PODSTAWY MAKROEKONOMII

Rachunki narodowe

dr Mariusz Kicia
Katedra Bankowoci UMCS Prezes Zarzdu ACCOUNT Doradztwo Gospodarcze Sp. z o.o. Email: mariusz.kicia@umcs.lublin.pl Skype: m.kicia

Mariusz Kicia 2009

Ekonomia, mikroekonomia, makroekonomia Ekonomia to nauka spoeczna, ktra bada, jak ludzie radz sobie z problemem rzadkoci dbr w warunkach [w zasadzie] nieograniczonych potrzeb. Ekonomia pokazuje w jaki sposb racjonalnie gospodarowad zasobami. Mikroekonomia to ekonomia funkcjonowania poszczeglnych elementw systemu gospodarczego (rynek, popyt, przedsibiorstwo, konsument itd.), posugujca si metod izolacji (zasada ceteris paribus). Makroekonomia to ga ekonomii, zajmujca si funkcjonowaniem caego systemu gospodarczego i posugujca si kategoriami zagregowanymi (wszystkie rynki, popyt zagregowany, wszystkie przedsibiorstwa, wszyscy konsumenci itd.). Na poziomie gospodarki globalnej makroekonomia zajmuje si take mechanizmami oddziaywao poszczeglnych systemw gospodarczych. Podstawowe problemy i kategorie makroekonomiczne dotycz m.in. organizacji gospodarki, problematyki wzrostu gospodarczego, cyklicznoci wzrostu, powizania procesw sfery realnej i sfery finansowej, problemw bezrobocia, inflacji.

Mariusz Kicia 2009

Systemy rachunkw narodowych SNA/ESA System rachunkw narodowych to wewntrznie uporzdkowany zbir spjnych, logicznych i zintegrowanych rachunkw makroekonomicznych, bilansw i tablic opracowanych wedug obowizujcych norm i regu statystycznych, sucy do pomiaru efektw dziaalnoci gospodarczej w krajach o gospodarce rynkowej. Do podstawowych funkcji systemu rachunkw narodowych nale: koordynacja i zapewnienie spjnoci informacji statystycznych, zapewnienie podstawy do prowadzenia wielokryterialnych procesw decyzyjnych w zakresie polityki makroekonomicznej (m.in. kontroli realizacji celw polityki, ustalania wsparcia finansowego dla regionw UE, okrelania wysokoci rodkw wasnych UE). W gospodarce wiatowej obowizuj obecnie dwa systemy pomiaru efektw dziaalnoci gospodarczej: zalecana przez ONZ metodologia SNA93 zalecana przez Uni Europejsk metodologia ESA95

Mariusz Kicia 2009

Systemy rachunkw narodowych SNA/ESA

System Rachunkw Narodowych ONZ (System of National Accounts, SNA93) to opis sposobu pomiaru wynikw pracy spoeczeostwa, niezalenie od materialnej postaci tych efektw, opracowany w wyniku wsppracy ONZ, MFW, Komisji WE, OECD oraz Banku wiatowego. System stworzony przez laureatw Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, Simona Kuznetza i Richarda Stone, zosta po raz pierwszy opublikowany w 1952 roku. Obecnie obowizuje standard z 1993 roku. Europejski System Rachunkw Narodowych i Regionalnych (European System of Accounts, ESA95) to midzynarodowy standard metodologiczny i rachunkowy dla szczegowego opisu gospodarki UE (tj. regionw, krajw czy grup krajw), jej skadowych oraz relacji z innymi gospodarkami. Standard jest w peni zgodny ze wiatow metodologi SNA93, jednak jest bardziej zorientowany na warunki i dane wymagane przez UE. Jest zharmonizowany w zakresie pojd i klasyfikacji stosowanych w wielu innych statystykach spoecznych i gospodarczych, dziki czemu moe byd podstaw odniesienia dla statystyki spoecznej i gospodarczej UE i jej Krajw Czonkowskich. Obecny standard zosta wprowadzony w 1995 roku.

