DYJETETYKA

DZIECI
OPARTA NA WSKAZWKACH PRZYRODY
PRZEWODNIK W ZDROWEM PIELGNOWANIU DZIECI OD PRZYJCIA NA WIAT A DO DOJRZENIA. Skrelony przez PRZYJACIELA DZIECI (LEKARZA).

WE LWOWIE NAKADEM KAROLA WILDA W Warszawie u Gebethnera i Wolffa.

Cokolwiek przedsiwzi chcesz z dzieciciem Twym, bacz na wskazwki przyrody! albowiem one s goskami rk Stwrcy w Wszechwiecie zapisanemi, ktre Ty winien odczyta Ed. M.

Przedsowie. Jako lekarz czynny od at przeszo dziesiciu, a szczeglniej powicajcy si zbadaniu przyrody dziecicej i saboci tego wieku, miaem sposobno nie tylko midzy prostaczkami, ale take w spoeczestwie wyksztaconem znale w zasadach pielgnowania dzieci wiele dziwacznych przesdw, ktre gdyby nie byy zdrowiu dzieci szkodliwemi, niechby sobie przesdami nadal pozostay wiele przestarzaych bdw, ktre staroci sw niejako prawo obywatelstwa otrzymay i dla wiekowej powagi swej bez poprzedniego gbokiego przewiadczenia trudne s do wykorzenienia dalej ostatecznoci, ktre ju jako takie nie mog by prawdziwemi nareszcie, mimo dobrych chci nie zawsze odpowiedni a czsto nawet szkodliw mod niby to nowoczesnego czyli postpowego hodowania dziatek.

Zdawaoby si wprawdzie, e adna matka pouczenia w pielgnowaniu swych dziatek nie potrzebuje, albowiem ona pewnie nic takiego nie przedsiwemie, coby wedle jej przekonania dzieciciu szkodzi mogo, i owszem przyrodzona mio rodzicw ku dzieciom swym kieruje staraniem tych rodzicw usuwania ile monoci wszelkich zdrowiu dziecicia zagraajcych wrae. Ale czy osobnicze przekonanie rodzicw jest take prawdziwem? W caym zwierzcym wiecie kieruj si matki w tym wzgldzie popdem przyrodzonym czyli instynktem, i czowiek ongi w stanie dziewiczej pojedynczoci podobnym popdem si kierowa. Dzisiejszy za czowiek ma niekiedy jeszcze jakie niewytumaczone instynktowe po- pdy, jednake tem bardziej je zaciera, im usilniej si stara w tym kierunku przez rozum nabytemi zasadami rzdzi. Zarozumiao wic czowieka na rozum jego, pozbawia go danego mu od

Stwrcy instynktu, a przykad sta si potem ca nauk tak dalece, e pewne narody, nawet w jednym i tym samym narodzie pewne domy, w najszerszem tego sowa znaczeniu tradycjonalne miay swoje prawida pielgnowania dzieci, coraz wicej najdziwaczniejszeini bdami i przesdami obarczone, ktre to prawida czsto bardzo pomidzy sob stay w sprzecznoci. Jeeli w jednym przedmiocie dwa sprzecznych zda zapada, musi przynajmniej jedno by nieprawdziwem, a przecie kada familia trzymaa si tak dalece swego sposobu kpania, ubierania, karmienia i t. p., e trzymajc to, co czyni, za najlepsze, niczem od tego raz przyjtego a w familji dziedzicznego sposobu pielgnowania i wychowania dziatek odprowadzi si nie dawaa. Coraz bardziej zaczynay si pojawia jakie uomnoci cielesne przywizane do pewnych narodw, jak parch, kotun, wole i t. p. lub choroby dziedziczne w pewnych familjach, jak suchoty, rak, szkrofle, cierpienia niektre

nerwowe itd. Zkde te cierpienia cielesne pierwszy swj wziy pocztek? Oto z wypaczonego, przyrodzie przeciwnego a narodowo lub familijnie dziedziczcego si sposobu pielgnowania i wychowywania pokole. Jeeli wziem za piro, aby skreli niniejsze rady i uwagi suce ku zdrowemu wypielgnowaniu dziatek naszych a przez nich i pniejszego pokolenia, uczyniem to w celu wywiecenia i rozpowszechnienia prawdy na wskazwkach przyrody opartej, dla zapobieenia temu zemu, ktre wobec chaosu wyrastajcego na gruzach obalonego sposobu pielgnowania, z braku dostatecznego pod tym wzgldem pouczenia, coraz bardziej szerzy si zapowiada; a uczyniem to na zacht Tych, ktrzy dla zdrowia swoich dzieci u mnie zasigali rady i podug prawide w niniejszej dyjetetyce dzieci" zawartych pod mojem okiem nawet z urodzenia sabowite lub dziedzicznem charactwem nawiedzone dziatki, zdrowo

wychowali. Z mojej strony miaem przekonanie, e podobnej treci pismo jest dzisiaj wanie na czasie, gdzie nam si tak trudno spotka z dziemi zupenie zdrowemi, mianowicie nieszkrofulicznemi, mimo i rodzice ich czsto s zupenie zdrowi; oglnie bowiem rozpowszechnionem jest zdanie, jakoby szkrofle czyli zozy, ta do wikszej liczby cikich chorb usposobienie w sobie niosca sabo tylko odziedziczon by moga. W dzisiejszych jednak czasach daleko wicej szkrofulicznych dzieci mamy takich, ktre tej saboci podlegaj w skutek pieszczotliwego i zniewieciaego, jednem sowem nieodpowiedniego wychowania, jako to: z braku wieego powietrza i potrzebnego do zdrowia ruchu, albo z niestosownego ywienia i zawczesnego lub za natajcego uczenia, nieli takich, ktreby ju zozowe zakaenie ze sob na wiat przyniosy. Jak szkrofle odziedziczone, to jest zozy utajone czyli usposobienie do nich, (bo z jawnemi

zozami jeszcze adne dzieci na wiat nie przyszo) zupenie zniszczy mona stosownem pielgnowaniem i chodowaniem dzieci, tak wielu kalectwom i sabociom, jak n. p. krzywicy, zagliszczeniu, draliwoci nerwowej, rozmikczeniu szpiku pacierzowego, tpocie umysowej, dobrowolnemu utykaniu i t. p. tylko przez prawidowe pielgnowanie dzieci zapobiedz mona. Pismo podobnej treci tem bardziej zdawao mi si by koniecznem, i o cielesnem wychowaniu dzieci od Ksenofonta a do niedawnych czasw, dopki kilku wiatych lekarzy za granic tej kwestji nie poruszyo i pod swoj obron nie wzio pisali ludzie, ktrzy si powicali umysowemu wychowaniu dzieci. Ci pisarze mogli by bardzo dobrymi nauczycielami i gbokimi mylicielami, ale nie posiadali znajomoci skadu iala ludzkiego, ani znajomoci czynnoci przyrodzonych ustroju naszego, ani czynnoci w skutek choroby

zbaczajcych z prawide przyrodzonych. Bez tych wiadomoci puszcza si na pole rozpraw o pielgnowaniu zdrowem ciaa ludzkiego, jest to e tak powiem wybiera si na wojn bez broni, jest to guchemu mwi o muzyce. Z tych powodw byli ci pisarze rnego zdania, ale w jednem wszyscy si zgadzali, to jest w tem, e w pielgnowaniu dzieci wiole zakrado si bdw; wic przeciw tym bdom powstawali. Wystpujc atoli przeciw bdom podobnym bez podstawy opartej na wiadomociach przyrodniczolekarskich, stawali si nieraz sami rozszerzycielami bdw czsto jeszcze wikszych, poniewa ustroiwszy si w powag wyroczni, stanowczo orzekali to, czego nie rozumieli, albo ugruntowawszy rzekomem rozumowaniem bd, powtarzali go jeden za drugim, jak za pani matk pacierz. Nie mam zamiaru na tem miejscu

wylicza niezliczony szereg bdw przez podobne pisma rozpowszechnionych, ani prowadzi polemik; ale nie mog si powstrzyma, by nie przytoczy przynajmniej kilka zda niczem nie uzasadnionych takich pisarzy, chyba rzekom ich powag. Wemy n. p. pod rozbir twierdzenie od kilku podobnych pisarzy powtrzone, i noworodki odrazu w zimnej wodzie powinny by kpane, bo woda hartuje". Ci pisarze odwouj si dla poparcia tego oglnikowego i nic nieokrelajcego zdania na przykady narodw wojennych i dzielnych staroytnego wiata, mianowicie Scytw, take i Spartanw lub Grekw w oglektrzy znosili trudy wszelkie zdrowo i za wzr siy suy bd na zawsze" i kocz cay dowd tak: te narody kpay swoje nowonarodzone dzieci w zimnej wodzie." Jak pierwsza kpiel noworodka by powinna i dlaczego tak a nie zimn, staraem si krciutko lecz zrozumiale w

rozdziale o kpieli wyjani, dlatego tutaj powtarza si nie chc; musz atoli, poniewa twierdzenie przytoczone poparte jest przykadem, zatrzyma si nad nim chwilk, aby pokaza, e owi doradcy, prawdziwego powodu tego okruciestwa starych narodw wojujcych nie mieli na myli. Wojownicze narody nie zasiaday domowych zacisz i nie mogy uywa spokoju ycia familijnego , ale zostaway w cigym ruchu i trudach, jakie rzemioso wojownika za soba cignie; potrzeby way zatem ludzi tgich i na znoje wytrzymaych, a wczenie si z choremi lub sabowitemi dziemi po obozach byo im ciarem, niedajcym nawet porczenia, i podobne z wielk mozo wychowywane sabowite dzieci na zdatnych wojownikw wyr mog. Nurzali oni przeto kadego noworodka zaraz po urodzeniu w zimnej wodzie jeeli byo dzieci silne, to wytrzymao ten chrzest okrutny, a sabe gino. Spartanom nakazyway prawa Likurga sabowite dzieci porzuca na mier. W Grecyi wybiera sobie ojciec midzy

dziemi swemi; zvlrowe i silne zostawia przy yciu, a niedone skazywa na mier. Narody. ktre z podobnych czonkw si skaday, musiay mie tylko tgich ludzi, poniewa sabowite dzieci po prostu zabijano, ale dzielnoci tej nikt na karb okrutej noworodkw kpieli ka nie jest uprawnionym. Dalej powiada jeden z takich pisarzy o koysaniu, e koysanie w kolebce rwna si koysaniu w powozie, e to koysanie usypia starszych, wic i dzieci upi moe, i dodaje: ale nie widziano, aby z jazdy w powozie kto chorowa, i aeby to takie ze skutki za sob pocigao, jak niektrzy twierdz, przypisujc tpot umysu, wod w gowie i t. d. koysaniu." Lekkie koysanie a mianowicie hutanie dzieci maych w celu usypiania ich, zapewne e nie jest bezwzgldnie szkodliw nawyczk; ale eby chcie nawet o takiej na pozr drobnostce mwi, potrzeba pierwej zna budow koci gowy niemowlcia trzeba wiedzie, e si

skada z siedmiu mikkich, niedostatecznie zkostniaych pytek niespojonych jeszcze z sob, e dwa ciemiczka s zupenie odkryte, i e te koci w miejscach stykania si tylko skra gowy czaszk powlekajca strzymuje trzeba oprcz tego zna budow mzgu dziecicia, ktry na pocztku ywota jego jest prawie pynny. Nareszcie, gdy zwaymy, e przez jazd w powozie nawet starsi, do takiej jazdy nieprzyzwyczajeni czsto dostaj bolu gowy, zawrotu i wymiotw, wtedy atwo poj, e inna rzecz koysa si dorosemu a inna niemowlciu, inna siedzc na rysorach w powozie a inna lec w kolebce wstrzsajcej za kadem niesprystem szturkniciem biegunw o podog. Inny n. p. twierdzi, e dzieci a do lat dojrzalszych powinny jada pokarm rolinny" zachwala mczne jada, papki i t. p. a ju ros jako pyn mocno krew zaostrzajcy" przedstawia. Zaleca za ten sposb karmienia szczeglniej dla dziewczt, koczc i zaczynajc cae objanienie temi

sowy: takie poywienie ma wielki wpyw na delikatno i biao pci." Jeeli kto dla nauczania drugich podobnie twierdzi, powinien wyjani ten wpyw. Ja przyznaj, e kto yje a do dojrzalszych lat przy naszym sposobie zatrudnienia tylko jarzyn i mk, ten jeeli takie karmienie przey, istotnie bdzie delikatnym i biaym, bo bdzie chorym. Ale w autor, jeden ze starszych, wypowiedzia swoje zdanie, bo mu si tak zdawao, a kto si w najlepszej wierze jego rady trzyma, pewnie nie jedno dzieci z drogi najlepszego zdrowia na pad chorb i cierpie sprowadzi; bo kiedy? co i jak? jada mamy, naucza nas przyroda wykwaniem si zbw rnie zbudowanych, i chemia nauk o poywnoci i etrawnoci pokarmw. Albo n. p. utrzymuje jeden z pisarzy o fizycznem wychowaniu dzieci, e dzieci tak dugo powinno by przy piersi, dopki pierwszych zbw nie dostanie, ale mwi dosownie tak: Idc za za naturalnym rzeczy porzdkiem , zdaje si, e dzieci

wtenczas pier rzuci powinno, kiedy jej nie potrzebuje wicej, a zatem gdy ju stalszych uywa pokarmw i dobrze je trawi. Ta epoka jest podobno ta sama, co wyrnicie si pierwszych zbw, a zatem zajmuje blisko dwa lata. Karmienie tak dugie zapewne si wielu rodzicom podoba nie bdzie, ale ja przekonany jestem, e tak by powinno. Cae to orzeczenie ma pozr jakiego wywodu, ale brak w niem obok chwiejnoci zdania logicznego zwizku. I tak, gdy mwi: idc za naturalnym rzeczy porzdkiem" wypadaoby najprzd objani, jaki on jest., ten naturalny porzdek? Potem powiada: wtenczas pier rzuci powinno gdy jej nie potrzebuje wicej, a zatem stalszych pokarmw uywa c to za twierdzeniu i co si z niego nauczy mona? dziecko uywa stalszych pokarmw wtedy, gdy mu takowe podamy, a to mona sobie pozwoli, kiedy si komu podoba; tu za wanie o to chodzi, aby wiedzie kiedy dzieciciu bez szkody na zdrowiu jego stalszego pokarmu

uy wolno ? Dalej mwi: i dobrze je trawi" - wszake na tern wanie zaley, aby wiedzie, kiedy narzdy trawienia o tyle doskonalej, iby stopniowo postpujc do coraz stalszych pokarmw bez obawy zaszkodzenia dzieciciu pokarm przyrodzony, to jest pier matki na inny i na jaki zamieni mona. Dalej: ta epoka jest podobno ta Gama, co wyrnicie pierwszych zbw, zatem zajmuje blisko dwa lata." Kto chce naucza nie moe mwi podobno ta sama", zwaszcza, e nie ta sama, bo wyrzynanie si pierwszych zbkw nie trwa pod adnym warunkiem blisko dwa lata; albowiem, jeeli ei rozumie istotnie pierwsze zbki, to te wychodz prawidowo midzy szstym a dziesitym miesicem, a jeeli wszystkie mleczne zby nazywa pierwszemi, to tych wyjcie najwczeniej dopiero w drugiej poowie trzeciego roku si koczy. A gdy na kocu dodaje, e cho tak dugie karmienie wielu rodzicom podoba si nie bdzie, to on jest przekonany, e tak by powinno" c mona mwi o takiem

twierdzeniu bezwzgldnem ? Nauk t wycignem z dzieka o fizycznem wychowaniu, ktre od samego pocztku stulecia tego a do dzisiaj si utrzymuje i to w nowem wydaniu z poprzedniego dziesitka, co tem bardziej dowodzi, i podobnej treci dzieka s potrzebne. Na tych kilku wyej przytoczonych przykadach poprzestan, bo gdybym chcia wszystkie bdy wylicza i prostowa, jakie zawarte s w pismach o pielgnowaniu ciaa pisanych przez nie-lekarzy, to na ten cel musiabym pewnie uy wicej czasu i papieru, ni na cae to dzieko. Wspomniaem wyej, i w ostatnich czasach kilku lekarzy za granic podjo prac okoo pism podobnej treci, przeamawszy wstrt pisania o rzeczy, ktra dotd w rku niepowoanych do tego zostawaa. Opracowywali oni atoli prawie oglnie tylko pierwszy okres dziecictwa, albo tylko pewn cz dyjetetyki dziecicej, i

to przynajmniej wedle mego rozumienia z niedostateczn jasnoci dowodn, ktra tak jest potrzebn do usuchania rady, mianowicie jeeli autor pisze w celu rzetelnego przysuenia si ludzkoci. Pisali oni pod wpywem narodowych zwyczajw, swego podniebia (klimatu) i wczasowego stopnia wiadomoci; nie zwrcili atoli szczeglniejszej uwagi na zozow chorob czyli szkrofle, ktrej tyle dzieci w czasach naszych z powodu niestosownego pielgnowania podlega, a podlega dlatego, e rodzice nie maj pod tym wzgldem dostatecznego pouczenia. Niniejsza praca moja zawdzicza wiele dzieom tych lekarzy, moe nawet i to, e wysza na wiato dzienne; ale wystpiem wszdzie z wolnem zdaniem, wypy wajcem z mego waciwego sposobu widzenia rzeczy i z mego przez dziesi lat w tym celu przedsibranego dowiadczenia zastosowanem do postpu wiadomoci, do naszych zwyczajw, obyczajw i naszego

podniebia. Dzieo niniejsze rni si take tem od podobnych dzie istniejcych dotd ile mej wiedzy tylko w obcych jzykach, e przeprowadza dzieci przez cae dziecictwo, to jest od przyjcia na wiat a do dojrzenia, i uwzgldnia niektre czsto midzy dziemi si wydarzajce, bdnie oceniane chorobliwe zboczenia; nareszcie take tem, iera si wszdzie stara jak najtreciwiej i najzrozumialej objani waniejsze czynuoci ustroju dziecicego i skutki wrae szkodliwych, aby si nie sta suchym rozkazodawc, ale aeby kada matka lub ojciec postpujc sobie tak a nie inaczej, wiedzieli dlaczego tak czyni, bo wiemy z dowiadczenia, e niejedna najlepsza rada przebrzmi bezskutecznie, jeeli jej zbawienno popularnem objanieniem nie uderzy w oczy. Jeeli nakoniec na pierwszej karcie pisz si tylko przyjacielem dzieci, to miaem do tego kilka przyczyn, z ktrych najwaniejsz jest ta, e gdyby sobie to

dzieko na krytyk zasuyo, to krytyka moe wypa sprawiedliwiej, a potem moe trafi tylko dzieo moje, a nie ifinie samego. Ostatniemi bowiem czasy nieraz moglimy si naczyta po pismach publicznych krytyk, ktrych treci wicej bya jaka niech osobista krytykujcego ku autorowi, nieli krytyczny przegld osnowy dziea jego. Ch szczera przysuenia si lepszemu zdrowiu naszych dzieci a przez nich pokole przyszych, powodowaa mn do napisania niniejszej Dyjetetyki, a nie ch dobijania si palmy pisarskiej, i ta ch szczera niechaj stanie za uomnoci, jakieby si w tem dzieku znalay, bez ktrych sobie adnego dziea czowieczego nie przedstawiam. Majc z gry to przewiadczenie, przyjm pouczajc krytyk ze strony kompetentnej z wdzicznoci, albowiem zyska na tem dobro' ogu, ktremu niniejsz prac powiciem. W zimie 1868. Autor.

Spis rzeczy: Przedsowie Wstp I. Wiek niemowlcy. Pierwsze staranie okoo noworodka Karmienie a) pokarm matki b) Mamka Uwagi podczas karmienia c) karmienie mlekiem krowiem Kipiel Koysanie Spanie Pociel ko Pokj dla dzieci Wpyw wieego powietrza na dzieci Znaczenie krzyku niemowlcia Uwagi nad niektremi cierpieniami niemowlt Zbkowanie Odczenie

Oglny rozwj niemowlcia i uwagi dotyczce II. Wiek dziecicy Rozwj dziecicia i uwagi dotyczce Piastunka Poywienie Ubir dzieci Zabawa dzieci Zawczesne natanie umysu Glisty Szkrofle czyli zozy III. Wiek dorastania Rozwj tego wieku i uwagi dotyczce. Pielgnowanie ciaa Staranie okoo zbw Pielgnowanie wosw Pielgnowanie wzroku Kuch i zabawy ruchliwe Hartowanie. Zmywanie zimn wodsj IV. Wiek pokwitania.

Rozwj tego wieku i uwagi dotyczce Dziewczyna Bdnica Chopiec

Wstp.

Dopokd dzieci przebywao w ywocie matki, yo ono jako rolinka sokami matczynemi, zmysy drzemay, poniewa dranienie narzdzi zmysowych byo niemoebnem. Mimo tego otoczone byo t troskliwoci, jak doznaje kada matka w stanie brzemiennym tak ze strony otaczajcych j osb, jak ze strony prawa. Starano si, aeby wraenia nieprzyjemne lub gwatowne nie wpyny przez matk szkodliwie na wt istot dziecicia; za przyroda sama ochraniaa go przez *wody, w ktrych si a do przyjcia na wiat kpao, od wszelkich z zewntrz szkodliwie na dziaa mogcych urae. O ile troskliwszem powinno by staranie okoo niego, kiedy przychodzc na wiat, odrywa si ju od matki, i o tyle tylko stoi z ni w zwizku, o ile pokarm dla niego

w pierwszych istnienia chwilach zawsze jeszcze ustrj matki wyrabia. Jako yjcy osobnik (indywiduum) wystawiony jest noworodek na tysiczne dranienia, ktre go ju z przyjciem na wiat dotykaj; takiemi s powietrze, zimno, wiato, gwar i t. p. Nage zimno jako czynnik ustrojowi dziecicia dotd nieznany, niemile dotyka dzieci w jednostajnem a agodnem cieple wzrose, i sprawia wstrznienie podobne do tego, jakiego doznajemy, gdy nas we nie lub przy za- mruonych oczach kto zimn wod niespodzianie skropi. Usta si pierwszy raz w yciu otwieraj, a powietrze podczas rozwarcia ust wpywajce, po raz pierwszy rozdyma puca. Dzieci stara si od tego silnego napywu powietrza uchroni, i pierwszym paczem cz wcinitego powietrza oddaje. Natomiast napywa wiee tu zaczyna si oddychanie. Chwila ta nie me by bez wpywu na rozwinicie puc a w skutku i na dalsze zdrowie, zwaszcza, e jednoczenie wielkie zachodz zmiany w

caym ustroju noworodka. Z pierwszym oddechem napywa w puca podczas podniesienia si klatki piersiowej i rozszerzenia puc, oprcz powietrza take znaczniejsza ilo krwi dotd ylnej czyli sinej, ktra si przez zetknicie z kwasorodem powietrza w pucach ukwasza, i tak w barwie jak skadowych swych czciach znacznie zmienia. Krew, ktra w podzie tylko przez sznurek ppkowy ze krwi matki udzielan, bya, wpadaa osobn, y z prawej komrki sercowej do wielkiej ttnicy; teraz przez ttnic pucow dostaje si do puc, i po ukwaszeniu, czterma yami pucowemi powraca do lewej komrki serca, a ztd przez gwn ttnic rozchodzi si na cay ustrj. Przez t znaczc zmian w obiegu krwi zasklepiaj si z wolna dawniejsze jej drogi obiegowe; a ju w kilka minut po przyjciu dziecicia na wiat, przestaj ttni yy sznurka ppkowego prowadzcego jeszcze krew matczyn, w skutek nowoutworzonego, samoistnego obiegu krwi.

Nie majc atoli wikszego zapasu krwi wasnej, musi z pokarmu od czasu do. czasu przyjmowanego, w sobie krew i wszelkie do ycia potrzebne soki wyrobi; ale szczki s jeszcze mikkie zby w zarodkach gboko ukryte gruczoy luzowe jeszcze nieuksztacone nie wydzielaj liny ciany odka cienkie i wte nie przyspasabiaj waciwego luzu odkowego do trawienia pokarmw stalszych niezbdnego. Czy nie bdzie mia pokarm pierwszych istnienia chwil wielki wpyw na przysze zdrowie noworodka? W pierwszym roku ycia wyrasta dzieci z niemowlcia sabiutkiego, niemogcego nic chcie, ani o swej sile zdziaa, na dzieci, ktre samosilnie raczkuje a nawet chodzi, samo je, czsto bardzo ju mwi poczyna, a przynajmniej wszystko rozumie. Postp rozwoju jest tak szybkim, jak ju w adnym okresie ycia; a zwykle na pocztku ycia najmniej

stosownem bywa pielgnowanie dzieci, wanie gdzie z powodu tak szybkiego rozwoju ciaa, narzdzi zmysowych i umysowych, najstaranniejszem by powinno, albowiem zaraz na pocztku tego ycia kad si podwaliny przyszego zdrowia cielesnego i czerstwoci umysu. Wprawdzie przychodzi niekiedy czowiek na wiat nioscy w sobie zarodki saboci, albo i sabo sam odziedziczon po rodzicach; lecz i w takim razie mog by te zarodki przyszego zego czy to cielesnego czy umysowego, przez cierpliwe i odpowiednie pielgnowanie zaraz w pierwszych pocztkach ycia wytpione lub mniej wicej usunite. I miao twierdzi moemy, e czsto tylko przez brak prawidowego pielgnowania, sabo si rozkrzewia a w pewnym czasie nareszcie do tego stopnia dojrzewa, e ostatecznemu zniszczeniu czsto i najrozumniejszy lekarz wicej zapobiedz nie jest w etanie. Niemniej uczy nas codzienne dowiadczenie, e dzieci

najzdrowsze, posiadajce wszystkie warunki przyszej czerstwoci, przez niedbae pielgnowanie marniej lub kaleczej. Zajrzyjmy tylko w chaty wieniacze, a nie zdziwimy si, jeeli na kilkoro dziatek ledwie jedno lub dwoje wychowaj. Prawda, e najczciej dzieci to, ktre mimo zupenego zaniedbania przecie przy yciu si utrzyma, wiele burz ycia przetrwa zdolne; ale czy mona tylu ofiarami okupione jednostki postawi na wzr do naladowania? O podobn niedbao nikt rozumnych rodzicw posdzi nie chce, ale za wielka troskliwo zupenie te same moe mie skutki, bo wanie w tej troskliwoci, jeeli jest przesadzon wanie w tern zapobieganiu, jeeli jest niestosownem, ley pocztek zego, ktre si staje przyczyn chorowitego rozwoju ciaa. Jak kwiatek pielgnowany umiejtnie inaczej wyglda, nieli dziko wzrosy lub niestosownie pielgnowany, choby

ziarneczka, z ktrych powstay, rodzone byy braciszki jak na tern wiele zaley, aby wiedzie jak i kiedy te rolinki przesadzi, kiedy podlewa, kiedy i gdzie na soce wystawi, bo za mao soca rwnie jak za wiele szkodzi bdzie; tak i pielgnowanie dziecka ma stanowczy wpyw nie tylko na jego zdrowie w ogle, ale i na warto jego jako przyszego czowieka. Wyrazem dzieci obejmujemy atoli nietylko niemowlta, ale i dorostki, przeto musiaoby oglne streszczenie prawide pielgnowania dzieci by niejasnem, bo odmiennego starania potrzebuje dojrzewajca dziewczynka, a innego niemowl. Aeby unikn zawioci, i atwiejszym uczyni przegld, podzielilimy cay przecig dziecictwa od przyjcia na wiat a do dojrzenia, na cztery wieki: I. Na wiek niemowlcy, w ktrym mwi bdziemy o dzieciciu przy piersi, czyli od przyjcia na wiat a do odczenia; II. wiek dziecicy, do ktrego naley bd

dzieci po odczeniu a do sidmego roku; jestto okres mlecznych zbw; III. wiek dorastania, do ktrego wliczymy dzieci od lat siedmiu a do trzynastu, ktry to czas przypada na okres zmiany zbw mlecznych nakoniec IV. wiek pokwitania czyli dojrzewania dziewczt i chopcw.

I. WIEK NIEMOWLCY czyli Dzieci przy piersi.

Pierwsze starania okoo noworodka. Kiedy dzieci ju na wiat przyszo, ma zwykle pierwsze staranie okoo niego pomocnica porodu (akuszerka). Dosy czsto widzie si daje, e taka pomocnica podczas tego, gdy matka po znueniu snem odpoczywa, rne ulopki przygotowuje albo herbatki w celu oczyszczenia kiszek noworodka z tak zwanej smki dziecicej, to jest brudw brunatno-zielonawycli, ktre w pierwszym tygodniu ycia noworodka codziennie w odchodach jego spostrzegamy. Cokolwiek czynimy, powinnimy sobie umie wytumaczy: dlaczego tak czynimy?

Zapytajmy si wic, co to s te brudy a potem, dlaczego je mamy sztuk wyczyszcza? Smka dziecica, czyli brudy zielonawe (meconium) s to wydzieliny wtroby podu. Wtroba podu, yjcego krwi matki, odbiera rwnie jak wtroba istot ju na wiat wydanych, sowem swoj wasn krwi yjcych, przez y bramn pewn cz krwi, z ktrej wyrabia . Ta zuytkowuje si podczas trawienia, jak to w rozdziale o poywieniu" bdzie powiedzianem; dzieci za dopki na wiat nie przyszo, yo tylko matczyn krwi, nie przyjmowao wic i nie trawio adnego pokarmu, przeto i ci spotrzebywa nie mogo. ciekaa ona z pcherzyka ciowego rd atw wtroby umieszczonego, ujciem swem od czasu do czasu w kiszki, a nie odchodzia z podu w ywocie matki, boby zanieczyszczaa wody, w ktrych dzieci a do chwili dobycia si na wiat zostaje. Brudy te s wic koniecznoci, i jako takie podug urzdzenia wszechmdrej

przyrody, odejd bez ulopkw rozwalniajcych i herbatek przesawionych, ktre wiey i wty odek silnie drani, a przeto mu mniej lub wicej s szkodliwe. Przyroda urzdzia bowiem tak, i matki pokarm, w pierwszych dniach si wydzielajcy, zwykle siar zwany, rnym jest w swym skadzie chemicznym od pniejszego pokarmu i ma wasno lekko rozwalniajc. Zapewne to spostrzeenie stao si powodem do zadawania rozwalniajcych ulopkw, zwaszcza w czasach, gdzie same matki dzieci swe karmi przestaway, i zwykle je oddaway mamkom, ktre ju przestarzay pokarm miay; jednak midzy sodkiem i agodnem mlekiem piersi matczynej a ulopkiem rumbarbarowym wielka jest rnica. Dla tej przyczyny powinna kada matka, nawet wtedy, gdyby swego dziecicia pniej karmi nie moga, przynajmniej na tydzie do piersi przyj. Czasem si zdarzy, e matka w skutek

nadzwyczajnej utraty krwi lub dla zupenego braku pokarmu, mianowicie gdy dzieci za wczenie na wiat przyszo, albo dla niewyksztaconych naleycie brodawek piersiowych, dzieci mimo chci, do piersi w aden sposb przyj nie moe; ale i wtedy nie jest usprawiedliwionem to zalewanie delikatnego i zupenie wieego odka podobnemi lekami, poniewa dwoma yeczkami letniej wody, cukrem dobrze osodzonej ten sam skutek si otrzymuje. Inna jest okoliczno, ktr na uwadze mie powinna osoba odbierajca noworodka od matki, a to ta, e poniewa dzieci przychodzce na wiat zwykle ma usta napenione luzem, usta noworodka z tego luzu palcem oczyci naley, aby dzieci zaraz od pierwszej chwili istnienia wolno i rwno oddychao. Jeeli bowiem dzieci ma nieoczyszczone usta, tedy podczas pierwszych prb oddychania, wciga ten luz g stawy coraz gbiej w drogi oddechowe, co jeeli nie sprowadzi zaduszenia, to przez

trwoliwe i niepene oddychanie, nierwny obieg krwi, a w skutku niedokadne zasklepienie dawniejszych jej drg obiegowych, ktre pniej jako wady ustrojowe mianowicie jako wady serca na ja\y wystpi mog. Nastpnie powinna oko noworodka osoni przed nagem wraeniem wiata, bo ta nieostrono spowoduje co najmniej zapalenie cz, a czasem zupenie wiata oczu pozbawi. Zdarzay si ju wypadki, e z powodu opieszaoci pomocnicy, albo z ciekawoci ojca lub innych czonkw familji zobaczenia, jakie te oczy ma dzieci? to dzieci na zawsze wzrok swj stracio przez zalepienie nerwu oka w skutek uderzenia na nagego a silnego wiata. Wszake oko dziecicia nowonarodzonego dotd w gbokich ciemnociach przebywao, i tylko zwolna moe bez szkody wiatem by dranione. W pierwszych chwilach po przyjciu na

wiat, powinno dzieci by ciepo trzymane i pierwszy raz w dobrze ciepej kpieli skpane, poniewa w ywocie matki miao okoo 30 stopni R. ciepa; naga wic zmiana temperatury na znacznie nisz, musiaaby mu by szkodliw. Ze dwanacie godzin po przyjciu na wiat dzieci zwykle spokojnie ley i spi, nakrzyczawszy si przy wstpie na wiat do woli, i nie potrzebuje pokarmu, chocia bywaj wypadki, e nim dzieci pierwsz kpiel dostanie, ju rczki do ust wkada i ssie. Czas zwyky przyoenia noworodka do piersi jest wtedy, gdy matka, po odbytym poogu siy swe snem pierwszym pokrzepia.

Karmienie. Poywieniem dla noworodka nic innego by nie moe, jak tylko mleko, poniewa zbw na wiat z sob, nie przynosi i szczki do spoycia stalszych pokarmw potrzebnej opornoci nie posiadaj; nareszcie i gruczoy wydzielajce soki do trawienia mcznych lub innych nie- pynnych pokarmw, s jeszcze bezczynne i niewyksztacone, sam za odek nie wydziela jeszcze waciwego luzu odkowego, dlatego tylko pynny pokarm przerobi jest w stanie. Ten pokarm pynny musi by atoli taki, aeby w sobie wszystkie pierwiastki zawiera, jakie do zdrowego wzrostu dziecicia s potrzebne; a takim pokarmem jest tylko mleko. Mleko to moe by trojakie, albo a) pokarm matki, albo b) mamki, albo nakoniec, w niedostatku jednego i drugiego c) mleko od krowy.

a) Pokarm matki. e pokarm matki jest najstosowniejszem poywieniem dla dziecka, o tem pewnie nikt nie wtpi, wic zbytecznem by byo tego dowodzenie; jednake par sw o tej potrzebie pomwi wypadnie. Pokarm mamki moe by bardzo zblionym do pokarmu matczynego, zwaszcza jeeli mamka w rwnym jest wieku z matk i w jednym czasie obydwie swe dzieci na wiat wyday; ale cakowicie go zastpi nie moe, bo kade osobnictwo (indywidualno) ma w sobie co cechujco odrbnego, do czego drugie koniecznoci zmuszone wprawdzie przyzwyczai si moe, ale nie zawsze musi. To wic oderwanie dziecicia od ustroju matki, z ktrym od poczcia zwizane byo, i przywizanie go do innego, jemu obcego, zawsze jest mniej lub wicej szkodliwem wstrznieniem. S wypadki pojedyncze, w ktrych

pokarm nieszczeglnie dobranej mamki, jeszcze zdrowszym bdzie pokarmem dla dziecka, nieli pokarm wasnej matki, n. p. po cikiej saboci matki, po wielkiej utracie krwi podczas porodu, albo przy dziedziczcych si chorobach matki jakiemi s szkrofle, suchoty, padaczka, drgawka lub inne cikie cierpienia nerwowe; ale z tego nie wypywa, e samej karmi lub odda dzieci mamce jest jedno i to samo. Nie tak rzadko daj nam si widzie dzieci szkrofuliczne z szpeccemi bliznami na twarzy lub szyi, z nabrzmia warg lub zranionym nosem, z popsutemi zbami, z powykrzywianemi nkami, albo z trdem zego przymiotu, ktre s niewinnemi ofiarami mamek na pozr nawet zdrowych! Pominwszy jednak i wiele dzieci przez mamki na cae ycie niejako zatrute zostaj ostroci obc ustrojowi zdrowego dziecka, co jest rzecz dowiedzion; pominwszy, e mimo niejednozdanioci wiatych badaczy przyrody nie da si bezwzgldnie zaprzeczy pewna dziedziczno naogw namitnoci i

skonnoci mamek na dzieci, ktre karmiy; to i ta okoliczno godna jest ocenienia, e kada matka, ktra dzieci swe karmi moe a nie chce, odchorowa musi to sprzeciwienie si woli przyrody albo tylko chwilowo, albo cae ycie za ten grzech na dzieciach swych popeniony pokutowa bdzie. Dziwimy si nieraz dlaczego teraz w ogle tak wiele kobiet choruje? dlaczego z kadym prawie wieku dziesitkiem coraz bardziej si rak piersi i macicy rozpowszechnia? dziwimy si naszym prababkom, ktre same karmiy, e rd cigego zatrudnienia, nie takiej wykwintnej kuchni, czsto nawet w niewygodach i kopotach, yy czerstwo i wysokiego dochodziy wieku, a nie zastanowimy si nad istotn tego przyczyn, nie zbadamy i nie usuniemy takowej, aby i nasze pokolenie wolne od chorb, ktre sobie samo sprowadza, y mogo zdrowo i czerstwej doczekao staroci. Pierwsz tego nieszczcia przyczyn jest niezaprzeczenie coraz rzadsze osobiste karmienie dziatek. W dzieku niniejszem nie zaoyem sobie

prostowa obyczaje, i w blisze szczegy tej niechci karmienia wdawa si nie bd, ale jako lekarz ludzkoci powicony musz si na tem miejscu chwilk zatrzyma, zostajc w rozprawce mej tylko lekarzem. Czy nie atwo poj kadej matce, ktraby si nad tym przedmiotem zastanowi chciaa, e wydawszy dzieci na wiat, nie dopenia w caoci przyrodzonego obowizku, jeeli wasnym pokarmem, ktry przyroda ju podczas ciy w gruczoach jej piersi przygotowuje , dziecicia swego nie odkarmi? Kiedy kobieta dojrzewa, przychodzi mimo jej woli porzdkiem przyrodzonym wikszy pd krwi ku macicy, i wydziela pewn ilo z siebie, ustanawiajc odpyw miesiczny. Ten odpyw o ile koniecznym jest dla zdrowia, moe si czsto sta przyczyn niezadowolenia lub przeszkody n. p. w podry lub w zabawie, a przecie nikomu myl nie przyjdzie, chcie ten przyrodzony porzdek zmieni i zatrzyma go.

