinitego przemysu, lecz, o czem czsto zapominamy, dziaao porednio, zniajc tak cen wyrobw fabrycznych, i tak je udoskonalajc, e przemys domowy, jedyny prawie wwczas u nas znany, wspzawodnictwa z nim wytrzyma nie mogc, upad. Niedugo potem upowszechnienie kolei, zalewajc kraj nasz wyrobami obcokrajowymi, zabio prac rzemielnicz u nas, a jednoczenie, uatwiajc wywz surowych podw, cen ich niezmiernie podnioso. Wszystko to w kraju wycznie niemal rolniczym, gronem nie byo; dopiero dobrobyt oglny stanowczo zachwianym zosta, przeprowadzonem w najniekorzystniejszych warunkach, susznego w zasadzie usamowolnienia wocian i wypadkami spoecznemi. Naraz waciciele wiejscy wielcy i mali oraz dzierawcy stracili byt niezaleny, lub go ujrzeli stanowczo zachwianym; nie mogc si utrzyma ze zbyt szczupych dochodw, albo zgoa z nich wyy, tumnie wynosi si zaczli do miast, szukajc tam pracy i zarobku. Oto trudno byo ; w skutek zuboenia wacicieli wiejskich, cierpia handel, przemys, rzemiosa ; pracy wic nie dano, a nadto do jakiej e pracy ci wsi mieszkacy zdolni byli? Zwykle nie posiadali oni adnego specyalnego uksztacenia, a przyzwyczajeni do ruchliwego, swobodnego ycia, z trudnoci naamywali si do pracy biurowej. Czsto te, bardzo czsto nie znachodzili zajcia, a wic i zarobku przez miesice, lata cae, i wtedy to ony ich, siostry i crki zaczy pracowa, uczyy si czego mogy, zuyway, jako tako dawniej nabyte wiadomoci, przezwyciay wszystkie trudnoci, byle znale jakie chlebodajne zajcie; adne im nie byo za mae, za poziome, za cikie. A wiele zostao bez zajcia, w ndzy, z rozpacz w sercu, dla tego tylko, e go dostatecznie nie umiao... Mona te usiowania, t walk nazwa chorobliw zachciank emancypacyjn ? Wtedy wyej wymienione pira, i wiele innych pisa zaczy o pooeniu kobiet u nas i zaradczych szuka rodkw. Odtd zrobiono ju niektre usiowania dla zaradzenia

zemu; ale ze jeszcze si nie zmienio; przeciwnie rozwija si do coraz wikszych rozmiarw; bo gdy zbawienne usiowania robione s powoli, z pewn obaw i niewiar, ze postpuje szybko i nieubaganie. Obywatele wiejscy nie od razu i niechtnie opuszczaj swe stanowiska, walcz oni zawzicie z przeciwnociami;; lecz coraz wiksza ich liczba pada w tej walce i ludno miejska, pracy szukajca mnoy si. Do kadej gazi pracy staje coraz wiksza liczba wspzawodnikw, ztd o zarobek coraz trudniej, ztd co dzie on mniejszy. Pewien brak rzutkoci i przedsibiorczoci wtacza wielk ilo pracownikw na pewne utarte pola pracy, od innych mniej utartych, ale te korzystniejszych ich wstrzymujc; a brak kapitau, kady bowiem, trzymajc si dawnych przesdw, ima si pracy dopiero, gdy ostatni wyczerpie zasb nie pozwala ima si niejednego zawodu, lub zmusza do zaczynania kadego w najniekorzystniejszych warunkach. Takie s warunki pracy mczyzn, szczeglniej tych, ktrzy nalec do rodzin niegdy nieraz przed chwil, zamonych, nie wnosz do ycia trdycyi oszczdnoci i pracy, a natomiast wiele wymaga i nawyknie kosztownych i ycie utrudniajcych. A o ile warunki te cisze s dla kobiet, przed ktremi zamknite stoj nieraz rda nauki, a praca i zarobek nieraz zwyczajem wzbronione; one, ktre walczy musz jednoczenie z ndz i przesdem! Ale poc rzuca na drog zarobkowej pracy znaczn liczb kobiet, gdy uznajemy, e mnoca si liczba pracownikw na kadem polu, znia stop zarobku ? Nie lepiej , aeby mczyni pracowali zarobkowo, a kobiety jedynie na potrzeby rodziny, mdrze t prac zuywafy? Tak sdzi pan Bronikowski. I bez wtpienia byoby to dobrem, gdyby tylko moliwem byo; ale jeste niem, gdy tene sam p. Bronikowski podaje nam liczb kobiet, przewyszajc liczb mczyzn, a tem samem skazanych na staropaniestwo i wystarczanie sobie; gdy wyznaje, e liczba starych panien coraz si zwiksza. Objawu za tego nie mona przypisa ani zepsuciu mczyzn, ani zbytniemu uksztaceniu kobiet, odstrczajcemu mczyzn, ale po prostu trudnym warunkom materyalnym, wobec ktrych mczyzna dugo si waha, zanim si obarczy rodzin i czyni to zwykle dopiero, gdy znajdzie pann z posagiem, od ktrego odsetek na utrzymanie rodziny wystarcza, albo tak praktycznie wychowan, e wniejistotn pomoc w zarobkowaniu znale moe. A owe mdre rozporzdzanie' zarobkiem ma, owo rzdne prowadzenie gospodarstwa domowgo, na ktre si przecie mnstwo kobiet zdobdzie, nie s one zarobkowaniem? Niestety, w dzisiejszych warunkach ekonomicznych taka, tylko domowa praca kobiety, nieraz nie wystarcza. Dawniej, kobieta w domu wytwarzaa niemal to wszystko, czego dom potrzebowa poywienie i odzienie; dzi wyroby jej nie mog sprosta fabrycznym co do jakoci tak, e nikt nie zgodziby si na ich uycie, a nadto produkcya maych iloci kosztowniejsz jest od produkcyi na wielk skal. Dzieci od lat siedmiu, powoane s dzi do szk, a wymagania szkolne s tak wysokie, e mao matek moe duej, anieli do tego wieku, dzieci swe osobicie ksztaci. Jakie zajcia czekaj kobiet niezamon w domu'? Sprztnienie pokoi, zgotowanie obiadu, naprawienie odzienia (zwykle nie znajc kroju, nowej sukni sama uszy nie

umie, upranie bielizny, a wic krtko mwic, zastpienie sucej, ktrej utrzymanie na 100 do 12o rubli obliczy mona. Nadto doda trzeba, e zajcia te zupenie odpowiednie dla ony wyrobnika i rzemielnika, mniej s stosowne dla ony kupca, urzdnika, profesora... jednem sowem, czowieka pracujcego umysowo, jeli ona ma by istotn towarzyszk jego ycia, a matk duchow jego dzieci. Osoba taka, albo tak cikiej pracy fizycznej nie wydoa, albo jeli jej sprosta, pogrona w niej, zapomni zgoa o yciu duchowem i do rzdu wyrobnic zejdzie, ani chwili czasu duchowym potrzebom swej rodziny powici nie mogc. Sowa te, bdce wiern fo fotografi rzeczywistoci, nie usprawiedliwiaj niemniej kobiet naszych, ktre pod pozorem uksztacenia umysowego, zaniedbuj praktyczne i zajciami domowemi pogardzaj. Jestto owoc prnego a poowicznego wychowaniami uksztacenia kobiet naszych, a jeden z powodw. zmniejszajcych liczb maestw. Nie eni si mwi mi pewien lekarz mieszkajcy w maem miasteczku, bo mam tylko wybr, midzy pannami nie le wychowanemi i cokolwiek wyksztaconemi, ale tak niepraktycznie, i nie sta mnie na utrzymanie tak kosztownego a niepoytecznego sprztu; i midzy zawoanemi gospodyniami, tak pospolitemi i gwarnemi, jak istne klucznice.** Przeciwnie, kobieta uksztacona specyalnie i praktycznie zarazem, potrafi cz dnia powici zarobkowej pracy, gdy ta okae si potrzebn, a reszt podzieli midzy nadzr sugi, piecz nad dziemi i uprzyjemnienie mowi chwil odpoczynku. Ale gdy praca zarobkowa wywoywa bdzie matk z domu, a najczciej tak si zdarzy, c si stanie z dziemi ? I chopcy i dziewczta od lat siedmiu do szk chodzi s obowizani; ju trzyletnie, przyjmuj froeblowskie ogrdki; chodzi nam. chyba o bardzo drobne ? Najczciej znajduje si w rodzinie jaka starsza kobieta, do pracy zarobkowej mniej zdolna, ktrej powierzy je mona; zreszt matka moe, a nieraz musi i powinna przerwa sw prac zarobkow, gdy drobn dziecin ma w do mu, by wrci do teje pracy, gdy dzieci podronie. Wielk to boleci dla matki, oddala si od swej dzieciny; kada chwila dla niej tsknot znaczona, a c dopiero gdy dzieci chore ? Ale ja nie pisz sielanki, nie krel obrazu takiego ycia, jakieby serce matki wymarzyo, ja pisz dzieje twardej i nieubaganej rzeczywistoci; a z ni si liczc, wol widzie matk krcej w domu, a dzieci na nauce w szkoach publicznych, anieli j widzie cigle w domu wrd niedostatku, walczc bezowocnie z ndz, tchnc gorycz i zniechceniem , a dzieci wzrastajce wrd tak niekorzystnych wpyww, bez zajcia i nauki! I nie sdz, aby takie oddalanie si matki z domu zachwiao ycie rodzinne ? Przeciwnie skupieni po pracy do wsplnego wytchnienia, do rozkoszy bd czonkowie rodziny chwile te liczy owiani ciepem macierzyskiego uczucia, pomimowoli porwnaj je do chodu wiejcego od obcych i skarby tego serca naleycie oceni; gdy dzi nieraz niesmak i znudzenie cechuj ycie rodzinne, a przyjemnoci w towarzystwie obcych si szuka. Nie groniejszym e objawem jest dobrowolne rozbicie ycia rodzinnego w domach zamonych ? Co powiedz na swe usprawiedliwienie matki, mieszkajce w miecie, a wic wrd wszelkich naukowych rodkw, a dzieci, crki nawet oddajce do zakadw wychowawczych ?