Mariusz Kicia 2009

Podmioty gospodarki narodowej (1) Sektory instytucjonalne wyrnia si w oparciu o kryterium funkcjonalne, wyznaczone przez cele ekonomiczne jednostek oraz funkcje uznawane za wiodce dla zachowao tych podmiotw gospodarki narodowej. Wyrnia si przy tym nastpujce sektory: sektor gospodarstw domowych (households sector), ktry tworz osoby fizyczne pracujce na wasny rachunek w rolnictwie i poza z liczb pracujcych do 9 osb, a take osoby fizyczne uzyskujce dochd z pracy najemnej i niezarobkowych rde

sektor przedsibiorstw (non-financial corporations sector), do ktrego zalicza si podmioty gospodarcze wytwarzajce produkty (wyroby i usugi niefinansowe) rynkowe oraz prowadzce ksigi rachunkowe: osoby prawne niezalenie od liczby pracujcych, m.in. przedsibiorstwa paostwowe,
spki kapitaowe, spdzielnie, przedsibiorstwa zagraniczne drobnej wytwrczoci, jednostki organizacyjne bez osobowoci prawnej niezalenie od liczby pracujcych, m.in. jednostki paostwowe, spki jawne i komandytowe, spki cywilne, osoby fizyczne prowadzce dziaalnod gospodarcz z liczb pracujcych powyej 9 osb, z wyczeniem gospodarstw indywidualnych w rolnictwie.

Mariusz Kicia 2009

Podmioty gospodarki narodowej (2) sektor instytucji finansowych i ubezpieczeniowych (financial corporations sector), do ktrego zaliczono podmioty gospodarcze zajmujce si porednictwem finansowym (NBP, banki, SKOKi, firmy leasingowe), pomocnicz dziaalnoci finansow (GPW, przedsibiorstwa maklerskie, kantory, TFI, PTE) oraz ubezpieczeniami, sektor instytucji rzdowych i samorzdowych (general government sector), do ktrego zaliczono podmioty dziaajce na zasadach okrelonych w ustawie O finansach publicznych (jednostki budetowe i gospodarstwa pomocnicze, fundusze celowe), instytucje, ktrych podstawowym rdem finansowania s rodki budetowe, SPZOZ, paostwowe instytucje kultury, instytucje obsugujce fundusze ubezpieczeo spoecznych (ZUS, KRUS, NFZ) sektor instytucji niekomercyjnych (non-profit institutions sector), takich jak organizacje spoeczne, partie polityczne, stowarzyszenia, fundacje, zwizki wyznaniowe itp.)

sektor zagranica (rest of the world sector), ktry tworz podmioty gospodarcze bdce wasnoci jednostek zagranicznych; dla tego sektora system rachunkw narodowych nie przewiduje zestawienia penej sekwencji rachunkw

Mariusz Kicia 2009

Podmioty gospodarki narodowej (3) Sektor prywatny (private sector) Og podmiotw gospodarki narodowej grupujcy wasnod prywatn krajow (osb fizycznych i pozostaych jednostek prywatnych), wasnod zagraniczn (osb zagranicznych) oraz "wasnod mieszan" z przewag kapitau (mienia) podmiotw sektora prywatnego. W przypadku rwnego udziau kapitau publicznego (50% stanowi czny udzia wasnoci: Skarbu Paostwa, paostwowych osb prawnych, jednostek samorzdu terytorialnego) i prywatnego (50% stanowi czny udzia wasnoci: krajowych osb fizycznych, pozostaych krajowych jednostek prywatnych, osb zagranicznych) podmiot gospodarki narodowej zaliczany jest do sektora prywatnego.

Mariusz Kicia 2009

Schemat okrny strumieni w modelu 2-sektorowym gospodarki

Strumieo rzeczowy: towary i usugi konsumpcyjne

Strumieo pieniny: patnoci za zakupione towary i usugi

Jeeli mamy do czynienia z dwustronnymi powizaniami strumieni pomidzy sektorami, bdziemy nazywad je transakcjami. Jeeli w wyniku tego powstaj dochody zwizane z uruchamianymi czynnikami produkcji, to s to dochody pierwotne. Jeeli przepyw jest jedynie w jedn stron, mamy do czynienia z transferem (np. podatki, stypendia, kredyty, doracje), a uzyskane w ten sposb dochody pienine lub w naturze nazywa si dochodami wtrnymi. Strumieo rzeczowy: czynniki produkcji kapita, praca, ziemia