Gdy kobieta jest w ciy, ju si pokarm w piersi wyrabia, co widzimy, gdy pier coraz wikszej nabiera objtoci, a w ostatnich tygodniach ciy za pociniciem brodawki ten pokarm okae. Gdy matka dzieci ju wydaa na wiat, moe jej to by uciliwem i niewygodnem, karmi go tem mlekiem, ktre si w gruczoach jej piersi wydziela rwnio bez jej woli, jak odpyw miesiczny, jak to dopiero wspomniaem; ale jak z tego wypywa, jest osobiste karmienie dziecicia swego koniecznoci przyrodzon, a ta da posuszestwa, jeeli kto nie chce ucierpie na zdrowiu. Zatrzymujc pokarm czyni si wbrew urzdzeniu przyrody, wypowiada si jej walk, przymusza si j cierpie z powodu tej walki jak podejmuje do odwrcenia tego pdu krwi od piersi znowu do macicy. Pier i macica, to s dwa narzdy, ktre cierpi musz jedno za drugie, odsyajc sobie nawzajem nadmiar krwi, ktry w kobiecie dojrzaej zawsze by musi dl przeznaczenia jej: dania ycia istocie nowej. Ten pokarm,

ktry ju by gotw w piersi i naczykach mleko prowadzcych; wsysa si napowrt w krew i w najlepszym razie odej musi macic, ztd pocztek tych upaw biaych, ktre drcz matki niekarmice swych dzieci. Niezawsze jednak to wsysanie si pokarmu napowrt w krew, z lftrej powsta, udaje si tak szczliwie; czsto twardnieje wiksza lub mniejsza cz gruczow mlecznych, i chorobliwie w istocie swej si wyradza. Takie zatwardniae gruczoy piersi potrzebuj czasem niewielkich wpyww szkodliwych, n. p. nacinienia, szturknicia, gwatownego uderzenia si, a mog za pomoc przypadkowego lub w skutek cikich chorb powstaego charactwa krwi przej w raka. Dla tego to biae upawy i rak piersi i macicy s prawie wyczn plag matek, ktre swych dzieci same nie karmiy. U panien podeszych, ktre dzieci nie miay, i u matek wieniaczek, ktre zawsze albo swoje, albo cudze dzieci karmi, rak piersi lub macicy jest nader rzdkiem, prawie niewidzianem zjawiskiem.

Kada wic matka powinna swe. dzieci sama karmi, tak dla dziecici, jak swego wasnego zdrowia, wyjwszy wypadku ktrego z tych, o ktrych wyej mwiem. Matka powinna zawsze chcie karmi, a tylko lekarz jej domu moe jej tego zabroni.

b) M a m k a. Jeeli zachodzi nieunikniona konieczno oddania dziecicia mamce do karmienia, nieche wtedy przynajmniej nie postpuj matki lekkomylnie w wyborze mamki, i zawsze domowi przyjaznego lekarza zapytaj, 0 rad, chocia samo tylko zdanie lekarza nie zawsze jest dostateczn rkojmi dobrego wyboru, poniewa s naogi w mamkach, ktrych lekarz nie odkryje. Osob, ktr si chce na mamk wybra, trzeba pierwej bez jej wiedzy mie na oku, a gdy lekarz pod tym wzgldem nienagann zaleci, dopiero mona by spokojnym o swoje

dzieci. Waniejsze przymioty jakie mamka mie powinna s wkrtkoci nastpujce: wfamilji jej nie powinno by adnych dziedzicznych saboci wiek midzy 20 a 30 lat, jak najbardziej zbliony do wieku matki ile monoci podobny temperament dobra budowa ciaa, szczeglniej piersi niespaszczone i opatki nie wystajce gos czysty i mowa nie jkajca such dobry spojrzenie wesoe cera zdrowa; nie powinna by ani chuda, ani nadto otya apetyt powinna mie dobry, jzyk czysty, zby ile monoci biae i zdrowe, oddech wiey piersie pene, brodawki piersiowe mikkie, niepopkane i za lekkiem pocinieniem mleko obficie wydajce skra ciaa gadka, bez pryszczw, plam lub liszaji, bez skonnoci do niezwykych lub niezwyczajnie woniejcych potw; dalej powinna mie dzieci silne 1 zdrowe, z ktrego atoli warunku spuci

mona wtedy, jeeli lepszemu jego wykarmieniu staa bieda matki na przeszkodzie; nareszcie powinna by skromn, niedraliw niegniewliw i nie atwo pobudzajc si do smutku. Im wicej tych przymiotw skupia si w wybranej na ten cel osobie, tem lepsz i niezawodniejsz bdzie mamk. Nawet wtedy gdy mamka jest zupenie zdrow, moe jej pokarm by dzieciciu szkodliwym z powodu wstrznie umysowych. Dla tego powinno si z mamk obchodzi pobaliwie, powinno si j wywyszy nad inne sugi, ftby j przez to przywiza do dziecicia jej pieczy poruczonego, bowiem przywizania bez korzyci osobistych od adnej mamki spodziewa si nie mona; wszake ona dla zysku i widokw lepszego bytu, opuszcza swoje wasne dzieci i oddaje go ludziom obcym, najczciej na przewidzian ndz. Gdyby mimo starannego unikania szkodliwych wrae na mamk, znalaza si

przecie wtem pooeniu, nie trzeba pozwoli kilka godzin przyoy dziecicia do piersi, i dopiero gdy si uspokoi, szklank wody wypije i pokarm z obu piersi cignie, moe mu pier poda. Mamka powinna codzie mie kilka chwil wolnych dla ruchu na wieem powietrzu, powinna si atoli wystrzega przezibienia, szczeglniej zamaczania ng i prania na wodzie, w nocy powinna si wygodnie wyspa, nie mona jednake pozwoli na dugie spanie, poniewa przez gnunienie mleko si wydziela cikie i gste, co si staje powodem cierpienia dziecka na bolesne wzdcie brzuszka i nieporzdek odka, a potem zego odywienia sodkiego strupa lub ostrych wyrzutw. Co za do sposobu ycia nie powinno si mamk odrazu karmi odmiennem poywieniem jak go dotd uywaa, bo naga taka zmiana zawsze jest nie dobr, stajc si przyczyn niestrawnoci lub rozwolnienia.

Nie wszystkie za mamki mog by jednakowo ywione, bo jeeli dzieci sabiutkie, a mamka delikatna, tedy trzeba lekkie, poywne i atwostrawne potrawy dobiera. Jeeli za dzieci wte a mamka tga, powinna si wstrzyma od kiszonych jarzyn i grubej strawy, a wody powinna pi codzieii par szklanek dla rozrzedzenia sokw i pokarmu. Gdy na koniec i dzieci silne i inamka tga, wtedy jest kada ywno dobr, ktra w ogle zdrowiu szkodliw nie jest.

Uwagi podczas karmienia. Jeeli podczas mamczenia pojawi si u matki lub mamki odpyw miesiczny, nie jest to konieczn wskazwk do zmienienia osoby karmicej. Tylko wtedy jeli dzieci z powodu tego cierpi na odek, krzyczy i brzydkie ma odchody z boleciami i wiatrami, radz odmieni mamk; albo w czasie zbkowania, kiedy i tak w skutek

rozwoju odkowych gruczow rwnoczenie przypadajcego, dzieci czsto po kilka dni trwajce, wic osabiajce rozwolnienia maj, naley mamk, ktrej pokarm dziecku rozwolnienie i boleci sprowadza, zmieni albo gdy dzieci do silne, odczy. W innym razie jest ta ostrono przesadzon, bo dziecku ten pokarm chwilowo dla tego zdaje si niesuy, i mleko podczas odpywu miesicznego jest w skadzie swym tsze, to jest zawiera w sobie mniej pynnych, wodnisto-sodkich czci. W podobnym wypadku wystarczy, a dziecku wcale nie zaszkodzi, jeli mu si da o poow rzadziej ssa, a zato kilka razy *na dzie cokolwiek wody z cukrem napi. Jeeli atoli zajdzie mamka lub matka w ci, musi zaprzesta karmienia, poniewa podczas ciy znowu pd krwi wikszym by musi ku macicy, gdzie nowa istota ycie poczyna, ni do piersi.

Sabo matki lub mamki, jeeli nie jest cik albo dugotrwa, nie szkodzi dzieciciu, i dlatego nie nakauje koniecznej zmiany mamki, w ktrych to razach lekarz powinien rozstrzyga; Dzieci nie powinno si nareszcie trzyma przy piersi duej, jak ssie istotnie. Jeeli zasypia zaczyna trzeba go odoy, poniewa spi przy piersi, nabiera przez wrodzone poruszenia ust naladujce ssanie pokarm w usta i nie poyka go. Ten pokarm kwanieje w ustach i powoduje tak zwane grzybki czyli afty, ktre nie tylko sa czsto bardzo bolesne, ale i naleytemu nassaniu si dziecka i odywianiu staj na-przeszkodzie. c) Karmienie mlekiem krowiem. Jeeli na koniec matka sama w aden sposb karmi nie moe, a odpowiednej mamki dosta trudno, wtedy nie pozostaje do karmienia dziecicia nic innego jak mleko krowie. Mleko od krowy ma jednak podug

bada chemicznych daleko mniej sodyczy, a wicej sera i tuszczu, nieli pokarm matki, jest wic chocia w swoich czciach skadowych jemu najpodobniejsze za cikie i wtedy dopiero zblia si do pokarmu matczynego jeeli jest p na pl z wod roztworzone i kawakiem cukru osodzone. e za mleko krowie nie przychodzi wprost z wymienia do ust noworodka, ale pierwej musi by w jakie naczynie wydojone, przeto podlega wpywowi powietrza, ktre wszystko ukwasza co ukwaszenia zdolne. Rozumie si wic, e mleko uywane do karmienia dziecicia powinno by wiee, to jest niedawno dojone. Jeeli zmiana pokarmu przez zmienianie mamek tak szkodliwy na zdrowie dzieci wywiera wpyw, jak to z dowiadczenia jest wiadomem, a na osobniczej rnicy kadej mamki, wic nie tosamoci pokarmu polega; to atwem bdzie do zrozumienia, e i mleko codzie od innej krowy pochodzce, nie moe by dla dziecka zdrowym pokarmem.

Odwaybym si nawet twierdzi, e jeeli prby karmienia dzieci w domach podrzutkw, jakie czyniono w Warszawie, Londynie, Paryu, Sztokholmie, w Medyolanie i t. d., nie uwieiiczyy tyle zachodw pomylnym skutkiem, to pochodzi ztd, e w takich zakadach sku- pywanem od rnych krw mlekiem i razem zlewanem, dzieci karmione by musz, bo niepodobn jest rzecz przy takiej iloci dzieci mie dla kadego dziecka osobn krow, chocia swoj czstk winy i to wan dokada miejsce zcienione, w ktrem si te biedne dziatki znajduj, i nieczysto nie do uniknienia mimo pozornej czystoci tych przyrzdw i naczy, z ktrych mleko pij. W Niemczech, we Francji i u nas dowiadczano ostatniemi czasy bardzo pomylnych skutkw pojedynczych z podobnego karmienia, chocia tylko przy nadzwyczajnej czystoci i cierpliwoci. I pewnie wolabym kadej matce, ktra mimo szczerej chci sama karmi nie moe, a nie

lka si trudw i mozoy poradzi, aby raczej mlekiem krowiem dzieci karmia, nieli by dziecko lada jakiej mamce odda miaa. Mleko atoli na ten cel uywane, musi by od jednej i tej samej krowy, ktr si wybiera jak najmodsz i niedawn po ocieleniu. Taka krowa powinna dostawa zawsze jednakow pasz rozumie si nie brali lub co podobnego ale do pory roku zastosowan zwyczajn, ani skpo ani te w nadmiarze. Wymiona powinno si dla czystoci przed dojeniem letni wod obmy potrzebn ilo mleka rano, w poudnie i wieczr do flaszki co dzie czysto wypukanej, szklanym korkiem zatkanej zcign, i jak wyej powiedziano z wod i cukrem roztworzone dzieciciu dawa. Jeeli si tym sposobem dzieci karmi, potrzeba wiedzie ile pokarmu na dob dziecko potrzebuje, by odka nie rozpycha, lub za ma porcj nie wymierzy.

Czas dawania pokarmu jest dniem co dwie godzin, noc co cztery. Pokarm dla dziecka redniej tgoci wynosi w pierwszych tygodniach ycia na ca dob okoo 40 yek stoowych, pniej mona stosunkowo do wzrostu dziecicia co pare, tygodni o par yek wicej postpi. Gdy dzieci ju siada okoo pitego miesica nie tyle na t miar uwaa potrzeba, poniewa dzieci ju rozumniejsze, jeeli jest nasycone, samo wicej yki do ust podanej nie przyjmie, lub tylko si bawi. Do karmienia krowiem mlekiem wynaleziono flaszeczki z ssutk z gutaperki, aby ile monoci naladowa pier matki. Na pierwszy rzut myli, zdaje si ten pomys bardzo szczliwym, ale gdy si lepiej nad nim zechcemy zastanowi, to go odrzucimy, raz e ssutk tak z gutaperki czu nieprzyjemnie; powtre e mleko przechodzc przez drobne w tych ssutkach dziurki, musi nawet po oczyszczeniu letni wod po kadorazowem uyciu choby w

bardzo nieznacznych czstkach w takowych pozosta. Czstki te kwaniej i psuj si pod wpywem gutaperki, a za pierwszem pocigniciem dziecka dostaj si do jego ust i odka, drani ostroci sw dzisa, sprowadzaj nieczysto w ustach, staj si przyczyn pleniawki czyli grzybkw t. j. wrzodkw cay nieraz poyk zajmujcych, a na kocu po pewnym czasie psuj odek, i krew, a ztd czste wymioty, osabienie trawienia i ze odywienie, a nawet suchoty kiszkowe. Nie idzie za tem, e nikt nie jest w stanie uchowa dziecka uywajc do karmienia go flaszeczki z gutaperczan ssutk, ale ten sposb nakarmiania tak mozolnej i cierpliwej wymaga ostronoci i czystoci, e bardzo mao matek jest w stanie temu zado uczyni, bo kto chce takiemi flaszeczkami karmi, musi ich mie wicej, musi po kadorazowem uyciu ssutk zdi, w letniej wodzie moczy i czsto przepukiwa, a jedn i t sam ssutk nie czciej jak raz na dob uywa, mimo tej ostronoci trudno si

nieraz ustrzedz wspomnionych' skutkw. Flaszeczki z czopkiem szklanym lub kocianym, i filianki z dzibkiem dla swej niepraktycznoci ju dawno zarzucono. Najlepiej karmi malek yeczk srebrn. Wprawdzie niektre dzieci z pocztku pacz zwaszcza jeeli ju ssay pier, bo wrodzone owe poruszenie ust do ssania nie mog tak dobrze na yeczce naladowa, ale jak do wszystkiego przyzwyczai si mona, tak i do tego dzieci si w krtkim czasie przyzwyczai. Sam znam kilkoro dzieci; dzi ju dorostkw, ktre tym sposobem byy karmione, i w niczem nie ustpuj dzieciom karmionym piersi.

Kpiel. Skra potnicami czyli porami wciga w siebie cieplik i inne do ycia konieczne pierwiastki, a cz zuytych przeziewa czyli potami oddaje. Czynno jej prawidowa ma wic wany wpyw na zdrowie czowieka, zwaszcza na zdrowie dziecicia, ktrego skra mimo i w skadzie swym wtlej sza i rzedsza daleko ma wiksz i waniejsz czynno, bo skra jego wydziela midzy innemi lipkawy luz, ktry nieodmikczony kpiel i nie otarty z powierzchni, potnice zatyka i wydzielaniu dalszemu tego luzu przeszkadza, ktrego pierwiastek gdy we krwi pozostanie, przyczyn si staje rnych saboci, pryszczw i wysypek. Pierwsza kpiel noworodka powinna by dobrze ciep, powinna trzyma okoo 27 stopni podug Reaumura, rz dlatego, i czsto dzieci na wiat przychodzi obleczone serzast powok, ktra dlatego, e jest tust, wod chodn lub tylko letni czysto obmy

si nie da; a po wtre, e zanadto silnem i niebezpie- cznein wsfcrznieniem byoby dla noworodka dosta si po' wyjciu z jednostajnego i znacznego ciepa, w ktrem a do przyjcia na wiat zostawao, nagle do zimnej wody, chocia podobny wybryk na silnem dziecku ju nieraz uszed bezkarnie. W chodzie potnice si cieniaj, a w zimnie czsto nawet kurczowo zacigaj, co gdy nastpi sprowadza wikszy napyw krwi na wewntrz , a mniejsz lub adn czynno skry na zewntrz, co w pocztkach ycia tak jest potrzebnem. W drugim tygodniu ju kpiel powinna by tylko letni, i do szstego miesica dwa razy na dzie powtarzan; do koca za roku stopniowo co pare tygodni chodniejsz, ale zawsze jeszcze codzienn. W drugim i trzecim roku potrzebuje dzieci dla czystoci w zimie raz na tydzie, a latem dwa razy a nawet i czciej kpieli, do ktrych chocia ciepej zupenie wody nie zalecam, jednak i prosto ze studni przyniesionej nie radz. W

czwartym roku powinno si dziecko przyzwyczaja do chodnej wody, a latem kpa w rzece lub stawie. Wszelkie przesadzone hartowania lub nie w por, wicej ju zego narobiy ni dobrego. Jak za krtkie kpanie niemowlcia nie odpowie celowi, bo nie odmikczy naleycie luzu, codziennie w potnicach wieo si znajdujcego, tak za duga kpiel osabia dlatego, e skra po oczyszczeniu si, potnicami pyn kpielowy w siebie wsika , co wodniste rozrzedzenie krwi sprawia i daleko silniejszego przeziewania skry jest przyczyn. Poty nad miar osabiaj znowu, a ciao wilgotne atwo si przezibia. Kpiel nie powinna z pocztku nigdy nad dziesi minut trwa; pniej dopiero to jest w trzecim lub czwartym miesicu, moe dochodzi kwandransa, ktry to czas jest do osignicia celu kpieli dostatecznym. Miejsce w ktrem si dzieci kpie powinno by miernie ogrzane i od -

przecigw ochronione. Nie powinna n. p. wanienka sta midzy dwoma oknami, jeli ktre nie jest zamknite, lub midzy oknem a drzwiami albo piecem, jeeli w piecu z pokoju si pali, chocia zachowujc ostrono zapobieenia przecigom, kade miejsce odpowiednem sta si moe. Por kpieli najstosowniejsz jest rano okoo dziewitej godziny, poniewa dzieci niadanko swoje ju strawio, i o tym czasie wykpane na nowo bi nassie i spa pjdzie wieczorem za przed ostatniem nakarmieniem go do snu, bo sen po kpieli i nakarmieniu bdzie i zdrowiu poytecznym i matce pozwoli kilka godzin spokojnie si wyspa. Dlatego nigdy nie naley dzieci nassane wkada do kpieli, bo i pokarmu nie strawi i zamiast spa, krzyczy bdzie.

Koysanie.

Coraz wicej odchodz dzisiejsze matki od tej szkodliwej , chocia bardzo starej spucizny, to jest od koysania. Ju naprzd mgby kto zarzuci, e skoro ta spucizna tak stara, to nie moe by z, bo ludziom naszej dalekiej przeszoci nie mamy nic do zarzucenia ani co do dzielnoci cielesnej, ani co do zdrowia umysowego. Tak, dawniej, gdzie matki same dzieci swe karmiy i same koysay, nie tyle nieszcz z tego powodu bywao, chocia i to uwzgldni naley ; e koyski dawniejsze raczej hutawkami byy najczciej u puapu umocowanemi. Dzi atoli, gdzie matki po najwikszej czci same cierpi na szkrofle, spazmy albo osabienia nerwowe i bardzo rzadko dzieci swe karmi, a jeszcze rzadziej same je piastuj, musz by dzieci obcej osobie do piastowania powierzone. Czy mona przypuci, aby najlepsza nawet osoba,

chodzca rok cay dniem i noc koo dziecka, czy to bona, czy mamka czy piastunka lub ktokolwiekbd prcz jednej matki nie by chwilami znudzony i zniechcony ustawicznem zajciem i chodzeniem koo nie swego dziecka? Nieraz gdy si wydarzy sposobno mamce w wito lub przy odwiedzinach zabawi si, radaby jak najprdszego usnicia dziecka, a gdy dzieci spa nie chce, koniecznie go ukada do snu w koysk dzieci krzyczy a mamka koysze i spa kae. Im bardziej krzyczy, tem mocniej koysze, czasem tak silnie e a gowa na jedn i drug stron odskakuje nareszcie zwalczone i odurzone zasypia z czerwon twarz, bo krew obficie napyna mzg. Z takiego wstrznienia mzgu, ktry u maego dziecka jeszcze jest prawie pynny, moe powsta w nastpstwach tak zwana zapalna woda w mzgu. Oprcz tego wstrzymuje dugie choby

nie silne koysanie przyrodzone odchody. Jeli dzieci zwalczone koysaniem zanie z wstrzymanemi odchodami, spi niespokojnie przebudza si w niezwyczajnej porze z krzykiem, ktrego przyczyny nikt sobie wytmazy nie umie. Wzdty brzuszek zachca nawet do zadawania jakich lekw domowych; a przyczyny prawdziwej szuka naley w koysaniu. To samo raz i dziesity powtrzone sprawia oczywicie nieporzdek w drogach odchodowych. Koysanie wywiera szkodliwy swj wpyw nie tylko na cielesne zdrowie dziecicia, ale i na rozwijanie si umysowe. Dzieci kilkomiesiczne zbiera, nim zanie, mimowolnie obrazy wrae wieo przeytych, ktre ju z znanemi staj w porwnanie. Przez takie porwnywanie uczy si rozrnia uczy si myle. Badacz ciekawy moe podsucha takie marzenie malca, objawiane mimik rysw mruczeniem umiechem lub ruchem rczki podczas gdy ciao zasypia. Wszake i

ptaszki najpojtniejsze, gdy usypiaj, dlatego chcc je czego nauczy, przywistujemy im wieczr lub do dnia, w ogle wtedy gdy drzemi, bo gdy wzrok niezajty pod oczy nasuwajcemi si przedmiotami, czynniejsze s inne zmysy. Ale jeeli dzieci rzucamy w koysce to na t to na ow stron, tedy nie moe ono mie tego wiczenia w cichem rozmylaniu, i rozwija si bardzo tpo. Gdy za mzg czsto takim wstrznieniom podlega, dzieci biernie tylko yje, co gdy trwa rok albo i dwa lata, jak to si nieraz zdarza to zupenie gupieje. Od dawna jest to przekonanie rozpowszechnionem, i silne lub dugie koysanie jest przyczyn tpoty umysu, ale wiele osb napotykaem, ktre na sowo tylko wierzy nie chciay. Tem pojedynczem wyjanieniem zdaje mi si mogem trafi do przekonania.

Spanie. Sen dziecka w pierwszych szeciu miesicach

jego istnienia, jest snem witym. On jest pracowni wiecznie tworzcej przyrody. Hufeland. Podczas spoczynku odradza si przez chemizm ycia zuytkowana materja, albo wiea z pokarmu si tworzy. Im mniejszy zasb ywotnych si, tem wiksze stosunkowo znuenie, tem wiksza potrzeba spoczynku i snu. Noworodek spi prawie wci i najduszego potrzebuje spoczynku, poniewa najmniej si ywotnych posiada, a chocia zuytkowanie materji jest, 7, braku moliwoci uycia ruchu prawie adnem; to znowu najwicej tej materji potrzebuje, bo najbardziej ronie. Od trzeciego miesica ju dzieci ma codzie kilka godzin trzewych zaczyna si rozglda i lubi mie rce i nogi wolne, by si niemi narzuca i nafika. Nie powinno si tego wzbrania, i owszem nie naley go krpowa, niech si swobodnie rozwija.

Lubi ono ruch ten tak dalece, e krzyczy gdy mu nie pozwalaj zadowolni siebie, czuje bowiem w miniach wiksz ju si, a nataniem ich wzmacnia j. Gdy ju dzieci zaczyna gow podnosi , dobrze j trzyma, j pomrukuje, powinno si go w chwilach wolnych od spania piastowa, bo inaczej albo bdzie niemiosiernie krzyczy, albo z nudw znowu zanie, i naogowym spiuchem si stanie. Spoczynek bowiem jest wtedy pokrzepiajcym, gdy jest w miar; nadmiar uycia snu jak w ogle wszystkiego staje na rwni z zupenym brakiem, bo te same wywiera skutki. Brak snu osabia przez niepokrzepione znuenie, a nadmiar przez znuenie w skntek gnnnienia. Jak dugo za spanie trwa powino? o tem tyle moemy powiedzie, e zdrowe dzieci samo sobi naznacza por i trwanie spoczynku, i najlepiej robiemy, jeeli mu pozwalamy kierowa si przyrodzonym

popdem i ani do spania przymusza, ani budzi ze snu nie bdziemy, bo im wicej znuenia, tem duszy sen. Wszelako da si mniej wicej stosujc si do wieku dziecka ustanowi prawido, e w pierwszym roku ycia wiksz cz przepi, w drugim i trzecim przez poow, czteroletnie sypia od dziesiciu do dwunastu godzin, a ju siedmioletnie nad dziesi godzin snu w nocy, adnego wicej spoczynku nie potrzebuje. Sabo rozwijajce si dzieci lub sabowite z urodzenia, pi z wy wyjanionych przyczyn duej, i jeeli to przydugie spanie nie jest naogiem z przymuszania pochodzcym, jest przyrodzon potrzeb, ktrej si sprzeciwia nie naley.

Pociel. Ca pociel dziecicia przy piersi jest

poduszka albo koderka, w ktr si dzieci zawija zawsze czyste i suche pieluchy, i ceratka do podkadania pod pieluszk, aby ochroni poduszk od przesiknicia. Dla starszych dzieci, poczwszy od odczenia wszelkie pierzynki ju. nie przystoj, albowiem zanadto rozgrzywaj ciao, ktre i tak wasnoci wieku skonne jest do obfitych potw. Nadmierne poty osabiaj i czsto przyczyn przezibienia si sta mog. Najlepszem posaniem jest siennik, som lub sieczk wypchany, przykryty materacem z wosia koskiego. Do tego take naley poduszka wosiem mikko wypchana, jedna i niewielka; bowiem le jest dzieci ka bez poduszek, choby nawet powite, poniewa w tak poziomem pooeniu mzg nadto jest krwi przepeniony. le jest take zanadto wysoko pod gow podkada, poniewa dzieci maj wtedy lekki bardzo sen, czsto si budz, a co najgorsza, e czsto si daje przez to powd do nieksztatnego wygicia a nawet skrzywienia krgostosu.

Koderka powinna by na lato leciutka n. p. baweniana szydekiem robiona, a na zim lekko watowana i szeroka, aeby dzieci, ktre zwykle niespokojnie spi i nakrycie z siebie zkopuj, unikay przezibienia, ktre z powodu, i skra ich rd spoczynku przeziewa i czsto jest wilgotn, daleko czstszem bywa, zwaszcza w zimie nad ranem, gdzie wieczorne ciepo pieca ju wystygo, a ranne si jeszcze nie rozeszo. Rozumie si e czysto w bieliznie rwnie jak u starszych osb powinna by zachowan, bo ta daleko ma wikszy wpyw na zdrowie, nieli to w yciu co- dziennem oceniamy.

ko Dla dziecicia przy piersi naj odpowiedniej szem miejscem do bpania byoby przy matce. Nie zawsze jednak moe si sta temu zado, czsto bowiem spi

matki tak twardo, e we nie byoby dzieci w niebezpieczestwie uduszenia przez matk, lub strcenia na ziemi, a chocia to si nie czsto zdarza, jednak ju nieraz byway podobne wypadki. Najbezpieczniejsze jeszcze miejsce przy matce, byoby w nogach od ciany, ale ta nieraz jest wilgotna, a zawsze zimna, choby i dywanikiem zawieszona. Nareszcie stan zdrowia matki czsto na to nie pozwala, bo albo sama potrzebuje po znueniu wygodnego posania i dobrego snu, albo stan zdrowia jest taki, e dzieci mogoby odnie szkod na zdrowiu, jak n. p. w gorczce matki albo gdy pot jest niezdrowy. Dzieci wic potrzebuje osobnego eczka, ktrem w pierwszym roku najczciej jest koyska, a e jakemy to widzieli koysanie jest nie tylko niepotrzebnem, ale pod pewnemi warunkami nawet szkodliwem, przeto uy mona za eczko dla niemowlcia koyski, oderwawszy z pod niej bieguny; albo wzi

na ten cel umylnie robione koszyki z budk zielono pokryt. Koszyk taki da si wszdzie przenie i postawi, bo dzieci przy piersi za matk si obraca jak sonecznik za socem za barwa zielona mie robi wraenie oku, i agodzi za jasne wiato soneczne, a wieczorem nie przepuszcza wiata lampy lub wiecy, czego gdy si nie przestrzega, czsto dzieci szczeglniej w pierwszych tygodniach na zapalenie cz choruj. Po odczeniu nie powinno mie dzieci nawet kosza takiego, ale eczko z drabink, aeby, gdy mu si podoba podnie, nie wypado na ziemi.

Pokj dla dzieci. Pokj w ktrym dzieci przebywaj, zasuguje take na wiksz uwag, nieli si zwykle na to zwraca. Wszake i rolinka jeli ronie w miejscu ciemnem nie- owietlonem i nieogrzanem przez soce, wyrasta blada,

mda, i przy lada silniejszem dziaaniu powietrza lub wiata widnie i marnieje. Pokj dziecinny powinien by pooony ku socu, powinien by obszerny i ile monoci wysoki, powinien by codzie przewietrzany, na co szczeglniej w zimie uwaa naley, gdy mae dzieci na powietrze nie wychodz. Zwykle staraj si w pokojach kadzeniem poprawi powietrze cikie, jakie nad ranem zawsze by musi, gdzie tylko wicej osb spi razem z powodu przeziewania skry, i wglorodu, za kadym oddechem powietrze zamknite bardziej obciajcego. Dym spalonego kadzida zanieczyszcza chemicznie, mimo swego zapachu, powietrze i jeszcze ciszem go robi. Dla odwieenia powietrza trzeba otworzy okno, a w zimie przynajmniej okienko, albo urzdzi w grnej szybie mynek blaszany, ktry w dziecinnym pokoju zasuguje na pierwszestwo, poniewa w

zimie moe by dugo otwarty, nieozibiajc nagle ogrzanego pokoju, nie czyni szkodliwego przecigu i z tych przyczyn nie nakazuje przenoszenia lub przeprowadzania dzieci podczas przewietrzania do drugiego pokoju. Przeznaczajc ktry z pokoi na dziecinny, jeszcze i to mie trzeba na uwadze, aby nie by wystawiony na przecigi, jak n. p. jeeli na przeciw okna umieszczone drzwi wychodz na dugie korytarze albo od razu do eieni, z ktrych wychd jest wpiost na dwr, mianowicie na pnoc-, aby przynajmniej dwie ciany pokoju byy bez okien; aby okna nie wychodziy na pnoc, a nawet ile monoci na wschd; poniewa dowiedzion jest rzecz, e dawiec ta straszna midzy dziemi choroba , pospolicie angin zwana, zawsze przy silnych pnocnowschodnich wiatrach panuje. Nie kady moe mie tak pooony pokj, choby sobie pewnie kady yczy;

wtedy naley okno wychodzce na pnoc lub wschd starannie zakitowa , i ca zim zupenie nie otwiera, a szczeglniej pod oknami niezaopatrzonemi dostatecznie, ek dzieci nie stawia, a podczas przewietrzania otwartem okienkiem, przenie dzieci do innego pokoju. Pokoje dla dzieci powinny by suche, ani malowane, ani tapetowane, poniewa te upikszenia nie tylko su dla ozdoby, ale i dla wygody niebielenia. Lecz zdrowszy jest pokj sypialny a dotego dziecinny co roku dwa razy a nawet choby tylko raz wieo wybielony, nieli raz na lat dziesi pomalowany lub otapetowany, a przeto mimo stara najwikszych zabrukany i wyziewami przesiky. Ze wyziewami przesike ciany mog si sta przyczyn zanieczyszczenia powietrza i ztd pochodzcych saboci, kady atwo pojmie, ktry zauwaa, e na wiosn, gdy si w pokojach pali przestaje, a

na dworze mur domu soce ogrzywa, w pokoju czu si daje przejmujcy chd, pochodzcy z wyziewania murw. Czsto znachodz si oprcz tego w barwidach szkodliwe trucizn pierwiastki, jak arszenik, mied lub merkurjusz, ktre gdy przez wilgo podpadn zepsuciu, lub przez inne jakie przyczyny szkodliwemu rozkadowi chemicznemu ju nieraz staway si przyczyn choroby a nawet zatrucia miertelnego, na co i Rzdy zwrciy uwag, nakazujc najnowszemi rozporzdzeniami tapety podobnemi barwami malowane, grubo pokostowa; podobnych niepokostowanych uycie zupenie zakasawszy. Podoga nie powinna by woskowana, raz dla tego e w dziecinnych pokojach nie mona jej tak czysto utrzyma jak w salonach, zreszt suba nie zadaje sobie tyle pracy okoo podogi w pokoju dziecinnym co w salonie, a powtre, e mae dzieci zaczynajce chodzi, daleko czciej na woskowanej pododze padaj; ale powinna

by co pare dni cierk w gorcej wodzie zmaczan i wykrcon wycierana, szczeglniej w lecie dla uniknienia szkodliwego pucom prochu i pasoytnyeh yjtek, ktre si lubi w brudzie wygniada. Ciepo powinno by zawsze mierne, okoo 15 do 16 stopni p. Peaumura. Piec jeeli jest urzdzony do palenia z. pokoju powinien by zimow por osonity od strony drzwiczek drewnian ciank, nie tylko aby zapobiedz moliwemu sparzeniu si dziecicia ciekawego na drzwiczkach lub spieczeniu wgielkiem ale i dlatego, e dzieci zimow por, szczeglniej wieczorem gdy szar godzin w piecu si pali, pod piec si garn, i przypatrywa si lubi ogniowi. Nieraz si dzieci przez to jak mi z dowiadczenia lekarskiego jest wiadomem tak rozgrzywa, e dostaje najrnorodniejszych nieytw (katarw) i czsto t ciekawo ciko odchoruje. Jeeli w lecie w nocy czasem za gorco

w dziecinnym pokoju, szczeglniej gdy wicej osb w nim sypia, powinno si piec otworzy dla lekkiego przewiewu, i wod w cebrzyku lub balji postawi w pokoju, co przyjemnie i skutecznie oczyszcza przyduszone powietrze. Okna nie powinno si otwiera, raz dlatego, e drzewa i roliny rwnie jak zwierzta i czowiek w nocy wyziewaj ten sam pierwiastek to jest wglord, zatem powietrze nocne nie jest zdrowe, zwaszcza nasycone odurzajco pachncemi woniami zi i kwiatw; powtre, e rd twardego snu wszystkich, moe przyj nawal- nica, nage ozibienie powietrza i pioruny mog wlecie my, chrzszcze, niedoperze, wle koty i t. p. Ptaki, psita, koty i wszelkiego rodzaju zwierzta nie powinny si ze wzgldw czystoci znajdywa w dziecinnych pokojach; powinno by take zabronionem gotowanie w piecu lub stawianie naczynia w pokoju dziecinnym, bo nieczysto pokoju- i powietrza daje swj przyczynek do wielu

saboci.