P. Bronikowski uznaje, e kobiety bez rodziny, a nawet majce rodziny, pracowa nieraz musz, ale po chwili stawi naraz pytanie: co na tem zaley spoeczestwu, czy pani Z., czy pan X. zarobi pewn sum. Na pierwszy rzut oka zda si, e tylko wyej wymienionym osobom bardzo na tem zaley, ktre z nich owe tysice zarobi; bo jeeli pani Z. jest bez rodziny, albo posiada takich tylko jej czonkw, ktrzy zuywa musz a wytwarza nie mog, to c jej z tego przyjdzie, e pan H. tysice zarabia bdzie ? Ale i dla spoeczestwa obojtnem to nie jest, a dobrze pojmujce swe korzyci, dba bdzie raczej o zapewnienie kademu ze swych czonkw miernego zarobku, anieli o skupienie wikszych zyskw w mniejszej iloci rk; i dla tego, spoeczestwa winnyby baczn uwag zwrci na kwesty kobiec, a nie upatrywa w niej chorobliwych jeno zachcianek, lecz istotne i wane do zozwizania pytanie. A gdy wszyscy, wszyscy bez wyjtku pisarze godz si na uznanie potrzeby, koniecznoci nawet pracy zarobkowej dla znacznej wikszoci naszych kobiet, c pozostaje, jeeli nie obmylenie rodkw, ktreby t prac uczyniy najprzystpniejsz, najlejsz, najkorzystniejsz, a najmniej rodzinnym obowizkom na zawadzie stojc? Pan Bronikowski twierdzi wprawdzie, e potrzeba ta, ktrej zaprzeczy nie moe jest zem chwilowem, wynikajcem z ekonomicznego, przemijajcego pooenia. Na rdo, tego objawu zgadzam si z nim zupenie, ale wtpi, aby by przemijajcym, bo zwykle w yciu spoecznem wszystko si raczej naprzd do ostatecznoci posuwa, anieliby si wstecz cofa i w sobie ama miao. Wiem tylko, e jeeliby tak jak dzi m mia wiksz cz dnia spdza za domem, dzieci w szkole, suga za zaatwia domowe sprawy ? a matka rodziny nie zajta , lub niedostatecznie i niekorzystnie zajta zostawa w domu , wobec nieczynnoci i niedostatku a choby dostatku; to ju nie dla samych korzyci materyalnych, ale dla zdrowia moralnego kobiety i rodziny, pragnabym dla niej pracy i jeszcze pracy.

IV.
Co moe zrobi spoeczestwo, chcc pracy kobiet najlepsze, najzgodniejsze z dobrem materyalnem i moralnem rodzin, zapewni warunki? Oto pytanie nawet wane, na ktre p. Bronikowski wcale nie odpowiada, chocia istotn przysug spoeczestwu oddaje ten jedynie, kto nietylko bada chorob, ale nadto, jeeli nie radykalne, to przynajmniej ulg przynoszce rodki, mu wskazuje. Ale i ja le si wyraziam, zapytujc tylko, co spoeczestwo moe uczyni dla kobiet chccych i potrzebujcych pracowa; miaam bowiem dodaco dla nich, we wasnym dobrze zrozumianym interesie zrobi powinno ? Gdy warstwy pracujce cierpi, odczuwa to cae spoeczestwo, bo cierpienie to rodzi zepsucie i niezadowolenie z losu, a w lad za nimi id zaburzenia, wstrznienia, nieraz grone i bolesne. Warstwy te za cierpi nieraz, gwnie dla braku wyksztacenia, dla zego ducha, ktrym ono przesiko, lub dla niepraktycznego jego kierunku. Jeeli kobiety nasze tak niepraktycznie i powierzchownie ksztacone bd, jak niemi s dzisiaj; jeeli jeszcze przesdy rne zamyka bd przed niemi rozliczne pola pracy, albo im j utrudnia; wtedy w warstwach wyszych szerzy si bdzie odraza do maestwa, materyalizm i samolubstwo; w pracujcych za ndza, zepsucie, niezadowolenie z losu i pragnienie polepszenia go, jakimkolwiek kosztem. A uczucia te zarwno nurtowa bd kobiety nie mogce pracowa dla braku uksztacenia jak i uksztacone, ale nie praktyczne, a wic na bezczynno skazane. Spoeczestwa zadanie w tej mierze jest dwojakie: usun przeszkody utrudniajce kobiecie wstpienie na pola pracy, do ktrych j zdolnoci wrodzone usposabiaj, i stworzy stosowne zakady naukowe rnego stopnia i rodzaju, w ktrychby si bd do specyalnych zawodw przygotowa, bd, jako matce potrzebne uksztacenie, zdoby moga. Porwnawszy to, co si dziao w tej mierze, w Europie przed 20 laty, z tem co si dzi dzieje, spostrzeemy postp niemay, wywalczony wytrwa prac i walk bd jednostek, bd stowarzysze kobiecych. Zanim kobiety jawnie przypuszczono do jakiej pracy, musiay one dugo, tajemnie na tem polu pracujc, da niezaprzeczone dowody swego do niej uzdolnienia. Wiadomo np. wszystkim, e w Niemczech i w Holandyi oddawna pomocnicami w aptekach s kobiety; a jednak dopiero od 1865 r. w Holandyi, a od dwch lat podobno w Anglii, dozwolono im jawnie ksztaci si w tym zawodzie i jemu si oddawa, a w Niemczech dotd pozwolenia na to uzyska nie mog. Ju kilkanacie doktorek medycyny, uksztaconych. w Ameryce, lub w Zurychu praktykuje w Anglii, ju od lat 4. maj wasny szpital w Londynie, o 26 kach, a dopiero w zeszym roku, otrzymay pozwolenie uczszczania na wykady kliniczne w jednym ze szpitali londyskich, i zdawania egzaminw w uniwersytetach angielskich

 kursw za medycyny sucha mog w Szkole Medycznej dla kobiet, ich staraniem gwnie urzdzonej. Bardzo niedawno przypuszczono je w Austryi, do urzdw pocztowych i telegraficznych, w jednej tylko Angii s powoane kobiety do zasiadania w radach szkolny eh, chocia wszdzie podobne rady zajmuj si zarwno szkoami eskiemi jak mzkiemi. Wszdzie prawie rzdy stwarzaj tylko szkoy nisze ludowe dla kobiet i seminary a ksztacce je na nauczycielki ludowe, uksztaceniem ich wyszem wcale si nie zajmujc. Ros- sya jedna od do dawna stworzya dla nich rednie naukowe zakady, w ktrych wiele dziewczt pobiera bezpatnie uksztacenie, uzdolniajce je do zawodu nauczycielskiego. Wszystkie eskie, wysze zakady naukowe, wszystkie szkoy specyalne zostay stworzone bd silami jednostek, bd si stowarzysze, kobiecych. Przeszo cenn jest zawsze dla przyszoci wskazwk; korzystajmy z nie, korzystajmy z dowiadczenia ssiadw, ktrzy dawniej wstpili na t drog, a szczeglniej z najbliszych nam niemcw. W Niemczech potrzeba zmiany w wyksztaceniu i pracy kobiet daa si uczu dawniej anieli u nas, pod wpywem przeludnienia i wynalazku maszyn. Praktyczne niemki, nie dugo i nie wiele o tym przedmiocie pisay; pojy one do razu, e zamiast wyczekiwa na zniesienie niesprawiedliwoci wyrzdzonej kobietom, o wiele lepiej i skuteczniej bdzie, samym sobie radzi i wasnemi usiowaniami ze usuwa. Ju przed dziesiciu laty zawizay si w Niemczech stowarzyszenia kobiet, majce na celu podanie kobietom rodkw nabywania wyksztacenia i znajdowania zarobkowej pracy. Nie bdziemy tu podawa opisu powstawania i rozwoju kadego z tych stowarzysze; opiszemy tylko rne ich cele, rodki, ktremi do tych celw zmierzaj, oraz wyniki osignite. Przebiegszy spis stowarzysze kobiecych, istniejcych w Niemczech i Austryi, przekonamy si, e dzieli je mona na stowarzyszenia, majce cel specyalny, cile okrelony i na stowarzyszenia, majce cel oglny uatwiania kobietom, nabywania uksztacenia oglnego, lub specyanego i znajdowania zarobkowej pracy. Te ostatnie, noszce nazw: Stowarzysze dla ksztacenia i zapewniania zarobku Frauenbildungs und Erwerbverein istniej dzi we wszystkich pierwszo i drugorzdnych miastach Niemiec, np. w Berlinie, Brunwiku , Bremie , Wrocawiu , Darmstadzie, Drenie, Hamburgu, Karlsruhe, Szczecinie itd. Przypatrzmy si ich dziaalnoci. Stowarzyszenie kobiece w Berlinie, noszce od. swego zaoyciela nazw LetteVerein powstao w 1866 roku. W 1876 r. liczyo 1500 czonkw; posiadao szkoy: handlow, rkodzielnicz i rysunkow, w ktrych w tyme roku ksztacio si 502 uczennic; z tych cz pacia za nauk, a druga pobieraa j bezpatnie. Dochody stowarzyszenia wynosiy 16620 marek, rozchody 15,646 marek. Nadto posiadao to stowarzyszenie swe biuro strcze, ktre 479 kobiet, potrzebujcych pracy umiecio; bazar, w ktrym z 1274 robt kobiecych, sprzedano 475 ; szko zecerek i szko ksztac nauczycielki robt rcznych, kobiecych. Oprcz tego posiada ono dom, w