Gospodarstwa domowe

Przedsibiorstwa

Strumieo pieniny: dochody za dostarczone czynniki produkcji

Mariusz Kicia 2009

Schemat okrny strumieni w modelu 5-sektorowym gospodarki

X
C
C+I
opaty, podatki i skadki transfery socjalne Gospodarstwa domowe

Q
Zagranica

C+I+G

C+I+G+NX

G
Instytucje rzdowe i samorzdowe
oszczdnoci kredyty i poyczki podatki i skadki

podatki od produktw

podatki bezporednie, skadki, opaty dopaty do produktw

kredyty i poyczki oszczdnoci

kredyty i poyczki
oszczdnoci

Przedsibiorstwa

Instytucje finansowe i ubezpieczeniowe

Oznaczenia strumieni pieninych: transfery i transakcje

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA Produkt Krajowy Brutto (gross domestic product, GDP) obrazuje koocowy rezultat dziaalnoci wszystkich podmiotw gospodarki narodowej. Obliczanie wartoci rocznego PKB polega na oszacowaniu trzech rwnych co do wartoci kategorii makroekonomicznych okrelajcych PKB poprzez: 1. podejcie produktowe, czyli rozmiary dziaalnoci produkcyjnej; PKB rwna si sumie wartoci dodanej wszystkich sektorw instytucjonalnych lub wszystkich sekcji, dziaw Polskiej Klasyfikacji Dziaalnoci (PKD) krajowych jednostek produkcyjnych powikszonej o podatki od produktw i pomniejszonej o dotacje do produktw, 2. podejcie wydatkowe, jako koocowy rezultat dziaalnoci produkcyjnej; PKB obliczany jest jako suma popytu krajowego (tj. spoycia i akumulacji) oraz salda wymiany produktw z zagranic, 3. podejcie dochodowe, jako sum dochodw pierwotnych; PKB obliczany jest jako suma dochodw pierwotnych jednostek krajowych uzyskiwanych przez sektory instytucjonalne dziaajce na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz dochodw pierwotnych netto sektora zagranica.

10

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA Produkcja globalna (gross output) rwna si sumie produkcji globalnej produktw (wyrobw i usug) wszystkich sektorw wasnoci albo sektorw instytucjonalnych lub sumie produkcji globalnej produktw (wyrobw i usug) wszystkich sekcji, dziaw. Posugiwanie si t kategori naraa na ryzyko bdu wielokrotnego sumowania. Zuycie porednie (intermediate consumption) obejmuje wartod zuytych materiaw netto cznie z paliwami, surowcw cznie z opakowaniami, energii, gazw technicznych, usug obcych (obrbka, usugi transportowe, wynajem sprztu, usugi telekomunikacyjne, prowizje bankowe) oraz koszty podry subowych i inne koszty (np. reklamy). Wartod dodana brutto (gross value added) obejmuje rnic pomidzy kategori produkcji globalnej i zuycia poredniego. Wartod brutto oznacza, e obejmuje ona take amortyzacj majtku trwaego. Jest to kategoria wyznaczana oddzielnie dla kadego przedsibiorstwa, nie ma wic ryzyka popenienia bdu wielokrotnego sumowania.

11

Mariusz Kicia 2009

Struktura wartoci dodanej brutto w Polsce

Struktura tworzenia PKB (2006)

2005
66% 22%

12%

sektor prywatny sektor publiczny podatki porednie netto

1995

53%

35%

12%

Struktura tworzenia wartoci dodanej

PL
4% 24% 6% 51% 15%

LU

7%

19%

6%

48%

21%

rolnictwo przemys budownictwo usugi rynkowe usugi nierynkowe

12

Mariusz Kicia 2009

Struktura wartoci dodanej brutto w Polsce

100%
28,6
28,0

27,1

27,3

26,8

80%

28,3

29,0

29,1

28,8

29,7

31,5

60%

12,0

12,0

11,8

11,2

11,5

14,1

15,0

14,9

15,0

13,3

14,5

40%

44,6

44,9

46,3

47,1

45,7

41,9

40,5

40,7

40,1

40,8

38,9

20%
13,0 13,2 12,7 12,2 12,9 12,5 12,5 12,6 13,0 11,5 11,9

0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

podatki porednie instytucje finansowe i ubezpieczeniowe gospodarstwa domowe

przedsibiorstwa instytucje rzdowe i samorzdowe instytucje niekomercyjne

13

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA Popyt krajowy (gross domestic demand, DD) jest sum spoycia i akumulacji. Spoycie (final consumption expenditure) stanowi wartod produktw (wyrobw i usug) zuytych na zaspokojenie potrzeb ludnoci ogem i obejmuje: spoycie prywatne (C), tj. spoycie w sektorze gospodarstw domowych indywidualne oraz w sektorze instytucji niekomercyjnych, spoycie publiczne (G) w sektorze instytucji rzdowych i samorzdowych indywidualne (dostarczane gospodarstwom domowym jako transfery socjalne w naturze, np. usugi owiaty, kultury, wychowania) i spoycie oglnospoeczne (realizowane bez wskazania konkretnego odbiorcy, np. administracja publiczna).

Akumulacja (I) (gross capital formation) obejmuje: nakady brutto na rodki trwae, przyrost rzeczowych rodkw obrotowych (zmiana stanu zapasw), przyrost aktyww o wyjtkowej wartoci (m.in. wyroby artystyczne, kruszce szlachetne, nabywane pierwotnie jako lokata kapitau).