Wpyw wieego powietrza na dzieci.

Tam gdzie przyroda rd kwiecia i zi ywotnie jest czynny, tam jest waciwy ywio dzieci. Hufeland.

Wpyw wieego powietrza na zdrowie czowieka jest tak znajom prawd, e kade jej dotyczce sowo jest zbytecznem. wiee powietrze odwiea krew kwasorodem, podnosi krenie krwi i trawienie jest wic dla zdrowia wielce podanem. Jak silny jest wpyw powietrza wieego na ustrj dziecicia, widzimy, gdy noworodka pierwszy raz na powietrze wyniesiemy zasypia i wieo lice zarumieni.

W lecie moe dzieci nawet trzymiesiczne wiksz cz dnia na wieem powietrzu przepdzi. Rozumie si e nie na goem socu lub po miastach n. p. w ulicach zamknitych, ciasnych i ciemnych, ale gdzie w cieniu drzew, na miejscach odkrytych socu i przystpnych lekkiemu przewiewowi powietrza. W zimie wystarczy jednake codzienne przewietrzenie pokoju, a pewnie mniej zego wyniknie z tej ostronoci, ni z przesadzonego hartowania, ktre od lat kilkunastu zaczto apostoowa midzy matkami. Czy lepszem jest w zimie to powietrze, ktre jest za oknem na ostrym mrozie z wiatrem zimnym pnocnym lub pnocno wschodnim tyle dzieciom szkodliwym, ni to ktre przez otwarte okno wpywa w ogrzany pokj? Co w cieplejszych Niemczech, Francji lub Woszech moe by wcale na swojem miejscu, jest niestosownem w naszym podniebiu, gdzie dwudziestokilku stopniowe mrozy i smalce prawie wiatry zupenie nie

nale do nadzwyczajnoci. Kade dziecko powinno si oswaja z wolnem powietrzem ostrem, jakie u nas bywa w zimie: ale nie dlatego, aeby tem robi przyjemno tym, ktrzy dzieci hartowa lubi, ale dlatego, e dziecko kiedy take czonkiem czynnym spoeczestwa bdzie i naraa si bdzie musiao jako taki na rne trudy, niewygody, sot i mrozy. e za ten obowizek pod adnym warunkiem pierwej na nie spada, a gdy do szk uczszcza zaczyna; przeto nie widz waciwej pobudki, dla ktrej bym mia rodzicom, nie tylko doradza ale nawet pozwala dziatki niewspominajc ju o niemowltach jak niektrzy radz w zimie na mrone i wietrzne powietrze wczeniej wyprowadza, jak okoo szstego lub sidmego roku zwaszcza, e wiek dziecicia niej siedmiu lat jest w skutek rozwoju gwnych narzdw i wielkiej dziaalnoci skry, daleko skonniejszym do przezibienia i dziecicych saboci, nieli wiek dorastania, to jest wyej

lat siedmiu. W tym wieku ju skra mniej przeziewa, narzdy wszystkie doskonalej swe czynnoci odbywaj, przez co ustrj daleko wicej cieplika w sobie wywizuje; dlatego saboci straszne jak dawica, zapalna woda w mzgu, drgawki i t. p. ju w tym wieku ustaj; przeto mojem zdaniem dopiero teraz wolno bezkarnie dzieci do mrozw i wiatrw zimno - wilgotnych stopniowo przyzwyczaja, nie spuszczajc z uwagi kadorazow potrzeb zastosowania odpowiednio ciepej odziey. Nie zapatrujmy si na mieszkacw ziem ciepych, chyba gdy przed nasz zim wraz z bocianami do okolic zwrotnikowych oddala bymy si mogli.

Znaczenie krzyku niemowlcia

Niemowl krzyczy, poniewa myli swej lub potrzeby mow objawi nie jest w stanie. Najczciej krzyczy wtedy, gdy czuje potrzeb przyjcia pokarmu, ale nie zawsze tylko dla

tego. Niech wic matki na to zwrc uwag i nie daj dzieciciu za lada krzykiem piersi, bo dzieci choby dla innej przyczyny krzyczao, piersi matki zawsze si uspokoi. Wszak to dzieci! czuje ono mimomylnie mie ciepo przy matczynej piersi, a letni i sodkawy pokarm jest dla jego jeszcze niezuytego i niewymylnego podniebienia najdoskonalszym przysmakiem. Zaspakajanie kadego krzyku niemowlt piersi, ma t z stron, e nie tylko odek si przeadowuje, rozpycha i psuje, zkd w nastpstwie przychodz wymioty, wzdcia, boleci, rozwolnienie, a nawet zapalenie kiszek; ale e si dzieci robi niechlujne, bo si przyzwyczajaj lee w mokrych pieluchach, albowiem po objawianiu uczucia godu krzykiem, najczciej mokro w owiniciu jest przyczyn krzyku. Jeeli od ostatniego nassania si ledwie p godziny albo godzina, sowem mniej jak dwie godzin upyno, a dzieci krzyczy, to krzyk

jego nie moe by objawem potrzeby poywienia, bo dzieci potrzebuje do odkowego przerobienia pokarmu najmniej dwie godzin, a nie przerobiwszy tego, co odek w sobie zawiera, nie moe czu godu. Czasem moe ono mie pragnienie, ktre si rla ugasi wod swoj drog, e dzieci, ktre jest piersi karmione, nie chce z pocztku prcz piersi nic do ust przyj ale gdy si wod dobrze osodzi, i yeczk ust lekko dotknie , dzieci chtnie wod wypije. Wiele jest jeszcze przyczyn rnych, ktre wywouj w niemowlciu krzyk. Z tych o niektrych napomkniemy, aeby matkom drog wskaza wyszukiwania ich jak rne by mog, a jak rzadko na te przyczyny uwaaj; chocia z drugiej strony mierne wykrzyczenie si niemowlt zupenie szkodliwem nie jest., i owszem nawet suy do rozwinicia puc a przeto i klatki

piersiowej, i do oywienia krenia krwi. Czsto jest zimno albo za wielkie gorco w powiciu albo w kpieli przyczyn krzyku czsto go piecze miejsce wyprzane. Ciasno przycignita opaska ppkowa ugniatajca odek; za ciasno zwizana tasiemka koszulki na guz zawizany sznurek od podbrdka ciasno podwizana albo za ucho wcinita wsteczka od czypeczka za krochmalna i twarda bielizna, ktra drani delikatne ciao zanadto wykrochmalony czypek dziurkowany, ktry dotykajc tylko miejscami gwk, prawie przy kadem odetchnieniu leciutko posuwajc si po gowie, uczucie acych po ciele mrwek sprawia i t. p. tysic przyczyn innych mog by pobudk do krzyku. Starsze dzieci, majce n. p. pi miesicy, krzycz nieraz tak dugo, dopki rd rnych prb zabawienia ich nie natrafi si na to, czego chciay; albo dopki piastunka co takiego dziecku nie pokae, czego si

zupenie nie spodziewao. Gdy n. p. dzieci chce by go wyniesiono na przechadzk, lub syszc turkot wozw, chce, by go zaniesiono ku oknu; trudno po krzyku jego dopki mwi nie zacznie odgadn jego myli. Zobaczywszy cokolwiek czego si nie spodziewao zwraca si myl niesta na wiey przedmiot i zaraz si uspokoi. Na tem dowiadczeniu polegaj zapewne te wszystkie najdziwaczniejsze ruchy, plsy, tony i pomysy do zabawienia dzieci czyli umierzenia ich krzyku. Nareszcie krzyczy dzieci jeeli jest niezdrowe, a nie jedna matka cierpliwa, lub lekarz - badacz, z samego krzyku pozna zdoa, gdzie jest ognisko cierpienia. Tak n. p. wskazuje krzyk gboki, przyduszony, bez waciwego gosu zapalne cierpienie puc albo oskrzeli; za silny i dwiczny cierpienie kiszek. Krzyk stumiony, chrypliwy oznacza nieyt przewodu oddechowego; a przerywany krzyk i nierwny podczas

wdychania i oddychania powietrza, cierpienie krtani i tchawicy. Dzieci n. p. cierpice na gow, wicej stka nieli krzyczy i tylko chwilami gwatowniej krzyknie, a cierpic na bl zewntrzny, jest w etanie cay dzie krzyczy. W kocu jeszcze t na dowiadczeniu opart zrobi uwag, e bywaj dzieci tak zwane krzykacze, ktre zachowujc si jaki czas najspokojniej, naraz zaczynaj z nieodga- dnionych przyczyn duszy czas krzyczy, i krzycz nie dajc si prawie niczem uspokoi. Jak e tak nazw nag ten nabywa dzieci z niewidomych przyczyn, tak te zwykle go si pozbywa bez jakichkolwiek zaradczych rodkw.

Uwagi niemowlt.

nad

niektrymi

cierpieniami

Pod tym napisem nie mam zamiaru opisywa saboci dziecice; lub sposb tyche leczenia podawa; poniewa, jeeli

leczenie dorosych, ludziom niepowoanym jest trudnem, to leczenie niemowlt zupenie niepodobnem. Dorosy czowiek opowie przynajmniej swoje cierpienie; ale dzieci nie powie nic a na domys i przypuszczenie nie wolno zadawa adnych lekw. W ogle potrzebuje dzieci daleko mniej porady leczebnej szczeglniej aptecznej, czy to z aptek uprzywilejowanych czy domowych, ni to zwykle w codziennem yciu si dowiadcza; bo dzieci dostajc zbki, rosnc i przyjmujc pokarm przez matk wyrabiany, ktry czsto w skutek draliwoci nerwowej matki, lub przezibienia albo bdu w jedzeniu staje si chwilowo niezdrowym najczciej z usuniciem przyczyn szkodliwie wpywajcych, stan zwyky zdrowia swego odzyskowuje. Nie powiadam przeto, jakoby podobne przyczyny nie miay nigdy dalszej doniosoci nad chwilowe cierpienie, i owszem przyznam, e nawet na pozr bahe przyczyny mog si sta powodem cikich

cierpie, ale w kadym takim razie powinien zdolny lekarz o rad by pytany. Tutaj chc wspomnie tylko o tych cierpieniach niemowlt, ktre maj przebieg bezgorczkowy i adnej pomocy leczebnej nie potrzebuj, a czsto bardzo rodkami domowemi albo aptecznemi leczone bywaj. Do tych nale: Zapalenie CZ noworodkw jest, najczciej w pierwszych dniach po przyjciu na wiat skutkiem nieostronoci w naleytem ochronieniu oczu dziecicych od nagego wiata sonecznego; albo powietrza stchego napenionego dymem z pieca lub szkodliwemi czstkami i wyziewami, jak u zotnikw, kapelusznikw, w tkalniach i kuchniach, w pomieszkaniach wilgotnych i nizkich. Uwaajc na czysto powietrza a osaniajc dzieci naleycie przed wiatem w pierwszym tygodniu, a w drugim i trzecim z wolna go z niem oswajajc, zapobiee si zawsze temu cierpieniu.

taczka noworodkw. Prawie kade dzieci, ktre trudno na wiat przyszo, wyglda kilka dni po urodzeniu niby tawo - zielonkowate, co pochodzi z wysiku krwi pod skr w skutek silnego naprenia ciaa podczas porodu. Waciwa za taczka pochodzi z przezibienia skry i zatrzymania wyzieww. Nie jest ona niebezpieczn mimo e odbyt kiszkowy jest czstszy i zielonkowaty, i nie potrzebuje adnych lekw. Do szeciu dni, dzie mniej lub wicej, znika, jeeli si niemowl na nowo nie przezibi, co si sta moe albo przez nieostrone i za wczesne wynoszenie na wiee powietrze lub podkadanie mokrych i zimnych pieluszek. Wymioty. Dzieci oddaje przez wymioty albo ju czciowo przatrawiony pokarm, a wtedy jest sabe i potrzebuje porady lekarskiej, albo tylko pokarm czysty. Jeeli dzieci niezwaone mleko oddaje, to nie tylko, e nie potrzebuje adnego zaradczego na to rodka, ale i owszem wymioty takie s

bardzo zdrowe, poniewa dzieci nieraz za wiele wyssie z piersi, mianowicie jeeli duszy czas nie ssao, a w piersi matki obficie pokarm przyby. Gdyby tego, co za wiele wyssao, nie oddao, musiaoby przeadowanie odka ztd pochodzce odchorowa. Czkawka. Najczciej pochodzi z ozibienia ng lub okolicy odka przez nage odkrycie z ciepego powicia; gdy w dosy ciepym nawet pokoju dzieciciu kilkotygodniowemu, ktre w pierzanej poduszce si wygrzewa , stanie si za chodno, jeeli go si nagle rozpowinie i odkryje, szczeglniej gdy dzieci ma mokro, a odkrycie trwa za dugo. Czasem pochodzi czkawka z akomstwa podczas ssania. Ogrzanie przez powicie suche i przyoenie do piersi; albo szczypta miakiego cukru zwilonego kropl wody na jzyk dzieciciu pooona, usuwa czkawk, ktra zreszt adnem nie jest cierpieniem.

Zwily cukier trzeba dlatego, bo czasem dzieci rd czkawki krzyczy, a gdyby wtedy miaki cukier suchy do ust mu podawano, kiedy z krzykiem powietrze w siebie wciga, mogoby si miakim cukrem niebezpiecznie zakrztusi a grubym cukrem podniebienie i dzisa zrani. Sapka czyli suchy nieyt nosa, pochodzi z znacznej rnicy temperatury powietrza, w ktrem dzieci przebywa, mianowicie gdy ta zmiana ciepa i zimna czsto a nagle po sobie nastpuje, jak n. p. gdy si dzieci w zimie nosi po chodniejszych i cieplejszych pokojach albo z pod pieca pod okno i t. p 0 tyle tylko zasuguje na uwag jeeli ten nieyt niczem wicej nie jest jak tylko sapk, to jest zatkaniem noska e dzieciciu utrudnionem jest przez to ssanie, bo wziwszy pier do ust ma usta i nos zatkane. Wysmarowa nosek smalcem, lub migdaowym olejkiem, a przejdzie sapka. Pronica czyli wysypka dziecinna.

Przyczyn tego cierpienia s najczciej za gorce kpiele, zwaszcza jeeli dzieci tuste; albo za gorce powijanie w poduszkiPokazuje si zwykle w pierwszych tygodniach, gdzie skra noworodka jeszcze do dranie zewntrznych nie nawyka, i trwa kilka dni, przeciga si wszelako na czas duszy, jeeli powodujce przyczyny nie s usunite. W cieple wikszem jak by powinno skania si bardzo cieniutka i delikatna skra noworodka do nadzwyczajnego przeziewania, staje si bardzo draliw i ju przez styczno z powietrzem, albo z ptnem od potw ustawicznych zwilaem otulajcem dzieci czerwienieje, co jest oznak pomnoonego przypywu krwi. W skutek tego napywu ostrzeje skra i wysypk si pokrywa. Umiarkowanie ciepa, czysto bielizny niekrochmalnej i czste a staranne kpanie dzieci w letniej wodzie, z dodaniem do kpieli klejku z pszennego grysu, s rodki pojedyncze, ktre to cierpienie usun, jeeli

si nadal wicej uwaa bdzie na czyste i suche podwijanie i na umiarkowane ciepo w powijaniu. Wyprzenie dzieci pochodzi z niedbalstwa podczas kpieli w oczyszczeniu i wysuszeniu naleytem skry we wszystkich jej fadach ktrych dzieci tem wicej ma, im jest tuciejsze i z niedostatecznej czystoci w zmienianiu pieluch mokrych na suche. Wprawdzie rozpowszechnione ogem midzy matkami jest zdanie, e to wyprzewanie pochodzi z ostroci odchodu pcherzowego, i czasami nawet wymagaj od lekarza jakiego zaradzenia tej ostroci; ale to zupenie bdnem jest twierdzeniem, raz, e mocz niemowlcy nie tylko adnych nie ma ostroci, ale nawet cechujcych go jako taki pierwiastkw tak dugo nie posiada, dopki mleko wycznym jest dziecka pokarmem; powtre e dzieci nie tylko tam wy- przewa, gdzie moe by odchodami skalane, ale we wszystkich fadach, jak na szyi, pod pachami i t. d. a zatem tam gdzie w kpieli rzadko kiedy

albo nigdy naleycie skry si nie oczyszcza. W takich fadach pozostaje tedy brud, a gdy dzieci do kpieli si wkada zwily si wprawdzie powierzchnia zabrudzona skry, ale gdy podczas kpieli porzdnie obmyt, a po kpieli dostatecznie osuszon nie bdzie, musi wilgotnem ciepem choby bez brudu wyprze. Z tego wyjanienia wypywa sposb zapobieenia temu, to jest: wrd kpieli naley oczyci starem ale czystem mikkiem ptnem fady wszystkie, gdzie by takowe byy, a po kpieli suchem cienkiem i nieostrem ptnem osuszy. Wystrzega si naley uywania do zagojenia wyprzanych miejsc wszelkich wysuszajcych wd lub proszkw, jak n. p. ow i cynk w sobie zawierajcych; a jeeli ju wyprzao gdzie dzieci, obmywa te miejsca czyst wod i dobrze osusza, zmienia czsto pieluchy, a w razie koniecznej potrzeby uy do podsypania hreczanej mki.

Grzybki W ustach czyli pleniawka (afty) pochodz z kwanienia pokarmu w ustach dziecka np. przez niedbae wymywanie ust i jzyka, przez usypianie dzieci przy piersi poniewa zasypiajce dzieci nie czuje potrzeby poknicia choby tej odrobinki pokarmu, jak w ustach trzyma lec przy piersi, a pokarm ten w cieple ust kwanieje; albo przez tu i wdzie jeszcze widzie si dajce wtykanie cukru w szmatce do ust dzieciciu krzyczcemu. W tym czy owym razie zawsze jest przez nieczysto ust spowodowane kwanienie pokarmu przyczyn tego cierpienia. Aby temu zapobiedz trzeba unika wy wymienionych powodw. Sodki strup czyli ogniopiro zwykle rofj zwany, powstaje z lekk gorczk albo i bez takiej ze krwi, ktra z waciwej ostroci, podobnej do istoty szkrofulicznej tworzy najprzd pryszczyki, ktre si podnosz w malekie pcherzyki, napenione przeroczystym, tawym cienkolipkawym

pynem, i przez pkanie w strup zlewaj. Rozszerza si on najczciej na twarzy i czole, koo uszw, a nieraz nawet powieki pokrywa. Nie powinien by jednake nigdy powierzchownemi rodkami, nawet migdaowym olejkiem gojony, poniewa dzieci cierpice na taki strup albo s ju szkrofuliczne. albo nie wiele im do tego brakuje, a przebywszy taki strup bywaj dosy zdrowe. Jeeli za to cierpienie siga wikszych rozmiarw, wypada doskonaego lekarza zapyta o rad, a jeeli oczy s rano zalepione, mona dla uniknienia gwatownego rozdzierania powiek zmywa je letniem mlekiem, albo wystrzyka pokarmem z piersi. Ta waciwa ostro krwi pochodzi najczciej z odziedziczonych szkrofli; albo z mamki, jeli jest szkrofuliczn lub nieodpowiedni wiekowi dziecicia, to jest za stary i za ciki ma pokarm; albo jeeli karmica dzieci mao ruchu robi, wieego powietrza nie uywa, a szczeglniej na

porzdek odbytu nie zwaa i tu przed spaniem wiele a cikich potraw jada; albo dla. pomnoenia pokarmu jak to oglnie jest rozpowszechnionym poradczym rodkiem piwa i piwnych zupek uywa, zwaszcza gdy jest zaywn i zwyczajnie wiele jada. e strup ten istotnie ostro ze krwi wydziela, dowodzi to, i powierzchownie przygojony, wewntrzne sprawia choroby, jak zapalenie mzgu, opucny i t. p. co kady praktyczny lekarz dzieci potwierdzi.

Zbkowanie. Wyznaj otwarcie, e rd mojej dugoletniej praktyki lekarskiej midzy dziemi, ani jednego wypadku cierpie dzieci zbkowaniu, z czystem sumieniem przypisa nie mog. Dr. A. Bednar.

Pod zbkowaniem czyli zbieniem rozumiemy w zwyczajnem yciu wykwanie si tylko pierwszych zbw. Wychodzenie pniejszych tak nieznacznie si odbywa, e najczciej matki nawet nie wiedz, kiedy dzieci takowych dostaj. Wiele saboci dziecicych wydarzajcych si w pierwszym roku ycia dziatek, pochodzcych z bdw dyjetetycznych albo ustrojowych, przypisuj matki zbkowaniu. Aeby wyrozumie o ile wydobywanie si pierwszych zbw moe si rni od pniejszych, i o ile ono mie moe wpyw na oglny stan zdrowia dziecka, nareszcie o ile zwykle zbkowaniu przypisywane cierpienia istotnie od tego s zalene, musimy si zastanowi nad tem, jak i kiedy te zby rosn, i w jaki sposb i kiedy ich wykwanie nastpuje? Zarodki zbw istniej ju w trzymiesicznym podzie i z oglnym jego

wzrostem w zbodoach szczk z wolna si rozwijaj tak, e kiedy dzieci na wiat przychodzi, ju wszystkie zby z wyjtkiem ostatnich trzonowych napeniaj zbodoy chrzstkowat sw istot. Midzy trzecim a dziesitym miesicem coraz pewniejszego nabieraj ksztatu i potrzebnej twardoci, i tak nieznacznie lecz ustawicznie z zbodow s parte korzeniem ba, na okoo ktrego ciany zbodou pierwotnie do obszerne z powodu i w sobie zamykay gwk zba tak si cieniaj, e zb wysuwaj a ten przed sob rozpycha dziso, ktre w skutek ustawicznego nacisku przez wsysanie si coraz bardziej niknie, dopki si zupenie nie przebije. Zb ktry si wziutkim brzekiem biaym nad powierzchni dzisa okaza, ju jest cale gotowy i wicej si z dokw swych nie wysuwa. To za, e w pierwszym dniu okazania si ledwie namacalnym i widzialnym jest a ju do tygodnia do znacznej wielkoci niby urasta, polega na

zudzeniu, jakoby z dzisa rs istotnie za ciga si naprone i w skutek sprawy wykwania si zba nieco nabrzmiae dziso, po ostatecznem jego wyjciu z wolna napowrt i z obrzmienia opada. Po tem pojedynczem objanieniu pozna nie jedna matka, jak bdne miaa wyobraenie o sprawie dobywania si i ronicia zbkw i pozna, e si mylia, jeeli miaa to nieszczcie straci dzieci w tym okresie, kiedy zbkw dostawao, ubolewajc: e zbki ju wida byo, ale nie mogy si wydoby! Zb, ktry widz, ju ursi jest a jeeli zdarzy si wypadek, e dzieci rd tego wanie czasu umiera, to nie z przyczyny dobywania si zba, ale z rnych innych przyczyn setnych, w skutek ktrych w ogle ycie utraci mona, a ktre w tak modym wieku wzgldnie do sabych si niemowlcia, daleko silniejsze na ustrj cay wywieraj wstrznienie. Dalej przekonamy si w skutek powyszego objanienia, e wszelkie sztuczne

przyspieszanie wydobycia si zbw nie tylko nie jest skutecznem, ale nawet pod pewnemi warunkami szkodliwem. Jeeli n. p. przecinamy - dziso na to, aeby zbom uatwi wyjcie; to nie dokaemy tego, jeeli uczynimy to za wczenie, to jest gdy zb jeszcze w miszu dzisa siedzi, bo skaleczone dziso napowrt zaronie a blizna, ktra z tego skaleczenia powstanie raczej utrudni moe wydobycie si zba; a gdy to przecicie dzisa nie byo zawczesnem, to zb ktry si przez cay misz dzisa przegnit, take i przez t ostatni pliwk bez pomocy naszej przetnie. Jeeli za dzieciom dajemy w celu przyspieszenia wyrnicia si zbw, twarde przedmioty do gryzienia czyli raczej do naciskania na nie, to take czynimy przeciw woli przyrody; dzieci bowiem sabe mimo linienia i rozwolnienia, ktre bdnie za zwiastunw nadchodzcych zbw s uwaane, nie dostanie w czasie prawidowym zbkw, bo te nie s jeszcze do wyjcia uksztacone, za nieuksztacony

jeszcze b moe si podobnem naciskaniem atwo z osiowego pooenia zwichn lub na brzegu dutka zba stempi, przez co si wyjciu zba tylko przeszkodzi ale nie dopomdz moe; dzieci za zdrowe moe jeeli to nagryzanie ma miejsce wtedy, gdy si jeszcze ciany zbodow okoo korzenia zba nie cigny naleycie zbek swj natenczas dzisem tylko niejako obsaczony, tak dalece w pooeniu swem skrzywi, i przez ciganie si cian zbodow, w tym kierunku na zawsze umocowanym zostaje, ktr to prawd widzimy potwierdzon rwnie przy dobywaniu si zbw mlecznych jak i trwaych, jeeli poprzednik jego mleczny nacisk na wywiera. Mwilimy wyej, i matki niektre wiele saboci dziecicych pod por prawidowego zbkowania przypadajcych na karb zbkowania skadaj stwierdzajc to rozpoznanie pewnemi' objawami. S pewne objawy, ktre prawie zawsze

towarzysz zupenie prawidowemu wykwniu si pierwszych zbw, jak: wiksze linienie, gorco gowy i ust, mniejszy pochop do pokarmw, niespokojny sen i rozwolnienie; ale te maj po najwikszej czci rdo swe, i znajduj objanienie w przyrodzonym i tylko rwnoczenie z zbkowaniem przypadajcym rozwoju gruczow ukadu trawienia. Zb naley niezawodnie istot sw do ukadu (systemu) kociowego, a przeznaczeniem swem do ukadu trawienia, i dlatego przypada wyjcie zbw pierwszych rwnoczenie z uksztaceniem si gruczow linowych i brzuchowych do przyjmowania stalszych pokarmw. odek stoi za w pewnym zwizku nie tylko z zbami ale i z gow. Widzimy ten zwizek namacalnie w co- dziennem yciu; jeeli kto n. p. godny lub odek przeadowa, dostaje bolu gowy nawzajem jeeli kogo gowa silnie boli, dostaje nudnoci, wymioty i odraz do jedzenia. Kto gow pracuje, jada nie wiele;

kto za odek obcia, traci polot myli, staje si ospaym i do umysowej pracy niezdolnym i t. p. Z tego widocznego zwizku da si popularnie wytumaczy wpyw zbkowania na odek a uksztacania si odka na gow. Ztd wic gorco gowy, brak chci do jedzenia i to rozwolnienie, ktre tylko pierwszych zbw wyjciu towarzyszy, z jednego rda pochodz. e za uksztacanie si gruczow linowych i odkowych istotnie podtenczas przypada, gdy pierwsze zby wychodz, (co zreszt jest czysto przyrodzon koniecznoci bo udoskonalony odek nie przydaby si na nic, gdyby zbw do drobienia pokarmw nie byo, jak zby niepotrzebnie by ze szczk wychodziy w czasie, gdy odek jeszcze stalszej ywnoci nie trawi) widzimy, pominwszy pewno opart na badaniach naukowych, z tego e wszystkie dzieci lini i miewaj rozwolnienie okoo drugiej poowy pierwszego roku ycia swego, wanie w czasie prawidowego zbkowania, ale nie wszystkie dostaj wtedy zbw, jak n. p. z

powodu nawczas niedostatecznego jeszcze umocnienia koci. linienie mierne pojawia si zwykle ju okoo czwartego miesica i pospolicie uwaane jest za zwiastuna nadchodzcych zbkw; jest atoli zupenie prawidowym objawem, bo wanie w tym czasie gruczoy linowe udoskonalaj si do wydzielania liny ktra nie bdc uywan do zaprawienia potraw jak u starszych osb, obficie si w jamie ustnej gromadzi i czci poykiem w odek spada, czci przez usta po brodzie cieka. Tem twierdzeniem jednake zaprzecza nie chc, jakoby sprawa dobywania si zbw nie moga sprowadzi linotoku mianowicie wtedy, gdy dzisa w skutek silnego wgniecenia si zbkw s w stanie silnego podranienia ; widzimy bowiem w rnych sabociach, w ktrych wntrze ust jest w stanie zapalnym, wiksze wydzielanie liny i wikszy jej odpyw n. p. w wcieklinie, w ospie, w zapaleniu garda, podczas bolu silnego zbw lub po

nieostronem uyciu rtci (merku- rjuszu). Powinnoby jednak, gdyby to linienie podczas zbkowania tylko z tej ostatniej przyczyny pochodzio, towarzyszy take wychodzeniu pniejszych zbw, czego nie spostrzegamy tak dalece, e nawet te zby pierwsze jeeli nie wyszy w czasie prawidowym, ale a po skoczonym roku, bez owego linienia wychodz, a waciwe linienie midzy czwartym a szstym miesicem si odbyo. Posuchajmy, co mwi pod tym wzgldem Dr. Bednar, w pimiennictwie dotyczcem zaszczytnie znany lekarz dzieci i docent saboci dziecicych przy szkole wiedeskiej: Dzieci zaczynaj w wieku okoo trzymiesicznym lini, a okoo szstego jest linienie najobfitszem. Do roku ustaje zupenie, a po tym czasie objawia si tylko nader wyjtkowo. Pytamy tedy, jeli to linienie pochodzi z powodu wyrzynania si pierwszych zbw dutko- wych czyli

przednich, jake to si dzieje, e przynajmniej rwnie obfity linotok nie towarzyszy wykwaniu si zbw trzonowych lub podocznych, ktre zdaniem oglnem a nawet lekarzy daleko trudniejszem jest, nieli wykwanie si zbkw przednich. Wykwanie si zbw trzonowych miejsce ma w pobliu samego gruczou linowego, przeto gruczo ten wanie w tym wypadku daleko silniej byby podranionym. Zkde to pochodzi, e si tego linienia nigdy nie spostrzega od pietnastego miesica a po za rok drugi, w ktrym to czasie wszystkie te zby ze szczk si dobywaj? Jake znowu wytumaczy sobie spytacie to linienie niemowlt, i ich pd trzymania w ustach palcw lub czegokolwiek, co im w rk wpadnie?0 linienie z ust i podobny pd wtykania palcw do ust, spostrzegamy nie tylko u

niemowlt, ale take u starszych dzieci gupkowatych, chociaby ju wszystkie zby miay. Niemowl i gupkowaty (idjota) czuj zawsze gd; jedz kad raz, gdy im si poda i jedliby bezustannie, gdyby im sen czasami nie przerywa. Gdy si przebudz ju s gotowi do przyjcia pokarmu, dlatego s gruczoy linowe rwnie jak i cay do ssania przeznaczony przyrzd w stanie ustawicznego podranienia; dlatego dzieci lini, a gdy mu brak chwilowo piersi do ssania, bierze palce do ust lub cokolwiek mu si w rk nawinie, i midzy szczkami ciska. Czy nie pojmujemy jak bahem jest to objanienie tego wypadku, ktre z ust do ust biey a na tem si zasadza, i dzieci dlatego rne przedmioty midzy szczkami ciska, aby sobie uly bolu, ktry w nich w skutek dobywania si zbkw czu ma.

Pikny to sposb przynoszenia ulgi podranionej czci ciaa, aeby silnie na naciska! Ma si rzecz tak, jakby kto cisn rk czowiekowi, ktremu si zagnocica robi. Bdcie pewni, e gdyby dzisa dziecicia byy cierpice, ono samo najlejszego na nacisku wystrzega si bdzie ............................. e za podobnego blinienia zaraz u noworodka nie spostrzegamy, pochodzi ztd, e gruczoy linowe dopiero w trzecim miesicu lin wydziela poczynaj.1 Objaw jaki czysto zbkowaniu przypisa moemy, jest tylko jeden, a tym jest pewny rodzaj zapalenia dzise spowodowanego ustawicznym naciskiem dobywajcego si zba na nie. Ztd pochodzi obolenie nabrzmiaych dzise, gorco ust, niespokojny sen i zmniejszone aknienie. Te te objawy towarzysz czsto take wychodzeniu pniejszych zbw, ale nie upowaniaj nas, mimo rozpowszechnionego przesdu, wobec tych tu wy- uszczonych

waciwoci do przypisywania zbkowaniu podobnych przypadw, jak zapalenie mzgu, drgawki a nawet mier. Gdyby zby dopiero miesic albo dwa miesice przed wyrniciem si zaczynay swe uksztacanie gdyby w ostatnim tygodniu przed wyjciem dopiero twardniay, gdyby dzisa byy nerwami bujnie' przeplatane gdyby nareszcie gdziekolwiek w przyrodzie podobne wypadki si zdarzay; to kady czowiek, ktry si zastanawia gbiej nad zjawiskami przyrody, mgby, choby nawet nie posiada bystroci objanienia, przynajmniej przypuci , e to zbkowanie, ktre nawet wtedy nie byoby w cisem tego sowa znaczeniu saboci ale tylko przyrodzon koniecznoci, mogoby si sta przyczyn niebezpiecznych yciu cierpie. Ale, e te zby ju w podzie wczesnym, bo jeszcze nieyjcym uksztaca si zaczynaj e noworodek ju chrzstkowate zby na wiat przynosi e te zby od pocztku istnienia dziecka a do

czasu wyjcia na jaw stopniowo twardniej i bardzo powoli z dokw szczk si wysuwaj e dzisa tylko z wolna i nieznacznie ugniataj e te dzisa s w nerwy ubogie nareszcie, e w caym zwierzcym wiecie nigdzie podobnych wypadkw nife spostrzegamy; tedy nie widzi badacz trzewy adnej podstawy przypisywania czynnoci przyrodzonej, jak jest zbkowanie ycie zagraajcych skutkw. I owszem po takiem zastanowieniu si wspartem dowiadczeniem lekarskiem, mog postawi zdanie, e tylko dzieci szkrofuliczne, u ktrych w skutek chorobliwie wyrodzonych sokw ywotnych, ko nie przebiega wiekowi odpowiednych stopni wyksztacenia i twardnienia, albo dzieci w skutek ustrojowego bdu w masie mzgu, skonne do chorb mzgowych, mog w okresie tym, w ktrym powikszony jest przypyw krwi do gowy i umocowanie si zba przez cienianie cian zbodow w szczkach przyj w niebezpieczestwo ycia.