ktrym za bardzo skromn opat (do 6 talarw tygodniowo), nauczycielki zostajce chwilowo bez zajcia, znajduj przyzwoite mieszkanie i st, piecz, jeli s chore, gazety i przyzwoite rozrywki, gdy s zdrowe. Liczba osb, korzystajcych jednoczenie z tego zakadu waha si midzy 32 a 38-ma. Podobne stowarzyszenie w Wiedniu liczyo w roku 75-tym 895 uczennic w nastpujcych szkoach: wyszej szkole eskiej szkole handlowej, szkole rysunkowej, szkole szycia, kroju, koronkarstwa. W Pradze istniej dwa podobne stowarzyszenia : jedno czeskie , drugie niemieckie; oto sprawozdanie z czynnnoci niemieckiego. Szkoa rednia 89 uczennic; szkoa handlowa 14 uczennic; kursa obcych jzykw 46 uczennic; szycia 123 ucze.; szycia maszynowego 78 uczennic; kroju 56 ucze.; haftu biaego 27 ucze.; kroju 94 ucze.; szkoa bon 15 uczennic; telegrafistek 48 uczennic. Moglibymy mnoy przykady; zdaje si nam jednak, e z tego, co ju powiedziano, widzimy, e zdaniem niemek, mona kobietom najskuteczniej przyj w pomoc : podniesieniem oglnego ich uksztacenia i daniem kadej uksztacenia zawodowego. Dla tego mno powysze Stowarzyszenia, szkoy wysze ludowe : Fortbildungsschulen zwane, ktrych program mniej lub wicej jest zbliony do programu podobnej szkoy w Pradze. Kurs w tej szkole, trwa lat dwa i obejmuje : jzyk niemiecki, arytmetyk, geometry, geografi, history; nauki przyrodzone: fizyk i chemi, kaligrafi i rysunek. Mno nadto szkoy rkodzielnicze, wyej opisane i szkoy' handlowe. Podobne stowarzyszenie kobiet raz zawizane, poznaje rne miejscowe potrzeby, mnoy i rozszerza sw dziaalno, tworzy bazary, biura strcze, kasy poyczkowe, mieszkania dla kobiet bez rodzin itd. Stowarzyszenia kobiece, majce specyalne cele, s niemniej liczne; mona je podzieli na: 1)Stowarzyszenia froeblowskie n. p. w Berlinie i Hamburgu, 2)Stowarzyszenie gospody w Berlinie; 3)Stowarzyszenia nauczycielekBerlin, Hamburg, Altona; 4)Stowarzyszenia dla ksztacenia dozorczy chorych Darmstadt i Moguncya. Celem stowarzysze Froebla jest: 1) ksztaci ogrodniczki froeblowskie i niaki prywatne; 2) mnoy ochrony, czyli ogrdki froeblowskie. Berliskie miao w 1875 r. 9 ogrdkw w tem miecie, z ktrych 7 w dzielnicach zamoniejszych, 2 w uboszych; uczszczao do nich od 402 do 596 dzieci; zatrudniano w nich 16 ogrodniczek. W dwch szkoach, za, a mianowicie w szkole ogrodniczek i szkole nianiek, ksztacio si 61 kandydatek. Stowarzyszenie gospody w Berlinie, zaoone 1873 roku wzio sobie za zadanie: a)Uzyskanie tanich towarw; b)Uzyskanie dobrych sug. Stowarzyszenie to w 2Y2 ciech dao sub 10,000 sugom,

lub robotnicom; zaoyo fundusz nagrd za 5 letni poczciw sub; postanowio zaoy szko dla sug. c) W Lipcu 1874 roku postanowio wsplnie kupowa artykuy ywnoci. Zaczo to robi z kapitaem obrotowym 100 talarw, a do Grudnia tego 1874 roku, obrt wynosi 45,000 marek (15,000 talarw) i 2000 rodzin do stowarzyszenia przystpio w Kwietni, za 1875 roku byo 4000 rodzin; a obrt tego roku wynis 450,000 marek. Stowarzyszenie gospody wydaje dziennik. Stowarzyszenia nauczycielek w Berlinie celem, jest utrzymywanie solidarnoci pomidzy niemi i oywienie ich dziaalnoci za pomoc wykadw; utrzymanie bezpatnego biura strcze; udzielanie zapomg a do 6% rocznego dochodu; budowania domw przytuku dla wiekowych i schorzaych. Wielka liczba stowarzysze niewiecich, poczya si w jedno oglne Stowarzyszenie noszce nazw : Zwizku niewiecich stowarzysze (Verband deutscher Frauenbildungs und Erwerbsvereine); w 1875 roku 17 stowarzysze naleao do tego zwizku. Raz na rok odbywa ten zwizek, na ktrego czele stoi berliski: Lette - Yerein posiedzenie, na ktre kade stowarzyszenie wysya delegatw; a tak kade korzysta z dowiadczenia wszystkich. W tej samej myli mnoy Francya szkoy rkodzielniczo-handlowe (Ecoles professionelles) i szkoy rysunkowe; Anglia szkoy rysunkowe i szkoy gotowania W Galicyi, we Lwowie powstao : Stowarzyszenie pracy kobiet" ktre w 1875 r. miao szkoy: 1) szycia biaegouczennic 36; 2) krawiectwa uczennic 31; 3) szewctwa uczennic 13; 4) robt poczoszniczych uczennic 10; 5) szko powtarzajc, po dzielon na 2 oddziay. W 1-iszym wykadano: jzyk polski, rachunki, history, geografi, nauki przyrodnicze; w 2-gim to samo 2 dodatkiem: fizyki i rysunku. Ogem uczennic 59; 6) szko handlow uczennic 36. Stowarzyszenie to posiada biuro strcze, bibliotek, kas zaliczkow; w tej ostatniej poyczki bywaj udzielane czonkom stowarzyszenia, za porczeniem dwch innych czonkw, spaty odbywaj si maemi czciami miesicznie z doliczeniem 6 %. W Poznaniu towarzystwo pomocy naukowej dla kobiet, pod przewodnictwem P. Bibianny Moraczewskiej, samo szk nie stwarza, ale daje stypendya uczcym si dziewcztom, w zakadach prywatnych lub publicznych i opiek moraln nad niemi rozciga. W roku 1876 na 77 udzielio stypendyw 38 panienkom w sumie 5,016 marek. W przecigu 6-letniego swego istnienia wsparo w ten sposb 142 dziewczt, udzielajc im przeciciowo po 58 talarw rocznie. W Krakowie, niestrudzony w pracy i powiceniu Dr. Baraniecki, twrca muzeum przemysowego i wykadw naukowych wyszych dla kobiet, otworzy te dla nich szko rysunku, malarstwa i drzeworytnictwa, ktra ju zdolne wyksztacia uczennice. Rzecz dziwna, w Warszawie, tak penej ycia i dobrych chci, prywatne tylko usiowania w tym' kierunku zaznaczy mona, bo stowarzyszenie poczonej pracy kobiet, ma raczej charakter przedsibiorstwa, anieli stowarzyszenia filantropijnego.

Par szk rkodzielniczych prywatnych powstao przed kilkoma laty i upado. Zakad rkodzielniczy p. ojki, rozwin si pomylnie: w cigu trzech lat uczszczao do 474 uczennic, a 353 ukoczyo w nim nauki. Z tych 246 uczyo si kroju sukien, 54 kwiaciarstwa, 41 introligatorstwa, 28 rkawicznictwa, 9 kroju bielizny, 39 buchalteryi, W cigu 1876 r. 151 uczennic uczszczao do zakadu. Zakad podobny we Wocawku trwa pomylnie od lat szeciu; nadto posiada Warszawa szko rysunkow lir. ubieskiej, a p. Malczewski otworzy kobietom swoj pracowni, kilku drzeworytnikw ksztaci kobiety w swej sztuce (1). Nie udmy si jednak: siy i ofiarno jednostek tu nie wystarcz, jakkolwiek wielkie s i godne uznania, wyznaje to p. ojko, wyznaje kierowniczka szkoy Wocawskiej. C spoeczestwu naszemu pozostaje do zrobienia? Pozostaje nam pj za przykadem naszych ssiadw i tworzy podobne ich stowarzyszeniom, stowarzyszenia kobiece. Bdzie to jeszcze naladownictwo, owo naladownictwo tak czsto nam zarzucane, ale wstydzi si naladowania, pracy cichej, wytrwaej a przeto skutecznej nie naley przecie. Chodzi tylko o naladownictwo, nie lepe i nierozwane ale do potrzeb miejscowych zastosowane; a przeto nasuwa si pytanie, jakie stowarzyszenia u nas zawizywaby wypadao i jakie szkoy s nam najpotrzebniejsze ? Stowarzyszenia, ksztacenie kobiet majce na celu, bezwtpienia s nam najpotrzebniejsze, poniewa nikt ich w tej mierze nie zastpi, a celem ich powinnoby by stwarzanie szk nastpujcych: 1.Szkoy bon i piastunek bo powodem powierzania dzieci cudzoziemkom, nietylko jest ch ksztacenia ich w jzyku obcym, lecz nadto to uzasadnione przewiadczenie, e cudzoziemki, a mianowicie niemki, o wiele umiejtniej i sumienniej wywizuj si ze swego zadania. Szkoy te jednak, jeeli maj mie powodzenie, musz bardziej zwaa na moralny rozwj kandydatek, anieli na umysowy, a nadto i praktycznie je ksztaci, bd w ochronkach, bd w rodzinach prywatnych. 2.Szkoy dla sug. Ze wszech stron wznosz si u nas skargi na upadek moralnoci tej warstwy spoecznej. Brak stosownego a umoralniajcego uksztacenia, jest bez wtpienia jedn z gwnych tego objawu przyczyn; te szkoy dla nich przeznaczone, bd przygotowawcze, bd niedzielne, w czci, powysz przyczyn usun, drug jednak jest le pojty i okrelony stosunek panw do sug'. Dawniej suga naleaa niejako do rodziny i ponosia tak dobre jak i ze tego stanu rzeczy nastpstwa, dzi stosunek patryarchalny usta, a aden inny si nie ustali. Gospodynie, jedne rzdz si nieufnoci,, inne zrazu zbytecznym obdarzaj je zaufaniem, aby potem na naduycie onego utyskiwa. W caym stosunku panuje dowolno, a nie cisa sprawiedliwo. Stowarzyszenia i temu zaradziby mogy, otwierajc biura strcze i upowszechniajc zdrowe o rzeczy pojcia. 3.Szkoy rkodzielniczej, uczcej rzemios i pomocniczych do nich nauk, jak np. rysunku. 4.Wyszych szk ludowych (Forthildmigschmlen), ale zawsze tam, gdzie s i szkoy rkodzielnicze; bez nich szkoy wysze ludowe s dobrodziejstwem o tyle, o ile