14

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA

Saldo wymiany handlowej z zagranic (net export, NX) jest rnic pomidzy wartoci produktw (wyrobw i usug) sprzedawanych przez podmioty zlokalizowane na terenie gospodarki sektorowi zagranica (eksportowanych), pomniejszonych o wartod produktw nabywanych przez podmioty zlokalizowane na terenie gospodarki od sektora zagranica (importowanych).

PKB = popyt krajowy + eksport netto popyt krajowy (DD) = spoycie (C+G) + akumulacja (I) eksport netto (NX) = eksport (X) import (Q)

PKB = C + I + G + NX

15

Mariusz Kicia 2009

Relacja popytu krajowego do PKB w Polsce

120
2,4

100
16,6 16,5 21,9

17,1
24,7

15,6 26,4

15,4 26,4

17,9 25,0

17,8 21,0

17,9 19,1

17,6 18,9

17,7 20,1

18,3

80
19,8

19,2

60 40
61,2

63,1

63,5

63,3

64,6

63,7

64,9

66,4

66,0

64,2

62,8

20 0

-1,5

-5,3

-5,3

-6,4

-6,6

-3,7

-3,4

-2,5

-2,0

-0,3

-20 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Eksport netto

Wydatki rzdowe

Inwestycje

Konsumpcja

16

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA Metoda dochodowa rachunku PKB polega na sumowaniu dochodw pierwotnych brutto (dochodw przed redystrybucj) poszczeglnych sektorw instytucjonalnych, uzyskiwanych bezporednio w wyniku uruchamiania czynnikw produkcji, tj.: Kosztw zwizanych z zatrudnieniem (dochodw z pracy), obejmujcych: wynagrodzenia brutto (w tym podatki, skadki na fundusz emerytalny, rentowy,
chorobowy) skadki na ubezpieczenie spoeczne pacone przez pracodawc (w tym na fundusz emerytalny, rentowy, chorobowy) inne narzuty pacone przez pracodawc (skadki na Fundusz Pracy, nagrody, premie, stypendia itp.)

Nadwyki operacyjnej brutto (dochody z kapitau), obejmujcych: dochody z kapitau: saldo odsetek, wypaty z zysku do podziau, dywidendy itp.
dochody uzyskane z prowadzonej dziaalnoci gospodarczej (wasnoci) wartod zuycia rodkw trwaych od momentu oddania do eksploatacji

Podatkw minus dotacji zwizanych z produkcj i importem: nie zapacony naleny VAT, akcyza, ca i opaty importowe
podatek od rodkw transportu, podatek od nieruchomoci.

17

Mariusz Kicia 2009

Rachunek tworzenia dochodw w Polsce

100% 80% 60%

43,7
41,7 41,5 41,1 40,9

43,4

42,7

42,0

44,4

50,3

50,0

40%
20%

41,9

43,4

44,2

45,2

45,0

42,5

43,3

43,6

40,7

37,3

37,2

14,4

14,9

14,3

13,7

14,1

14,1

0%

12,4

14,4

14,9

12,4

12,8

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
podatki od produktw minus dotacje do produktw koszty zwizane z zatrudnieniem nadwyka operacyjna brutto

18

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA Dochd (Produkt) Narodowy Brutto (Gross National Income, GNI) rwna si sumie dochodw pierwotnych brutto wszystkich sektorw wasnoci albo wszystkich krajowych sektorw instytucjonalnych. PNB jest wyliczany jako PKB skorygowany o saldo dochodu z zagranicy. Saldo dochodw z zagranicy jest sum salda wynagrodzeo, dochodw od inwestycji bezporednich i portfelowych oraz pozostaych dochodw i odsetek.

PRODUKT KRAJOWY BRUTTO + dochody z zagranicy - dochody zagranicy PRODUKT NARODOWY BRUTTO

PKB pokazuje wartod produkcji wytworzonej na terenie gospodarki, nie interesuje nas kto j wytworzy.
PNB pokazuje wartod produkcji wytworzonej przez narodowe czynniki wytwrcze, bez wzgldu na lokalizacj.