W podobnym atoli przypadku nie moemy tych niebezpiecznych przypadoci przypisywa zbkowaniu, ale tej saboci ustroju, ktra przycza si do zbkowania, ktre w zdrowem dziecku obchodzi si tak nieznaczcemi objawami. Dlaczego za matki wiele saboci dziecicych, ktre si midzy trzecim a dziesitym miesicem ycia dziecicia z przeadowania odka lub bdu w pielgnowaniu pojawia zwyky na karb zbkw kad, da si w nastpujcy sposb wyjani: najprzd czyni to dlatego, e dzieci z powodu uksztacania si gruczow linowych okoo czwartego miesica lini zaczyna, a matki bior ten objaw za zwiastuna zbkowania; powtre dlatego, e matki kilka miesicy w oczekiwaniu tych zbkw yj, a te nawet u zupenie zdrowych dzieci rwnie czsto miesic przed szstym, jak i par miesicy po szstym miesicu wychodz.

Jeeli rd tego okresu jakkolwiek przypadoci dzieci dotknitem zostanie, to matka widzca linienie z ust i rozwolnienie, a wyczekujca zbw, tylko na te objawy uwag sw zwraca a innych nie widzi. Trzymajc je za za zwiastunw li tylko zbkowania, cae cierpienie zbkom przypisuje, coby zreszt nie wiele znaczyo, gdyby nie leki, ktre prawdziwej saboci wprost mog by przeciwne, albo gdyby nie zostawienie saboci samej sobie, sdzc e zbkowaniu nie naley przeszkadza, przez co si nieraz moe najdroszy czas traci w bezczynnoci, podczas gdy prawdziwa sabo nie czeka. Przesd ten oskarania zbkw o najrozmaitsze cierpienia tak si wkorzeni, e niektre matki czsto wtedy jeszcze rne cierpienia dzieci na zbki skadaj, gdy ono ju dawno wszystkie zby posiada; dlatego nie bdzie od rzeczy, jeli dla wiadomoci matek podam poniej prawidowy porzdek wykwania si i wypadania zbw

mlecznych i wychodzenie trwaych, chocia zboczenia czsto si wydarzaj, ktre, jeeli nie s nadto oddalone od prawida, adnego nie maj znaczenia. Za zanadto spnione wychodzenie zbw jest oznak saboci ukadu kociowego, pochodzcego po najwikszej czci z waciwego wyrodzenia si sokw, cechujcego zozow chorob czyli szkrofle i jest wskazwk potrzeby zasignicia rady zdatnego lekarza, a to nie dla przyspieszenia wyjcia zbw, ale dla zapobieenia prawdopodobnie zbliajcej si krzywicy czyli tak Zwanej angielskiej chorobie, ktra jest crk zozw.

Zby wychodz w nastpujcym porzdku: rednie dwa zby przednie u dou . rednie dwa zby przednie u gry . boczne dwa zby przednie u gry . pierwsze dwa zby trzonowe u gry boczne dwa zby przednie u dou . pierwsze dwa zby trzonowe u dou

wychodz okoo miesica 6 8 10 12 14 16

Zmieniaj si w roku 7 8 9 10 10 10

cztery zby klinowe, podoczne czyli ky drugie cztery zby trzonowe czyli myskie

20 30

11 12

Jest wic wszystkich zbw mlecznych razem dwadziecia, i zazwyczaj w wanie skrelonym porzdku si dobywaj, chocia nie tak rzadko si wydarza, i pierwej rednie dwa zby u gry si poka nieli na dole albo e wszystkie cztery zby przednie u gry na raz wychodz. Oprcz tych dwudziestu zbw mlecznych jest jeszcze zbw trzonowych takich, ktre tylko raz w yciu wychodz om. Cztery z nich poprzedza rokiem zmian zbw mlecznych, to jest wychodz w pitym albo szstym roku; a cztery drugich zakacza w trzynastym roku na czas tak dugi czynnoci zbowe, dopki midzy 18 a 24 rokiem nie wyjd ostatnie zby nazwane zbami mdroci, ktre atoli czasami

wyjtkowo daleko pniej albo zupenie nie wychodz. Dopiero z temi czterma zbami jest liczba zbw cakowita to jest 32 mianowicie zbw zmieniajcych si 20, trzonowych staych 8, i 4 mdroci; chocia w teraniejszym wieku rzadko kto doczeka si moe caej iloci zbw, bo nim zby mdroci wyjd, to ju kilka innych brakuje. '

Odczenie. aden okres ycia dziecicego nie podlega tak czsto cikim zapaleniom przewodu pokarmowego, jak czas odczenia. Dr. A. Bednar

Odczeniem nazywamy odebranie dzieciciu piersi matczynej i pozostawienie go na karmieniu innemi ywnociami. Odczenie jest wic spraw zupenie od naszej woli zalen, ale jest spraw bardzo

wan, bo w zakres swj pociga odek, ktry jest narzdem trawienia a przeto gospodarzem naszym, ten za popsuty zaraz w pocztkach czynnoci swej, trudno poprawi si daje. Rnica w porze odczenia bdzie miaa rny lecz zawsze wielki wpyw na przysze zdrowie dziecicia i dlatego naszego zastanowienia wymaga. Kiedy za ta pora wskazwk przyrody jest naznaczon? jak dzieci ma by odczanem? a w kocu jak podczas odczania i wkrtce potem karmionem? o tem wanie mwi bdziemy. Gdy dzieci na wiat przyszo, nie przynioso z sob zbkw z tego wnosimy, e nic je nie powinno, a poniewa rwnoczenie matka jego ma mleko w piersi, wic nic prociej szego, jak e to mleko dzieciciu ma suy za pokarm. Jake dugo powinno by dzieci piersi matki karmione? Tu iu trudno kierowa si tylko obfitoci mleka, poniewa

to pod korzystnemi warunkami tak dugo si odradza, jak dugo dzieci ssie, choby nawet lat kilka. Mamy jednake inne nie od matki lecz od rozwoju dziecicia zalene oznaki, ktre nam w tym wzgldzie za przewodnika su,. Ju w trzecim albo czwartym miesicu zaczynaj gruczoy linowe wydziela lin, ktra coraz si staje treciwsz i do przetrawiania mcznych pokarmw rwnie jak do zwilgotniania jamy ustnej i poyku dla lejszego przechodu stalszego pokarmu jest niezbdn. Czy moe dzieci ju w tym czasie bez szkody na zdrowiu dostawa co wicej jak tylko samo mleko? Nie moe! Dlaczego? Poniewa aby stalszy pokarm strawi, musi odek posiada warunki trawienia stalszy ch pokarmw. Gruczoy odkowe wydajce eok do trawienia konieczny, poczynaj dopiero okoo szstego miesica wydziela tre swoj, ktr to spraw

objawia nam rozwolnienie, zawsze pod t por si okazujce, a zwykle zbkowaniu przypisywane. Wtedy dopiero wolno nam bez obawy zaszkodzenia dzieciciu, da mu cokolwiek stalszych od matczynego mleka pokarmw, zwaszcza e po najwikszej czci rwnoczenie z udoskonaleniem przyrzdu trawienia take i zbki si dobywaj, ktre, poniewa w ustroju naszym tylko do drobienia ywnoci s przeznaczone, najsuszniej za przewodnika w tej sprawie uwaane by musz. Zachodzi tedy pytanie, czy mona dzieci w tym czasie, gdy pierwsz par zbkw dostanie, odczy? Jeeli dobrze si zechcemy zastanowi nad wszystkiemi objawami przyrody, ktra w podobnych wypadkach jedynie jest najwyszym sdzi rozstrzygajcym, to nastpujce wypadnie uwzgldni dane: a) dzieci nie dostaje zbkw na dole i u gry razem, co by nam niezawodnie suyo za wskazwk odczenia, bo ksa mona

dopiero wtedy gdy si posiada zby na obu szczkach przeciwpostawione sobie, b) dostawszy atoli jedn par zbkw, posiada ju lin i sok odkowy, ktre wyej jako konieczne warunki trawienia byy wykazane, c) nareszcie zasuguje na uwzgldnienie i to, e dzieci majce dopiero jedn par zbkw, jeli takowe wyszy w prawidowym czasie, to jest midzy szstym a dziesitym miesicem, nigdy jeszcze nie chodzi ale noszonem by musi. Gdyby wic okazanie si pierwszej pary zbw byo istotnie wskazwk cakowitego odczenia dziecicia, powinnoby to nastpi dopiero wtedy, gdy dzieci ju chodzi zaczyna albo przynajmniej raczku ie, ktrym to objawem przyroda matce niejako przypomina, i si dzieci ju od niej usuwa i bez jej piersi obchodzi si bdzie. Nie moemy atoli nie zwrci na to naszej uwagi, e przed okazaniem si pierwszej pary zbkw, ju gruczoy linowe, odkowe i

kiszkowe wydzielaj soki do trawienia stalszych pokarmw potrzebne. Powinno wic dzieci w tym okresie oprcz mleka dostawa take stalszej ywnoci. Jeeli za cokolwiek innego dla poywienia swego przyjmowa moe, tedy bez matczynego mleka dobrze si obejdzie, bo to da si snadnie zastpi mlekiem krowiem, ktre ostatnie tylko wtedy dla dziecicia byo za cikiem, gdy gruczoy ukadu trawienia jeszcze nie byy dostatecznie uksztacone. Wszystkie warunki przemawiaj za tem, e dzieci nie odrazu lecz zwolna odczanem by powinno. Odczanie to, jak z powyszego wypada, zaczyna si ma od okazania si pierwszej pary zbkw i trwa tak dugo dopki dzieci nie dostanie kilka zbw albowiem dzieci, ktre ma tylko dwa zby i to na jednej szczce, bardzo malo wicej niemi zrobi moe, nieli gdyby adnych nie miao, bo chcc w co uksi trzeba mie przynajmniej drug par zbw przeciwpostawionych pierwszej parze, i

dopiero wtedy moe przez ciskanie ywnoci midzy zbami dolnemi i grnemi nastpi rozdrabnianie pokarmw stalszych tem bardziej, e w tym czasie ju take do chodzenia si bierze, wic ju matczynej pomocy nie potrzebuje. Czas odczenia waciwy nie przypada wic u wszystkich dzieci jednakowo, to jest w pewnym miesicu ycia dziecicia, bo nie wszystkie dzieci rwnie silne na wiat przychodz i nie z rwnie silnych rodzicw pochodz czemu ju nie przyroda winna, ale my sami lecz zasadza si na wyej wyuszczonych warunkach. adna matka tedy nie zbdzi, jeeli trzymajc si wskazwek przyrody, dziecku^od pokazania si pierwszych zbkw zacznie dawa z wolna coraz czciej stalszych pokarmw, jak znowu by zbdzia, gdyby dawaa piersi dziecku wtedy jeszcze, gdy ono ju chodzi i ksa.

Skoro od pokazania si pierwszych zbw powinno nastpi dawanie pokarmw od mleka stalszych, a odczenie dopiero wtedy, gdy dzieci chodzi zaczyna to odczenie powinno si dzia z wolna, aby nie odrazu odek do nieznanej mu jeszcze pracy to jest do trawienia stalszej ywnoci nata. Gdyby w ten sposb wszystkie matki sobie postpyway, uniko by si wielu cikim cierpieniom przewodu pokarmowego, ktre nie rzadko kocz si mierci, skadan na zbki i glisty, a czsto zepsuciem trawienia, czstemi rozwolnieniami i lichem odywianiem. '' Po wyjciu pierwszych zbw mona dzieciciu przez par tygodni dawa ssa tylko dwa razy w dzie i dwa razy przez noc. Za okazaniem si drugiej pary zbkw nie dawa ju piersi tylko z pocztku w nocy dwa razy a pniej raz na ca noc. Wprawdzie si dzieci z przyzwyczajenia dwa razy zbudzi, ale jeeli mu si raz tylko ssa da, a cokolwiek duej, to za par dni ju tylko raz si budzi

bdzie. Gdy ju raczkowa albo chodzi zaczyna, odebra i ten raz piersi i da mu w nocy gdy si przebudzi par yek letniego mleka, a po dwch lub trzech dniach tylko wod, ktrej nie zechce i wicej przebudza si nie bdzie. Zachodzi wic jeszcze pytanie, co dzieci podczas tego powolnego odczenia dostawa powinno? Prcz rosou z bueczk i to czerstw lub z krupkami drobnemi, i prcz kaszki rzadziutkiej na mleku lub na wodzie, nie powinno dzieci, jak dugo jest jeszcze chocia tylko czciowo przy piersi, nic innego dostawa do jedzenia, a mleka i wody do picia, raz, e do ucia nie posiada jeszcze zbw, wic nic twardszego je nie moe, powtre, e nie potrzebuje nic innego majc w mleku najpoywniejsze pierwiastki, ktre dotd wycznie uywane na wszystkie ustroju potrzeby zupenie mu wystarczay w kaszce i buce tuczny krochmal, w rosole

za biako i wkie w pynnym stanie, albowiem najpoywniejsze i najdelikatniejsze pierwiastki misne wygotowuj si w rosole. Tak zwane panadliki, papki, tarte ziemniaki i inne tym podobne przyprawki nie tylko s zbyteczne, ale nawet szkodliwe, bo zanadto obciaj odek i kiszki dotd tylko mleko trawice, staj si przeto powodem chorb przewodu pokarmowego, zagliszczenia i zozw, jak to w ustpach dotyczcych niej janiej jest wyuszczonem. Czsto mi si jako lekarzowi zdarzao syszy matki nawet wyksztacone chwalce si niejako tem, e dzieciciu jeszcze przy piersi bdcemu daj je bez wyboru wszystko, jak barszcz, ziemniaki, kapust, razowy chleb i t. d,; twierdzce do tego, e dobrze jest przyzwyczaja dzieci odrazu do wszystkiego pokarmu, chocia bliej okreli tego dobrze nigdy si nie pokusiy, coby nawet trudnem byo, zwaszcza i rzecz si ma przeciwnie, jak to w ustpie o poywieniu szerzej jest objanionem. To za, e takie

dziecko z pocztku niekiedy nawet dobrze wyglda i nad wiek zdaje si by rose, nie moe nam suy za dowd, i podobne postpowanie jest rozumnem, bo sprzeciwia si fizjologicznemu rozwojowi narzdw trawienia, a powtre, i kade takie do wszystkiego przyzwyczajane dziecko, jeeli zaraz z pocztku takiego karmienia nie wyndznieje, zawsze po odczeniu ciko ten bd odchoruje. Znaem podobne dzieci, ktre mi stawiano jako przykad dla zbicia mojego zdania. Dzieci to przebywao atoli nim jeszcze chodzi i mwi zaczo tak zwany sodki strup i liszaj, chorowao na zagliszczenie i do trzeciego roku wyndzniao tak, e na cieniutkich nkach z wielkim brzuszkiem ledwie azi mogo. Dzieci to z zupenie zdrowych rodzicw, karmione przez matk samo jedno z pord kilkorga rodzestwa chorowao na zagliszczenie i zozy, a sze lat majc byo mao co wiksze ni wtedy, gdy miao trzy lata. Teraz gdy to

pisz, ley to dzieci na sabo angielsk od lat dwch i ma ju lat om, wyglda wzrostem ledwie na czteroletnie za z twarzy na kara staruszka. Jakime sposobem to dzieci jedno tylko chorowao na zagliszczenie i zozy, kiedy z tych samych rodzicw pochodzi i przez wasn matk rwnie jak tamte dzieci byo karmionem? Bo tamte dzieci odkarmiaa matka zawsze a do p roku tylko piersi, a temu ju od trzeciego miesica dawaa, jak mwia wszystko. Kiedy si dzieci ju cakiem bez piersi obchodzi, potrzebuje pi razy na dzie jada. Rano i wieczr mleko z buk czerstw rozmoczon ja dwie godzin przed objadem i na podwieczorek kaszk woln a na objad ros zasypany, a jeli ma ju i trzonowe zbki, take jarzynk, mdek, siekane miso pieczone i odrobin leguminy. Niewymienione tu pokarmy nie powinny by nigdy dzieciom maym dawane, poniewa takowe dla strawienia powinny by zute, a do tego potrzeba zbw trzonowych, ktrych

niemowl nie posiada. Misa woowego naley dopiero wtedy pozwoli, gdy si ju zby podoczne czyli ky dobyy.

Oglny rozwj niemowlcia i uwagi dotyczce. Na pocztku istnienia swego spi dzieci wci i przebudza si tylko dla przyjcia pokarmu, w pierwszych te tygodniach uywajc snu prawie nieustannego ronie najbardziej. Wiele na tem zaley, eby pod korzystnemi Warunkami ywot swj zaczynao, albowiem na zych podstawach tylko mizerny moe stan budynek. U noworodka zdaj si zmysy zupenie drzema, chocia s na wraenia dotkliwe, jak to widzimy, gdy przy nadzwyczajnym blasku oko przymyka, na silniejszy jaki odgos si wstrznie i . p. Mimo tego nie moe nowonarodzone dzieci ani widzie ani sysze, poniewa wraenia nie przychodz do wiedzy jego jako co pojtego. W drugim atoli tygodniu ju dzieci szuka wiata zwracajc si w dzie ku oknu a wieczorem ku wiecy, a zatem widzi. W

kilka tygodni ju si duszy czas jednemu przypatruje przedmiotowi ono patrzy; i od tej chwili, chocia bardzo powolniemi stopniami zaczyna w sobie wyrabia sd podobiestwa przedmiotw czyli poznaje. Na pocztku drugiego miesica spostrzegamy u dzieci dobrze rozwinitych umiech na twarzy, o ktrym trudno przypuci, by mg by wywoanym jak myl, ale tylko przypadkowym skurczem mini odpowiednich. Trzymiesiczne dzieci ju si umiecha samowiednie oznaczajc tym umiechem upodobanie. Prawie rwnoczenie uwaamy, i dzieci zaczynaj wyksztaca zmys suchu, albowiem sysz, gdy pojmuj i poznaj gos. Umi ju nawet rozrnia tony wistanie gone pobudza dzieci do krzyku, przyjemnej muzyce najwiksza cz dzieci chtnie i cicho si przysuchuje, a jednostajny, niegony piew do snu je ukoysze.

Pod t por zdaje si take zmys smaku rozwija dzieci dwumiesiczne czsto ju rozrni pokarm swej matki od obcej, co nieraz przy koniecznoci zmiany mamki odkrzyczy; a posolonego mleka do ust nie wemie. Dzieci majce trzy miesice podnosi ju gow i stara si, gdy mu co do rki poda - obj, ale przez ruchliwo cig palcw i nietgo mini, jeszcze nic nie jest w stanie utrzyma duej. W czwartym miesicu ju przez czstsze dotykanie oswoiwszy si z obcemi przedmiotami trzyma je i czsto do ust niesie. Rwnoczenie zaczyna si rozwj gruczow linowych i dzieci lini. Do tego stopnia rozwinite dzieci ju si krzykiem swym nosi kae, na zawoanie obraca si; minie suchaj woli jego, ruchy maj znaczenie, a gosy wydawane ju nie s bezmylne da si bowiem doskonale rozrni krzyk boleci od krzyku niecierpliwoci, wy- krzyk radoci od

niezadowolenia. W pitym miesicu dzieci zdrowe ju siedzi. Jeeli jednak dzieci sadzamy sami, sdzc, e to wiek w ktrym ono ju siedzie powinno; to nieraz z wasnej woli moemy z dziecka penego nadzieji zrobi kalek, bo nie kade dzieci rozwija si jednakowo, a kada matka radaby, eby jej dzieci jak najprdzej ju siadywao. Nie kade dzieci ma w tym wieku ju tak tward ko i tak si mini by mogo utrzyma na stosie krgw pacierzowych ciar gowy bez szkody na pniej. Nie dugo potem, najczciej midzy szstym a smym miesicem wyrzynaj si pierwsze zbki przednie u dou, chocia nieraz u najzdrowszych dzieci zamiast u dou pierwej u gry wychodz. Rwnoczenie uksztaca si odek do przyjmowania stalszych pokarmw. Odtd zaczyna si wskazwk przyrody zapowiedziane powolne odczenie od piersi. W przerwach mniej wicej dwumiesicznych dobywaj si

dalej w parzystym porzdku pniejsze zby. Okoo dziesitego miesica ju dzieci zaczyna gosy wiza i uczy si wymawia zgoski. Przedmioty lub osoby nazywane s zawsze tylko jedn zgosk, ktr mu atwiej kilkanacie razy powtrzy, ni dwie zgoski rne razem zwiza. To zaczynanie mowy dowodzi nam, e such ju wyksztacony i narzdzia mowy jego woli podlegaj, poniewa dzieci mwi si uczy przez naladowanie gosw osb go otaczajcych; aby si za nauczy gosy naladowa, trzeba je pierwej dobrze syszy i trzeba mdz wada dowolnie narzdziami mowy; dowodzi nam nareszcie, e ju ma pojcie, bo jego wymawianie zgosek nie jest powtarzaniem sroczem, ale chci objawienia od niego zalenych myli. W tym czasie zaczynaj wychodzi zby grne a rwnoczenie dzieci bierze si do raczkowania, czem coraz bardziej od matki si usuwa przypomina jej, e nie za dugo

ju wstanie i na swj chleb pjdzie, "czyli, e ju nadchodzi czas odczenia od piersi. Okoo dwunastego miesica maj dzieci ju sze zbw, czsto nawet om i s ju odczone. Jest to czas w ktrym najczciej dzieci choruj z bdu w karmieniu ostronym wic by naley w wyborze potraw. Koci nabray ju tej twardoci, a minie tej tgoci, jaka potrzebn jest, aby dzieci o wasnej sile si podnie i na nogach utrzyma mogo. Nie wszystkie dzieci maj odwag odrazu chodzi; ale kade dzieci zdrowe chtnie wstaje i oparszy si stoi. Zupen w tym wzgldzie naley dziecku zostawi wolno , i ani podpiera ani prowadzi, a najprdzej zacznie chodzi, bo pozna sw si, i nie bdc prowadzonem odrazu nauczy si trzyma rwnowag. To, e dzieci raz i dziesity upadnie, nic dziecku nie szkodzi, jeeli kto uwaa i swoje rce ma na

pogotowiu zapania go. Kade dzieci musi, nim dobrze chodzi si nauczy, nieraz upa, a bez sicw jeszcze adne dzieci si nie uchowao; ale nie potrzfebuje mimo to adnego nauczania chodzenia, ani pomocy tem bardziej, e niektrzy rodzice sdzc, i z kocem roku kade dzieci chodzi powinno, czujc nawet rodzaj rzekomego wstydu, jeeli ich dzieci nie chodzi mcz dzieci rnemi sposobami i przyrzdami, i koniecznie chodzi ka. Jak szkodliwem jest podobne przyspieszanie powstawania i hodzenia, pojmiemy, jeeli si zastanowimy nad tem, dlaczego to dzieci jeszcze chodzi nie zaczyna? Dlatego, e jeszcze ko i mi nie maj naleytej tgoci, to jest mi jest jeszcze za wta by utrzyma koci, a ko za mikka by utrzyma ciar ciaa. Jeeli wtedy przyBilamy dzieci do wstawania, moemy mu co najmniej pokrzywi nogi, jak nieraz nam si wydarzy widzie tak zwane nogi w O albo X. Jeeli za paska do nauczania chodzenia uywamy, to dzieci musi caym ciarem wisie w pasku na piersiach.

Pochyliwszy si atoli w pasku naprzd, ugniata sobie si caego ciaru klatk piersiow, ktra nawet u dorosych jest w jednej czwartej czci, i to na samym przodzie chrzstkowat. Jake atwo mona takiemi prbami da powd do rnych skrzywie klatki piersiowej i ztd pochodzcej niemocy pucowej, a nawet garbu na przodzie.

WIEK DZIECICY czyli Dzieci do lat siedmiu. Dalszy rozwj dziecicia.

Po odczeniu od piersi, jeeli takowe nie byo z koniecznej jakiej potrzeby za wczesnem, przechodzi dzieci podug naszego podziau do dragiego wieku czyli do wieku dziecicego. Ma ono zwykle ju sze albo om zbkw bierze si do chodzenia, i zaczyna myli swe lub potrzeby mow z pocztku wprawdzie jeszcze nie zrozumia, lecz do koca tego okresu zupenie wykoczon, wyraa. Ko wic i ukad zmysowy dowiadczaj w tym wieku najznaczniejszego rozwoju. Z ukoczonym rokiem ciemiczko trjktne znajdujce si na potylicy gowy ju zaroso zupenie, a przednie Czworoboczne

si zaciga w ogle kostna pokrywa gowy znacznie stwardniaa, i w cisej spjni midzy pojedyczemi czciami swemi zostaje, tak, e gowa i czoo ju pewien swj ksztat odrbny dostaj. Cae ciao wraz z podstaw kocist rozrasta si tak, i pierwej raca nierozmiarowo gowy do reszty ciaa zupenie znika. Nogi w stosunku do tuowia byy za krtkie; teraz, kiedy dzieci zaczyna ju chodzi, ukeztacaj si, i w miar wyrastaj. Twarz za, ktra nie miaa przed . tem adnego wyrazu, nabiera przez wykcie si zbkw, stwardnienie i rozszerzenie si szczk coraz stalszych rysw. lina treciwsza wyrabia si ju obficiej w gruczoach na ten cel przeznaczonych, odek take wikszej naby tgoci, i wydziela luz odkowy do trawienia twardszych ywnoci .niezbdny. Poniewa gruczoy linowe i odek lepiej pracuj, uporzdkowuj si odchody, a e ju nie zadawalnia si tylko pynnem poywieniem,

wic odchody bywaj gciejsze i nie tak czste. Pniejsze zbki przybywaj najczciej niepostrzeenie, a w poowie trzeciego roku dobrze rozwinite dziecko ju wszystkie dwadziecia zbw mlecznych posiada; w pitym wychodzi cztery pierwszych trzonowych zbw staych, ktre tylko raz w yciu przychodz; w szstym zaczyna si zmiana zbw mlecznych. W tym okresie s dzieci na przemian raz tuciutkie i krge, to znowu mizerniejsze i przecignitych rysw, a to dlatego, e od czasu do czasu silniej rosn. Gdy wic wyrastaj w sobie w mi, zaokrgla si ich ciao, s pulchne i wiee; w par miesicy znowu pokadaj si czciej, mniej wesoo si bawi, mizerniej mniej lub wicej, bo ko ronie i pociga za sob minie. W skutek tego przecignicia sabnieje z pocztku mi i daje si czu jakby obola, na co si dzieci w tym wieku

nieraz ualaj; w krtce jednak przychodzi znowu apetyt wielki, i do kilku tygodni dzieci zuowu tucieje, co si tak dugo powtarza, pki zupenie nie wyronie. Rzadko si wydarza, e dzieci dugo nie rosn, a niespodzianie w gr wystrzel, w ktrym to razie zwykle szyja bywa duga, klatka piersiowa wzka, i wielkie osabienie mini. Rozwijajc si prawidowo wyrasta dzieci w pierwszym roku o siedem do omiu cali, w drugim tylko o cztery, w trzecim o trzy, a pniej co roku o dwa tylko cale. Zy pokarm, zaniedbanie dziecka w pielgnowaniu, za wielkie natanie umysu, lub choroby cikie, robi w wzrocie prawidowym rnic. W pniejszym wieku, jak n. p. okoo roku szesnastego, jeeli ustrj skutki tych wszystkich szkodliwoci przebola, moe jeszcze czasem pod warunkami stosownej pieczy, stosownego ywienia i gimnastyki, dorostek dopi prawidowego wzrostu i tgoci ipodemu wiekowi przynalenej.

"W ogle jest postp rozwoju cielesnego w tym wieku wolniejszy, ale w rozwoju umysowym spostrzegamy postp zdumiewajcy. Dotd moglimy wprawdzie zauwaa niekiedy przebudzanie si ducha w niemowlciu, ale w caej peni pojmujemy go dopiero z rozwiniciem mowy. Dawno ju wadze umysowe s czynne, chocia my tego ani przypuszczamy, bo aby mwi, trzeba pierwej zrozumie co drugi mwi; za do zrozumienia czego potrzeba rozumu. Jest to jeszcze jedn pobudk, dla ktrej staranne oko na dzieci zwrcone by winno, czemu jednak w zwyczajnem yciu bardzo rzadko zado si staje, poniewa tak midzy wiksz czci rodzicw jak i lekarzy, rzekome i od staroci zbutwiae zdanie gboko si wkorzenio, i u niemowlt nie ma ladu czynnoci duchowej, a zatem i wychowanie temu celowi odpowidn , na przyszo dziecicia jest obojtn rzecz. Z wolna nasika garnuszek, a kiedy skorupka tem trci! W dziecistwie niezrozumiane

sowa, ruchy i zdarzenia spoczywaj w nas jak we nie gbokim; ale po latach wielu, gdy tyche znaczenie poj bdziemy w stanie, odwie si nam wyranie przed oczyma. W Paryu oddaj matki dzieci we do odkarmienia mamkom na wie, a potem sugom pod dozr, jako mamy ztd konieczny skutek, to jest zupeny brak ycia familijnego, brak uszanowania dla rodzicw, i brak poszanowania zwizkw towarzyskich! A pki Rzymianki same swoje dzieci karmiy, pki je same wychowyway, szlachetnym przykadem i sowem prowadziy, pty kwito pastwo nard mia najsawniejszych mwcw i ludzi najwiatlejszych; kiedy za przez zwolnienie obyczajw baczyy wicej na sw wygod, a zy przykad zostawiajc dzieciom, oddaway ich wychowanie w rce niewolnikw i najtych ludzi, ucichy niegdy sawne mwnice, zabrako dzielnych wodzw, pokolenia coraz bardziej niewieciay, nareszcie w rozwizoci obyczajw swj grb znalazy.

Piastunka.

Rozmowa otaczajcych wywiera stanowczy wpyw na dzieci ona jest pierwsz szko, w ktrej nauki pobiera. Dr. O. Ileyfelder.

Kada matka ma obowizek przyrodzony czuwania nad wychowaniem swoich dzieci. W wieku dziecicia, 0 ktrym tu piszemy, nie moe si ten obowizek nad piecz okoo zdrowego wzrostu dziecka rozszerza, poniewa waciwe wychowanie dopiero wtedy zaczyna si moe, gdy dzieci dokadnie mow wada, kiedy pojcie zego i dobrego dzieciom ju jest jasne, sowem wtedy, kiedy umys dziecicy nabywszy podstawy wiedzy, sam tworzy jest w stanie.

Wtedy zwykle pomagaj matce w prowadzeniu dzieci, nauczycielki i nauczycielowie lub przeoeni szk 1 zakadw wychowawczych. Nim to nastpi bior matki Sobie ku pomocy piastunki. Wybr osoby do piastowania dzieci, nie jest tak maej wagi, jak to na pozr by si zdawao, albowiem wiele ju nieszcz i kalectw stao si w rodzinach z powodu niedbalstwa lub lekkomylnoci piastunek. Lekkomyln i roztrzepan musi by kada za moda piastunka, Jakiemi s n. p. dziewczta wiejskie okoo czternastoletnie, ktre si zazwyczaj na piastunki wybiera. Moda taka piastunka czsto poruczone Bobie dzieci, mianowicie gdy z niem na przechadzk wyjdzie, zostawi wwzeczku, posadzi na aweczce albo w trawie, i odbiegnie go, aby zaspokoi ciekawo swoj z rozmaitych przyczyn pochodzi mogc. Dzieci albo spadnie z aweczki i uszkodzi si,

albo w trawie ukszonem by moe przez owady, lub skaleczonem na cierniu, szkle i t. d.; lub przestraszone psem, ktry przypadkiem nadbieg ku wzeczkowi dziecka, i wyrwa (dajmy na to e wanie jado podwieczorek) bueczk z rki, co si ju nieraz zdarzao. Z przestrachu dostaje dziecko gorczki lub drgawki piastunka zataja z obawy kary ktrykolwiek z podobnych wypadkw; a jeeli pniej spostrzee matka gorczkowy stan dziecka, nawet zaradzi temu jest trudno, pniewa lekkomylna piastunka nie- pojmujc tego, e odkrycie prawdziwej przyczyny moe uatwi skuteczne zapobieenie tej gorczce, prdzej z domu ucieknie, ni siebie o niedbalstwo oskary. Za stara znowu, chocia rozsdniejsza, ale podlegajca koniecznym dolegliwociom wieku starego, potrzebuje wikszej wygody i wczisu w nocy, wanie wtedy, kiedy dzieci take oka baczniejszego wymaga. Posid ona zazwyczaj rne gusa i sztuczki, ktre

pominwszy i mieszne i nierozsdne, czsto s szkodliwe n. p. rne przeciw urokom zadawane rzeczy; albo mierzenie kolan do okci, czy nie zwichnite, przyczem wanie zwichn moe rk albo nog; za najbardziej szkodliwe s rne dowiadczane sztuki usypiania dzieci jak n. p. odwarem z makwek, skrobaniem plecw, gaskaniem brzucha i t. p. ktre ostatnie z pewnych wzgldw jest bardzo szkodliwem. Piastunka powinna by redniego wieku, zdrowa, wesoa, powinna lubi dzieci i przychyln by dompwi, w ktrym suy powinna posiada zaufanie matki, i cho z najgrubszego by ociesan, aby przyzwoicie z dziemi obchodzi si umiaa. Pki dzieci jeszcze si nosz, powinna piastunka mie na uwadze, aeby dziecka nie nosia goem ciakiem na rku, szczeglniej na okrak; aeby go nie nosia zawsze na jednej stronie, poniewa z tej przyczyny rne mniej lub wicej wzrost swobodny

wstrzymujce skrzywienia pacierza albo miednicy i nieuleczalne kalectwa powstaj; i aeby dziecka nigdy za rce nie podnosia tylko pod paszki. Nie powinna take przyzwyczaja dziecka do usypiania na rku, poniewa dzieci tak si do tego przyzwyczajaj, e potem inaczej usypia nie chc, a nawet nie mog. Jeeli ta nawyczka ju sama przez si jest wielk niedogodnoci dla pielgnujcej, to daleko przykrzej, a dla dziecka szkodliwie daje si czu to niepotrzebne przywyknienie, jeeli z powodu saboci jakiej, ktrej zupenie si ustrzedz jest prawie niepodobnem, przyjdzie dzieciciu spokojnie w eczku ley, aby si pocio. Dzieci usn nie chce i pacze wyj go do upienia z eczka? le, bo go mona przezibi; niewyj ? take le, bo si dopuci zoliwego krzyku i alu, co najgorzej wpyn moe na przebieg saboci. Rwnie uwag zwrci trzeba, aeby, jeeli dzieci- w wzku usypia , nie wozi go po kilku

pokojach przez progi, bo kade szturknicie wstrzsa mzg; z tych samych przyczyn powinna uwaa, aeby dzieci woc n.- p. po ogrodzie, wozia wolno i po rwnej ziemi. Rodzice powinni take na to uwag zwrci, eby piastunki nie rozbudzay wyobrani dzieci, ktra wzgldnie daleko jest bujniejsz, ni u starszych osb opowiastkami strasznemi, bobakami w ciemnociach i tem podobnemi straszydami; bo dzieci zrywa si ze snu, ciemnego pokoju si boi, kogo zawsze kolo siebie mie musi, sowem staje si boja li worn, co na pniej niezaprzeczony ma wpyw na charakter i sposb bycia czowieka. Wtem miejscu musz atoli doda, chocia ta uwaga zakres tego dzieka przekracza, e opowiastki historycznej lub biblijnej treci, albo bajki, jeeli takowe s, pikne, choby najmniej do prawdy podobne, nie powinny by wygnane z kka dziecinnego, bo te mile zatrudniaj umys i

ksztac, serce.

Poywienie.

Czsto s szkrofle skutkiem za lichego, albo za obfitego poywienia, mnonych jade i t. d. Dr. C. Munde.