dziewczta uczszczajce do nich nie wahaj si potem ima najprostszych prac rcznych. Taki stan rzeczy zdradza niepospolit owiat ludnoci, Gdzie za ludno nie dorosa do tego przekonania, e najcisza, najpospolitsza praca nie ponia osoby uksztaconej, tam wysze a nie specyalne uksztacenie udzielone hojnie niszym warstwom, moe wytworzy ludno, chorobliwie niezadowolon ze swego pooenia i z oglnego stanu rzeczy, wytrci z jej rki zarobek prosty, nieotworzywszy pola do nowego. Celem stowarzyszenia takiego, musi by zuywanie si i zdolnoci pracownic, otwieranie im nowych drg odbytu dla prac ich. Wiele to u nas kobiet adnie rysuje, misterne wykonywa roboty, ktre nabywcy i zastosowania nie znajduj? Pojedyczym siom trudno przeamywa obyczaj, szukajcy wszystkiego pozagranicami kraju; stowarzyszeniom lepiejby si to powiodo. Wreszcie, celem ich w kraju naszym przedewszystkiem musiaoby by podniesienie gospodarstwa domowego i kobiecego w ogle. Ostatnie wystawy: lwowska i warszawska wykazay upadek tej gazi pracy kobiecej, ktra dawniej najpowszechniej w kraju naszym kwita, jako w kraju rolniczym. Sprawozdawcy starali si podnie przyczyny tego objawu, i w czci przypisuj go niewiadomoci kobiet, a w czci gonieniu raczej za jakiemi nowemi i nie zwykemi zajciami, a odbieganiu najbliszych. Zdaje mi si, e trzebaby gbiej t rzecz zbada. Dawniej praca u nas, adnej nie miaa wartoci; wieniak obowizany do robocizny dla pana, pracowa darmo; usuga dworska i folwarczna bya nader tania. W tych warunkach, kade gospodarstwo musiao nie korzy niema, a tembardziej gospodarstwo na yznych naszych niwach; w tych warunkach kaden plon, kady wytwr musia by prawie czystym zyskiem. C dziwnego, e wtedy kada gospodyni bawia si robieniem serw, wdlin, przysmaczkw, aptecznych lekw, e zbieraa zioa lekarskie, tkaa ptna itd. Pody surowe miaa pod rk, przerobienie ich nic nie kosztowao, a wic kady wyrb przemysu domowego by zdobycz i zyskiem. Ten stan rzeczy doprowadza do potwornych dziwactw. Wszak pewna pani dziewki wiejskie uczya haftw najmisterniejszych; a gdy charty haft zdary, kazaa im go tak naprawi, by ladu nie zostao; lata to trwao, ale haft tak naprawiony, zosta uznany za dar godny panujcej ksinej. Dzi gospodyniom nie wolno si tale bawi, dzi kada najpierw cile wyrachowa musi, czy jej wytwr przyniesie zysk czy strat; dzi co chwila liczy si musz z ma liczb rk pracujcych i z ich cen. A gospodarstwo i przemys domowy kobiecy, wanie rk przemylnych i pracowitych potrzebuje. Nic wolno ich przeto ani nieumiejtnie uy, ani uy do wytworw nie, znajdujcych odbytu. A wanie z maemi wyjtkami pody kobiecego gospodarstwa i przemysu, odbytu nie maj. Jedynie w pobliu wielkich miast mog gospodynie na zysk liczy; troch od nich oddalone nie s w stanie same swego towaru dostawi do wikszych ognisk ludnoci, a domy handlowe i komisowe dotd nie racz zwraca uwagi na pody gospodarstwa i wyroby przemysu kobiecego, co tem niekorzystniej oddziaywa, e znaczna ich cz

(nabia, owoce itd.) z trudnoci czas duszy daje si przechowywa. Przyczynami zatem upadku gospodarstwa kobiecego jest brak znajomoci rzeczy u kobiet i brak odbytu korzystnego jego podw i wyrobw; zadaniem przeto stowarzyszenia kobiecego, bdzie stwarza szkoy i odczyty o gospodarstwie a z drugiej strony uatwia odbyt, do czego znowu same gospodynie przyczyni si mog, tworzc grona w celu produkowania tyche samych przedmiotw na wiksz ska. Nie mog tu wchodzi w urzdzenie szkoy gospodarskiej dla kobiet. Kronika Rodzinna" w 17 N. zeszego roku przedmiot ten dokadnie opracowaa; zdaje mi si tylko, e szkoa podobna musi by przeznaczon na ksztacenie tak zwanych klucznic, a take crek dzierawcw, ekonomw i drobnych wacicieli ziemskich, to jest takich kobiet, ktre chc i powinny same do dziea przyoy rki i dla tego nauka w nich bdzie wprawdzie teoretyczna, lecz take i praktyczna, gdy tymczasem od uczennic gwnie wiczenia praktyczne wymagane by winny. Odczyty za o gospodarstwie, mog by tylko dopenieniem wychowania modych osb zamonych, bdcych w stanie utrzyma do pomocy klucznic; zawsze jednak widziaabym chtnie, panienki uczszczajce na podobne kursa, cho raz na miesic i przypatrujce si praktycznym wiczeniom w szkole gospodarczej kobiecej, ktra musi by w pobliu miast zaoona. Nie twierdz, aby jedno stowarzyszenie miao to wszystko stworzy; dopiero potrzeby i stosunki miejscowe, mog ostatecznie orzec o tem, co jest do zrobienia. Trudno te orzec, kto powinien podobnym stowarzyszeniom da ycie. Dawniej byway u nas matrony matrony pooeniem spoecznem, cnot i zasug, ktre staway na czele wszystkiego co zacna i poyteczny Niewtpi, e si i dzi znajd; wiem tylko, e wszystkie mylce warstwy spoeczne powinnyby sobie do bratersk w tem dziele poda, i e to dzieo nie powirmoby by odraczane, bo kada chwila zwoki zgubn byby moga. Jest e bowiem rozsdnem wtacza kobiety przemoc, jedynie na kilka drg zarobku, Jakiemi s szycie i nauczycielstwo, oraz doczeka si ju bardzo niedalekiej chwili, w ktrej oba te rodzaje pracy bd tak skpo patne, e najndzniejszego nie zapewni utrzymania, nawet odosobnionej kobiecie? Liczy za na to, e kobiety, rzemios po warsztatach i pracowniach si wyucz, niepodobna; raz dla wstrtu z jakim mczyzni je do nich przypuszczaj, po wtre ze wzgldw moralnych, potrzeciedla czasu marnownego na tak nauk, zawsze przeduon tern, e si z ni czy posugiwanie majstrom i podporzdkowywanie dobra ucznia, korzyciom warsztatu; zkd pochodzi e, nieraz uczennica z warsztatu, zna nader biegle jedn cz rzemiosa, lecz o innych pojcia nie ma. Znam np. kobiety, ktre trzy lata bezpatnie pracuj u krawczy, chcc si kroju nauczy i opuszczaj zakad nie umiejc go, bo przewodniczca nie chce sobie sama ksztaci wspzawodniczek, ani czas marnowa na wykad teorii dobrego kroju. Stowarzyszenia mog i powinny liczy na pomoc rzdu. W Niemczech i Austryi, pomoc i opieka hojnie te im jest udzielan; ale spuszcza si na to, e je rzd zastpi nie mog, bo szkoy rkodzielnicze s zarazem przedsibiorstwami; (zakupno

materyau i spienienie wyrobu) a w te, rzd bawi si nie powinien. Spoeczestwo moe nadto dziaa zbawiennie wpywami swojemi; pirem i sowem, przykadem, zacht. Dzi, rzecz dziwna, wyraz emancypacya kobiet spotyka si co chwila w ksikach, dziennikach, rozmowach. I c t mar wywouje ? Czy jakie ekscentryczne, albo przeciwne kobiecym obowizkom i obyczajom wybryki? Bynajmniej, kobieta chce zarabia jako szewc, albo drzeworytnik, zaoy handel lub by telegrafistk, albo urzdnikiem pocztowym. Emancypantkawoaj naraz. X jaki ztd wynik ? Niejedn przerazi ten przydomek, bo ona ani myli o emancypacyi adnej, adnego jarzma zrzuci nie chce, tylko jarzmo ndzy na jarzmo pracy zamieni. I nie chwyci si zarobku korzystnego, i ndz sama, albo z rodzin cierpie bdzie, byle cienia zarzutu na sobie nie nosi. Druga energiczniejsza, powie sobie: jakto wic dla tego, e zamiast szy, sztychuj lub telegrafuj, jestem emancypowana? Niewiedziaam o tem, kiedym si tej pracy powici zamierzya, ale kiedy ju tak jest, wyzyskujmy to pooenie i... A istotnie, w czeme, tych kilka nowych zawodw, ktrym si u nas kobiety powica zaczynaj, gorszemi s i mniej dla nich waciwemi, ni szycie ? Ciszemi i bardziej zdrwiu szkodliwemi nie s; od rodziny bardziej kobiety nie odrywaj; przeciwnie niektre, np. drzeworytnictwo w domu wykonywane by mog; inne, jak zajcie telegrafistek, krcej je z domu wywouj. Nie s te one powodem wikszego z mczyznami zblienia, a tem samem rdem demoralizacyi, bo najpierw, w warstwach pracujcych, to zblienie bardzo czsto i w najgorszych warunkach ma miejsce zawsze i wszdzie, a przy wikszej czci zaj przemysowych, handlowych i biurowych, albo wcale koniecznem nie jest, albo o wiele mniej szkodliwie dziaa musi, ni powszechne dzi przyjcie i tolerowanie kobiet w podrzdnych restauracyach, kawiarniach itd. tolerowane przez opini dla tego wanie, dla czego potpionem by winno. Wiele przeto uczynioby spoeczestwo, gdyby raz uznawszy w tej mierze niezaprzeczaln prawd, zamiast kobiet odstrasza od wszelkiej przystpnej dla niej pracy, czy to w zawodach utartych czy dotd przez mczyzn wycznie zajmowanych, chciao j do nich zachca, wskazywa najkorzystniejsze, oddawanie si im uatwia, uszanowaniem otacza kad pracujc jednostk. Czyby to zazdro o chleb, przez mczyzn przemawiaa? Nie chc temu wierzy; a dowodzioby to nietylko samolubstwa, ale samolubstwa nie owieconego. Dla kogo pani pracujesz tak ciko ? pytam nieraz rnego rodzaju pracownic. Dla ojca starego, dla brata, ktrego do szk posyam. Chc pomdz mowi, bo mu za ciko mamy szecioro dzieci; matk musz utrzyma; brat wprawdzie ma posad, ale mu na jego i matki utrzymanie nie wystarcza. O tak! te kobiety, ktre nieraz owych rzemios si chwytaj, ktre napitnowane s emancypacyi znamieniem, i te nie pozbyy si najpikniejszej cechy kobiecoci serca; one pracuj troch, dla siebie, bardzo dla kogo: dla mczyzn; dla tych, wanie, ktrzy je oskaraj i przeszkody im stwarzaj...

V.