19

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA Dochd Narodowy Netto (Net National Income, NNI) to dochd narodowy brutto pomniejszony o amortyzacj. Stanowi on ostateczny efekt procesw tworzenia dochodw w gospodarce jako wartod dochodw pozostajcych do dyspozycji gospodarki po dokonaniu (teoretycznego) odtworzenia trwaych czynnikw wytwrczych (kapitau rzeczowego) zuytych w procesie tworzenia dochodw. Wszystkie kategorie produktu (dochodw brutto i netto) w systemie SNA wylicza si w cenach rynkowych, a wic zawieraj one podatki porednie (podatki od produktw). Ceny pomniejszone o podatki porednie nazywa si cenami czynnikw produkcji. W cenach czynnikw produkcji wyznacza si produkcj globaln, zuycie porednie i wartod dodan brutto. W rachunkach narodowych ujmuje si szacunkowe rozmiary szarej gospodarki przy wykorzystaniu m.in. reprezentacyjnego badania moduowego Praca nierejestrowana oraz szacunku wartoci uchyleo od pacenia podatku od towarw i usug (VAT fraud).

20

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych Disposable income gross of households sector Dochody pierwotne brutto: 1) pomniejszone o podatki od dochodw i majtku, skadki na obowizkowe ubezpieczenia spoeczne, 2) powikszone o wiadczenia z ubezpieczeo spoecznych, wiadczenia z pomocy spoecznej, 3) korygowane o rne transfery biece. Dochd dyspozycyjny jest rdem finansowania wydatkw (spoycia prywatnego) oraz przyrostu oszczdnoci (prowadzcego do akumulacji). Ostateczny podzia dochodw zaley wic od przebiegu podziau wtrnego dochodw w wyniku redystrybucji oraz pierwotnego podziau dochodw, wynikajcego z rozmieszczenia i wykorzystania czynnikw produkcji.

21

Mariusz Kicia 2009

Kategorie systemu SNA/ESA w Polsce (2005)

Zuycie porednie Produkcja globalna 1930,5 mld z

1066,8 mld z

dochody netto z zagranicy -33,4 mld z PKB 980,7 mld z PNB 947,3 mld z PNN 820,3 mld z 127,0 mld z

Wartod dodana brutto 863,7 mld z 117,0 mld z Podatki od produktw minus dotacje do produkcji

amortyzacja

22

Mariusz Kicia 2009

Agregaty makroekonomiczne a kategorie mikroekonomiczne

MAKROEKONOMIA + Produkcja globalna - Zuycie porednie ______________________ = Wartod dodana brutto: + Koszty (dochody z) pracy + Amortyzacja + Dochody z kapitau

MIKROEKONOMIA + Przychody ze sprzeday - Koszty surowcw, materiaw, towarw, usug obcych itp. - Koszty (dochody z) pracy - Amortyzacja ______________________________ = Dochody z kapitau (wynik brutto)

23

Mariusz Kicia 2009

Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA Dzielc wartod kategorii zagregowanej dla gospodarki (np. PKB) przez liczb mieszkaocw otrzymujemy kategori per capita, czyli przypadajc na jednego mieszkaoca (np. PKB per capita). O ile wic PKB pokazuje rozmiary gospodarki jako caoci oraz jej potencja i udzia w gospodarce wiatowej, o tyle PKB per capita jest pewnym miernikiem poziomu ycia (bogactwa) przecitnego obywatela w tej gospodarce. Nie ma przy tym zalenoci bezporedniej pomidzy PKB a PKB per capita i moliwe s wszystkie przypadki powizao tych parametrw (due/mae PKB a due/mae PKB per capita).

24

Mariusz Kicia 2009

Parytet siy nabywczej w porwnaniach midzynarodowych dochodw

PKB per capita, USD (2004)

Japonia Niemcy Hiszpania Polska Chiny Ukraina
1 283 1 384 7 944 6 425 6 571 12 409 29 567 28 605 25 875 25 513 35 591 33 901

wg parytetu

wg kursu

Jak szybko wyznaczyd kurs parytetowy? The BigMac Index

7,00 PLN

3,57 USD 2,29 GBP 3,37 EUR 12,5 CNY

25

Mariusz Kicia 2009

Zalety i wady systemu SNA/ESA ZALETY

System dostosowany do warunkw gospodarki rynkowej System wewntrznie spjny Standard midzynarodowy

ZASTRZEENIA
Nie jest w peni spjny z innymi statystykami, m.in. statystyk przedsibiorstw czy statystyk budetow Nie pozwala na pen ocen rozmiarw aktywnoci gospodarczej, gdy nie uwzgldnia dziaalnoci produkcyjnej wykonywanej w ramach gospodarstwa domowego, Nie rozwizano problemu szacunkw wartoci realnych wartoci dodanej jednostek nierynkowych Nie charakteryzuje poprawnie poziomu dobrobytu, nie uwzgldnia w rachunkach degradacji rodowiska i emisji zanieczyszczeo Zasada zaliczania wydatkw na ochron zdrowia do wydatkw podnoszcych poziom ycia gospodarstw domowych jest wtpliwa Zawarte w nim definicje nie zawsze s precyzyjne

26