Dla zrozumienia nielekarzowi, jak wielki wpyw wywiera pokarm na jako krwi i sokw, bdzie potrzebnem obznajomienie si ze spraw trawienia, ktr o tyle tylko, o ile to jest dla wymienionego celu koniecznem, w krtkoci tu streszcz. ywno wszelka dostaje si przez usta w poyk, ztd do gardzieli, a przez gardziel do odka. Cay ten przewd jest powleczony bon luzow, ktra przez wydzielanie na powierzchni swej uzu utrzymuje te bony w lizkoci, aeby ywno tem snadniej moga do odka si zsuwa. Zby su do rozdrabniania tej ywnoci, a jzyk nie tylko do uczucia smaku, ale i za yeczk lub

opatk do podawania, przedniemi zbami zcitych kawaeczkw na zby trzonowe do zucia. W jamie ustnej s po obu stronach szczk i pod jzykiem gruczoy wydzielajce lin. Ju wtedy, kiedy jzyk zbiera t pokawaeczkowan ywno ku podaniu na przeucie, zaprawia on j lin ? gruczow podjzyko- wych wydzielan. Do niej dodaj podczas ucia gruczoy przyuszne, majce po obu stronach szczk przy pierwszym zbie trzonowym swe ujcia, ktremi lina wypywa, swoj lin, ktra pierwiastkowym swym skadem do strawienia ywnoci si przyczynia. Tak przyprawiona ywno dostaje si do odka, gdzie znowu gruczoy odkowe swj sok, tak zwany sok odkowy do niej przydaj. Po wymiszaniu si w odku i przejciu w pewien stopie ukwaszenia, wychodzi ta ywno jako miazga czyli braha [chymus) z odka, ktry na ujciu swem opatrzony jest klapk, tak zwanym odwiernikiem, aby si ta miazga napowrt do odka nie wracaa, i zsuwa si do dwunastnicy (kiszki zwanej tak dla swej

dugoci 12-calowej), w ktrej cianach znajduj si dwa ujcia, jedno przewodu pcherza ciowego, a drugie gruczou zaodkowego czyli trzustki. Tu zaprawia si ta miazga ci i sokiem gruczou zaodkowego, i dalszego przeobraenia dowiadza w jelitach pod wpywem tame wydzielanego luzu na mlecz (chylu). Wewntrzna powierzchnia kiszek zaopatrzon jest w naczyka, tak zwane kosemka jelitowe, ktremi wsysa w siebie soki poywne mleczu; zewntrzna za ma naczyka woskowate, ktre s pierwszemi pocztkami naczy limfa- tycznych, ktre kosemkami wsany mlecz jako limf (lipkobiaaw ciecz) przyprowadzaj krwi, i tym posobem jej na wyywienie ustroju wydan ilo nagradzaj. Przechodzce resztki przez kiszki grube czyli dolne cigle natrafiaj na podobne wsysajce naczynia ktrem znowu woskowate naczynia limfatyczne odpowiadaj. Co nie mogo by przez te naczynia zuytem, wychodzi w odbycie stolcowym.

ywno w ogle jest dla czowieka a szczeglniej dla dziecicia w tym wieku z koci i mini rosncego tem, czem materja dla budowli. Budujc co dla nas, jake starannie dobieramy sam zdrowy budulec! Chcie szuka midzy rnorodn ywnoci, ktr nam przyroda obficie daje, co zdrowe a co niezdrowe? byoby nierozsdnie, poniewa to, co nie jest zdrowem, zupenie do poywienia naszego uytem by nie powinno, czymy dziemi czy ju ludmi dojrzaymi; bo co nie zdrowe samo przez si, nie moe suy zdrowiu w ogle, najpodaszemu warunkowi ycia naszego. ywno staje si niezdrow albo a) przez jako, albo b) przez ilo; albo nareszcie c) przez jednostajno. a) Jakoci staje si ywno niezdrowa, jeeli jest niewiea, jak naprzykad miso , maso, stcha mka lub krupki, spleniay chleb i ser i t. p. Czasem znowu jeeli za wiea,

naprzykad ciepe pieczywo mianowicie chleb, za mode ziemniaki i t. p, nareszcie jeeli niedogotowana, szczeglniej grzybki, ryby i ciasto, albo niedopieczona, jak na przykad chleb, i wszelkie biae miso. b) Iloci staje si ywno najczciej niezdrow, bowiem odek tylko pewn ilo pokarmw bez szkody przyj moe, ale jako narzd rozcigny, daje si rozepcha, a z pocztku nawet pozornie dobrze trawi Do strawienia poywienia jednak nie tylko sam odek pomaga, jest on tylko niejako naczyniem, w ktre si nagromadza ywno; a gruczoy linowe, odkowe, jelitowe, trzustka czyli gruczo zaodkowy (pancreas) i wtroba, wydzielajc odpowiedne kademu gruczoowi soki do strawienia konieczne, uskuteczniaj wsplnie waciwe przetrawianie ywnoci. Jeeli wic do odka za wielka ilo potraw si dostanie, tedy tylko taka ijo tyche naleycie przetrawion by moe, jaka wy wymienionemi sokami dostatecznie przerobion bya ; reszta obcia i

zanieczyszcza kistki staje Bi czsto przyczyn ich saboci albo przyczyn zagliszczenia, a w dalszym skutku nawet szkrofli. Take wtedy staje si ilo w poywieniu przyczyn niezdrowia, jeeli si naraz wprawdzie nie jada za wiele, ale za to za czsto; bo odek musi wypocz i z pozostaych resztek si oczyci, nim na nowo trawi zacznie, a gruczoy wydzielajce soki trawice, potrzebuj czasu, aby wyprniwszy si podczas jednego trawienia, mogy w sobie znowu potrzebn ilo tych sokw wyrobi. Jeeli atoli dzieci jadaj w kadej porze choby mniejszemi naraz porcjami, c si wtedy dzieje? Of o odek rwnie si przeadowuje, on przyjmie nadmiar poywienia, gdy przez wymioty sobie nie uly gruczoy podranione musz swj sok do trawienia da; ale nie s w stanie dostatecznie go urobi. Pobudzone za cigle do nadzwyczajnej Czynnoci powikszaj si z wolna i wicej tego soku

wyrabiaj z uszczerbkiem jakoci, poniewa dobrego i zdrowego soku w tak krtkim czasie wyrobi nie s w stanie. W skutek takiego wysilania si gruczow rozcieczaj i wyradzaj si soki, ktre skad chemiczny mleczu niekorzystnie zmieniaj, a ten znowu staje si przyczyn zego odywiania, a to jest pocztek szkrofli. Gruczoy za powikszone, pobudzane cigle do czynnoci natonej przechodz nakoniec w stan cigego przedramenia i wtedy zatykaj si i twardniej, i cay szereg ztd pochodzcych chorb powoduj. c) Nietylko jakoci i iloci poywienia mona szkodzi zdrowiu, ale i jednostajnoci ywnoci. Midzy tem, co nam za pokarm suy, s rodzaje ywnoci mniej lub wicej poywne, to jest takie, z ktrych jedne w mniejszej iloci spoyte wicej daj poywienia, jak drugie w wikszej iloci; albo mniej lub wicej strawne, to jest takie, ktre w jednakiej iloci spoyte, mniej spotrzebywuj sokw

gruczoowych do przetrawienia, a drugie wicej, i prdzej si przetrawiaj, albo duszego na to potrzebuj czasu. Jeeli dziecko dostaje cigle ywno tak, ktra spotrzebywujc wiele sokw gruczoowych, jak n. p. poywienie mczne, ktre wiele krochmalu w sobie zawiera, mniej jest poywn, tedy wypywa ztd ten sam skutek, o jakim wyej wspominalimy. Jeeli za uywa cigle ywnoci poywnej a mao sokw gruczoowych zuytkowujcej , jak n. p. miso, tedy krew si nadto rozgrzywa, robi si son i wicej lipk, i skonn do chorb zapalnych, i skrnych wysypek. Zapuciwszy si w szczegowy rozbir ywnoci co do jakoci, iloci i wikszej lub mniejszej poywnoci lub strawnoci, pojmuj, e co w pierwszych dwch ustpach, to jest pod jakoci i iloci rozumiemy dostatecznie jest wyuszczonem; ale co do szczegowego rozrodzajowania poywnoci lub strawnoci pojedynczych ywnoci, rne

nieuzasadnione mog istnie zdania, przeto powoujc si na badania chemiczne, ktre w tej mierze s sdzi rozstrzygajcym, w krtkoci bd si stara poda niejakie porwnanie. Za zasad przyj moemy, e: im wicej ywno jaka posiada pierwiastkw w ustroju naszym znachodzcych si, tem bdzie poywniejsz; a im mniej czasu do strawienia i mniej sokw gruczoowych do tego potrzebywa bdzie, tem bdzie strawniejsz. Najpoywniejszym pokarmem jest mleko, bo mleko zawiera w sobie wszystko, co jest ustrojowi czowieczemu potrzebnem zawiera ono cukier, tuszcz, ser. biaek, pierwiastki przyszego wkna mini, istot krwi i pynw szlachetnych czyli sokw, oprcz tego sole i elazo; jest oraz jednem ze strawniejszych poywie, mianowicie mleko matczynej piersi, ktremu najbliej stoi mleko krowie.

Najstrawniejszem jest surowe biako, poniewa ono jako biako znajduje ei w miniach, w pynnej czci krwi, i we wszystkich sokach naszego ustroju a bdc pynem prawie w cakowitoci swej poywnym niespotrzebywuje prawie adnych sokw gruczoowych. Miso w ogle jest bardzo poywne, a podug Moleszota tem strawniejsze im obfitsze w biako; tak jest miso gobkw, kurczt i cielcina strawniejsze od woowiny, chocia to ostatnie poywniejsze od pierwszych. Zboe znowu poywniejsze od jarzyn, bo wicej zawiera w sobie pierwiastkw wkna mini; za jarzyna strawniejsza. Jajo daje w biaku swojem biako, a w tku prcz innych poywnych czci, ser i tuszcz. Surowe jajo lub jajo na mikko jest Btrawniejsze ni gotowane, bo w gotowanejn jaju biako skrzepo, a skrzepe potrzebuje do rozpuszczenia wiele soku odkowego, wic jest chocia zawsze poywne, jednak mniej

strawne. Ocet pomaga do rozpuszczenia biaka, i dlatego jaja w occie s strawniejsze, ni jaja na twardo. Jarzyna, jak marchew, ziemniaki, buraki i t. p. daje biako, wic jest lekko strawna, cho nie jest do ycia wystarczajc, bo nieodywi naleycie ani mini ani koci. Zboe daje wkno mini i krochmal, ktrego najwicej zawiera w sobie mka pszenna, a ktry przerabia si w cukier i tuszcz potrzebujc na to wiele liny i soku trawicego; wic jest mniej strawne, chocia poywne. Strczkowe nasiona, jako groch, fasola, bb i soczewica daj prcz biaka i krochmalu, ser; s wic poywne, a dobrze rozgotowane i z niestrawnych usek obrane, nawet nie cikie do strawienia. Owoce s mniej poywne ni jarzyna, chocia n. p. jabka dosy krochmalu w sobie

zawieraj; mianowicie mniej poywne od ziemniakw, ale nie obciaj krwi tuszczem, jak te ostatnie. Migday i nasiona tuste mao s poywne, i niestrawne. Kawa i herbata nale do najmniej poywnych napitkw; nawet mleko jest w zmiszaniu z kaw lub herbat mniej strawne nieli czyste. Czekolada zawiera w sobie wiele biaka i tuszczu, jest bardzo poywn, ale w skutek sporej iloci tuszczu dosy cik do strawienia. Tuszcz w ogle ciki do strawienia, potrzebny w pewnej iloci w ustroju naszym, ale wyrabia si tam z krochmalu; sam tuszcz jest niepoywny. Zrbmy dla prby pewn jak miszanin, a bdziemy mie jako zadanie do rozwizania, osdzenie jej poywnoci i strawnoci.

Wemy n. p. mki pszennej, tka, migdaw, cukru i masa bdzie ciasteczko. Teraz wemy pod rozbir warto pod wzgldem poywnoci i strawnoci kadego z tych rodkw, a obaczymy ile ciasteczko pod wzgldami temi samemi jest warte. Mka pszenna ma wiele krochmalu; z krochmalu robi si cukier, a z cukru tuszcz tko, dosy poywne, ma ser i ... tuszcz Migda mao poywny a niestrawny przez Tuszcz Cukier? z cukru robi si. Tuszcz A maso? to najczystszy . Tuszcz Nasze zadanie wyrobione! Przekonajcie si matki, ktre dzieci ciasteczkami karmicie, co im dajecie? Oto prawie sam tuszcz, a tuszcz obcia przewd trawienia, i jest nie poywny. Za drugie zadanie niechaj matki same

rozwiza racz; wemy n. p. miso i jarzynk mleko, chleb i owoce. Zbadalimy ywno wszechstronnie, bo tak pod wzgldem jakoci i iloci, jak poywnoci i strawnoci, wypadnie nam jeszcze oznaczy t ilo miarowo i okreli pojedyncze odstpy czyli pory, w jakich poywienie jedno po drugiem nastpywa powinno; a na kocu doda, ktre rodzaje jade i napojw nie odpowiadaj wiekowi dziecicemu, chociaby nawet starszym doskonale suyy. Co do miarowej iloci, da si tylko tyle powiedzie, e dzieciciu niepopsutemu i nierozpieszczonemu mona pozwoli tyle zje naraz, ile samo zechce; bo nie kade dziecko jednakow miar pokarmu potrzebuje, a nawet to samo dzieci jednego dnia wicej zje, drugiego za mniej, podug stanu odka i oglnego zdrowia - podug wasnego cieplika i potrzeby nagrodzenia zuytych si ruchem i wpywem wieego powietrza. Jako widzimy, e dzieci

zmywajce si zimn wod, uywajce ruchu i wieego powietrza wicej jedz, nieli te, ktre si w cieple chowaj w zamknitym pokoju i bez ruchu. Na dzieci rozpieszczone i grymane trzeba wicej uwaa, bo te bd tylko pewne potrawy wybiera, i temi gotowe si opcha a do przeadowania. Porcja powinna by podug wieku wiksz lub mniejsz, w czem za miar suy porwnanie iloci z zwyczajn porcj dorosych Co do pory zastosowa naley ten porzdek, aby nie obcia odka na nowo pierwej, pki dawniejsze nie strawi. Kad pojedyncz ywno wylicza z dodatkiem, ile godzin do strawienia potrzebuje, jest tu niemoebnem, boby przekroczyo wymierzon objto tego dzieka, a byoby mimo tego niepoyteczn prac, poniewa przyprawa potraw i miszanina takowych ma znaczny wpyw na czas trawienia. Tyle byo koniecznem dla zrozumienia, e porzdek w jedzeniu jest istotnie zdrowiu sucym warunkiem.

Podug tego, co zwykle si jada rano, w poudnie i t. d. jest od wiekw dowiadczonym porzdek nastpujcy: rno po wstaniu z ka pierwsze niadanie; we trzy godzin drugie; potem obiad, we cztery albo pi godzin po objedzie podwieczorek; a nakoniec kolacja, ziin najmniej godzin, a latem dwie godzin przed spaniem. Kto dzieci tylko w porach tu poleconych karmi, ten musi zauway, e kad raz je dziecko z chci, przy objedzie nie grymasi, na nieporzdek odka nigdy nie cierpi, zdrowo wyglda i jdrnie ronie, nawzajem spostrzee, i dzieci jedzce w kadej porze, najlepiej lubi chleb, przy objedzie poywniejszych potraw je nie chc wanie dlatego, e si ju przed objadem opchay ciastem, maj wielki brzuch, czsto na odek choruj, s nabrzke i blade, i cierpi na zagliszczenie lub szkrofle. Nakoniec co do rozrodzajowania jade i napojw, wspomn tylko oglnie, e wszelkie

napoje rozgrzywajce, jak kawa, herbata, wino, wdka, piwo i t. p. s ju przez to samo, e rozgrzywajce, wiekowi dziecicemu nieodpowiedne, poniewa kade dziecko samo w sobie wiele ciepa rozwija; z tego powodu bdzie take kade jado krew rozgrzywajce, jak n. p. wieprzowina, kawior, marynaty albo korzenno przyprawione potrawy dzieciom szkodliwe. Napojem dla dzieci niechaj bdzie woda wiea, a pokarmem codziennym: mleko, roso!, miso, jarzyna, nie wiele leguminy, chleb i owoce wiee albo suszone. Przewodnikiem za w doborze pokarmu stosownego wiekowi dziecka, jest sama przyroda, bo ta uksztacajc gruczoy do trawienia soki dajce i narzdy temu suce, a potem dajc dziecku od czasu do czasu zby, ksztatem tych zbw i doskonaoci czasow narzdw nam oznajmia, jakie poywienie ktremu wiekowi przysu. Dzieci na wiat przychodzce nie przynosi z sob ju wykutych zbkw, wic wedle

wskazwki przyrody do jedzenia niczego nie potrzebuje, ono te tylko pije mleko, czyli ssie. W szstym miesicu tak linowe gruczoy i odkowe, jak i pierwsza para wykutych zbkw wskazuj potrzeb stalszych pokarmw. Z ukoczonym rokiem ma dzieci ju u dou i u gry po cztery zby, a czasem ze dwa trzonowych, moe wic ksa i u moe dlatego dostawa kaszk, chleb, mdek, siekane miso i t. p. Z kocem drugiego roku ma oprcz tych zbw jeszcze cztery trzonowych, i dostaje zby podoczne, ktrych take jest cztery, a w trzecim roku ma ju wszystkie zby, i od tego czasu moe jada wszystko co si w ogle zdrowiu nie sprzeciwia. Dzieci majce na przykad dwa lata, moe si w jedzeniu nastpujcego trzyma porzdku: Na pierwsze niadanie jednego dnia: szklank mleka z buk czerstw; drugiego: talerz kaszki na wodzie z masem; trzeciego kaszk na mleku;

\na drugie niadanie chleb z powidem, albo z jabkiem, albo z odrobin masa masa dzieciom nie naley dawa wiele, poniewa trac przez tuste jedzenie apetyt; na objad ros z czem, albo barszczyk na rosole, krucha piecze z marchewk, groszkiem lub kompotem, i kawaeczek lekkiej leguminy; po objedzie wolno czasem i ciasteczkiem obdarzy, jeeli ju koniecznie takowe musi naley do stou dziecicego; nna podwieczorek owoce z clilebem; na kolacj to co na pierwsze niadanie, dla rozmaitoci z t odmian, e jeeli rano byo mleko z buk, wieczr moe by kaszka i przeciwnie. Dzieci majce trzy lata moe jada oprcz tego czasami na niadanie lub kolacj zacierk na mleku lub na wodzie moe na objad jada bb, ktry bardzo jest dobry na wzrost koci; dalej buraczki i zupy niekorzenne. Dzieci starsze mog na objad wszystko

jada co niekorzenne na niadanie za tylko mleko, a na kolacj co na waz, a nigdy na noc misa, bo nie- tylko e w podobnym wypadku le spi, ale trawic miso przy zupenie zamknitych ustach w cieple, tworzy si osad na zbach, ktry ulegajc zepsuciu, nadpsuwa zby i przyczyn niewieego jest oddechu. Ze zgroz moe nie jedna matka spojrzy na ten spis potraw, i zadziwi si, e tam nie ma wanie tych rzeczy, ktre rozpieszczone dziatki najlepiej lubi, na przykad kawy, herbatki, Ciasteczek, cukierkw, biszkokcikw, wieego chleba i bueczek od rana do wieczora, lub tym podobnych przysmaczkw. Nie ma tych rzeczy tak, jak midzy zabawkami dziecinnemi nie ma siarniczkw, strzelby, kul i prochu, bo jak jedno tak drugie nie jesb dla dzieci. Kad zdrow rad przyjmuj troskliwe matki z wdzicznoci, ale co do kawy i herbatki trudno si daj przekona. Jeelim

jako lekarz domowy gdzie zgani dawanie dzieciom kawy, otrzymaem czsto odpowied, e to taka odrobinka, wicej mleka jak kawy i to leciutkiej. Codzie raz a czasem i dwa razy, kad raz po odrobince, zrobi z czasem wiele, a kade ze szkodzi musi, w maej iloci mniej, a w masie wicej; powtre kawa drani podniebienie i odek, a pojedyncza zdrowa strawa, mianowicie mleko nie chce po tern smakowa. Nie jedna matka moe mi zarzuci, e zna dzieci, ktre wcale zdrowo si wychoway, chocia nie yy podug podobnego wyboru potraw. Ja im na to odpowiem: by moe szczliwa sia i niezuyto odka! ale dodam: coby to byo z takich dzieci, gdyby nie podkopyway dobrowolnie swego zdrowia. Zarwno zwrc pytanie do matek, czy ich serce nie boli, jeeli dzieci z przeadowania zasabnie i cierpi jak n. p. na zapalenie kiszek, biegunk krwaw i t. p. albo jeeli, ju nie chc mwi z tego powodu ycie pooy, ale mde, blade, szkrofuliczne, chocia si z

przyjemnoci przysiada do kawy, i z chlebem i cukierkami, jak cie koo matki chodzi ?

Ubir dzieci. Odzie powinna by zastosowan do pory roku i do wieku, potem do pokoju lub przechadzki, mianowicie w zimie. Niemowl ma dosy, jeeli odziane jest w koszulk i kaftaniczek na plecach wizany, latem pcienkowy a na zim weniany. A gdy go si na wolne powietrze wynosi owija go si w koderk, lub wenian chustk. Kidy za dzieci chodzi zaczyna, naley uwaa na to, aeby sukienka, ktra take latem powinna by leciutka, a zim weniana, nie bya za duga, przez co wielu wypadkom, pochodzcym z upadania dzieci maych zapobiedz moemy, dzieci bowiem uczce si chodzi, nogi wysoko podnosi i atwo sukienk przydepta moe. Ubranie dzieci powinno by jak najpojedyczsze koszulka czysta i sukienka jest caem ubraniem nawet dwuletniego dziecka.

Poczoszki s w tym wieku jeszcze niepotrzebne, bo dwuletnie dziecko w zimie na dwr wychodzi nie powinno, a w pokoju ciepo mu i bez nich, maj za t niedogodno, e chciawszy dzieci ochroni od przezibienia w skutek do czstego zmaczania poczoszek, trzebaby nieraz kilka razy dziennie takowe odmienia; a trzewiczki nie tylko ciskaj nog, ale przeszkadzaj maemu dziecku w miaem chodzeniu. Od trzeciego roku naley dzieciom ze wzgldw przyzwoitoci zawdziewa spodeki biae, lekkie i szerokie do sukienki przypinane. Szelki nie powinno si nigdy u dzieci maych uywa, poniewa dzieci mae w zabawach swych najczciej przy ziemi przykuczaj, przez co nie tylko szew spodeniek szkodliwie si w krok wpija, ale szelki take rozrastaniu prawidowemu klatki piersiowej przez nacisk stoj na przeszkodzie. Z tej ostatniej przyczyny nie wolno dziewcztom uywa sznurwek.

W pokoju mog dzieci nawet trzyletnie jeszcze biega boso; ale gdy na przechadzk wychodz lepiej ubra je w trzewiczki, (co si tylko dziatek na wsi tyczy, bo w miecie i tak nikt dzieci boso na dwr nie wypuszcza) aby unikn skaleczenia na cierniu, szkle lub skorupce. Starsze dzieci powinny by krtko ubierane, aby im nie przeszkadzay suknie w ywych ruchach, bez ktrych adne zdrowe dzieci obej si nie moe. W pokoju powinny by ubrane lekko, ale gdy w zimie na dwr wychodz co zdrowo jest w dnie pikne, to jest soneczne, choby nawet mrone byle nie wilgotne a szczeglnie nie wietrzne powinny wzi cieplejsze poczoszki i skrzane trzewiki; powinny by w pasie opasane, i na to watowan zarzutk od zimna zabezpieczone. Szyj i gow naley tylko lekko osania, bo jeeli szyja szalami poobwijana, tedy zaczyna potnie, a e dziecku za duszno, odsania si mimowoli i

najniewinniej nabawia rnych cierpie gardlanych. Nierozednem jest tak zwane hartowanie zasadzajce si na tem, e dzieci zim i latem codzie biega po wolnem powietrzu boso i tylko w koszulce, co ju kilka razy na moje oczy widziaem, a raz nawet okropnych ztd skutkw wiadkiem byem. Pastwo B. w Z..................... ktrzy w ten sposb pielgnowali swe dzieci stracili w jednym dniu troje starszych dzieci na dawic czyli angin, z ktrych najstarsza dziewczynka ju miaa lat dziewi. Rozumie si, e wszelkie dziwaczne, opite lub futrzane ubrania s zdrowiu dzieci szkodliwe.

Zabawa dzieci. Zabawa jest pierwszem i jedynem zatrudnieniem naszego dziecictwa, i zostaje najprzyjemniejszem przez cae ycie... Wyczcie z ycia co jest wymuszon sub elaznej koniecznoci, c nie jest zabaw? Sztukmistrz bawi si przyrod poeta wyobrani myliciel idejami i t. d.

Wieland. Dzieci bawi si musz, bo nikomu bardziej nudy nie dokucz, jak dziecku ono tylko teraniejszoci yje, nie majc zasobu mylenia w krtkiej i w tre ubogiej przeszoci, ani bystroci pogldu w przyszo. Zabawa ich jest dwojaka, albo czem si bawi, i te przedmioty, ktre do zabawy im su, nazywamy zabawkami albo bawi si midzy sob, co zowiemy waciwie zabawami dziecinnemi.

Zabawki. Dzieciom malekim, niechodzcym jeszcze, nie powinno si dawa adnych zabawek, bo te wszystko do ust kad. Jeeli zabawka jest twarda albo stuczliwa moe si dzieci skaleczy, a jeeli malowana, to barwido z niej oblie, i w miar szkodliwoci pierwiastku barwida zaszkodzi sobie moe. W drugim roku jeszcze dzieci obojtne s na jako zabawki; i zwykle nie tyle si bawi lubi ile psu. Jemu wszystko jedno rozedrze kawaek zapisanego papieru, czy najpikniejszy obrazek zama patyczek, somk, czy drewnianego onierza albo najkosztowniejsz lalk. Ta ch psucia tmaczy si potrzeb poznawania wszystkiego, co go otacza, bo wszystko mu jeszcze nowe. Nie ma ono takiego bogactwa wyrazw, iby mogo zapyta starszych dla zaspokojenia swej ciekawoci, gdy mu co nowego pod rk wpadnie, wic samo si obznajamia z wasnociami tych przedmiotw, psujc i rozbierajc je.

Wylicza krocie zabawek dziecinnych nie jest mojem zadaniem; napomkn tylko chciaem o tych, ktre s dzieciom szkodliwe, chocia przej nie mog piszc o zabawkach, bym w ogle mego nie da o nich zdania. Najlepsze zabawki dziecinne s te, ktre sobie dziecko rozstawia i skada moe, bo nie tylko e ma zabaw czynn i myl budzc, ale nie zasiada si na jednem miejscu dugo, co tak dorosym jak i dzieciom jest niezdrowo. Z tej przyczyny najlepsze dla chopcw s domki z drzewkami , zwierztami i onierze drewniane, a dla dziewczt naczynia kuchenne, pokojowe i lalki. Przestrzega jednak rodzice powinni, by dzieci robiy dosy ruchu, bo kade przydusze siedzenie , choby przy najpikniejszych i pouczajcych zabawkach jest szkodliwe z powodu, jaki w ogle brak ruchu wywouje. Do szkodliwych zabawek dziecinnych nale konie na biegunach, i laski do jedenia jak to mwi dziatki na koniu.

Jedno i drugie drani narzdy pciowe przez askotanie lub ocieranie, z ktrej to przyczyny ukad pciowy za wczenie si rozwija, co na przyszo ma doniose skutki. Zabawy. Dzieci najczciej w zabawach swych naladuj starszych; te wic dzieci, ktre pod okiem matki i przy jej boku si chowaj, inaczej si bawi, nieli te, ktre oddane pod dozr sugom, albo gdzie w osobnych pokojach rd nich tylko yj. Zabawy' ich mog by najrnorodniejsze, powinny by atoli zawsze przez starszych nadzorowane, szczeglniej , gdy dzieci obojej pci razem si bawi. W domach gdzie s rozumne bony, zwykle bywa pod tym wzgldem dostateczny dozr; ale, e to dzieko pisane jest i dla tych, ktrzy bon nie trzymaj, obowizkiem byo moim na takie na pozr drobnostki uwag rodzicw ju w tym wieku dzieci zwrci, bo te drobnostki czsto stanowczy maj wpyw tak na zdrowie, jak na ca warto przyszego czowieka.

Zawczesne natanie umysu.

Jeeli dzieci niekiedy ju w czwartym roku okazuje szczeglniejsze pojcia i ch do nauki, nie powinnimy tego bra za wskazwk potrzeby zaspokojenia jej, jeeli nam ich zdrowie i przysza umysowa tgo na sercu ley. Bo jak si pojawiaj w wiecie zjawiska nadprzyrodzone, tak i midzy dziemi zabysn czasami jak wiateka bdne, jakie niezwyke zdolnoci, ktre * najczciej take jak te wiateka zabysn na chwilk i zagasn albo s jenjusze. Nadprzyrodzonem zjawiskiem nie moe by kade dzieci, chocia niektre matki w tem jaki szczeglny zaszczyt znachodz. Jenjusz za nie da si z kadego powszedniego, choby najbardziej uzdolnionego dziecka wyrobi, bo ten ju jako taki na wiat przychodzi.

Mzg to rdo rozumu i wadz umysowych, nie jest jeszcze w tym wieku tak wszechstronnie rozwinitym , aeby e si tak wyra strawi za ciki pokarm duchowy (w tym razie ograniczajcy si tylko na naukach ksikowych, choby najniszych); jak i odek ten, ktry si dopiero uksztaca, adnych twardszych pokarmw bez szkody na zdrowiu nie przyjmie. Ta tylko zachodzi midzy odkiem a mzgiem na korzy pierwszego rnica, e gdymy odek zawczenie natyli do trawienia wiekowi nieodpowiednego pokarmu, albo za wielk ilo, choby i zupenie dobranego zadali, to wkrtce zobaczymy skutki ztd pochodzce jak wymioty, nieporzdek w odbycie kiszkowym lub zapalenie kiszek, i na przyszo stara si bdziemy, nie dawa wicej powodu do podobnych cierpie. Jeeli za mzg za wczenie natymy lub za wielk iloci pokarmu duchowego obciymy; tedy nie spostrzegamy tak ywo w oczy bijcych objaww niestrawnoci, ktreby nas

przestrzegy o istotnem obcieniu jego i dalej go natamy; ale z wolna wywizuje si sabo mzgowa w skutek przedranienia, ktre w okresie uksztacania si istoty mzgu tem jest szkodliwsze, i si staje przyczyn chorobliwego zboczenia w dalszym jego rozwoju. Skutki tego pokazuj si najczciej dopiero wtedy, gdy si mzg ju rozwin. Pozostawiajc w najlepszym razie na cae ycie tempot albo obkanie umysu, nie rzadko s te skutki zabjcze, jak n. p. przez zapaln wod w mzgu, lub zapalenie tego. Zapalna woda w mzgu (hitzige Gehirnhohlen-Wassersucht) pojawia si dlatego tylko w wieku uksztacania si mzgu, to jest do lat omiu i nigdy pniej. I pewnie na tem dowiadczeniu oparte jest stare przysowie: Za mdre dziecko nie uchowa si. Porwnajmy dalej siy umysowe dziecicego wieku z si cielesn, a pewnie na korzy ostatniej to porwnanie wypadnie, wszake ciao ju w onie matki do

tego stopnia uksztaconem byo, i ruchami i rzucaniem si si sw objawiao. Dlaczeg nam nie wpadnie na myl obcia dziecicia ciao tak wczenie w chci wyrobienia silniejszego czowieka? I owszem przeciwnie, oburzymy si na widok nasuwajcy si niejednokrotnie po miastach, gdy biedny jaki chopiec, w terminie u majstra, n. p. stolarskiego zostajcy, dwiga za czeladnikiem cikie czci warsztatu, spocony, co chwil wypoczywajcy i amicy si pod ich ciarem. Bo tu mamy znowu z ciaem do czynienia, a po niestosownem takiem obcieniu spostrzeglibymy zaraz upadek si, albo wasnemi przekonalibymy si oczami, e dzieci tego ciaru podnie nie jest w stanie, chociaby nawet chciao; ale co si w mzgu dzieje, gdy go nauk zawczesn albo niepojt obciymy, tego nie widzimy, a przypuszczamy, e dziecku nic nie jest za cikiem, co go nauczamy, bo kagdy ma rozum i wie e dzieci nie bdzie uczy od

razu krasomowstwa albo matematyki, a to co si zwykle dzieci uczy, ma by niby zastosowanem do ich pojcia. Pojcie jest wzgldne ale odziedziczony zwyczaj i zy przykad nakazywa a do niedawna czterolub picioletniem dzieckiem pochepi si, i umi historj i deklamuje, cho nic z tego nie rozumie, czem, jajt w ogle tympodobn paplanin bez myli, to samo uczucie oburzenia w ludziach mylcych i ludzko miujcych sprawiao, co w chopiec terminujcy, ktry poamany dwiga nieodpowiedny jego wiekowi ciar. Wiek, w. ktrym dzieci bez szkody na zdrowiu i umyle ksikow nauk poczyna moe, jest wiek zmiany zbw, poniewa ta przypada rwnoczenie z ostatecznem uksztaceniem si mzgu. Moemy bowiem wyranie rozrni dwa okresy w dziecictwie naszem, jeden okres cigle zmieniajcej si zabawy i niestale tylko przelatujcych myli, ktry przypada na czas mlecznych zbw, a drugi stalszego zajcia

si pewn myl, badania i chci wiedzy, a ten przypada na czas zmiany zbw. Dla poparcia w tym ustpie rozpostartego zdania mego, przytocz tu kilka sw z pisma Dr. O. Heyfelder z r. 1858, pod tytuem Dziecictwo czowieka odznaczonego medalem nagrody i zasugi. Mwi on: Szkodliwy wpyw na zdrowie dzieci, pochodzcy z zawczesnego natania umysowego, jest oczywisty. Wiemy, e mzg dzieci jest wtego skadu, sabej opornoci i wielk ma skonno do rozmaitych zbocze chorobliwych; e zapalenie mzgu, ktre tyle ofiar midzy dziemi wybiera , od pierwszego do smego roku pojawia si zwyko, i przez jakiekolwiek dranienie wywoanem by moe. Midzy temi atoli stoi na czele za wczesne albo zanadto natajce uczenie. W ogle jest ono podug zdania wszystkich patologw przyczyn najrnorodniejszych cierpie mzgu, ktre si zaraz objawiaj i szybki maj przebieg, albo przez cae ycie trwaj w skutkach,

ktremi s saba pami, tpe pojcie, skonno do cierpie umysowych, a co najmniej niezdolno dalszego rozwoju duchowego. Tak lekarzom jak i nielekarzom wiadom jest rzecz, e bardzo czsto takie, sztuk wybujae dzieci, takie kwiatki cieplarni duchowej naraz w rozwoju umysowym staj, i ani wewntrznym ani zewntrznym bodcem do dalszych postpw doprowadzi si nie daj. Za u niektrych dzieci, mianowicie u dziewczt, cierpi w skutek takiego zawczesnego rozwinicia umysowego cay ukad nerwowy; ten otrzymuje chorobliw wyszo nad mniej rozwinitym ukadem miniowym, i staje si nietkliwym na zewntrzne dranienia. Takie politowania godne dzieci s sobie i drugim ciarem. Najmniejszej potrzeba jakiej pobudki, a wnet przychodzi bl gowy, kurczowy pacz, drgawki i cay szereg przypadoci nerwowych, ktre potem, szczeglniej kobietom przez cae ycie jako ciki przydatek pozostaj.