A jednak i ta cz pytania zwanego kwesty kobiec, nie jest najtrudniejsz do rozwizania. Tu konieczno pracy jest tak widoczna, e spoeczestwo nasze wprawdzie nie dopomaga, pirem nieraz si sprzeciwia, ale wreszcie przyjmuje to ze nieuniknione. Trudniejszym wzem pytanie, jakie ma by uksztacenie wysze kobiety i do czego jej suy? C moe by w tej mierze wskazwk, jeli nie wzgld na: 1.Uzdolnienie umysowe kobiety; 2.Jej przeznaczenie w spoeczestwie i rodzinie; 3.Wpyw szkodliwy lub zbawienny, jaki pewne uksztacenie mie moe na jej rozwj moralny, a tem samem na jej stanowisko. P. Bronikowski zarzuca osobom, ktre u nas o wychowaniu kobiet ostatniemi czasy pisay, e nie rozwizay pytania, czem jest kobieta? Dziwny zarzut. Kobieta jest czowiekiem, a wic zagadk, ktrej nietylko kilka skromnych kobiet, ale wszyscy mdrce, od pocztku wiata dotd nad jej rozwizaniem pracujcy, nie rozwizali, i podobno nigdy zupenie nie rozwi. Wprawdzie od niedawna, nietylko myliciele, ale i fizyologowie badaj natur czowieka; jednak wyniki otrzymane i przez jednych i przez drugich, nie s wyczerpujce, bd dla trudnoci przedmiotu, bd dla jednostronnoci badaczy, z ktrych jedni w czowieku nic nie widz nad ciao, drudzy moe znw to ciao troch lekcewa. Bd co bd, obserwacya i dowiadczenie wielowiekowe, day nam co do natury i uzdolnie kobiet niektre pewniki, i te wszyscy piszcy o kwestyi kobiecej przytaczaj i powtarzaj tak, e co do mnie, aowaabym raczej, e si nad t czci przedmiotu rozwodzc, mniej badaj sposoby zaradzenia brakom w ich wychowaniu i uksztaceniu spostrzeonym. Niemniej, nie chcc zasuy na zarzut unikania tego przedmiotu, streszcz go w kilku sowach, dodajc, e tak zwolennicy, jak i przeladowcy kwestyi kobiecej, zgadzaj si w gwnych rysach tego obrazu, wnioski tylko inne z tych samych snuj danych. Niewtpliw jest rzecz, e Bg, stwarzajc mczyzn i kobiet, odmienne zakreli im dziaalnoci pole, a nawet na tych samych polach, do innej powoa ich dziaalnoci. Ztd niezaprzeczone i wedle mnie niczem zatrze si nie dajce rnice w ich istocie, tak fizycznej, jak moralnej i umysowej.

Kobieta jest niezaprzeczenie sabsz od mczyzny; niemniej kobieta zdrowa ma do siy, by sprosta nietylko wszystkim swym obowizkom rodzinnym, ale nadto cikiej zarobkowej pracy. Dowodem tego wieniaczki oddajce si bez przerwy pracy bardzo utrudniajcej, czsto wrd niezdrowia miesice trwajcego, albo z dzieckiem na rku; a nadto, gdy mczyzna po trudzie caodziennym oddaje si spoczynkowi, ona czsto noce bezsenne trawi nad kolebk dziecka. Dowodem tego wyrobnice w miecie, pracujce w gorszych jeszcze warunkach, a nawet i kobiety z warstw wyszych i uksztalceszych. Bo i jake rzadko, na jak krtko przerywaj one wszystkie swe rodzinne i domowe zajcia, chocia czsto s fizycznie cierpice, tem czciej, im bardziej wbliowanie niestosownie wydelikaca wraliwo nerwow i moraln, a tak cigle dranion pooeniem nieprawidowem, wytworzonem znowu niestosownem wychowaniem i uksztaceniem, ktre potguj ich cierpienia. Co do strony moralnej, kobieta niewtpliwie przedstawia w wiecie uczucie: jej zadaniem przechowa w rodzinie i spoeczestwie pojcie ideau dobra pikna i mio ku niemu. Gdy mczyzna gotw ubstwi rozum, lub matery, ona mu przypomina doskonao moraln nad wszystko wysz; gdy on poytek stawi jako jedyn uprawnion pobudk czynu, ona mio bliniego i powicenie im przeciwstawi; gdy mczyzna dla dobra ogu prawdziwego lub mniemanego gotw jednostk, tysice jednostek powici, ona upomina si o ich prawa; gdy mczyzna dla sabych, uomnych, niezdolnych, czuje rodzaj pogardy, ona dla nich uczuwa szczegln mio, wzrastajc z ich niedoskonaoci. Ju widz, jak mnie przeciwnicy kobiety chwytaj za sowo. A wic wyznajesz, e kobieta jest uczuciem, mczyzna rozumem; w kobiecie przeto stron moraln, w mczynie umysow ksztaci naley. Za pozwoleniem--w kobiecie przewaa uczucie, w mczynie rozum; ale jak potworem byby mczyzna z uczucia obrany, tak niedon jest kobieta z umysem nieuksztaconym. Umysowe zdolnoci kobiety s take od mzkich odmienne; kobieta pojmuje szybko i bystro, pamita wiernie, z dziwn przenikliwoci i dokadnoci bada i spostrzega, z niepospolit wiernoci i drobiazgowoci oddaje a do najmniejszych odcieni wyniki swych spostrzee; wyobrania jej malowniczo odtwarza wraenia doznane. Dotd nie daa ona dowodw wielkiej twrczoci; to te zarzucaj jej brak fantazyi w dziedzinie literatury i sztuki, brak myli uoglniajcej (abstrakcyjnej) w dziedzinie nauki. S li to braki jej wrodzone, czy wynik niedostatecznego ksztacenia myliorzec trudno dotd, wiadomo bowiem, e na tysic mczyzn, ktrzy otrzymali wysze wyksztacenie, jeden moe zaledwie posiada jedn z owych dwch najwyszych zdolnoci; a mona dotd naliczy 1000 kobiet ktreby takie ksztacenie otrzymay? Przeciwnicy kwestyi kobiet, uwaaj to wahanie co do wydania ostatecznego sdu o uzdolnieniu kobiet za nieuzasadnione i odsdzaj j od nich a priori, a przecie trudno w takiem postpowaniu dojrze bezwzgldn sprawiedliwo. Cby powiedzia gospodarz, gdyby kto, chccy wzi w dzieraw jego majtek, a widzc obok wybornie uprawnego kawaka ziemi, okrytego obfitym plonem, drugi mizernem okryty

zboem, chcia ten ostatni od razu do nieuytkw policzy, pomimo zapewnie gospodarza, e pierwszy od dawna starannie jest ulepszony i uprawiany, podczas gdy drugi nigdy ulepszonym, a zawsze by uprawianym.

Czy nie daby on; aby dzierawca dotd nie wydawa wyroku, dopki nieprzekona si, czy kilkoletnia staranna a umiejtna uprawa, nie wydobdzie z tj zaniedbanej roli, si nieobudzonych? Nauki wysze s od tak niedawna, w tak niewielu .miejscach i tak maej liczbie kobiet dotd przystpne, e trudno bardzo wnosi, do jakich nauk, jaki rodzaj uzdolnienia oka kobiety, anijakie owoce nauka im udzielona przyniesie. Moemy jednak przytoczy niektre fakta wcale korzystnie o ich uzdolnieniu wiadczce. Od 1869 r. uniwersytety angielskie, uznawszy potrzeb wyszego wyksztacenia dla kobiet, a nie mogc na razie urzdzi dla nich wykadw, postanowiy przynajmniej co rok przypuszcza kobiety od lat 17 do egzaminw i wydawa im na mocy tyche stosowne patenta. Londyski uniwersytet wymaga od 17-to letniej kandydatki, biegoci w jzyku aciskim, w dwch innych jzykach, jzyku angielskim, historyi i geografii, matematyce, filozofii natury, chemii lub botanice. Wacicielka tego pierwszego patentu, moe w cigu roku wybiera sobie jeden lub wicej przedmiotw i z nich dalsze zdawa egzamina, a z kadego osobny otrzymuje patent. W kadym uniwersytecie angielskim i szkockim od 100 do 200 kobiet staje w roku do podobnych egzaminw, a ze sprawozda urzdowych pokazuje si, e dziewczta stoj 11a rwni z chopcami co do ogu nauk, w opracowaniach stylowych, historyi, opracowaniach literackich, ekonomii politycznej, kobiety przewyszaj mczyzn; greckiego jzyka i matematyki rzadko proboway, chocia niektre celoway w matematyce stosowanej. Natychmiast te Stowarzyszenie dla ksztacenia kobiet" (Ladies Educational Association) urzdzio w Londynie wykady, miewane przez profesorw uniwersyteckiego kolegium, a obejmujce matematyk, fizyk, higien, chemi stosowan, geologi, botanik, architektur, acin, jzyki hebrajski, angielski, francuzki, woski, niemiecki i ich literatur, psychologi, prawo, history rzymsk i history konstytucyi. Jednoczenie powstao w Anglii kilka szk wyszych dla kobiet, (Gerton College etc.), w ktrych program nauk do wymaga egzaminw uniwersyteckich jest zastosowany. W Berlinie od lat 8-miu istnieje i rozwija si liceum Wiktoryi, tj. wysza szkoa, zostajca pod opiek nastpczyni tronu pruskiego, a ktrej wykady obejmuj: History Prus, geografi, literatury: niemieck, francuzk, angielsk, wosk; history sztuki, rachunki, geometry, algebr, astronomi, chemi, botanik, zoologi i filozofi; jzyk aciski.