Zwamy na kocu jakie powody mog nami kierowa , jeeli dzieci za wczenie do nauki zaprzgamy; czy ch spokoju w domu? i dlatego nieobliczajc dalszych skutkw napdzamy dzieci do ksiki; czy ch wyrobienia jenjuszu? czy myl aby chopiec jak najwczeniej pokoczy nauki? Zdaje mi si, e tylko ten ostatni powd mgby rodzicami rozumnymi kierowa, w myli na pozr chwalebnej, to jest, aby- wczeniej ukoczy wszechnic i wczeniej samoistne obj w swiecie stanowisko. Ale najczciej zawiod si rodzice na tem, bo to, czego cztero- albo picioletnie dziecko za cay rok si nie nauczy, to si nauczy siedmioletnie za dwa miesice. W dalszych latach uczy si dziecko zamodo do nauk zaprzgnite, tylko sowa na pami nie pojmujc ich znaczenia, bo cigle o dwa albo trzy lata wyprzedzaj moliwo pojcia jego czasowego. Gdy tak nauka si prowadzi, jak korzy moe mie uczcy si? Uczy si dzisiaj tego, co za rok albo dwa lata snadnieby poj , a dzisiaj si na to daremnie

sili; za rok za albo dwa nie ucz go znowu tego samego, coby wanie z atwoci pojmywa, ale w tym samym stosunku dalej wyprzedzaj waciwe jego pojcie, i tak to dalej idzie, a nareszcie zupenie do nauk si zniechci, bo tego co si uczy nie pojmuje a w przyszoci wyobraa sobie wszystko, czego mu uczy si wypadnie, ju naprzd jako co tak do pojcia trudnego, e na sam myl truchleje, i szkoy porzuca, albo wstydem lub mioci dla rodzicw pobudzany, sili si lczc nad ksikami, i bodaj za wspuczniami, i na zdrowiu zapada. Czy z braku wytrwaoci w takiem uczeniu si na wiatr czyli bez pojmowania, czy z braku zdrowia w skutek wysile nad wiekowych, jeden i drugi tych nauk, ktre mu miay da wczesne stanowisko w wiecie nie koczy, podczas gdy dziecko, ktre si pniej tego samego uczy zaczo, atwo pojmuje i lekko sobie wyobraa .nabycie wiadomoci, i wtedy, kiedy za wczenie do nauki wcignite dziecko upada, to dopiero prawdziwej chci do nauk wyszych nabiera

Wtpi, czyby ktokolwiek potrzebywa bliszego objanienia tego zdania, poniewa w codziennem yciu krocie mamy na to dowodw, i dlatego dalsze przy tym przedmiocie zatrzymanie si uwaam za zbyteczne. Nauka dzieci powinna by tak urzdzon, aeby w pocztkach nie dugo trwaa, nigdy nad godzin z rana, a drug w par godzin po poudniu. Zaraz po objedzie zasiada do nauki nie suy zdrowiu i nie przynosi korzyci, ztd odwieczne przysowie: plenus venter non studet libenter. Nie suy zdrowiu, poniewa nauka zaraz po objedzie zwracajc czynno ustroju ku mzgowi przeszkadza trawieniu; a jest bez korzyci, bo sprawia zajcie gowy a nawet bl i senno. Po roku takiej nauki, moe ona by przecignit na dwie godzin przed i po poudniu, lecz nigdy duej; a jeeli trwa duej, jak to zaprowadzonym jest w szkoach

powszechnych zwyczajem, to wszelkie zadania, majce si wyrabia w godzinach pozaszkolnych, powinny by zniesione, jak to si dzieje w Prusiech, gdzie podobne zadania ministerjalnem rozporzdzeniem od dawna, ile monoci s ograniczane. W nowszych zakadach wychowawczych za granic, a o ile mi wiadomo w dwch w naszym kraju, umiano- to oceni, i zaprowadzono sposb uczenia wsplnego dzieci wszystkich li tylko w godzinach do nauk przeznaczonych. Poza szkolne godziny powinny dzieci uy do zabawy ruchliwej, aeby wycign pokrzywione przy siedzeniu nad ksik czonki.

Glisty.

Gdyby nam si udao te dwa sowa, glisty i zbki wykreli z sownika macierzyskich wiadomoci, wywiadczyli bymy wielk przysug ludzkoci.
D. A. Bednar.

W szeregu niezliczonych bdw, jakie si midzy matkami spucizn rozpowszechniaj, stoi na czele teorja o glistach. Twierdz to tem mielej, i bd ten rwnie u dowiadczonych matek jak i najmodszych, rwnie w chacie jak w salonie, i tak w zachodnich jak we wschodnich naszego kraju okolicach jest ten sam. Zdawaoby si wprawdzie, e gos tak szeroko i tak oglnie rozlegy, powinienby by gosem prawdy, ale o ile podobne gosowanie w innych kwestjach zasuguje na zupene uznanie, o tyle w tym przedmiocie tylko lekarzom przystoi; chocia niekiedy

lekarze niektrzy, mianowicie starej daty a maomiasteczkowi, sami do tego rozpowszechnienia si przyczynili, co zreszt nie tylko mojem jest zdaniem, a coby zupene objanienie miao w tem, e lekarze ucz si w szpitalach, gdzie si leczy dorosych, i niejeden ukoczywszy zupenie nauki, adnego sabego dziecka nie widzia {Dr. Bednar) a potem, e po maych miasteczkach, lekarze przymuszeni s wicej czasu na jedenie nuce powici, przez co mniej ciekawym i z postpem wiadomoci nie koniecznie rwno i chccym, mao pozostaje czasu do czytania dzie nowszych, lub pouczajcej rozmowy z kolegami, o ktrych czsto trudno. Kada prawie matka zna pewne objawy, ktre gdy u dziecka spostrzee, na glisty zgania, a bardzo czsto nawet lekarza, jeeli go dla saboci dziecicia swego wzywa, ju tem gotowem rozpoznaniem saboci wita. Do tych rzekomych objaww nale: brak apetytu, podsiniae oczy, niespokojny sen,

gorczka, czasem wymioty i zgrzytanie zbami, nieprzyjemnie woniejcy oddech i takie odchody przedewszystkiem za nacieranie nosa. Wszystkie te objawy, s waciwe zapalnemu cierpieniu przewodu kiszkowego, a tych objanienie nie jest zadaniem tego dzieka ale o nacieraniu nosa przemilcze nie mog. Zastanwmy si, coby za zwizek mg mie tak daleko pooony, niewinnem narzdziem powonienia bdcy czonek, jak nos z glistami? Czowiek naciera sobie nos, gdy go tene wierzbi. Takie wierzbienie powstaje w cierpieniu zapalnem z wysychania bony luzowej, pokrywajcej wntrze nosa. Bona ta przeciga si w usta i w poyk, dalej w odek i wntrznoci. Jeeli z jakiejkolwiek przyczyny bona ta w miejscach powietrzu przystpnych wysycha, sprawia ona pewien rodzaj askotania, ktre w przewodzie pu- cowym kaszel, w poyku i ustach pragnienie, a w nosie wierzbienie, a czasem kichanie sprawia. Sucho w ustach i poyku znosimy chwilowo zwileniem

dotyczcej bony wod lub jakim napojem agodnym; e za sucho w nosie nikt niczem nie zwila, przeto bona nosowa wysycha tem bardziej, i w gorczkowych sabociach oddech jest prdszy i krtszy, przez co powietrze czciej i silniej jak zwykle, przez nozdrza przechodzi i coraz bardziej t bon wysusza. Jeeli tak jest powie nie jedna matka to powinnibymy podobne nacieranie nosa widzie w cierpieniach zapalnych bon luzowych, take u dorosych, gdy przeciwnie ten objaw tylko u dzieci spostrzegamy. Z njpojedyeczej w wiecie przyczyny odpowiem poniewa u dorosych maj wielki wpyw na ochronienie od tak silnego wysychania bony luzowej nosowej, wosy w nosie, ktre nie tylko, wstrzymuj silniejsze tarcie powietrza o bon podczas oddychania, amic prd powietrza na cieniutkich w drodze stojcych wosach, ale i przez to, e luz pokrywajcy bon duszy czas

utrzyma si moe rd wosw na pionowo spadajcej powierzchni bony nozdrzy, i z wolna wysychajc na bonie, sob j chroni od wikszego wysychania i wierzbienia. Tyle co do samych objaww, a zwaszcza tego dotd rozstrzygajcego w sprawie glist objawu, to jest nacierania nosa. Nie; nie dosy na tem moe mi zarzuci matka, ktra tem cho nieco oryginalnem ale rzetelnem objanieniem jeszcze nie jest przekonan pierwej prosz o objanienie tego faktu, ktry kady widzi, to jest odchodzenie glist rd takiej saboci dzieci. Prawda odpowiem odchodz glisty, ale nie zawsze, a jeeli odchodz, to z tej przyczyny, e kade dzieci sabe, albo adnego pokarmu nie przyjmuje, albo w daleko mniejszej iloci, glisty za godu cierpie nie mog. Pierwszego i drugiego dnia saboci, a jeeli glist jest nie wiele, nawet do czwartego, spoywaj spokojnie reszt wozgrzy (flegmy) kiszkowej, a gdy takowej nie stanie wicej, albo gdy w zapaleniu kiszek

luz kiszkowy w skutek saboci jest chorobliwy i ma dla glist odraajc wasno, roza si one po caym przewodzie kiszkowym, ktrego dwoma kocami s usta i wychd, a nie znalazszy nigdzie dla siebie poywienia, okazuj si na obu ostatecznych otworach. Docent chorb dziecicych na wszechnicy wiedeskiej Dr. Bednar mwi: Glisty i zbki s to dwa bdne bziki, ktre troskliwo matek na bezdroa sprowadzaj ktre im nie dozwalaj prawdziw przyczyn zego dzieciom zagraajcego pozna, a przez to trac drogi i niepowrcony czas, walczc przeciw sabociom, ktre tylko w ich wyobrani istniej, podczas gdy prawdziwy nieprzyjaciel zniszczenia dzieo dokonywa. Dugi czas pytalimy siebie, zkd waciwie te tak oglnie rozpowszechnione przesdy co do glist i zbkw pochodz, i znalelimy nakoniec najpojedyczsze wyjanienie. Bdy te pochodz ztd, e ludzie w ogle, a matki w

szczegle, tylko na te objawy zwracaj oko, ktre si na dwch gwniejszych otworach ciaa dziecicego odbywaj. Widz zbki, ktre si w ustach wykuwaj, i widz glisty, ktre si w odchodach kiszkowych pokazuj. Wyobrania ich caa tem ywo zajta, pozostaje w zupenej niewiadomoci tego, co si wewntrz midzy temi dwoma otworami dzieje, a przecie czynnoci wewntrzne ustroju midzy poykiem a wychodem, s daleko wikszej wagi, jak te, ktre przy samyche otworach widzimy." Dla usunicia bdnej teorji nie wystarczy dowie, e ona jest bdn, ale trzeba podda drug i dowie, e ta druga jest prawdziw, co w krtkoci, o ile objto podobnego dzieka pozwala, uczynimy. adne dzieci z sob glist na wiat nie przynosi, co stwierdzonem jest tysicznemi otwarciami zwok dzieci nieywo urodzonych lub wkrtce po przyjciu "na wiat zmarych po za obrbem ustroju

czowieczego nie istniej; wic musz skoro s w ustroju, w nim si wytwarza. Te pasoyty wytwarzaj si istotnie w wozgrzy kiszek wtedy, jeeli poywienie codzienne dzieci jest bardzo poywne, i obfite, a cikie do strawienia, jak n. p. wiee pieczywo, mczne potrawy, ziemniaki, tuste i sodkie ciasta, jaja i t. p., w takim bowiem razie po przejciu sokw poywnych (mleczu) w krew* jeszcze wiele poywnych czci w luzie kiszek, jako gsta wozgrza zostaje i ta suy glistom do wygniadania si i do poywienia. Z tego wypywa, e istnienie glist zupenie od nas zaley, i gdybymy zmierzy mogli codzienn potrzeb poywienia i zawsze tylko podug tej przyjmowali pokarm, nie znalibymy glist. Ale rzadko ktry czowiek, a ju pewnie adne dziecko nie jest w stanie obliczy codzienn si swojego odka, ani wymierzy iloci pokarmu, koniecznego do utrzymania zdrowia. Prawie zawsze si dzieje, e raczej za wiele, anieli

za mao wypadnie z tego obliczenia, ktrego narzdziem jest smak i potrzeba napenienia odka. Jeeli si stosunkowo do chwilowej potrzeby odka, i stosunkowo do potrzeby nagrodzenia utraconych przez chemizm ycia si, za wiele i za poywnego pokarmu uywa, tedy to, co nad miar byo uytem, nie moe by zuytem i obcia kiszki. Jeeli takie przesycenie raz lub kilka razy si powtrzyo, tedy ustrj dziecicia to przeadowanie przeboleje, i reszt pozostaej cho poywne jeszcze czci w sobie zawierajcej wozgrzy odda z odchodami kiszkowemi; jednak gdy si to za czsto powtarza, czego midzy dziemi ustrzedz prawie niepodobna, tedy musiaoby nastpi rozwolnienie, ktreby z powodu, i odchody te s bardzo czste i nie dozwalaj wsysania mleczu w naczynia limfatyc.zne i przywozu w krew doprowadzio nareszcie do zupenego wyniszczenia. Oto w skutek wszechczynnoci mdrej przyrody wytwarzaj si w nadmiarze niezuyt,kowanych czci poywnych

pokarmu pod wpywem przyrodzonego ciepa, same z siebie glisty, (jak n. p. w starym serze robaki), ktre te poywne czci pokarmw zuytkowuj. Sdzibym przeto, e glisty pod tym wzgldem s nawet dobroczynnemi yjtkami, dlatego ma je prawie kady czowiek. Wielkiej niedbaoci i zupenej niewiadomoci w pielgnowaniu, a szczeglniej karmieniu dzieci potrzeba, eby si glisty do takiej iloci rozmnoyy, iby ustrj cay na tem cierpia, co jednak jest moebnem, a ktre cierpienie zagliszczeniem nazywam. Dopokd dzieci sam tylko piersi jest karmione, nie ma ono nigdy glist, co dowodzi, e si z mleka nie tworz. Doroli, ktrzy przewanie misnego poywienia uywaj, take od glist s wolni. Za dzieci, a nawet doroli, ktrzy si wycznie mcznemi jadami ywi, zawsze maj glist wiele. Ztd wic wnosi wypada, e mczne potrawy

szczeglniej glist.

sprzyjaj

wygniadaniu

si

W pokarmie mcznym jest krochmal najpoywniejsz jego czci skadow, a ten wtedy tylko strawionym by moe, jeeli przejdzie w cukier. To przeobraenie on kad raz przechodzi za pomoc liny. Jeeli dzieci jada tylko papki, azanki, kaszki, bueczki, ziemniaki i grube klajstrowate ciasta, jak kluski i wiey chleb, ile by ono liny' potrze- bywao, by mogo to wszystko lin przerobi, zwaszcza, e takie dzieci nie lubi nic sonego, jak n. p. ros lub miso, ktre wanie sol dla smaku i prdszej strawnoci dodan, gruczoy linowe do "wikszej czynnoci pobudzaj. Wic tylko pewna cz krochmalu moe by przez ucie w ustach z lin przemiszan i przez zaprawienie z luzem odkowym i kiszkowym strawion, i jako mlecz przez naczynia kiszkowe spoytkowan; reszta pozostaje jako wozgrza, powlekajca wewntrzne ciany kiszek i suy glistom za

gniazdo i poywienie. Ilo za w treci kiszkowej pozostaych poywnych czci jest tem wiksza, im wiksza obfito poywnych a do strawienia cikich ywnoci; a im wiksz ta, albo im sabszy narzd trawienia, tem wiksz ilo glist. Jeeli glisty yj cigle w sprzyjajcych ich rozrastaniu si warunkach, tedy rozmnaaj si tak licznie, e ta cz mleczu, ktra dotd przez naczynia limfatyczne dostawaa si krwi, ju tylko w czci w krew wchodzi, a cz glisty, ktre nie maj dla siebie dosy poywienia w samym nadmiarze owych poywnych resztek dla siebie zuytkowuj. Stan podobny zowie si zagliszczeniem i jest ju saboci, bo dzieci z pocztku coraz wicej jada, obadowuje odek, psuje go, i coraz gorzej wyglda, poniewa to, co zje, nie idzie dziecku na poytek, ale glistom na karm.

Co w takim razie rodzice czyni? Spdzaj glisty rodkami, ktre drani w zapalnym stanie znajdujcy si przewd kiszkowy, i sprowadzaj dopiero podobnemi lekami te niebezpieczne objawy, ktre zwykle glistom przypisuj, jako: zapalenie mzgu i drgawki. Zapytajmy na kocu: Czy mona zagliszczenia si pozby tyle nieraz niebezpiecznem spdzaniem czyli zatruwaniem glist? Nie mona, bo jeeli warunki ich rozrastaniu sprzyjajce nie bd usunite, to si znowu odrodz. Uwaga w karmieniu zaraz od chwili odczenia, sposb ycia rozumnie urzdzony, zachowana miara i pora w jedzeniu, dobr potraw wiekowi odpowiednich, zapobiegaj zagliszczeniu dzieci, a kilka glist kade mie musi, i te nigdy adnej nie przynios mu szkody. A jeeli dzieci jest ju przez nieuwag rodzicw lub niewiadomo pielgnujcych osb zagliszczone: nie burz niczem glist, ani je

spdzaj, ale z wolna zmieniaj niestosowne karmienie i zastosuj si do rad udzielonych w tem dzieku, tak co do oglnego pielgnowania, jak i do ywienia, dawaj wicej misa, a glisty coraz mniej bd mogy znale dla siebie warunkw istnienia. Szkrofle czyli zozy.

lepa mio matek rwnie czsto jest przyczyn szkrofli, jak grzechy ojcw.
Br. K. Munde.

Sabo ta jest wprawdzie bardzo dawn, ale dopiero w naszem stuleciu tak si rozszerzya, i coraz mniej dzieci zupenie zdrowych widzie si daje. W ustpie tym nie mam zamiaru napisa rozpraw czysto lekarsk o szkroflach, ale chciabym jako przyjaciel ludzkoci zwrci uwag rodzicw, opiekunw i wszystkich tych, ktrymi piecza dzieci poruczon bywa, na t sabo ycie

skracajc, i dlatego o tyle si tylko 0 tem rozpisz, o ile to za stosowne i temu celowi odpowiedne uwaa bd. Nie wszystkie dzieci szkrofuliczne wygldaj jednakowo. Niektre maj tak zdrowe wygldanie, e tylko oko dowiadczonego lekarza moe w nich odkry szkrofle, i ten stopie szkrofli nazwiemy utajonemi szkroflami, czyli usposobieniem lub skonnoci do szkrofli, jak to niektrzy lekarze nazwane mie chc, chocia to ostatnie wyraenie, mimo i jest uywane, nie jest usprawiedliwione, bo waciwa skonno do szkrofli, jest ju wedle istoty tej saboci pewnym jej stopniem. Inne za dzieci nosz tak widoczne znamiona szkrofli, e i nielekarz je widzi. Utajone szkrofle objawiaj si zewntrznie nadzwyczaj bia cer z rumiecami prawie wypieczonemi, pulchnoci ciaa przy nader wtych i niejdrnych miniach; niestosown wielkoci brzucha, czstym nieporzdkiem

odbytu stolcowego bez widocznej przyczyny czerwonoci sinaw rk w zimie, i skonnoci do atwego odmraania palcw, skonnoci do zapalenia powiek, garda i bon luzowych wczesnem psuciem zbw, obrzkoci powiek, nosa i wargi szczeglniej po paczu; i zamiowaniem w jadach mdych, sodkich i mcznych. Za jawnych szkrofli objawy s nastpujce: cera bladawo-brudnoprzeroczysta; za wielka gowa, mianowicie jej cz potyliczna; nadzwyczajna wiotko mini i ztd pochodzce lenistwo do robienia ruchu; nabrzmiewanie gruczow powiek, za uchem, na szyi, pod pachami , w pachwinach i kruszek, w skutek ktrych ostatnich brzuch wielki twardym si czu daje przy dotkniciu; czasem brak chci do jedzenia, a czasem znowu aroczno, przyczem s odchody zgnio woniejce, w ktrych si znachodz niedotrawione czstki potraw dalej wielka skonno do dugotrwaych zapale cz, do

nabrzmiewania nosa i grnej wargi; cieknienie z ucha, cieknienie gruczow, przyczem nigdy gruczo sam nie ropieje; strupy i wyrzuty na skrze palce w skadach pojedynczych czonkw przy grube, skonne do tak zwanego obierania paznokcie nieczyste i kruche. Jest jeszcze jeden stopie szkrofli to jest szkrofli w kociach zwany krzywic czyli angielsk chorob, a ten objawia si oprcz w sposb dopiero opisany, jeszcze tem, i mniej wicej cay ukad kociowy nie ma naleytej twardoci. Dzieci ma w twarzy wygldanie starszej osoby, dostaje pno zbkw, pno zaczyna chodzi, albo wcale chodzi nie moe, gdy koci nie s w stanie nosi ciaru ciaa, w skutek czego nie tylko dziecko zmuszone jest cigle lee, ale najczciej jakie skrzywienie koci na zawsze odniesie. Ztd n. p. pochodz garby z powodu skrzywienia obojczykw i krgosupa, przezco si gowa midzy ramionami osiada, i ciarem swym tem

bardziej stos pacierzowy czyli krgosup i ko piersiowy w ksztacie kabka na przd } w ty rozpycha. Szkrofle wychodz na jaw midzy szstym miesicem a sidmym rokiem, wic w okresie mlecznych zbw. W tym czasie wymaga dzieci szczeglniej bacznego oka matki. Dzieci, ktre wczenie dostao szkrofli, ju z utajonemi szkroflami na wiat przyszo, to za ktre dopiero pniej tej saboci podlega, ma j zawdziczy bdom w pielgnowaniu i wychowania. Po sidmym roku nigdy nie zwyky dopiero wystpywa u dzieci dotd zdrowych, ale niewyleczone mog si a do wieku dojrzaoci przecign, w ktrym to wieku s czsto zabjcze. Istot saboci jest lipkawo-wozgrzywe wyrodzenie limfy (cieczy wyywiajcej, bdcej treci mleczu) a w skutku waciwe zakaenie krwi, przez co cay ustrj niedostatecznie jest odywianym.

Kada przyczyna, ktra podobne zakaenie krwi sprowadzi moe, staje si powodem szkrofli. Do tych nale oprcz odziedziczenia po rodzicach karmienie dziecka przez szkrofuliczn mamk; bdy w karmieniu; zniewieciae wychowanie; ze i wilgotne powietrze i brak ruchu; zagliszczenie; i zaszczepienie szkrofli zamiast ospy. a) Co do dziedzicznoci po rodzicach. Widzimy prawie zawsze, e dziecko szkrofulicznych rodzicw, take na szkrofle cierpi. Czy mamy to przypisa temu, e ju na wiat szkrofuliczne przyszo, czy temu, e rodzice zwykle tak wychowuj dzieci, jak ich wychowywano, to jest pytanie, ktre godne jest zastanowienia. Jeeli ojciec jest szkrofuliczny, lub utrat sokw i cikiemi chorobami znkany, albo silnemi lekarstwami, szczeglniej merkurjuszem lub jodem przesycony, moe

on mie zawsze tylko bardzo zagadkowy udzia w dziedzicznoci szkrofli na dzieci swe; ale jeeli matka jest szkrofuliczn, nie moemy wtpi, e to dzieci, ktre z jej krwi ronie, moe by szkrofuliczne. Nie widzielimy jednak nigdy dzieci jawne szkrofle na wiat przynoszcych, przeto mog tylko utajone szkrofle odziedzicza, czyli jak to mwi: skonno do szkrofli. Jeeli tak jest, tedy stosownem karmieniem i pielgnowaniem moemy zapobiedz wybuchowi szkrofli jawnych. atw bowiem do pojcia rzecz, e jeeli dzieci w pierwszym roku o drugie tyle przyrasta jakie byo, gdy na wiat przyszo; to gdy uwaa bdziemy z jakiego materjau ma wyrasta, zagadzi w nim moemy t skonno do szkrofli. b) Co do rozszerzania szkrofli przez mamki. Dowd wyssania z pokarmem mamki jej naogw, jak to oglnie rozpowszechnionem

jest zdaniem, a co si cakiem zaprzeczy nie da, byby przytrudny, ale dowiedzenie wyssania zozw z szkrofulicznej mamki jest do pojedyncze. Zwamy tylko, e dzieci ronie najbardziej w pierwszych miesicach ywota swego, i zapytajmy si, z czego ono ronie? Odpowied jest tylko jedna, a t jest: z pokarmu jaki w siebie przyjmuje. Tak mleko, jak w ogle wszystkie soki, ktre w czowieku istniej, wyrabiaj si ze krwi w wrodzonych na te cele narzdach, wic i pokarm mamki wyrabia si w narzdach mlecznych czyli gruczoach piersi, ze krwi. Jeeli ta krew jest zakaon, to i mleko, ktre si z takiej krwi wyrabia, musi by zakaone, tem bardziej w zakaeniu zozowem, bo zozy zawsze i we wszystkich gruczoach sw chorobliw istot skadaj. Z takiego mleka zakaonego wyrabia dzieci w sobie swoj krew, ktra ywi i ksztaci jego ustrj cay. Moe by w podobnym wypadku inaczej, jak e mamczyne zozy sobie przyswaja? c) Co do bdw w karmieniu. Jeeli

zupenie zdrowe dziecko karmimy wiekowi nieodpowiednym pokarmem, dajc mu n. p. wtedy, gdy jeszcze zbkw nie ma, wic i gruczoy do ukadu trawienia nalece jeszcze uksztaconych sokw nie wydzielaj, stalsz ywno albo jeeli za ciki n.p. mczny dajemy cigle pokarm, ktry, jak to w ustpie o poywieniu" jest powie- dzianem, za wiele tych sokw do przetrawienia potrzebuje albo za czsto dzieciom je dajemy tak, e gruczoy nie s w stanie po wydaniu swej treci do jednego trawienia, ju znowu urobi w dostatecznej jakoci potrzebn ilo sokw do drugiego trawienia, co zawsze nastpi musi, jeeli si drugi raz je, nim pierwsza porcja strawion zostaa; tedy gruczoy te nie daj soku takiego, jaki da powinny, bo w pierwszym wypadku zupenie go jeszcze nie maj; w drugim jest go za mao; a w trzecim jest nietreciwy pokarm wic przyjty nie moe si pod tym wpywem niekorzystnym w zdrowy mlecz przeistoczy.

Ju w ustpie o poywieniu" wspomniaem, e w skutek takiego wysilania si gruczow, rozcieczaj i wyradzaj si soki, ktre skad chemiczny mleczu niekorzystnie zmieniaj, a ten staje si przyczyn zego odywiania i to jest pocztek zozw. Gruczoy za cigle do natonej czynnoci pobudzane, powikszaj si i przedraniaj, a nareszcie w stan zapalny przechodz, a wtedy zatykaj si, utrudniaj krenie i obrzmiewaj, i tem bardziej zmieniaj soki w nich si wydzielajce, ktre chorobliwie zmieniaj mlecz i limf i chorobliwie odywiaj cay ustrj, i w wszystkich gruczoach najczciej za szyjnych i przyusznych swoj istot skadaj, ktra te gruczoy powiksza i zatyka, nareszcie w rop si przeistacza i cieknie. d) Co do zniewieciaego wychowania. Kto dzieci pieszczotliwie wychowuje, ten si daje niemi powodowa, i nie moe nic innego zrobi, jak to, czego one daj. Jedz co chc, i kiedy chc, bywaj zachuchiwane,

niechtnie chodz, ale ka si wozi lub nosi, my si nie daj zimn wod, spi dugo i bardzo ciepo. Kada z tu wymienionych przyczyn jest w stanie na swoj rk sprowadzi chorob zozow; tem bardziej to si sta musi, jeeli wszystkie ku jednemu celowi si zcz. A e najpierwsza z tych podprzyczyn dopiero jako przyczyna gwna opisan bya, przeto mog si od dalszych dowodw usun, co wreszcie dla jasnoci swej byoby nadto drobnostkowem. e) Co do zego i wilgotnego powietrza i braku ruchu. e wilgotne i ze powietrze istotnie sprowadza zozy, nie potrzebujemy szeroko dowodzi, ale stwierdzimy to przykadem. Wemy n. p. mieszkacw krajw okolonych morzem, gdzie ustawiczne panuj mgy i zimno - wilgotne wiatry jak Angli i Holandj; tam s zozy w domu, ztd i nazwa szkrofli w koci czyli krzywicy, angielsk chorob. Wemy mieszkacw ciasnych dolin midzy

grami, gdzie nage s zmiany temperatury a brak naleytego odwieenia powietrza dla nieznacznego przewiewu, jak w Pirenejach, Szwajcarji lub Salcburgu; zajrzyjmy w domy podrzutkw, w ochronki sierot i podobne zakady, gdzie jest powietrze ze z powodu, i wiele osb razem mieszka i sypia, a mao maj ruchu dla cigego zajcia; zagldnijmy nareszcie do warsztatw, mieszka podziemnych, lub w ciemne i brudne ulice miast wielkich a wszdzie znajdziemy szkrofle, ktrych przyczyn jest brak wieego socem oywionego powietrza, wilgo, zimno i brak ruchu. e brak ruchu sprawia zgstnienie krwi i wy rodzenie si sokw a przez to przy powyszych warunkach do zozw si przyczynia, atwo poj; widzimy nawet, e ruch na wieem powietrzu jest w stanie niejako zniweczy skutki lichego ywienia i zego powietrza mieszka, co widzimy u dzieci wieniakw. yj one gromadnie w jednej izdebce ciasnej, nizkiej i z powodu

umieszczonej w tej izbie kuchni, w lecie a do omdlenia gorcej, nieraz z bydltami i drobiem pospou i licho yj; ale, e jedz nie wiele, mao spi, a ju od witu do pnej nocy cigle s w ruchu na socu i na wieem powietrzu, mao midzy niemi widzimy szkrofulicznych dzieci. Zimno - wilgotne powietrze ma oprcz tego wielki wpyw na istot saboci, wiemy bowiem z dowiadczenia, e wiosna albo jesie s por objawiania si lub pogarszania tej saboci. f) Co do zagliszczenia. Jeeli si glisty zanadto rozmnoyy, tedy niezadawalniaj si one jak wiemy z ustpu o glistach" tylko nadmiarem niezuytkowanych przez naczynia mleczne czci pokarmu, ale bior si zaraz po przyjciu miazgi z odka nim si takowa jeszcze w mlecz obrcia do niej, i najpoywniejsze z niej czci zuywaj dla siebie; dopiero reszta przechodzi w mlecz, ktry coraz uboszy w

najpoywniejsze czci, coraz si bardziej w swej jakoci wyradza. Im duej taki stan trwa i im silniejsze zagliszczenie, tem mniej poywnych czci przynosz naczynia limfatyczne krwi. Jeeli taka z najpoywniejszych pierwiastkw obrana limfa staje si krwi podstaw, a wic caego ustroju, to nam jasno stanie przed oczyma ostateczny kres takiego ndznego wyywiania w ksztacie mdej, blado - zielonkowatej figurki z wielk gow na skrzywionym krgostosie, lub z wielkim brzuchem na cieniutkich nkach. Ten zwizek zagliszczenia z zozami, ktrych niejako jest wczesnym zwiastunem, zauway moemy ile razy dzieci od zdrowych rodzicw pochodzi tak stale, e odwaybym si twierdzi, i zagliszczenie nieusunite zawsze do szkrofli czyli zozw prowadzi.

g) Co do szczepienia ospy. Jak dugo osp szczepiono podug rady i prb wynalazcy tej metody dra. Jennera krowink, to jest czyst ciecz, dobyt z pryszcza ospy krowiej, tak dugo zaszczepienie takiej krowinki przynajmniej miao zbawienny cel, bo od prawdziwej ospy chronio. Dzisiaj, kiedy niepodrabia- nej krowinki w potrzebnej iloci bardzo trudno, albo zupenie dosta nie mona, szczepi si niby to osp z ramienia jednego dziecka na drugie. Mwi dlatego niby osp, poniewa to co lekarze teraz z ramienia na rami szczepi ju dawno nie jest krowink; ale przez kilka pokole i najrnorodniejsze ustroje dziecice przerobion rop z pryszcza, podobnego do ospy, zaszczepionego jadem, dawno ju niemajcym nic wsplnego z krowink prcz niejakiego powierzchownego podobiestwa. Jeeli ten pyn prawdziw ospiank nie jest, co utrzymuj choby tylko dlatego, e od ospy nie chroni co wiemy z coraz czciej podnoszcych si gosw lekarzy w tej

kwestji, i ze statystycznych sprawozda szpitalowycha w zadranite miejsce zapuszczony, dopiero w kilku dniach powoduje pryszcz, tedy musi on by czem obcem, czego w zdrowym ustroju nie ma, ale oraz i zakaajc ostroci. Zaszczepiona prawdziwa krowink robi dopiero po kilku dniach pryszcz i chroni od ospy, przeto musiaa by wzita w krew i tak w niej zrobi zmian, e w skutek tej zmiany nie bya wicej usposobion do przyjcia ospowego zakaenia. Dalej widzimy, e kada ostro w maej iloci zaszczepiona, duszy lub krtszy czas w ustroju spokojnie przebywa, i zakaywszy ca krew dopiero na wierzch wychodzi, jak n. p. przez zaszczepienie pryszcza zego przymiotu (syfilis), albo jadu wciekego psa; wic i ropa wzita do szczepienia z ramienia dziecka szkrofulicznego,' zakaa ca krew dziecka w ten sposb zaszczepionego i powoduje szkrofle. Przytocz tu jedno zdarzenie, jakie

miaem przed kilk laty w B. w Brzeaskiem. Byem proszony od pastwa K. o zaszczepienie ospy ich kilkoro dziatkom. Nie chciaem tego inaczej uczyni, jak tylko prawdziw krowink, a e mi trudno byo zawierzy z niepewnych rde otrzymanym igom zawiera majcym prawdziw krowink; wic zaszczepiem takowe pierwej na modej i najpikniejszej krowie z licznego jaownika. Zaszczepiem najprzd na dwch dojkach, na kadym po dwie igy. Po dziewiciu dniach nie byo mimo bardzo starannego zaszczepienia, ani jednego pryszcza. Na miejscach, na ten cel zacitych, wida byo tylko czerwoniawy, wilgotny znaczek, jakby mae pknicie skrki. Powtrzyem ten sam rkoczyn po raz wtry na drugich dwch dojkach, sdzc, e moe przez nieostrono tamte si stary, i poleciem zupene odosobnienie tej krowy od byda i oddanie pod dozr umylnie na to odstawionemu pastuszkowi. Jakie zadziwienie moje byo wielkie, gdy po

drugich dziewiciu dniach, znowu takie dwa mae, czerwone i wilgotne spostrzegem znaczki, ale za to wzdu caego karku obrzydliwy, wo kwaskowatostch dajcy strup wilgotny, i zakaprawione oczy. Daem wic pokj dalszemu szczepieniu, a krow wziem na oko. Niestety zniszczya mi przedmiot dalszego badania zaraza bydlca, tak zwany ksigosusz, ktry wtem miejscu wybuch w pare miesicy pniej. Ustp ten zakocz rad, ktrej si rodzice majcy dziecko szkrofuliczne lub do szkrofli skaniajce trzyma powinni, a lepiej wyjd, ni gdy karmi je bd po czasopismach zachwalanemi lekami szarlatanw. Dzieciom trzeba da pokj obszerny, jasny i soneczny uwaa na czysto ciaa i bielizny zmywa je zimn wod, nie wygrzywa w gorcych pierzanych pocielach, nie kaza spa i dopki nie s pice, ani te pozwoli ley, gdy si ju przebudziy nie nata za wczenie do nauki karmi nie tak, jak one chc, ale jak

ich zdrowiu suy, to jest wieem mlekiem od krowy, rosoem , misem siekanem pieczonem, albo gdy czste maj rozwolnienie, nawet surowem, utartem na tarku i tylko zaparzonem gorcym rosoem, zabroni ziemniakw, ciasteczek, klusek i chleba a kaza cae dnie biega na socu i wieem powietrzu, czyli: dostatecznie i w por dawa poywienie misno-jarzynne i gimnastycznie wiczy.

WIEK DORASTANIA, czyli Dzieci od sidmego roku do trzynastego. Rozwj tego wieku i uwagi dotyczce.

Dotd rozwijay si w dzieciciu pojedyncze narzdy mzg, nerwy i gruczoy nabieray waciwej budowy; teraz przychodzi okres wyksztacania ju danych podstaw do przyszej doskonaoci. Pocztek robi zby, ktre wytrcajc z jamek zbowych zby mleczne, zamieniaj takowe na trwae, wic wypadnicie pierwszych zbw odsya dzieci do wieku dorastania. Traci ono w tym wieku ju cech waciwego dziecictwa w miar utraty zbw mlecznych, a coraz bardziej w oczy wpadajcy rozwj cielesny i umysowy zaciera z wolna lady waciwej dziecictwu nieudolnoci dzieci dorasta siebie jako przyszego czowieka.