Z wyjtkiem aciny i matematyki, ktre od najpierwszych zasad nauki s przeprowadzone, inne przedmioty s co do treci, zakresu i wykadu po uniwersytecku traktowane, tak, e nieraz tego samego przedmiotu naukowego, czci odrbne, jednoczenie, przez rnych profesorw s wykadane. Rne stowarzyszenia kobiece pracuj w Niemczech nad stworzeniem wyszych wykadw dla kobiet i zawsze z pomylnym skutkiem. Ale kiedy rozszerzamy si nad opisem podobnych instytucyj, jake nie wspomnie o zakadzie tak nam bliskim, tak nam znanym, jak nim s kursa wysze naukowe dla kobiet, stworzone i utrzymywane w Krakowie, ofiarnoci i wytrwaoci doktora Ad. Baranieckiego. X tu tre, zakres, i wykad uniwersytecki, siy nauczycielskie wyborowe, ukad przedmiotw systematyczny; aowa tylko i dziwi si przychodzi, e ani wadze krajowe, ani spoeczestwo korzystajce z tej instytucyi, nic nie czyni dla przyjcia w pomoc wysileniom zaoyciela; ani o utrwaleniu jej bytu nie myl. Gdziekolwiek otworzono kobietom przystp do wykadw uniwersyteckich, lub otworzono specyalne wysze dla nich szkoy, wszdzie kobiety garn si do nich licznie, a egzamina zdaj bardzo zadawalniajco; a jeeli dotd adna nazwa kobieca nie wzniosa si wysoko, ani na polu wynalazkw, ani na polu wiedzy, dziwi si ternu nie mona ; wszak to zaledwie kilka lat prb dopiero! A nawet, gdyby tak zawsze by miao, byoby to dostatecznym powodem odmawiania kobietom wyszego uksztacenia? Wszak kady mczyzna odpowiadajcy warunkom pooonym, przypuszczanym bywa do wszechnic i wyszych szk specyalnych; z tych tysicy zaledwie drobny odsetek odznaczy si z czasem, prawdziw wiedz, a przecie nikomu przez myl nie przyjdzie, utrudnia mczyznom zdobycie nauki. Nauki powane, wymagajce niemaej pracy, nadwer zdrowie dziewczt, rozwin ich draliwo nerwow, zarzuc mi jeszcze. Wtpi; w krajach, w ktrych od lat kilku ksztac w ten sposb pewn liczb kobiet, nikt na podobny wynik si nie uskara; u nas przeciwnie, gdzie kobiety tak mao si ucz i tak krtko, bladaczki i cierpienia nerwowe coraz bardziej si szerz. I dziwi si temu nie mona przy czczoci, albo gorczkowo wesoemu yciu panien, przy walce, jaka musi si w nich odby wobec coraz liczniejszych maestw pieninych; przy braku szczcia domowego ztd wynikajcego, przy cigej obawie o byt, naturalnej u osb do walki nie przygotowanych. Posuwajc dalej badanie nasze, zapytajmy, czy wyksztacenie wysze nie jest potrzebne kobiecie dla spenienia jej powoania, jako osobnika, jako czonka rodziny i spoeczestwa? Kada istota mylca dochodzi do peni swego rozwoju, spenia swe przeznaczenie ziemskie i najwikszy dzia szczcia otrzymuje w udziale, gdy wszystkie swe wadze i zdolnoci do prowadzi do peni ich rozwoju. Dla kobiety nie masz tu wyjtku; a nawet samo jej powoanie rodzinne, ktremu nikt nie przeczy, ktre jej co chwila przypominaj, w imieniu ktrego chc jej uksztacenia wyszego odmawia, to wanie powoanie wymaga tego uksztacenia. Kobieta ma by towarzyszk ma

przewodniczk dzieci, a moesz ni by bez uksztacenia ? Gdzie jest ycie rodzinne najgorsze ? we Francyi, gdzie kobiety nader mao s uksztacone. W Anglii kobieta najwyej uksztacona i ycie rodzinne najbardziej szanowane. U nas kobieta, w ogle bardzo mao uksztacona, dziwnemi zdolnociami, jak niepojt intuicy, pojmuje, przeczuwa to, co ma zajmuje, co dziecku potrzebne; ale godzie si na tem poprzesta. Cbymy powiedzieli o ojcu, ktry nie ksztaciby syna dla tego, e w nim dojrza niepospolite zdolnoci?

A przecie tak rozumuje wielu: poc ksztaci kobiety, gdy nieksztacone tyle potrafi? Ale t odrobin potrafi tylko niektrea og jake niszym jest od mczyzn, szczeglniej za og warstw rednich tak, zwanej inteligencyi. U wyszych mniejszy brak rwnowagi; lecz niestety spowodowany maem wyksztaceniem mczyzn. A jednak kobieta nieuksztacona, swego powoania w caej jego doniosoci speni nie moe. Powoaniem ony uszczliwienie ma, i dopomoenie mu do spenienia jego ziemskiego posannictwa. Uszczliwi moe tylko istota, ktra mczyzn pojmuje, podziela jego prac, ukocha jego cele, ktra z trudu ycia wemie na swe barki to, co najmudniejsze i najskromniejsze, byle jego siy wszystkie ku wyszemu celowi skierowane pozostay; ktra w chwili nieuzasadnionego zapau sowem rozwagi myl zamion owieci, a w chwili zwtpienia otuchy doda. Jeste tak dzisiaj, gdy kobiety mao uksztacone? Mczyzni twierdz, e tak nie jest!

Gospodarza wiejskiego zniechca ona, ktra sw rozrzutnoci trwoni to, co on krwaw zdoby prac, z niechci i wzgard patrzy na jego zajcia, do wsi j przykuwajce, co zamiast wzi si do tego ich dziau, ktry od wiekw niewiecim nazwano, czeka tylko chwili swobodnej, by pod tym ub owym pozorem, uciec do miasta. Czynisz to ona ze zej woli? Nie zawsze. Ale jake si wzi do tego, czego si nie umie, jake si wzi z wielkim wysikiem do pracy, ktrej doniosoci si nie rozumie? Mieszkacy miasta te same zawodz skargi; ony ich nie umiej ani wzi na siebie codziennej strony zaj domowych i mowi zostawi swobod dziaania na innem polu, ani si umiej zastosowa do skromnego utrzymania, jakie im mowie prac zdobywaj, i w pracy jzyk tylko cenic, do takiej tylko ich zachcaj. ony teraz nie uszczliwiaj mw, a nadto nie wywieraj na nich tego zbawiennego wpywu, ktry niegdy tak stanowczo w spoeczestwie czu si dawa wpywu sowa i przykadu. Bo sowo nieuksztaconych pytkie i sabe, a przykadem zawieci i pocign moe ta tylko, ktra si wzniosa do mdroci chrzecijaskiej, opartej na powanem myleniu.

I dla tego to braku uksztacenia u kobiet, schodzi dzi spoeczestwo na drogi materyalizmu i niewiary; bo kobieta ani zna posannictwo swoje, ani mu sprosta moe. Mio, uczucie, wedle niektrych, ma zastpi mdro; a wiele to rodzin kojarzy si dzi pod wpywem prawdziwego uczucia i powanej myli? I dawniej tak bywao wtrcaj ale dawniej dziewcz o innem yciu pojcia nie miao, a mdro chrzeciaska z religii, powanego nastroju myli i surowego obyczaju domowego czerpana, bya jej przewodnikiem i strem. A dzi do lat 16-stu kadn do jej gwki rne lune wiadomoci i wychowuj we czci dobrobytu jako rodka uycia; od 16-stu rozbawiaj ksikami pochemi i jeszcze pochszemi towarzystwami, a wreszcie wydaj za pewn majtkow cyfr, lub pewne stanowisko, wcale si z tem przed ni nie kryjc; a potem maj jeszcze prostot dziwienia si wynikom, ktre w najlepszym razie musz by nijakie! A matki powoanie, jake dzi trudne, tak trudne, e zaledwie matka w peni rozwoju uczucia i umysu sprosta mu potrafi. Dzieci wychowa w surowych chrzeciaskich zasadach, w chwili, gdy niewiara i materyalizm, oparte pozornie na podstawach naukowych, obiecujc szczcie, kusz, mani i przysigaj; nauczy je nie lekceway dobrobytu materyalnego, przeciwnie umie dla niego pracowa, odmawia sobie uycia, a jednak widzie w nim rodek tylko tak dla jednostki, jak dla spoeczestwa; a jako cel dla obu, uszczliwienie przez udoskonalenie ; wpoi w ich dusz, mio wszystkiego co pikne, zacne i wzniose; ustali tak ich wol, eby zwyciali wasne namitnoci, zewntrzne pokusy, aby nie upadli i od zasad nie odstpili, ani wobec trudnych walk o byt, ani wrd szyderstw przewrotnych, ani wobec zudnych obietnic. Straszne zadanie przechodzce niemal siy, najlepszych, najmdrszych; a przecie kadej matce przypada ono w udziale... Sprosta mu choby najbardziej kochajca matka? a ktra nie kocha niezmiernie, jeeli wysoce nie uksztacona? Wszak rozum nawet przeciw teje mioci uzbraja j nieraz winien, wszak rozumna tylko pozna i dziecko swe, i potrzeby chwili, i ze i dobre prdy krce w spoeczestwie, oraz rodki wiodce w wychowaniu do celu. A obywatelka moe by nieuksztacon ? Uczu obywatelskich nikt kobiecie naszej nie odmwi, a niemniej ile narzeka na ni na jej lekkomylno, prno, dz zabaw i zbytkw, wstrt do pewnych zaj, zachowywanie niewczesnych przesdw. Pan Bronikowski przypisuje jej nawet zmateryalizowanie dzisiejszego naszego spoeczestwa, i ma po czci suszno; tylko on przypisuje jej zmateryalizowanie skutkom zbytniego uksztacenia, ja za, nie widzc wcale, aby do uksztacon bya, przypisuj je wanie temu, e nieumiaa stan na stray idei moralnoci, cnoty i obyczaju rodzinnego. Moralnemu swemu stanowisku nie sprosta wic kobieta nie- uksztacona; a jake jej ta niewiadomo zaciy, gdy jej przyjdzie dla siebie i rodziny zarobi na

ycie, albo przynajmniej do powikszenia zarobku ma si poczyni! Jake smutny wtedy obrachunek si i wiadomoci swoich robi kobieta! I zawsze pokazuje si, e umie potrosze i tego i owego, zna troch ten i w jzyk, gra cokolwiek, rysuje nie le, ale nic a nic dokadnie, nie umie. A nadto pokazuje si, e te okruszyny wiadomoci o tyle j duchowo wydelikaciy, e jej praca powszednia, cika prosta, rczna, wstrtn jest, a tak mao j uksztaciy, e gowa zarobi nie potrafi. Brak ten rwno bolenie i ubezwadniajco czu si daje starym pannom, tym istotom, ktre anomaliami zw przeciwnicy kwesty! kobiecej, chocia sami wyznaj, e pewna, zhaczna liczba starych panien, musi by w kadem spoeczestwie dla tak przewyki liczebnej dziewczt nad chopcami, sprawdzonej statystycznemi cyframi, jak i dla coraz mniej licznie zawieranych maestw. Istotom tym najwaniejszego warunku do wszelkiego szczcia, a szczeglniej do szczcia kobiety brakuje; nie s one kochane,, mioci yw i wyczn. I c moe tym istotom zastpi ten brak, c je moe uszczliwi? Oto musz one ukocha, nie pojedyncz jak istot, moe tego niegodn, moe niewdziczn, co im wydart by moe; ale kraj, spoeczestwo, ludzko, blinich i obowizki swe dla nich. A ta mio w czyn wprowadzona, rozgrzeje te biedne serca, uszczliwi te dusze przewiadczeniem, e i one kogo uszczliwiy, komu potrzebnemi byy. A mio tak skuteczn, tylko moe uczu, posiada, kobieta uksztacona. Nieuksztacona, kada co kocha; ale jake wybr przedmiotu, nieraz dziwaczny, a do papugi i pieska schodzcy, jake ich dziaalno nieraz gorliwa i wytrwaa, marn jest zwykle!...

VI.
Wszyscy czuj potrzeb zmiany w przyjtym programie uksztacenia kobiet; uczuway ju j lat temu kilka, osoby piszce o tym przedmiocie i arliwie za ni przemawiay. Jaki by wynik praktyczny ich uwag i wspomnie? Namacalnym i powszechnym ich wynikiem jest niezaprzeczenie, rozszerzenie programu nauk na tak zwanych pensyach eskich, tak wieckich jak klasztornych, i wprowadzenie do nich nauk cisych i przyrodniczych. Byoby to wanym nabytkiem; dawniej bowiem wykad nauk dla kobiet grzeszy szczeglniej tem, e odnoszc si wycznie do pamici i na ni liczc, nie rozwija sdu i myli; nauki za cise i przyrodnicze przewanie dziaaj na spostrzeganie, sd i mylenie. Dla czeg dotd nie widzimy zbawiennych skutkw tych zmian do uksztacenia wprowadzonych, ani nawet na przyszo spodziewa si ich nie moemy? Przyczyny tego zjawiska s wielorakie. Oto niektre z nich: Dotd zakady naukowe eskie u nas, dziel si na szkoy ludowe, i pensyje udzielajce redniego, encyklopedycznego uksztacenia. Pensye wysze, siedmio lub omio klasowe przeznaczone s dla kobiet stanu redniego lub wyszego, ktre albo pragn si powici zawodowi nauczycielskiemu, albo licz na byt niezaleny zapewniony. W pierwszej klasie tych szk ucz czyta, albo tylko umiejtnoci czytania i pisania wymagaj, przeto uczennice koczce pensye maj od 15 do i lat. W tyra wic wieku kocz dziewczta wszelk nauk; w przecigu 7 a najwicej 8 lat ma ona by w ich gowy wtoczon. Ztd dwa nader wane braki. Nauka koczy si w chwili, w ktrej z najwiksz korzyci mogaby by udzielan, w chwili w ktrej myl dziewczcia zaczyna dziaa samodzielnie, a przeto dziewcz nie odnosi z caego cigu nauki istotnych na cay jej ustrj i kierunek duchowy oddziaywajcych wrae, a w latach, w ktrych jej zasady ostatecznie si urabiaj, niema powanego i zbawiennego kierunku. Nieuwzgldniajc ani modych lat uczennic, ani krtkich at nauce powiconych, programy pensyi eskich s nader bogate w przedmioty nauki, i to w przedmioty powane, wymagajce i myli jasnej i czasu niemao. C si przeto dzieje? Oto albo przedmioty umieszczane na programach nie s wykadane, albo, co gorsza, s wykadane tak pobienie i niedostatecznie, e w umyle dziewczt tylko mtne o nich zostaje wyobraenie; albo wreszcie, jeeli s brane cho troch powaniej, umys dziewczt jest przeciony i zdrowie ich cierpi. Oto wedle mnie powd gwny miakoci umysu dziewczt i kobiet naszych. Gdy mczyzna, poczwszy od 7-mego roku ycia przechodzi 4 klassy szkoy ludowej, 8 gimnazyalnych trzy albo cztery wykadw uniwersyteckich, a przeto uczy si z wyteniem od 14 do 15 lat, dziewczynka powica nauce 2 lata w domu, do 8 lub 9-go roku ycia a 7 na pensyi a wic lat 9, to jest o 5 lub 6 lat mniej, i to najwaniejszych.

Ale s i inne powody. Oto rodzice nie s u nas jeszcze przewiadczeni o potrzebie i poytku gruntownego uksztacenia dziewczt. e chopcom potrzebne, o tem poucza ich potrzeba kary ery, warunki obowizujcej suby wojskowej, a zreszt nauka chopca jest niemal bezpatn po gimnazyach. Ale dziewczciu na co uksztacenie ? Znajomo dwch jzykw, talent jaki to konieczne; ale tego ucz na kadej pensyi. 'Wic w wyborze pensyi bacz szczeglnie na ich tanio; przeoone za pensyi, smutnem nauczone dowiadczeniem, zniaj o ile mog wymagan zapat; a na tem wszystkiem cierpi dzieci; bo wprawdzie wykadaj je najtasi (t. j, najgorsi nauczyciele i nauczycielki); udzielajc im jaknajduszych wakacyi za kadym najlejszym pozorem, byle jaknajmniej zuy godzin nauki, a potem obciaj uczennice niezmiernemi lekcyami i. t. d, I przy tych warunkach materyalnych, inaczej dzia si nie moe. Publicyci narzekaj na wojska stojce, nie pozwalajce pastwom sum potrzebnych na owiat uy; w yciu rodzinnem owem wojskiem stojcem jest prno, ch strojw i zabaw, ktra niepozwala na uksztacenie dziecka obrci znaczniejszej kwoty. Matki coraz liczniej u nas wysyaj swe crki na pensye; u wielu jest to koniecznoci wypywajc z braku czasu i funduszw; u innych jest to ch pozbycia si kopotu; jeeli za dziewcz zostaje w domu, ksztac j przychodni nauczyciele i nauczycielki, a wtedy najczciej daje si czu brak jednoci i zwizku w tej nauce; nikomu bowiem nie przyjdzie na myl odda osobie uksztaconej kierunek uksztacenia, tak aby ona napisaa program nauk, porozumiaa si w tej mierze z przychodzcymi nauczycielami i od czasu do czasu, kontrolujc postpy i ducha nauki, o jej owocach si przekonywaa. Trzecim powodem jest lekkomylne zapatrywanie si dziewczt na ycie, nie usuwane ani zwalczane przez rodzicw. Chopcu ju teraz od najmodszych lat powtarzaj:Ucz si, bo musisz by czem; powtarzaj mu to do tego stopnia, e zapominaj doda i nietylko Czem ale i czowiekiem ma zosta. Dziewczynie nawet jej powoania ony i matki, jako celu uksztacenia nie stawiaj, tylko jej mwi, ucz si po francuzku bo bez tego jzyka jake si wydasz w salonie. I tak kad nauk do wymaga salonu przymierzaj, a o tem, e to wiedza moe j kiedy uczyni nauczycielk wasnych dzieci, albo ich Opatrznocikarmicielk, o tem nigdy niema mowy! Mona si dziwi e dziewczta, nawet zdolne, nawet chtnie si uczce powanej myli wytrwaoci prawdziwej przy nauce nie okazuj? Skreliwszy dyjagnoz cierpienia, obejrzmy si za lekarstwem. Mojem zdaniem, byby niem podzia zakadw uczcych eskich na ludowe czyli wydziaowe, i wysze czyli uzupeniajce. Wydziaowe odpowiadayby dzisiejszym pensyom, ale celem ich byoby uksztaci praktycznie te osoby, ktre chciayby na redniem uksztaceniu poprzesta. Przyjmowano by do nich dzieci od lat 6 lub 7. W 6 pierwszych klasach uczono 'by tak jak dzi: religii, jzyka krajowego i jednego obcego, arytmetyki a do obliczenia

powierzchni wcznie, geografii, historyi powszechnej, zwile lecz dokadnie, rysunku, piewu, zoologii i botaniki, ale tylko stworze krajowych i najciekawszych w yciu przychodzcych obcych, fizyki pocztkowej i chemii pocztkowej do ?ycia praktycznego zastosowanej. Po ukoczeniu tych 6 klas miayby uczennice trzy drogi przed sob, a mianowicie wybr midzy szko: 1. Rkodzielniczo-handlow. 2. Szko praktyczn. 3. Szko uzupeniajc z kierunkiem naukowym. W pierwszej rkodzielniczo-handlowej, uczono by dziewczta, ktre 6 klas wydziaowych ukoczyy, rzemios, i przysposobianoby je do zawodu handlowego, oprcz nauk zawodowych udzielajc uczennicom jeszcze nauk koniecznie w yciu praktycznem potrzebnych np. jedn godzin dziennie. A wic higieny, fizyki i chemii do ycia praktycznego zastostowanych, rysunku, a take religii i literatury, ktre umysy te, cigle poziomemi i machmalnemi pracami zajte, wznios i uszlachetni. Szkoa ta odpowiadaaby potrzebom kobiet w pracy rk szukajcych zarobku. Szkoy praktycznej celem byoby ksztacenie matek i gospody; ona wic przyjmowaaby dziewczta, ktre ukoczyy szko wydziaow, to jest 13 lub 14 letnie na lat trzy. Program jej obejmowaby: 1.Religi. 2.Jzyk krajowy i jego pimiennictwo. 3.Dwa jzyki obce i ich pimiennictwo zwilej. 4.Historj, geografi, fizyk, chemi, zastosowan do gospodarstwa kobiecego i domowego z wycieczkami do szk rolniczych eskich, zoologi i botanik, zawsze na okazach gwnieeuropejskich, lub w yciu potocznem uywanych, lub jeszcze szkodliwych, pedagogik z metodyk, zastosowanych do wychowania domowego, robt kobiecych, a mianowicie kroju, rysunku, rachunkw zastosowanych do rachunkw gospodarskich i kupieckich. Szkoa uzupeniajca miaaby kierunek naukowy. Uczszcza, yby do niej osoby pragnce zosta nauczycielkami prywatnemi lub zaj posady w rednich i wyszych zakadach naukowych publicznych, i kobiety, ktreby do ycia rodzinnego wikszy zasb wiedzy wnie chciay, powici si pimiennictwu etc. Dzieliaby si ona na 3 kursa przygotowawcze, a wic trzy lata nauki i 2 kursa uzupeniajce, 2 lat nauki; a wic dziewcz, po ukoczeniu szkoy wydziaowej to jest w 13 lub 14 leciech do niej wchodzce, ukoczyoby j w 18 lub 19 roku ycia. Kursa przygotowawcze byyby obowizkowe i obejmowayby nauki tworzce zwyky program dzisiejszych pensyj wykwintnych. Nauki na nich tak cile byyby ujte, aby dziewczta po ich ukoczeniu z korzyci kursw powanych uniwersyteckich sucha mogy. acina byaby tu przedmiotem nieobowizkowym.