W sidmym roku wypadaj pierwsze dwa zby przednie u dolnej szczki, te same dwa, ktre si najpierw wyky i w tym samym porzdku, w jakim pierwej wychodziy, teraz wypadaj. Z dwunastym rokiem ju zupenie ukoczona zamiana wszystkich mlecznych zbw na trwae, ktre s cokolwiek dusze, wiksze i bardziej rozkorzenione. W trzynastym wychodz ostatnie trzonowe zby stae, i brak tylko jeszcze zbw mdroci, ktre najwczeniej dopiero w wieku dojrzaoci wychodz. W tym okresie wydarza si, e zb podoczny albo przedni, po wypadniciu swego poprzednika mlecznego, zwaszcza, gdy tene za dugo w miejscu si trzyma nieprawidowo ronie, i w gb si zakrzywia. atwo go wtedy, gdy dopiero wyrasta zaczyna, sprostowa lekkiem popychaniem na jzyka od czasu do czasu lub prostujc go z lekka palcami. Z kadym rokiem mnieje dziecko ko grubieje i chrzstki galaretowate coraz

twardniej i spryciej. Mi teje i nadaje ciau si i jdrno, modemu wiekowi waciw. Minie piersi, krzyw i ramion, wystpuj coraz silniej i okazuj uzdolnienie do pracy; rwnie jak umys wicej pojtny i twrczy, poniewa mzg ten warsztat duchowy ju jest dostatecznie rozwinity, i w istocie swej odtd ju si nie zmienia, chyba pod wpywem wrae gwatownych lub chorobliwych, co zreszt w kadym okresie ycia niezalenie od przyrodzonego rozwoju wydarzy si moe. Wysoka czuo nerwowa, waciwa modszemu dziecictwu, zmniejsza si znacznie w tym wieku, poniewa nerwy s ju wyksztacone i w dalszym rozwoju bardzo maej w istocie swej ulegaj zmianie. Dlatego te zmysy zyskay wiele na pewnoci osdzenia wrae. Pojedyncze narzdy ustroju coraz doskonalej swoje przyrodzone czynnoci odbywaj. Gruczoy wydzielaj treciwsze soki, odek lepiej trawi; coraz rzadziej

pojawiaj si nieporzdki w przewodzie kiszkowym, pochodzce z przeadowania odka lub nieodpowiednego ywienia si. Skra teje, robi si wytrzymalsz na zewntrzne wpywy, traci zwolna skonno do silniejszego , a tylko w pierwszem dziecictwie potrzebnego przeziewania, nie tak wic czste s przezibienia, jak pierwej. W ogle dzieci wytrwalsze tak do pracy umysowej jak cielesnej, wytrwalsze na wpywy szorstkie powietrza i dlatego daleko mniej podlega sabociom. I* tych przyczyn jest dopiero ten wiek czasem, w ktrym dzieci do przyszych znojw i niewygd bez szkody dla ich zdrowia przyzwyczaja mona; jako nie potrzebuj one ju tak ciepego okrycia, doborowych ywnoci i chronienia si przed plut i mrozami. W tym wieku zdradzaj dzieci szczeglne swe zdolnoci i ze czy dobre przymioty; wiele te zaley na tem, kto i jak dzieci prowadzi. Blisze wdanie si w rozpraw o wychowaniu dzieci czyli o ich edukacji, nie naley w obrb. 1 tego pisma, ale

t uwag zrobi sobie pozwol, e to jest wiek Jasia z znanego przysowia: Czego si Jasio nie nauczy, tego i Jan si nie nauczy.

Pielgnowanie ciaa. Co si po szczegle rzeko w okresie pierwszym lub drugim pod wzgldem czystoci tak powietrza w pokojach dziecinnych, jak bielizny i pocieli, dalej co si rzeko o kpielach, o odzieniu i ywnoci; to wszystko w ogle tak samo dzieci tego wieku jak i dwch poprzednich dotyczy, z tym dodatkiem, e dzieci siedmioletnie Lub starsze nie potrzebuje ju tak ciepego odzienia a w nocy nakrycia, poniewa ustrj dzieci w tym wieku daleko jest czynniejszym, przez co wicej ciepa w sobie wywizuje i mniej potnicami przeziewa, przeto nie tak atwo si przezibia, potem e ju z wolna przyzwyczaja si musi do rnych niewygd i trudw, ktre pniej w yciu, kadego niemal czowieka mniej lub wicej dotykaj.

ywno moe by take ju wicej zblion do zwyczajnego sposobu ycia osb starszych, nie powinny jednak starsze nawet dzieci tak dugo, dopki zupenie nie dojrzej, ani pija rozgrzewajce napoje, jako kaw, herbat, wino i t. d. ani jada korzenno n. p. z pieprzem, wanilj, kaparami i t. p., bo Dyetetyka dzieci. wiem takiem yciem rozgrzewaj i tak czynn i gorc krew. W ten sposb rozgrzewana krew pobudza za wczenie ukad pciowy i przyspiesza rozwinicie si tego, co si staje pobudk do niezliczonych saboci, ktre czsto bardzo zdrowie przyszych lat, a nawet i cae szczcie podkopuj. Staranie okoo zbw. Pki w szczkach stay jeszcze zby mleczne, nie zwracalimy na nie tak wielkiej uwagi, bo te suc tylko par lat, nie mog podlega tym szkodliwociom, jak zby trwae, wic zazwyczaj bywaj zdrowe.

Znachodzimy wprawdzie nieraz kilkoletnie dzieci z popsutemi mlecznemi zbami, ale przyczyn tego tak wczesnego psucia zbw jest albo nieostronie w jakiej saboci zaywany merkurjusz, albo gboko wkorzenione zozy. W pierwszym wypadku mog by zby nowe zupenie zdrowe; w drugim trzeba usun sabo sam, a po wypadniciu zbw mlecznych, przyjd drugie zby zdrowe. W pniejszym wieku psuj si zby daleko czciej, czasami w skutek cierpie wewntrznych jak n. p. oprcz zozw, o ktrychemy dopiero wspomnieli cierpienia dnawe, gocowe it. p.; czasami w skutek uywania ostrych past i mydeek do czyszczenia zbw; czasem w skutek kwasw tgich i przez nieczysto w utrzymywaniu ust, szczeglniej po jedzeniu misa na noc; ale pewnie najczciej przez nieostrono w uywaniu jada i napoju gorcego i zimnego na przemian, i w skutek dubania w zbach

szpilkami lub zbem od widelca, jak to czasem nie szczeglnie wychowane dzieci, albo i starsze osoby przez roztargnienie czyni. Zb skada si z komrek kostnych i twardej masy czcej te komrki. Wewntrz ma przepust wzki przez korze, w ktrym umieszczone s nerw i naczynia krwionone, i przez te naczynia stoi z caym ustrojem w zwizku. Budowa samej koci zba jest gbczasta i chocia bardzo twarda, jednak za mikka, by przez dugie uywanie do rozdrabniania rnorodnego poywienia, nie ulega zaprdkiemu zuyciu lub zepsuciu; przeto jest cay zb z wyjtkiem dzisem okrytego korzenia , powleczony szkliwem (glazur), ktre jest mas twardsz nieli zb, i podobnie go ochrania od szkodliwego wpywu, jak pokost drzewo. Jeeli jemy co bardzo gorcego jak n. p. ziemniaki gorce, lub pijemy jak n. p. ros lub herbat, tedy szkliwo jako ciao

nieustrojne (nieorganiczne) pod wpywem gorca si rozszerza czyli rozpra; gdy zjemy zaraz po gorcem co zimnego jak ogrek, lody, lub napijemy si zimnej wody lub co podobnego, tedy szkliwo, jak kade nieustrojne ciao, w zimnie si ciga czyli kurczy. Jeeli wic ta zmiana wpywu gorca i zimna na zb jest nag, tedy szkliwo rozprone gorcem, ni moe si pod nierwnem wraeniem zimna nagego, rwno skurczy czyli cign i pka, jak szklanka zimna, w ktr nieostronie i nagle kto ukropu nala. Szkliwo jest tylko niejako twardo^ podnoszc i ochraniajc powok zba, i nie posiada adnych naczy, przeto ani boli, ani pknwszy, jest w stanie si zagoi, jak n. p. skaleczony palec lub zamana ko rki. Zb z pknitem szkliwem moe si mimo tego pknicia dugi czas na pozr zdrowo utrzymywa, ale gdy t szczelink choby nieznaczn, wsikn w gbczast istot zba czstki potraw psujce zb przez rozkad

swj, zaczyna si ko zba, coraz mocniej psu; z zepsutej istoty zba wytwarza si rodzaj ropy, wycieka ow szpark w szkliwie i zaokrgla j. Jak si tylko pierwszy otworek w zbie zrobi, to ju zb waciwy dawno cierpi, i zaplombowanie tyle tylko pomoe, e na jaki czas wstrzymuje psucie si zba przez zatkanie przystpu do jego wntrza. Jeeli za taki zb nadpsuty zostawimy nadal przystpowi powietrza i czstek ywnoci, ktre przy kadem jedzeniu w otwr zepsutego zba dosta si musz, tedy psuj si te czstki w zbie, i sob dalej zb niszcz, chocia, gdyby nie wo niemia z takiego zba przypominajca potrzeb czstszego czyszczenia czsto waciciel jego ani by wiedzia, e ma zb zepsuty. Zb albowiem tak dugo nie boli, pki zepsucie nie dojdzie a do nerwu i ten odsoni; a raz zepsuty niczem si naprawi nie moe, bo ko zba nie ma wasnoci odrodzenia si, szkliwo za nadzwyczajnie jest cienkie, i z zba popsutego kawaeczkami si wykrusza.

Oprcz nagej przemiany zimna i gorca dziaajcego na zb, staj si przyczyn psucia zbw wszystkie szkodliwoci , ktre nadweraj szkliwo, jak gryzienie cukru, tuczenie orzechw bami, dubanie zbw metalowem wykwadem lub szpilk, dalej ostre kwasy, ktre rozpuszczaj szkliwo, i rne inne podobny skutek majce przyczyny, midzy ktremi najczstsz bywa czyszczenie zbw pastami albo proszkami aptecznemi. Istniej bowiem pierwiastki ostre blichujce (n. p. alkalia), ktre na oczyszczenie tawego szkliwa uyte, takowe wybielaj, ale tylko z uszczerbkiem samego szkliwa. atwo sobie wyobrazi, e pokad szkliwa przez podobne czyszczenie bdzie coraz pytszym, a nakoniec miejscami zupenie zniknie i waciw istot zba odkryje, a skutek ztd pochodzcy bdzie ten sam, jak przez pknicie szkliwa. To wyjanienie, chocia moe jak na podobnej treci dzieko przydugie, zdawao mi si koniecznem, aby wykaza, i uywanie past, mydeek i proszkw blichujcych zby,

jest jedn z gwniejszych przyczyn tak teraz rozpowszechnionego popsucia zbw. Ze za zby zawsze po trawieniu a szczeglniej po przespaniu si pewien osad powleka, co si take zawsze w sabociach narzdu trawienia wydarza, potem, e w szparach midzy pojedynczemi zbami czstki potraw szczeglniej misnych pozostaj, i psujc si nadpsuwaj z czasem i sam zb; przeto czysto jest do zdrowego utrzymania zbw konieczn. Zganiwszy za pasty, mydeka i proszki jako szkodliwe, winien jestem poda rodek taki, ktryby z korzyci utrzymania zbw w czystoci, nie czy niekorzy past i proszkw. Takim rodkiem jest prosty wgiel mikki n. p. z leszczyny lub lipy, miako stuczony i przesiany. e wgiel jest czyszczcym rodkiem, wiemy z codziennego dowiadczenia. Przepuszczajc n. p. wdk przez wgle, odbieramy jej wo niemi i mty; albo chcc miso latem zachowa od zepsucia obsypujemy go wglami.

Dzieci nie powinny uywa do czyszczenia zbw szczoteczek, poniewa dzisa czsto si tarciem szczoteczki rozkrwawiaj i wolniej, przez co si mody zb w osadzie swej osabia, ale palca zwilonego wod i umaczanego w wglu. Zarzucaj lubownicy szczoteczek, e palcem wprawdzie si osad z zba rwnie dobrze zetrze jak szczoteczk, ale e posuwajc palcem po zbach z niejakim naciskiem, ktry do oczyszczenia zba z osadu jest koniecznym, wciska si osad ten midzy szpary zbw, i e tam rwnie si psuje, jak resztki potraw midzy zbami pozostae. Jeeliby si do czyszczenia zbw palcem, nie uywao wgla, to istotnie trudno by pozna byo, czy osad midzy zbami, to jest w szparach zbw po czyszczeniu jeszcze pozosta, lub nie, poniewa barwa osadu mleczno - tawa prawie od przyrodzonej barwy zba si nie rni, ale gdy si czyci wglem, to 't ca pewnoci moemy unikn tej niekorzyci, bo gdy przez czyszczenie zba wglem, osad zba z

wglem przemisza si musi, i jako taki w szpary midzyzbowe si dostanie, wtedy pozostawia on midzy zbami widoczne czarniawe smugi, ktre tak dugo letni wod przepukiwane by musz, pki si te smugi zupenie nie wypucz. Kto w ten sposb zby utrzymujfe ma zby zdrowe, i ma zawsze pewno, e zb pb wypukaniu zupenie czysty osad nie nadpsuwa zba, nie przebarwia go, a oddech jest wiey. Na kocu jeszcze t uwag zrobi, e dzieciom tym wieku w ktrym ju staych zbw dostaj, mona pozwoli somki, lub drewnianego wykwacza po objedzie lub kolacji, chociaby po jedzeniu zwykle usta pukay, bo nieraz wkno misne tak si ciasno w wzk szpark miedzy zbow zacinie, i woda nie jest go w staiiie wydoby. Na to atoli uwaga zwrcon by powinna, aby nigdy, nawet wyjtkowo n. p. z blraku chwilowego somki, nie uyway pirek ani szpilki, bo pirko kaleczy dzisa, a szpilka psuje szkliwo,. Zwyczaj pkania ust

po jedzeniu jest bardzo chwalebny, i wiele przynosi'korzyci tak dzieciom jak starszym, ale powi- nienby si oglnie rozszerzy do zwyczaju pkania ust nie tylko po objedzie, ale szczeglniej take przed spaniem, bo dniem kiedy si czciej jada, mniej si osadu na zbach zbiera, azrleszt gdyby by jaki, wrd jedzenia si ciera, ale noc w cieple z powodu zamknicia ust przy spaniu, osad si tworzy i resztki potraw psuj si, a rano oddech nie mity i smak ni dobry s skutkami tej nieczystoci.

Pielgnowanie wosw. "Wos gowy nie tylko jest jej przyrodzon ozdob, ale i ochron od zimna i przecigw. Dla obu przyczyn chocia waciwie tylko druga naley w zakres niniejszego dzieka wosy powinny by starannie pielgnowane. Pielgnowanie wosw nie zaley atoli na tem, aby je pachncemi olejkami, albo pomadami zatuszcza i zlepia, bo one tego

nie potrzebuj, albowiem maj swj tuszcz wasny, ktry si nieraz dla obfitoci swej na konierzu sukni ociera albo na tem, aby je zapieka lub w papiloty zawija, przez co si psuj i wypadaj; ale na tem, aeby skr, w ktrej wos ma swoj cebulk a z ktrej ronie czysto utrzymywa i od czasu do czasu wos bujny podstrzyga, przez co si gbiej zakorzenia i wzmacnia. Dzieciom nie powinno si jednak nigdy strzydz wosw przy samej gowie, mianowicie w zimie, bo zanadto si j odsania dziaaniu zimna, a e skra gowy u dzieci daleko wicej potnieje, przeto si atwo przezibi moe. Byem raz wiadkiem anginy, pochodzcej z przezibienia w skutek obcicia wosw przy samej gowie dziecku trzyletniemu, ktre ca zim zupenie na dwr nie wychodzio. Dla utrzymania skry w czystoci, potrzebnej do piknego i silnego porostu wosw, powinno si dzieciom gow czsto

zmywa zimn wod i gstym grzebieniem wyczesywa. Takie zmywanie najlepiej robi przed spaniem, a gow naley osuszy i zawiza chusteczk. Zimna woda wzmacnia skr, ktra jest zawsze mocno rozgrzan z przyczyny, i wos jest zym przewodnikiem ciepa; a gstym grzebieniem nie tylko si wos przechodzcy przez ciasne szpary midzy pojedynczemi zbami grzebienia, z brudu lub prochu prawie kaden pqjedynczo oczyszcza, ale i skra z cigle oddzielajcych si usek przyskrni uwalnia, ktre, jeeli nie s grzebieniem gstym wyczesane, coraz w wikszej iloci si gromadz, i za pomoc wilgoci potu, albo tuszczu pomady w coraz wiksze masy si zbijaj, i jako upie skr gowy pokrywaj. upie podwysza ciepo gowy i przeszkadza przeziewaniu skry, pot wic tylko przy skrze pozostaje, a wilgo i ciepo staj si powodem wyprzewania wosw. Zapiekanie wosw gorcem elazkiem znowu wysusza wos z przyrodzonego jego

tuszczu, ktry si w rurce wosa znajduje. Przez takie nage schnicie pod wpywem elazka, pryska wos lub dzieli si w pozdu i koszlawieje, tempo ronie, a w kocu marnieje i wypada. Zawijanie za w papiloty sprowadza przez naciganie wosa czsto bl gowy wos wyrywa si z cebulki swej, a bardzo czsto wraz z cebulk, co szczeglniej w nocy si dzieje, gdy dziecko spi niespokojnie. Im czciej to si dzieje, tem wicej wosw pada ofiar, a raz z cebulk wyrwany wos ju wicej si nie odrodzi, ani ewalin ani nawet medytryn. Kiedy mi si te medytryny nasuny tak z nienacka pod piro, nie mog przemilczy, bym nie wyrazi swego zadziwienia, nie tylko, e podobnych zalet rodki w dziewitnastym wieku znachodz, pokup, ale e takie oszustwo uchodzi bezkarnie. Oburzajce s i rozum czowieka

obraajce podobne obwieszczenia po czasopismach oczywiste drwiny z wszelkich umiejtnoci, jak n. p. precz z siwizn, precz z ysin" i t. p.; a przecie musz mie te rodki pokup, skoro co roku wicej ich na jaw wychodzi. Wszak nikt nikomu zabroni nie moe robi pomad i sprzedawa jej gdyby nawet zapachami zi z ksiyca sprowadzanemi zaprawian bya (bo jeszcze tego tylko brakuje do wyczerpania najdziwaczniejszych wymysw tych szarlatanw) ale przypisywa jej wasnoci, ktrych bezwzgldnie mie nie moe, znaczy albo samemu by ograniczonym, albo drugich za takich mie; wos, ktry nie wypad z cebulk, wyronie z niej sam przy czystem i zdrowem utrzymywaniu skry, a wos, ktry straci cebulk ju raz na zawsze przesta istnie. Pomadowanie wosw jest po wikszej czci niepotrzebnem, bo wos ma swj przyrodzony tuszcz i tylko wtedy, gdy jest czysto utrzymywany wraz ze skr, z ktrej

wyrasta, ma bujno i poysk pikny, a nigdy od pomady, ktra jak to wyej wspomnielimy czc uski przyskrni, do tworzenia upieu si przyczynia , a przez ten do wyprzewania wosw. Zdarza si jednak czasami, e w skutek cierpienia oglnego lub umiejscowionego, wos za mao ma w sobie waciwego swego tuszczu, wtedy nic skuteczniejszego nie znam, jak wie surow sonin do zastpienia przyrodzonego tuszczu wosa. Na ten cel bierze si kawaeczek wieej soniny wraz z skrk, i rozczesawszy wosy, lekko j naciskajc, po wosach niby szczoteczk prowadzi. Jest to rodek tani i lepszy od pomad prcz innych przyczyn jeszcze z tego powodu, i nie zawiera w sobie ani eteru, ani ostrych spirytusw ani zepsutych starych olejkw, ktre pomadzie dla zapachu si dodaj, aby czu nie byo, e ten smalec lub szpik, z ktrego pomada robiona, ju take si zepsu, bo moe nieraz po kilka lat na kupca czeka. Kady eter i

wiksza cz olejkw zepsutych s w stanie sprowadzi siwizn. poniewa te ostroci mog zniszczy waciwy pierwiastek barwny wosa. Na kocu mog doda, e jeeli kto ma tak zwane rudo wosy a nie yczyby sobie takowych, moe uywaniem duszem oowianego grzebienia barw czerwoniaw wosa a do niepoznania zciemni, co ztd pochodzi, i wos czerwony wiele w sobie zawiera siarki, a ta z oowiem chemicznie tak si czy, i ciemny barwnik przedstawia.

Pielgnowanie wzroku. Pierwsze miejsce midzy zmysami naley niezaprzeczenie wzrokowi, ktrym przenikamy ca cudown przyrod. Dla korzystnego i przyjemnego istnienia powinnimy narzdzia wszystkich zmysw pielgnowa. Such potrzebny nam by si nauczy mowy smak, by nie uy do

poywienia swego czego, co przyrodzie czowieka jest szkodliwem powonienie, by si ustrzedz wyzieww, ktre naszemu zdrowiu zagraaj zmys czucia nareszcie, by si nim kierowa w ciemnoci. Pielgnowanie tych zmysw zasadza si na chronieniu narzdzi zmysowych od uszkodzenia czy to przez wstrznienie, uraenie lub skaleczenie, i na utrzymywaniu ucha, jzyka, nosa, ciaa i rk w czutnoci i w czystoci; pielgnowanie za wzroku wymaga oprcz tego szczeglniejszej uwagi na cae oko, zwaszcza w tym wieku, albowiem to jest wiek, w ktrym dzieci poczyniaj oka nata przy nauce. Ju od przyjcia na wiat czowieka, wymagao oko wikszej uwagi, i nieostrone odsonicie tego promieniom jasnego wiata, mogo nie tylko sprowadzi zapalenie cz, ale nawet jasn lepot (amauroz) jakemy to ju raz wspomnieli. Na tem miejscu wspomnie wypadnie o

przyzwyczajeniu dzieci patrzenia zezem, ktre na tem polega, i osie oczu nie padaj prawidowo obok siebie ale jedno oko lub obydwa zbaczaj, lub si krzyuj Przyczyn tego jest nieprawidowo w miniach poruszajcych gak oka, ktr powoduje nierwne uywanie obu cz jak n. p. jeeli dziecko zasypiajac ma zawsze wiato po jednej stronie, dajmy na to po lewej, podczas gdy prawa strona jest w ciemnoci. Tem okiem patrzy ono na wiato i przyzwyczaja si po jakim czasie do patrzenia tak, i o jednego oka zwraca si na inny przedmiot, a na inny drugiego. Najskuteczniej mona temu zaradzi w dziecictwie jeszcze przez noszenie okularw z upek woskiego orzecha, w ktrych si w samym rodku may okrgy otwr wyrabia. Uywajc takich upek nie ma obawy o skaleczenie oka szkem, ktre oprcz tego, e przez atw stuczliwo u ywych dzieci jest niebezpiecznem dla oka, to dzieciom ju tem Barnem, e przez szko zawsze patrzy si musz na przedmioty w oczy wpadajce,

przez dusze uywanie oczy psuj. W tym wieku przycza si do zwykych na oko szkodliwie dziaa mogcych zewntrznych wpyww, jeszcze i czytanie, pisanie, rysowanie i t. p. Ot uwaga rodzicw i nauczycieli powinna szczeglniej by zwrcon na to, aeby dziatki zaczynajce si uczy, nie trzymay ksiki a blisko oka5 albo nie nachylay si nadto ku niej przy czytaniu lub pisaniu aeby nie czytay na dworze w socu, przy wietle ksiyca lub szar godzin, ani przy rriigajcem wietle lamp jasnych, ani te przy bardzo skpem owietleniu. Pierwsze natanie oka przy nauce ma stanowczy wpyw na pniejsz jego si, bo tczwka, za pomoc ktrej zmniejszamy lub zwikszamy renic, przez przyzwyczajenie do jednego lub drugiego traci z wolna wadz rozcignoci i powoduje krtki lub daleki wzrok.

Niemniej szkodz okulary, do ktrych bardzo czsto modzie za wczenie si przyzwyczaja i wzrok sobie na zawsze osabia. Nic za tak oka nie psuje, jak szkieko, ktre w jednem oku si nosi, poniewa po tem nie jednakiem wzwyczajeniu, wadza widzenia musi by niejednakow.

Ruch i zabawy ruchliwe.

Wychowanie powinno uwzgldni przyrodzony pd dzieci do zabaw ruchliwych , poniewa przyroda jest prawodawczyni wychowania.
Dr. M. Kloss.

Oprcz niestosownego ywienia moe nic tak szkodliwie nie wpywa na zdrowie dziatek, jak brak ruchu. Cae bowiem ycie ustrojowe opiera si na cigej odnowie materji. Minie poruszajce czonkami ciaotworu, zoone z cienkich nitek czyli wkien pooonych obok siebie i na sobie, pobudzone do ruchu kurcz si lub wypraj, przez co si ocieraj o siebie, czyli zuytkowuj si, a zatem trac materj starsz, ktra w czci przeziewaniem przez potnice z ustroju si oddala, czci naczyniami woskowatemi y na powrt w krew wprowadza. Ta przerabia j na nowo i narzdami wydzielajcemi jak puca,

wtroba, nerki i t. p. nieuyte czstki oddala, a strat t nagradza czciami wieo z pokarmu wyrobioemi. Taka praca krwi w ustroju, oywia jej krenie, nasyca minie powikszonym przypywem krwi w miejsce silniejszego ruchu i podnosi cieplik. Mi pcznieje takiem nasyceniem i odywia si, c#yli zmieniajc materj i zyskujc zawsze co dla siebie, odma- dnia si i ronie. Tyle w krtkoci o wpywie ruchu na minie w ogle; po szczegle za przypatrzymy si, jak znaczny wpyw maj ruchy ramion, rk i ng na rozwinicie si klatki piersiowej i puc i na oddychanie, dalej na narzdy brzuszne i trawienie. Minie przyczepione do klatki piersiowej su porednio lub bezporednio oddychaniu one rozszerzaj lub zwaj pier, przez co wpywa w puca lub odpywa powietrze, ktre krew ukwasza i czyci, zamieniajc z ni swj kwasord za jej wglord. Jeeli minie piersi s wte i

sabe, tedy nie s nigdy w stanie, klatki piersiowej naleycie podnosi czyli rozszerza, przeto musz te pcherzyki pucowe (z ktrych cae puca s zoone), ktre w najdalszych koczynach puc si znajduj, z wolna z braku ruchu, a wic z braku zmiany materji zmarnie. Pier caa robi si mniej ksztatn, spasa, a oddech staje si niewytrzymaym. Jeeli pod podobnemi warunkami istotna jaka potrzeba mi drani do wikszej czynnoci, albo nastpuje kurcz albo brak oddechu. W przeciwnym za razie, jeeli minie s silne i pen piersi oddycha pozwalaj, pcherzyki pucowe najdalsze rozdymaj si cakowicie, przez co zawsze powietrze puc zupenie si odwiea i krew zdrowo ukwasza, a waciciel takich piersi ma mie zadowolenie siy i lekkoci. Ruch mini otaczajcych brzuch, rwnie jak mini krzyw i ng podobny ma wpyw na wntrznoci brzuszne, jaki miay minie piersi na puca. Powoka brzucha

miniowa przyczynia si przez nacisk si mini, jaki sprawia na wntrznoci, do wydzielania sokw gruczoowych, przez co pomaga trawieniu i odwieeniu tych sokw (wic i tu zmiana materji), dalej do przyspieszenia czynnoci narzdw wydzielajcych i do wyprnienia kiszek. Dla tego te kady znaczniejszy ruch sprawia niezwyky apetyt i pokrzepiajcy sen. Po tych kilku sowach moemy sobie atwo wytmaczy dlaczego zdrowe dzieci, ktre rosn, tak s ywe i przyrodzony pd maj do najdziwaczniejszych podskokw i zabaw ruchliwych. Czy moemy si dziwi, jeeli dzieci, ktre po kilka godzin dziennie siedz przy nauce po pracy lubi ywo poskoczy, dla rozwinicia podczas siedzenia pokurczonych czonkw? Czy im tego moemy broni? czy nie powinnimy ich raczej nakania do ruchu tyle do zdrowia koniecznego, mianowicie po zasiedzeniu si duszem przy nauce?

Wiele o tem pisano nowszemi czasy, zwrcono uwag rzdw na to i po wikszej czci ju pourzdzano w tym celu przy szkoach zakady gimnastyczne, a zabawy ruchliwe wracaj napowrt w koa chopcw i modziey. Dziki temu samemu postpowi, ktry zapomniawszy si na chwil, na pocztku tego stulecia wygna (przynajmniej u nas tak byoj ruchliwe zabawy z sownika wychowawczego, i tylko w nauczaniu obcych jzykw i powierzchownem obznajomieniu si z historjami i pimiennictwem, widzia rdo przyszego blasku bladego i wtego, lecz powanego swego dziesicioletniego ucznia; dziki mwi temu postpowi, i znowu gry i zabawy ruchliwe za konieczne dla zdrowia dzieci uwaajc, na powrt wprowadza. Niedawne temu czasy, jak n. p. bieganie na lodzie przez nauczycieli szk publicznych byo jako rodzaj lamparterji karane; dzi nie tylko, e aden rozsdny nauczyciel tego nie wzbrania, ale za granic jak w Anglji, Francji

i w caych Niemczech gdzieniegdzie nawet i u nas sami profesorowie z uczniami swymi id na ld z ywami, uywa ruchu na wolnem powietrzu tak potrzebnego i dobroczynnego w zimie po siedzeniu przy umysowej pracy w zamknitych i ogrzanych pokojach. Gra w pik i inne zabawy gromadne modziey, zaczynay ju byy u nas naley do nieprzyzwoitoci, dlatego widzimy dzisiejsze pokolenie chromajce, blade i cierpice na zastoiny krwi w ukadzie ylnym, a czasy te pewnie wicej nie wyday mw nauki, jak one, wkt- rych przy ksztaceniu umysowem nie zabraniano wicze cielesnych, ktrych najprostszym rodzajem, s gry i zabawy ruchliwe modziey. wiczenia cielesne nie uwaczaj ksztaceniu umysu. Najstarszy wiat, dokd wie ludzka siga, mia osobne na ten cel zabudowane miejsca tak zwane gimnazja, dla zabaw modziey. U Grekw pewnie kwity umiejtnoci i sztuki pikne, a przecie caa modzie bawia si, i to w te same gry, ktre dzi, jeszcze u nas si utrzymuj. Grali w

balona, z t tylko rnic, e nie znajc gutaperki, robili go z pcherza, jak to i u nas do niedawna byo, grali w pik z temi samemi przepisami i t rozmaitoci. Bk toczenie obrczy, gra w dzie i w noc gra w pytk, wszystko to od nich przyszo a do Polski, i do dzi dnia z temi samemi prawidami si utrzymuje. Nawet tak zwane u nas puszczanie kaczki paskim kamyczkiem po powierzchni rzeki lub stawu, pochodzi z Grecji. Nie potrzebujemy tedy stawiajc Grecj za przykad wysia si na dowody, i wiczenie ciaa nie tamuje rozwoju ducha, ani e zabawy modziecze nie s nieprzyzwoitoci i owszem s one zdrowiu rosncej i uczcej si modziey niezbdnie potrzebne. Ruch ywy odwiea krew, sprawia dobre trawienie i sen, ztd za naleyte odywianie. Powstawszy chopiec rano po wczorajszej podobnej zabawie, jest rze wy, z chci si bierze do nauki i cieszy si, e znowu po nauce bdzie mg wesoo

pohasa. Zabawy takie, jeeli si maj sta tem, czem by powinny, to jest przyzwoitem wiczeniem ciaa, powinny by nadzorowane przez nauczycieli. Nie uczyni to powadze nauczyciela adnego uszczerbku, choby nawet sam z uczniami swymi dla utrzymania porzdku i wasnego ruchu chcia si zabawi. Ktby chcia uj powagi ojcu szkoy Krzemienieckiej Czackiemu, chocia si z uczniami swymi bawi pik? Muciusz Scewola, Juliusz Cezar, i nasz Zygmunt III lubili bawi si pik, a przecie przodowali dzielnym narodom. Do zabaw ruchliwych modziey nale oprcz gry w balona, w pik i podobnych, oprcz biegania na ywach, take pywanie ktre oprcz ruchu czy dobroczynny wpyw wody na czysto ciaa i zdrowie w ogle jazda konno, szermierka, i gimnastyka. Ta ostatnia jest z wielu przyczyn

konieczn, poniewa czc w sobie korzyci zabaw ruchliwych ma jeszcze t zalet, e pozwala uy ruchu wszechstronnego i harmonijnie wyksztaca wszystkie mienie, co w zabawach zwyczajnych by nie moe z powodu, i prawa rka i prawa cz mini piersiowych bdc czciej i silniej uywan, zawsze bdzie silniejsz i grubsz, a powtre e gimnastyka jest, szczeglniej w miastach, gdzie jest brak miejsc do zabaw dla modziey, wszystkim i w kadej porze roku przystpn.

Hartowanie. Uwaaem za konieczne powici osobny ustp hartowaniu dzieci z powodu, i pod tym wzgldem czsto widz u rodzicw dobr wol, ale ze zrozumienie. Co rozumimy pod hartowaniem? Na to pytanie prawie kada matka inaczej odpowie. Jedne utrzymuj, e hartowa znaczy, przyzwyczaja dzieci

niedostatecznem odzieniem do zimna, i dlatego wynosz dzieci lekko ubrane na zimno albo na deszcz, jak to Rousseau poradzi, co jednak we Francji moe by bardzo stosownem ale nie u nas. Drugie sdz, e zmywaniem ciaa zimn wod, lub bieganiem boso po rosie ju zahartowao si dzieci tak, e choby innych bdw secinami popeniao, zdrowie jego nic nie ucierpi. Inne hartujc dzieci daj proste poywienie, i ka na twardem posaniu sypia , a gdy je w zimie wyprowadzaj na wiee powietrze uywaj futerek i berlaczy; inne znowu kpi noworodki w zimnej wodzie i w zimie boso na nieg wyprowadzaj albo od malekoci karmi ziemniakami, kapust, grochem i chlebem. Wszystkie za bior na poparcie i usprawiedliwienie swego czynu, przykad z dzieci wieniaczych. Dziwie si mocno, jak moe tyle ludzi rozsdnych ten sam bd powtarza. Prawda, e wieniacy wytrwali s na sot, mrz i

lich straw; ale zajrzyjmy w ksigi parafialne zmarych ich dzieci, a obaczymy, e zastraszajc jest ich liczba. Dawica czyli angina, odra i koklusz ktre to ostatnie dwie choroby u naszych dzieci zwykle do niebezpiecznych si nie licz, a u wieniakw krocie dzieci zabieraj i zapalenia rne, s powodem ich mierci, a przyczyn tych chorb przezibienie; wszake nie powinnyby si przezibia, skoro s zahartowane. Ale tak nie jest! Takie hartowania s grzechem popenianym na ludzkoci. W przeciciu bowiem wychowuj wieniacy na czworo dzieci ledwie jedno, a reszta ginie, mimo i rzd wysya lekarzy dla ratowania ich; gin w skutek niedbaego pielgnowania najbardziej w wieku midzy pierwszym a sidmym rokiem, to jest w wieku, w ktrym cigy rozwj ustroju siy ywotne zuytkowuje, a dla wtoci ztd pochodzcej czulszy na szkodliwe wpywy, daleko staranniejszej pieczy wymaga, ni wiek pniejszy. Ju w wstpie napomknem, i wieniak, ktry z tych

trzykro przedziesitkowanych dzieci si uchowa, wiele jest w stanie wytrwa; ale tyl ofiarami, okupione jednostki nie mog nam suy za wzr do naladowania. Nareszcie zachodzi tu jeszcze i ta okoliczno, e dzieci wieniakw ju przychodz z dziada i prapradziada w en sposb yj, fi cegOj a mimo to tak straszna jest liczba zmarych takich dziatek. Niechsi rodzice sami wyrzekn pierwej nadzwyczajnej tego stulecia mikkoci ycia, a potem dopiero mog zastosowa system hartowania do swoich dzieci. Wszak i rebita angielskie nie chowaj si po wieniaczemu, to jest na lichej strawie, na polu, rd wilgoci i chodu nocy na paszy, ale w stajni na czystym owsie, a czasem nawet na kro wiem mleku tak dalece, e kaden rebiec osobn ma mamc-krow, (bo zmiana mamki szkodzi), w czystych klatkach i cieplej stajni. Pewna, e podaszy byby ko rasowy, ognisty i chyy, ktry nie potrzebuje takiej uwagi, ale chowajc go na wzr wieniaczych koni, nie dochowalibymy si niczego.

Dlatego jest hartowanie dzieci zdaniem naszem zupenie nie potrzebne, a nawet szkodliwe. Dlaczego nie potrzebne? bo jeeli nie bdziemy pieci dzieci zanadto, to jest, jeeli je tylko podug przyrodzie odpowiednich prawide pielgnowa bdziemy, ktre to prawida w niniejszem dzieku wyczerpujco staraem si skreli, nie moemy si nigdy znale w pooeniu nawet pomyle kiedykolwiek o hartowaniu Dlaczego szkodliwe? poniewa od przyjcia na wiat a do lat siedmiu tyle rnych szkodliwych wpyww dobrowolnie si nasuwa dla zaczepienia ustroju dziecicego, e z naszej strony bardziej go na nie naraa, jest rzecz szalonej odwagi, ktra czsto mierci karze. Wreszcie jest hartowanie wyhipotezowan ostatecznoci , ktra jak wszystkie ostatecznoci nie moe by

prawd. Prawda ley po rodku nie trzeba wycliowywa dzieci w pierzynach, w ustawicznych potach i pod piecem w pozamykanych szczelnie izdebkach; ale te nie wolno je bezkarnie nua w wodzie studziennej, wyprowadza w ubiorze szkockim z goemi kolanami lub boso na mrz i nieg, chocia tym sposobem nie jedno dzieci wychowa si udao, ale te nie dwoje ani troje najniewinniej ze wiata zeszo bo kade podniebie sobie prawa dyktuje. Po siedmiu latach, kiedy rozwinity dostatecznie ustrj dziecicy, wicej wasnego ciepa wytwarza przez co dzieci nie tak prdko 'zibnie kiedy skra dziecicia ju mniej przeziewa, czyli mniej si poci, a zatem mniej skonn jest do przezibienia, przestaj choroby dziecinne by tak czstemi i miertelnemi, wtedy si dzieci wystawia z wolna na zimno i niepogod dla wzwyczajenia go do pniejszych trudw i niewygd, co zreszt samo si znajdzie i nauki nie potrzebuje.

Zmywanie zimn wod Najpewniejszy ochron przeciw przezibieniu jest przyzwyczajenie do zimna. Stara prawda. Nie ma pewnie adnego czowieka na wiecie, ktry by osobicie nie przekona si bodaj par razy w yciu o bogiem wraeniu i skutku zimnych kpieli. Woda zimna wzmacnia ciao - kpiel w ogle suy do czystoci; czyste utrzymywanie skry jest zawsze i w kadym wieku jednym z koniecznych warunkw zdrowia. Codzienne kpiele letnie nie mog by zastosowane do starszych dzieci, bo przeziewanie skry, z wiekiem si zmienia, a dzieci kilkoletnie i bez letnich kpieli wicej si poc; zimne za musiayby by szczeglniej wiosn i jesieni bardzo ostronie kierowane, aby nie przyniosy wicej szkody ni poytku, i sprawiayby wiele zachodu.

Z wymienionych wanie powodw s pierwsze, codzie uywane, nadto osabiajce, a drugie chocia zdrowiu suce, jednak do zastosowania prawie niepodobne. Korzyci atoli, jakie woda w ogle, a zimna woda w szczegle, naszemu ciau przynosi, s podane i dadz si osign zmywaniem codziennem ciaa zimn wod. Wiele by si da powiedzie o tych korzyciach szczegowo, gdyby nie przesd, ktry adnych wyjanie nie cierpi, i tylko sowami ludzi uznanych za gbokich mylicieli czasem przeama si daje. Sdz niektrzy, e zimna kpiel dzieciom szkodzi, i boj si sprbowa; jak z drugiej strony znowu s tacy, ktrzy nawet noworodka w zimnej wodzie skpa si nie boj. Dla zaspokojenia rodzicw zmywania si obawiajcych przytocz tu sowa starego Hufelanda, ktre mwi o zmywaniu dzieci zimn wod: Jest rzecz nie do uwierzenia, jak nadzwyczajnych skutkw jest ten pojedynczy rodek. Utrzymuje czysto,

przyzwyczaja powierzchni ciaa do znoszenia zimna i wilgoci, zatpia draliwo, wzmacnia cay ukad nerwowy, sta mi, sowem kadzie pierwsze podstawy zdrowia i ywoci skry, ktrej zaniedbanie pierwszem jest rdem cierpie naszych czasw i t. d.; dalej mwi on: Szczliwi s ci ludzie, ktrych przyzwyczajono do codziennego zmywania ciaa zimn wod ju od dziecictwa. Oni posiadaj w tem rodek ochronny przeciw wielu sabociom jak n. p. przeciw gocowi, dnie, wyciekom, osabieniu nerww, nieytom i t. p. posiadaj w tem jeden z najpotniejszych rodkw utrzymania zdrowia; a przez cay cig ycia pewnie tego bogosawi bd, ktry im to zbawienne nawyknienie przyswoi

Caa wano przy zmywaniu wod zimn ciy na uwadze, by dziecko powstajce z pocieli rozgrzane, pierwej nieco ochdo i na szybkoci, z jak si

takie zmywanie odbywa powinno; poniewa gdy gorce ciao zimn wod si zwily, woda na powierzchni cieplikiem ciaa si ulatnia, co tem szybciej si uskutecznia, im wysze ciepo ciaa; a gdy za dugo woda na powierzchni ciaa pozostanie, rozgrzy wa si a w koca ulatnia, wic spotrzebywuje wiele ciepa, czyli wyzibia ciao. Aeby temu zapobiedz, naley podczas zmywania z lekka naciera ciao, bo nacieraniem zaczerwienia si skra, czyli co jest to samo, sprowadza si wiksz ilo krwi pod skr, wic si j rozgrzywa. Przez takie postpywanie wci rozgrzywajce nie moe si ciao zazibi; a drug korzyci jest ta, e nie tylko obieg krwi staje si ywszym, ale nastpuje czynniejsza wymiana krwi, to jest zuytych lub niezdrowych jej czci za kwasord wody. Kada matka postpi sobie zupenie po macierzysku, jeeli swe dzieci ani przesadnie hartowa, to jest zaraz po przyjciu na wiat w zimnej wodzie nurza

nie bdzie, jak to nowszemi czasy niektrzy zwolennicy hydroterapji zalecaj, co zreszt u Kamczadaw lub Samojedw mogo istotnie w odwiecznym by zwyczaju i ich przyrodzie suy; ani te zachuchiwa i z urojonej obawy raczej brudno i wto ciao dziecka utrzymywa, niby si sprbowa odwaya, dzieci kilkoletnie obmy zimn wod, co nie tylko czystoci suy, na wpywy szorstkiego powietrza wytrzymalszym czyni i od przezibienia chroni, ale i si w nerwach i miniach sprawia. Do zmywania takiego powinno dziecko z piersi i ramion po pas obnaone stan nad miednic na stoeczku postawion, i nad ni, oparszy si rkoma na stoeczku, przechyli si tak, iby jak najszybciej moga by najwiksza cz ciaa odrazu wod dotknit, albo zupenie rozebrane usi w balji na stoeczku. Najprzd szyj, gow i piersi ochodzi naley, a potem zlewa kilka razy kark, grzbiet i ramiona, a za kadem chluniciem powinno si rk ciao

naciera, albo jeeli si do tego gbki uywa, bez wszelkiego chlapania odrazu gbk nieco wycinit zmy ciao i natrzy, a potem naleycie osuszy przez owinicie przecieradem suchem. Dziecko nieobeznane z wraeniem zimnej wody, nie moe si do niej odrazu przyzwyczai, powtre jest to wstrznienie gwatowne, ktre sabszemu dziecku szkodzi by mogo; dlatego dobrze jest zaczyna od wody letniej n. p. podug Reaumura 18 stopni majcej, i stopniowo od czasu do czasu ciepo wody zmniejsza a dojdzie do zwykej studziennej, przy ktrej pewnie cae ycie pozostanie. Za ciepej wody do tego uywa nie mona, bo zmywanie ciep wod przeciwny ma skutek i sprowadza skonno do przezibienia. Szczeglniej zalecaj si podobne zmywania dzieciom sabowitym rozumie si nie gorczkujcym (bo w podobnym wypadku lekarz tylko stanowi o tem moe)

 jeeli si wiele uczy musz, albo jeeli w lecie z jakich- bd przyczyn kpieli rzecznych uywa nie mog. Niemniej poyteczne s takie codzienne zmywania studzienn wod nietrwajce wicej jak minut, dzieciom szkrofulicznym, dziewcztom majcym skonno do bdnicy lub nerwowo rozstrojonym dorostkom obojej pcidzieciom wiele spa lubicym i leniwego usposobienia, jak niemniej takim, ktre w okresie wyrastania zanadto szczupo w ciele si trzymaj.

WIEK POKWITANIA, czyli Dojrzewanie dorostkw.

Rozwj tego wieku i uwagi dotyczce. Do tego wieku wstpuj dzieci z trzynastym rokiem i nale do niego czas nieograniczony, to jest tak dugo, dopki zupenem uksztaceniem si ukadu pciowego nie wyszy z waciwego dziecictwa. Sia cielesna i umysowa jest ju na tym stopniu doskonaoci, z powodu wykoczenia materjalnego rozwoju tak ciaotworu jak i narzdzi zmysowych i umysowych, e znosi rwnie cielesne jak umysowe natenia nie tylko bez szkody, ale nawet z korzyci dla dotyczcych si. Tem bardziej powinnimy zwrci na to nasz uwag, e pozostawiwszy ustrj bezczynnie co do wiczenia ciaa i umysu, wanie rozwijajcy si ukad pciowy zanadto buja i

przyczyn wielu cierpie i wad cielesnych i umysowych si staje. Czas dojrzewania nie jest podug pci jednakowym, a nawet u jednej i tej samej pci rnym podug klimatu, usposobienia, wychowania i oglnego stanu zdrowia. W ogle rozwijaj si dziewczta kilkoma laty wczeniej, nieli chopcy. Pierwsze s w naszym podniebiu zazwyczaj w pitnastym roku ju uksztacone, chopcy za dopiero okoo dwudziestego'. Wielu nie liczy tego wieku do dziecictwa i podug tego postpujc wypuszcza dzieci dojrzewajce, a mianowicie modzie mzk z pod opieki cilejszej, wanie gdzie najtroskliwsz i uprzedzajc by powinna dla uniknienia zbocze obyczajowych, podkopujcych zdrowie i si ywotn, niczem poprawi si wicej nie dajcych. Na pocztku tego okresu wystpuje

rwnoczenie z rozwojem ukadu pciowego poczucie rnicy pci, a to poczucie napawa dotd niewinnie z sob bawice si dzieci rnej pci rodzajem wstydu, ktry je odtrca od siebie. Trac one coraz bardziej dziecictwu waciw prostot, coraz bardziej o wada ich jaka wewntrzna i powierzchowna niepewno tak w ruchach jak w zdaniach, a przez niezatart jeszcze dziecico przebijaj si ju jakby z poza mgy jakie nieokrelone i niemiae uczucia, ktre dorostkw rnej pci znowu ku sobie nieznacznie zbliaj. Dziewczyna bez wyszego jeszcze uczucia i taktu, chopiec za bez poczucia mzkoci owjani temi przymglonemi uczuciami, staj do siebie w nieznanym i bezadnym stosunku, ktry przez ciemno sw jest bardzo niebezpiecznym. Ta chwila rozwoju nacechowan jest czstem ponieniem si modziey obojej pci (rozumie si niezepsutej jeszcze); na najniewinniejsze wspomnienie modej choby mao znanej osoby iuiiej pci, zaponi si tak dorastajcy

modzieniec jak dojrzewajca dziewica, jakby podchwytani w ich mylach. arty dotyczce tego najpikniejszego kwiatu niewinnoci, obraaj czuo modziey a nawet j psuj. Sdz przeto, e gdybymy nic wicej na uwadze nie mieli, to ju jest dostateczn przyczyn, dla ktrej modzie dojrzewajca bacznego oka potrzebuje, i agodnego a wytrwaego wymaga prowadzenia Nie zawsze si zado temu dzieje, i dlatego tyle widzimy zbocze w rozwoju dzieci bdcych w tym wieku. Lepiejby byo, gdybymy tej przyczynie te wady przypisa chcieli, ni przypisywali szczeglnej jakiej a temu wiekowi waciwej predyspozycji czyli usposobieniu, ktre si stao we wszystkich waniejszych chwilach rozwoju ustrojowego dziecka tym konikiem, ktry nasze bdy na si zwalone dwiga musi. Wspomniaem wanie, e modzie dojrzewajca potrzebuje bacznego ale agodnego prowadzenia. Niepewno we

wszystkiem, czego si modzie dojrzewajca ima, sprawia, e w towarzystwie liczniejszem nie czuj si swobodni, lubi nawet takowe unika i szukaj samotnoci. Ile to razy si dzieje, e ta modzi dojrzewajcej waciwa, e tak powiem przyrodzona nieglano, najniewinniej bywa wymiewan lub niesusznie surowo naganian, nawet przez samych rodzicw albo nauczycieli i nauczycielki, zdradzajcych tem, i nie maj na takich prawdziwego wyksztacenia Podobne bowiem arty obraaj draliwe uczucia dorostkw, poniewa oni sami czuj, i ani midzy dziemi ani midzy dorosymi nie s na, waciwem miejscu; i zamiast ich wcign dla uoenia si w towarzystwo, odstrczamy ich od takowego , przez co si odosobniaj a samotno jest matk wiele zego. Nagana za nic nie pomoe, a dla n ni k ni oni ;i wstydu odstrcza take od towarzystwa i skania do samotnoci. A nie pomoe, bo ta niepewno i brak uoonego znalezienia si nie pochodzi z zej woli, nieusuoiliwoci lub zapominania si, ale po

prostu z braku dowiadczenia, ktre si w kadym razie powoli nabywa, bo aden czowiek w niczem pewnoci odrazu nie posiada. Wszak i dzieci nim biega zacznie, pierwej chodzi musi, a nim si chodzi nauczy, ile to razy ono upadnie; a przecie nikomu na myl nie przyjdzie aja dzieci za to, e od razu dobrze nie biega.

Dziewczyna. Dojrzewajca dziewczyna zaczyna si z trzynastym zazwyczaj rokiem do przyszego jej przeznaczenia uksztaca, ktre to uksztacenie zewntrznie objawia si rozrastaniem gruczow mlecznych w piersiach przez to wikszej objtoci nabierajcych i wynoszcych si nad powierzchni mini klatki piersiowej i pojawieniem si odpywu miesicznego. Ten ostatni okazuje si najczciej poprzedzony pewnemi zwiastunami, jako to: dziewcz ronie prawie nagle, rumieniec wiey znika

z twarzy i oglna jaka zwido rozszerza si na cae ciao, wesoo dziecica ustpuje czstemu zamylaniu si i paczowi bez adnej lub z bahej przyczyny, ktry to stan trwa zazwyczaj ju kilka miesicy naprzd; pniej nastpuje silniejsze uderzenie krwi do gowy i ztd pochodzcy zawrt a nawet czsto bl gowy, nabrzmiewanie twardawe a czasem bolene piersiw, bl krzyw; gorco w brzuchu i nacisk ku doowi, ktremu czsto rne przypadoci nerwowe, jak piczka i omdlenie towarzysz. Te przypady objawiaj si czsto w odstpach czterotygodniowych kilka razy, nim istotny odpyw miesiczny po raz pierwszy si okae. Czsto po pierwszem okazaniu si minie kilka okresw czterotygodniowych z temi przypadami lub bez nich, dopki si ten odpyw tak nie ustali, i najregularniej co cztery tygodnie si pojawia. Kada wic matka powinna: najprzd sama umie te przypady rozpozna, aeby nie wziwszy je za oznaki chorobliwe nie

psu nic lekarstwami, a powtr powinna przygotowa crk swoj do tego, co w tym wieku nastpi ma, aeby, gdy pierwszy raz te znaki si oka, moga si zachowa tak, aeby ta czynno przyrodzona na przyso zawsze w porzdku si odbywaa, a powtre, aeby si dziewcz niewiedzce o niczem, okazaniem podobnych znakw nie przestraszyo, co rwnie szkodliwy wpyw na zdrowie i przyszy porzdek odpywu wywrze moe, jak przezibienie pod ten czas lub gwatowne jakie wstrznienie czy to mechaniczne czy umysowe. W naszej strefie rozwijaj si dziewczta prawidowo pielgnowane okoo trzynastego roku. Dziewczta zimnej strefy jak i te, ktre w pracy ustawicznej yj, zaniedbane s, lub dugiemi a cikiemi chorobami znkane, rozwijaj si pniej; tak w pnocnych krajach, a u nas najczciej u wieniakw, ktrzy jak najwczeniej radziby mie pomoc w pracy z dzieci swych, i dlatego ju od malekoci do pracy si wieku

wymaganiem nieraz przewyszajcej nataj. Dziewczta za stref gorcych, albo yjce w wygodach i bezczynnoci cielesnej, uywajce rozgrzewajcych pokarmw i napojw, za wczenie do pracy umysowej natane, szkrofuliczno-pulchne i zaywne, rozwijaj si wczeniej; tak w krajach poudniowych albo wschodnich i u nas, jeeli ktre z wanie przytoczonych, dojrzenie przyspieszajcych przyczyn na dorastajc dziewczynk wpyny. Wczeniejsze lub pniejsze dojrzewanie dziewczyny zdawaoby si dla sprawy jej zdrowia obojtn by rzecz, ale tak nie jest, bo dojrzewanie poczone jest, jakemy to wyej powiedzieli, z pewnemi zmianami w ustroju dziewczcym, powodujcemi silniejszy kierunek krwi ku pewnym czciom, i mniej lub wicej znaczne chocia tylko porednie zmniejszenie iloci krwi, jako to podczas rozwijania si gruczow mlecznych w piersiach i podczas ustalenia odpywu miesicznego.

Jeeli dziaaj przyczyny rozwj ten przyspieszajce wtedy, gdy krew jeszcze nie ma tej obfitoci, aeby bez szkody moga czstk pewn z siebie udzieli dla rozwijania si i rozrastania gruczow piersiowych i dla ustanowienia odpywu miesicznego; albo, jeeli wpywaj przyczyny opniajce ten rozwj jak n. p. zaniedbane wychowanie albo ustrojne (organiczne) bdy narzdw pciowych tak, i te przyczyny przeszkadzaj rozpoczciu czynniejszego rozwijania si wtedy, gdy ju krew z przyrodzonej koniecznoci jest obfitsz, to w jednym i drugim przypadku zbacza ten rozwj z prawidowej drogi i staje si przyczyn rnych w czasie dojrzewania dziewczt pojawiajcych si chorb, jak biae upawy, kurcze, maciennica, drgawki, padaczka (choroba . Walentego) i t. p., a matk ich jest

Bdnica.

Objawem tej niemocy najbardziej w oczy wpadajcym jest, jak ju nazwisko samo wskazuje, nadzwyczajna blado cery, ktra czsto a w popielato-zielonkowat wpada albo nawet obrzkoci wodnisto-mlecznei jest podobna, ktrej towarzysz sine smugi po pod oczy i blado ust. Po tej woskowej prawie bladoci najwidoczniejszym objawem jest tak wielka nieraz niemoc ciaa, i dziewczta nawidzone bdnic cae dnie by spay i trudne s do ruchu wanie dla niemocy mini, ktra polega nie tylko na niedostatecznem odywianiu w skutek wadliwego skadu krwi i nieodstpnie tej chorobie towarzyszcego braku apetytu, ale i na smaku zwiedzonym przez rozstrojenie nerwowe, ktry jest tak dziwaczny, i rzeczy pochwala, ktre nie tylko s zupenie niepoywne, ale nawet zdrowemu czowiekowi obrzydliwe, jak glina, kreda, lak, papier, mur i t. p. Istot tej saboci jest ubstwo krwi w

pierwiastki krzepe (plastyczne), mianowicie ubstwo w wkien (fibryn) i elazo dlatego jest taka chodno-lipkawa, blada krew wadliwie ksztacc. Przeadowanie narzdw ustrojowych tak krwi, sprowadza niedostateczne i wadliwe odywianie caego ustroju, tak mini jak mzgu, szpiku pacierzowego i nerww. Ztd si tmacz: niestosunkowe znuenie mini, przymione wadze umysowe, dziwaczny smak, niestosownie oddziaywanie nerww, dziwaczne myli i sny, przedraniona wyobrania, zadumczywo (melancholja) i cay szereg nerwowych chorb, od zwyczajnych kurczw a do padaczki i osupienia (katalepsji). Dlaczego w dzieku powiconem pielgnowaniu dzieci pisz o bdnicy? Zaiste nie dla zapisania kilku stronic papieru, ani dla lekarskiej rozprawy, bo niniejsza ni nie jest; ale dlatego, aeby rodzice znali przyczyny, ktre t chorob sprowadzaj i aeby takowych crki dojrzewajce unikay,

bo chociaby niejedna na bdnic chorujca crka znale moga odpowiedni lekarsk porad, to lepiej jest dla niej cakiem nie chorowa , poniewa bardzo czsto pozostawia bdnica takie nastpstwa, ktre zupenie usun si nie daj a ycie zakwaszaj i skrcaj. Jeeli dziewcz rozwijajce si ma bdnic, to nie potrzebujemy dowodzi, e to rozwinicie nie bdzie zdrowem, gdy wiemy, i krew, ktrej treci wszystko w ustroju naszym yje, ronie i rozwija si, jest w skadzie swym nieprawidow, bo ubog w czci krzepe czyli ksztacce. Nerwy wyywiane tak ubog krwi mianowicie w okresie, w ktrym rnorodne a dotd nieznane odbieraj w7raenia, mog najdziwaczniej oddziaywa z powodu chorobliwego odradzania si miazgi nerwowej. Z tej przyczyny szukabym w bdnicy usposobienia czyli tak zwanej predyspozycji do tylu nerwowych cierpie temu wiekowi waciwych, ale nie w

samyme wieku, jak twierdzi wielka cz lekarzy, opierajc si na adnej podstawy nie majcem zdaniu: kady okres rozwoju dziecicego ma pewn predyspozycj do pewnych saboci." Usposobienia za do bdnicy nie szukabym gdzie indziej jak tylko w bdach pielgnowania i wychowania, bo nie widzimy jej nigdy tam, gdzie wychowanie jest proste i w por zastosowane a pielgnowanie zdrowe, ale tam gdzie w gitkich a rozpieszczonych umysach przystp maj namitnoci i dze, niosc w sobie zarodki nie tylko zwichnicia obyczajowego, ale i wszystkich chorb wiekowi temu waciwych. Jestem lekarzem czynnym od lat przeszo dziesiciu i mam zwyczaj bada moich chorych bardzo starannie (nie jest to chwalb siebie, poniewa bezimiennie wydaem to dzieko) nie dowiadczyem jednak nigdy wypadku, w ktrym bym mia do czynienia z chorobami wyej jako crki bdnicy wymienionemi jako to: zupawami,

maciennic, kurczami i drgawkami w tym wieku przypadajcemi, bez poprzednio przebytej albo jeszcze istniejcej bdnicy. Jeeli w czasie, w ktrym krew obficiej napywa rozwijajce si jej kosztem narzdy, jakakolwiek nadarzy si przyczyna duej dziaajca, ktra ten kierunek krwi albo zmienia, albo cho czciowo winne miejsca ciga; tedy cierpi nie tylko narzd w rozwoju bdcy przez niedostateczny dowz krwi, ale i przez skad jej pierwiastkowy i niedokadne krenie. Przyczyny, ktre w ten sposb skad krwi podczas pracowania jej w gruczoach mlecznych, jajnikach i macicy w okresie dojrzewania zmieniaj, s nastpujce: Utrata krwi i sokw, jeeli takowa w czasie rozwoju albo krtko przed tem miaa miejsce jak n. p. za czste a obfite krwawienie z nosa; upust krwi; ropienie guzw albo dugotrwae cieknienie nabrzmie szkro- fulicznych, ktre to przyczyny krew czciowo ku innym jak

wanie w rozwoju bdcym okolicom ciaa sprowadzaj, przezco tamte niedostatecznie wyywiajc sama si w swym skadzie wyradza. Dalej liche poywienie zagliszczenie nieczysto w utrzymywaniu ciaa ciasne, ciemne i wilgotne pomieszkanie brak ruchu i wieego powietrza. Uywanie rozgrzewajcych napojw i korzennych jade, rwnie jak ze towarzystwa i wyobrania podniecana y wem malowaniem mioci zmysowej, wic lubiene rozmowy, obrazy, statuy i czytanie romansw. Jeeli mimo rozwinitej bdnicy podobne przyczyny dalej trwaj, wtedy zaczynaj przedranione a w skutek ubstwa bledniczego krwi w miazdze swej le odywiane nerwy dziwacznie oddziaywa i powoduj kurcze, maciennic , drgawki i cay szereg chorb nerwowych. Jake powinna si zachowa

dziewczyna zbliajca si do okresu dojrzewania? Tak, aeby nie dawa powodu ani do przyspieszenia ani opnienia rozwoju ukadu pciowego tak, jak niniejszy przewodnik naucza , a pewnie si bdnicy i jej nastpstw ustrzee. Jeeli za przez niewiadomo prawidowego pielgnowania lub z jakiejkolwiek innej przyczyny ju do bdnicy skania, niechaj uwaa bardziej na odpowiedni dyetetyk jak na samo lekarstwo, bo kady lekarz dowiadczony pr:lzej si podejmie wyleczy dziewczyn chorujc na bdnic bez lekarstw przy stosownem zachowaniu si jej, nieli lekerstwami bez onego. Przedewszystkiem powinna mie osoba na bdnic chora lub do niej skaniajca wiele ruchu mianowicie na wolnem i wieem powietrzu, i nie powinna nigdy I)y et etyku dzieci. 10 po jedzeniu sypia ani za dugo siedzie; cay dzie powinna by zajt w wikszej czci prac, rczn, i zabawami ruchliwemi, a w mniejszej poyteczn nauk.

Taki ruch codzienny nie wlno przerywa nawet w dnie niepogodne, ale naley go cile wykonywa, choby w pokoju dla niedopuszczenia zleniwienia mini, uywajc n. p. wicze gimnastycznych; za nauka powinna by poyteczna, a czytanie wyobrani dranice lub czuo i mio rozbudzajce nie powinno mie miejsca. Codziennie rano zaraz po wstaniu powinna si zmywa zimn wod - jada nie powinna jarzyn wzdymajcych i cikich pokarmw jak n. p. pirogo w, klusek lub ziemniakw, za to powinna pi mleko i jada misne potrawy. Nie powinna by samotn ani znajdywa si w liczniejszych towarzystwach, szczeglniej jeeli zabawy pno, w noc si przecigaj niechaj wczenie idzie spa, a rano wstaje. Na kocu wspomn jeszcze o tacach, ktre, o ile s dobroczynne dla ruchu, ;nie mog by zakazane, ale w podobnych wypadkach ogranicza si powinny tylko na taczeniu dziewczt samych z sob.

 Wspomn musz jeszcze o stosunku odpywu miesicznego do bdnicy, poniewa wiele matek ma to przekonanie, e byle tylko jakimkolwiek sposobem sprowadzi ten odpyw, to i bdnica ustanie, sdzc, e bdnic powoduje zatrzymanie odpywu miesicznego. Ale tak nie jest, przeto wszelkie leki, ktre zreszt tylko krwiotok macicy, ale nie odpyw miesiczny sprowadzi mog, rwnie jak gorce lub ugowe kpiele na nogi w tym celu uywane, s szkodliwe. W bdnicy bowiem odpyw miesiczny dlatego nie moe by w porzdku, i krew chorej wadliwie jest zoon, bo jest w krzepe czci skadowe uboz. Jeeli mimo ubstwa skadowego ilo oglna krwi jest ustrojowi odpowiedni, tedy okazuje si od czasu do czasu zamiast odpywu miesicznego krwi, skpy odpyw serwatczanej jej czci, ktra jest blado - taw, a to zowiemy pospolicie biaetni upawami, ktre jednak dlatego i od waciwych upaw biaych cechujco si rni, tem mianem nie powinny by by okrelane. Jeeli za do ubstwa skadowego

przycza si take ubstwo ilociowe, tedy przyroda nie jest w stanie utraci choby czstk jak ze krwi ustrojowi na wyywienie ledwie wystarczajcej, przeto odpyw miesiczny albo zupenie na duszy lub krtszy czas si zatrzymuje, albo w nieuporzdkowanych odstpach i w niejednakowej iloci, najczciej bardzo tylko skpo si okazuje. Czy moe wic sprowadzenie sztucznego krwiotoku mie nieszkodliwy wpyw na bdnic? Nie moe! bowiem bdnica nie ustpuje wtedy, gdy si odpyw maciczny okae, ale odpyw okazuje si wtedy, gdy si bdnic usunie, to jest, gdy wadliwy skad krwi bdzie poprawionym.

Chopiec. Dorostki pci mzkiej w ogle daleko pniej dojrzewaj nieli dziewczta. Podczas gdy te w pitnastym roku po

najwikszej czci ju s uksztacone, md mzka w tym czasie dopiero dojrzewa zaczyna. Wiek midzy pitnastym a dwudziestym rokiem jest tym czasem , w ktrym chopiec ostatecznie si rozrasta i teje, w ktrym zacieraj si ostatnie lady dziecictwa, a wystpuj znamiona mzkoci. Krta wysuwa si pod skr szyi jako tak zwany ogryzek naprzd, co przez rozrastanie si cian chrzstkowa tych krtani nastpuje, przezco znowu go si rozszerza i tak uksztaca, e wydaje gosy daleko nisze, tylko dojrzafemu wiekowi pci mzkiej waciwe. Nim to uksztaceuie zupenie si ukoczy, co trwa czsto a do dziewitnastego lub dwudziestego roku, syszymy u dojrzewajcej modziey mzkiej w toku mowy to waciwe temu wiekowi wpadanie z dyszkantu w bas, pospolicie amaniem si gosu zwane. Rwnoczenie zasiewa si ws i porost brody na jaw wystpuje. To powikszanie krtani i zarost s, tak cechujcemi oznakami dojrzaoci, i n. p. u rzezacw, ktrych mimo owieconego

naszego wieku nie tylko w Turcji i niektrych sektach raskolnikw w Rosji, ale i we Woszech nie tak trudno napotka, ani krta si nie rozrasta, przez co gosu swego prawie dziecinnego nigdy nie trac ani twarz nie zarasta. Powiedzielimy wyej, e bdy w pielgnowaniu lub wychowaniu dziewczt, staj si w czasie ich dojrzewania przyczyn bdnicy. Chopiec dojrzewajcy wolny jest od niej, a to dlatego, e nie utraca krwi dla rozwoju narzdw, wycznie pci eskiej waciwych i j jako tak cechujcych, bo tylko kobieta ma przyrodzone przeznaczenie wyywiania podu krwi swoj, a potem mlekiem swem wykarmienia niemowlcia. Dopki kobieta nie zasza w ci, odpywa prawidowo comiesicznie pewna cz krwi, ta ktra wtedy, gdy zostaje matk, przeznaczona jest do wyywienia jej dziecicia, a ktra w przeciwnym razie stawaaby si przyczyn przepenienia naczy krwistych i ztd pochodzcych

chorb. Za bdy w pielgnowaniu i wychowaniu chopcw, sprowadzaj zawczesne obudzenie popdu pciowego, ktry nie dosy na tem, e powodujc pewny miejscowy silniejszy kierunek krwi, tamuje dalszy swobodny wzrost oglny, ale niemiaego i nierozwinitego chopca na bezdroa sprowadza. Raz na drog przeciwprzyrodzonego zaspokojenia zszedszy trudny jest do poprawy, a naogowi temu zado czynic, niszczy zdrowie, niszczy zdolnoci swe myli takiego grzesznika s tak jednostronnie zajte, e nie s zdolne do zajcia si szczerszego czemkolwiek, wic i naukami. Coraz bardziej podpadajc temu naogowi, coraz si odsuwa dalej od towarzystwa, lubuje sobie w samotnoci. Utrat sokw najywotniejszych niszczc si, a z braku pojcia, pamici i chci do nauki pozostajc w tyle z rozwojem umysowym, coraz bardziej gupieje, czsto bardzo w zadumczywo (melancholj) wpada, ktra z wiekiem w

obkanie umysu przechodzi, czsto za do tego doprowadza, e zbrzydziwszy sobie ycie bd z alu bd z wyniszczenia i niedoztwa przedwczesnego, tak zbkanego do samobjstwa wtrca. Wielkiej wic wagi jest wychowanie modziey dojrzewajcej szczeglniej okoo czternastu do szesnastu lat, poniewa to jest wiek poprzedzajcy waciwe dojrzenie i zdolny zwichnicia a nawet zupenego zepsucia albo przez pouczanie drugich jak si to prawie po wszystkich przepenionych zakadach wychowawczych dzieje, gdzie ju dla samej iloci rozmaitych ywiow, dozr nie moe by dostatecznym; albo przez wczenie obudzon wraliwo ukadu pciowego. Ju sama ywno ma wielki wpyw na wczeniejszy rozwj ukadu pciowego n. p. rozgrzewajce i korzenne pokarmy albo napoje, tuste i sone jada, wino, porter, ostrygi, kawior, marynaty, pne a obfite

kolacje i t. p. Podobny skutek wywiera za ciepe utrzymywanie ciaa, za wygodna i ciepa pociel, dugie leenie w ku; ciasnota w pokojach dziecinnych, mianowicie, jeeli starsze dzieci obojej pci razem mieszkaj, rozbieraj si, myj lub kpi, bez nadzoru razem si bawi; dalej jeli na lenistwie cielesnem i umysowem dnie trawi w ze towarzystwa wchodz albo ze ksiki czytaj, co si najczciej ukradkiem dzieje; nareszcie brak ruchu a za dugie siedzenie choby nawet nad najpoyteczniejszemi naukami, w ktrym to razie nie tylko ugniecenie podbrzusza i dusze wstrzymywanie odchodu pcherzowego swj przyczynek dokadaj; ale szczeglniej w skutek przydugiego siedzenia wytwarzajce si zastoiny i ugniecenie, tamujce' wolny ruch naczy krwiononych mianowicie ukadu ylnego. Ztd wypywa sam przez si sposb, jakim si ustrzedz mona zego w mowie bdcego, a tym jest, unikanie dopiero co wymienionych przyczyn Jako widzimy, i chopcy wesoe i

ywo si bawice, wiele ruchu utrudzajcego uywajce, pracowite i na prostej strawie i pocieli poprzestajce, dalej chopcy wieniakw w tym wieku stosunkowa ju ciko pracujce, daleko pniej dojrzewaj i naogowi pochodzcemu z zawczesnego rozwoju ukadu pciowego nie podlegaj. Im wczeniej to nieprawidowe obudzenie popdu pciowego waciwe dojrzenie poprzedza, tem wtlejszym staje si cay ustrj. Chopcy tacy rosn mniej, wygldaj blado z podsiniaemi oczami, maj chodne i wilgotne od potu rce i stopy; uskaraj si na bezsilno w krzyach, prdkie i niestosunkowe znuenie po uyciu ruchu, czuo wyrostkw krgostosu, leniwe trawienie i podwyszon ogln draliwo. W lad za tem idzie przytumienie zdolnoci umysowych, saba pami, osabiony wzrok, wczesne niedoztwo, cierpienia szpiku pacierzowego i t. d. Niestety byo to wielkim bdem

modnego wychowania, i ksztacenie umysowe nie szo w parze z siami cielesnemi, bowiem z tego niestosunku wiele mnoyo si zego. W nowszych czasach pojto ten bd i w czci starano si temu zapobiedz przez wiczenia gimnastyczne, ktre gdzieniegdzie i u nas, ale za granic wszdzie do obowizujcych godzin uczcej si modzi nale, nawet w zakadach wychowawczych eskich, pomnc na to, e znuenie cielesne przydusza zmysowo a lenistwo jej sprzyja.*