Kursa uzupeniajce 2 letnie, dzieliyby si na obowizkowy, obejmujcy: 1) Higien; 2) Pedagogik teoretyczn i praktyczn (wiczenia w klasach niszych); 3) Gospodarstwo domowe i kobiece i dowolny, dzielcy si na 2 grupy: 1) Literacka historia literatury, jzyk aciski, estetyka ekonomia polityczna; 2) Naukowa fizyka, chemia, zoologia, botanika. Uczennica nie potrzebowaaby uczszcza na wszystkie przedmioty kadej grupy; mogaby uczyni wybr, ale egzamin z wybranych zoyby musiaa. Zdaje mi si, e poytki podobnego uksztacenia s jasne i kademu widoczne; niemniej podnios je tutaj. Przy takim szk eskich podziale i urzdzeniu, nauka nie byaby luna i bezcelowa; przeciwnie, kada szkoa ksztaciaby do pewnego oznaczonego zawodu, a przytem dawaaby wystarczajce uksztacenie oglne i przez nie dziaaaby na rozwj sdu i myli w uczennicach. Szecioklasowa szkoa wydziaowa dawaaby ludowe, wszystkim kobietom niezbdne uksztacenie. Sze klas teje szkoy uzupenione szko rkodzielniczo-prerny sow wydawayby rwnie owiecone istoty, wzbogacone umiejtnoci chlebodajnej pracy. Szkoa wydziaowa, uzupeniona szko praktyczn wydaaby wiate i praktyczne matki i gospodynie domu. Ta szkoa i szkoa uzupeniajca odpowiadaaby wymogom osb, pragncym wszechstronnego naukowego uksztacenia. Nauka podzielona na duszy przecig czasu, nie przeciaaby uczennic, mogaby by udzielon gruntownie, spokojnie, w najlepszych warunkach i prowadzi do samodzielnoci w myleniu i dziaaniu. Nadto uczennice nie rosyby w prnoci i mioci wasnej, jakie w nich zwykle budzi nagromadzenie przedmiotw naukowych, ktre niby maj umie; a natomiast zyskayby ten spokj, t pewno siebie, ktra wzrasta z przewiadczenia, e si t umiejtno w kadej chwili zastosowa moe, e si umie to wanie, czego si potrzebuje. Aeby jednak nauki istotny poytek kobiecie a przez ni spoeczestwu przynie mogy, musi nauka mie przedewszystkiem charakter etyczny, umoralniajcy; dawniej popeniano ten bd, e wszystkie nauki podawano ju jako materya gotowy i przeuty niejako, uczniowi, dajc jedynie pamici; dzi przerzucono si w wad przeciwn, zuywajc wszystko jako wiczenia sdu i myli jedynie, gdy przeznaczenie nauk rnem jest i rnica ta uwzgldnion by winna. Gdy mianowicie nauki przyrodzone ksztac spostrzeganie; matematyka i gramatyka sd i myl, history a, literatura, estetyka powinny by uyte do ksztacenia uczu pikna tak estetycznego, jak etycznego, do wzbudzenia i ywienia uczu zacnych, szlachetnych i szczytnych. A teraz musz odpowiedzie na kilka zarzutw", jakie mnie bd z obozu przeciwnikw emancypacyi kobiet, bd jako autork Kilka myli" spotkaj. A mianowicie: zapytaj mnie zapewne, dla czego nie ka ksztaci kobiet na lekarzy,

dyplomatw, prawnikw ? Dla czego program dzisiejszy skromniejszy od dawniej zakrelonego. Dla czego trwam w niektrych dawnych bdach pomimo oburzenia, jakie wywoao np, danie nauki, aciny. W kilku mylach" kreliam raczej idealny, anieli natychmiastowo-praktyczny zarys uksztacenia kobiet, i dla tego daam wiele; w niniejszym artykule uwzgldniam tylko to, co mogoby, co powinnoby natychmiast w ycie by wprowadzonem i to nie dla wyjtkw, ale dla ogu kobiet naszych. Dla tej to przyczyny nie dam nauk dla kobiet, ktreby nie znalazy natychmiastowego zastosowania, np. nauk prawniczych. I bez przypuszczania kobiet *do urzdw, adwokatur etc. i posad wymagajcych dokadnej znajomoci prawa, do ktrych obyczaj u nas nie przypuciby kobiety, mona rozszerzy zakres jej dziaalnoci, przypuszczajc j do bankw, biur asekuracyjnych, kas oszczdnoci i tym podobnych zakadw, tak jak j ju do poczt i telegrafw przypuszczono, a przedewszystkiem do zarzdu wszelkich zakadw dobroczynnych i szpitali, a ju koniecznie do zarzdu i nauczycielstwa we wszelkich szkoach eskich. Nie chc przez to powiedzie ebym nie pragna szk specyalnych dla kobiet. Przeciwnie szczeglnie szkoa sztuk piknych dla nich i szkoa lekarska z uwzgldnieniem wycznym chorb kobiecych i dziecinnych, byyby bardzo podane, tem bardziej, e usunyby prby przypuszczania kobiet na wszechnice mzkie, prby, ktre mi si niestosownymi wydaj. Ale szkoy wysze naukowe s tak niezbdnie potrzebne, e o nich przedewszystkiem powinno myle spoeczestwo. One tylko mog usposobi nauczycielki zdolne do wykadw w seminaryach eskich i wyszych eskich szkoach, gdzie zwykle bardzo czu si daje brak uzdolnionych nauczycielek, bo mczyni zastpi ich wszechstronnie nie mog. Jzyk aciski zachowaam w programie jako potrzebny matkom, chccym synw przygotowa do 2-ej lub 3-ej klasy gimnazyalnej, a tem samem opni chwil rozstania si z nim i rzucenia ich w wiat bez opieki rodzicielskiej; jako potrzebny nadto wszystkim, chccym bada nasz przeszo dziejow i pimiennicz.

VII.
Jakie poytki materyalne i moralne odniesie kobieta z tak odmiennego od dzisiejszego uksztacenia? Kada ona, matka i gospodyni uczuje si zdoln do spenienia swego obowizku, uczuje si istotn pomoc i towarzyszk ma, kierowniczk dzieci; wpyw jej wiaty odzyska powag, ktra od niejakiego czasu si zachwiaa. Gdy ona gospodarza wiejskiego powoan zostanie do dzielenia z nim pracy, chtnie si jej odda, bo czu si bdzie prawdziwie poyteczn, widzie bdzie owoce swych usiowa. Poznawszy te szlachetniejsze uywania, mniej dn bdzie zabaw i strojw. Jako ona mieszkaca miasta, albo potrafi umiejtnie i oszczdnie zuy pienidz przez ma zarobiony, albo i sama go zarobi. W kadem pooeniu, owiecona, sprosta mowi myl jasn, zrozumie jego cele, jego prace, jego zamiowanie wiedzy bo dla niej praca nie bdzie si tylko oblicza na ruble, ktre przynosi, ale take na poredni korzy, jak z niej czerpie spoeczestwo. Wysze to pojcie ycia przez kobiet, jake zbawiennie oddziaa na wychowanie i kierunek synw! Dzi, powoywani do nauki i pracy w imie zysku i zaspokojenia materyalnych potrzeb, posyszc oni wtedy o celu wyszym, najwyszym czowieka, po spenieniu ludzkiego swego posannictwa na ziemi za pomoc rozwoju wszystkich wadz ludzkich i duchowego udoskonalenia. Na co, mwi niektrzy, ksztaci kobiet, kiedy jej umys nigdy nie sprosta mzkiemu, kiedy jej sd zawsze zaprawnym bdzie uczuciem, kiedy w najpospolitszej rzeczywistoci, potrafi ona wynale co idealnego, tym promieniem niebiaskim ozoci najpospolitsze strony ycia, wzgldy normalne ponad rozumowe i praktyczne przenie? Dla tych tak zwanych bdw i saboci umysu niewieciego, pragniemy, aby uksztacona, moga zawsze mie wpyw niemay na rodzin i spoeczestwo. Gdyby kobiety uksztacone miay tylko doda do skarbnicy wiedzy ludzkiej pewn doz pierwiastkw waciwych mzkim umysom, nie upominalibymy si tak gorliwie o ich ksztacenie. damy go, bo naszym rodzinom, naszym spoeczestwom przygniecionym walk o byt, zepsutym tchnieniem rozwielmoniajcego si materyalizmu, potrzeba wanie tej ranej jutrzenki uczucia i ideau, ktra nie wyganie nigdy w sercu zacnej a owieconej kobiety, nawet wrd najstraszniejszych prb, zwtpie i boleci. Ale jeli kobieta chce zachowa winne sobie stanowisko, a raczej zaj odmienne nieco, cho zawsze te same, musi ona przy gbszej wiedzy, zachowa dwa skarby, dajce jej ca warto religi i obyczaje surowe. T religi, ktra jest wiar i mioci, ktra jest czynem, ktra jest nieustann walk i zwycianiem samej siebie, i walk o doskonao ukochanych, ktra surowa dla siebie, jest pena pobaania dla drugich. Tej surowoci obyczajw ktra nie zna wahania, unika zarwno pozorw lekkomylnoci, jak lekkomylnoci samej, zachowuje rumieniec uczciwego sromu nawet na obliczu matrony; nie szuka powodze dowcipu, okupionego utrat

dziewiczoci uczucia i umysu, ktra u zacnych i powanych kojarzy si nieraz z wosem siwizny. A zachowanie tych najpikniejszych cech niewieciej istoty zaley od kobiet samych i tylko, strzegc ich pilnie w kadem pooeniu, w kadem powoaniu, przy kadej pracy w domu i za domem, przekonaj one wszystkich o prawach swoich do wiedzy i pracy
Krakw, d. 2 Lutego 1878 r.

Anastazja Dzieduszycka

(1) Zaznaczy tu wypada jeszcze szkol drzoworytnictwa pani Joleskiej i Kleczyskiej, oraz szko kucharek pani wierczakiewiczowej. (Przyp. Kodakcyi).