1

Vademecum yrardowa
2 3

Redakcja
Bogusaw Nietrzebka Dyrektor Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie

Wstp
O
d Kalisza po Samarkand i Wadywostok, od Petersburga po Odes Tyflis i Baku wszdzie byy skady wyrobw yrardowskich i w nich wszystkich na stanowiskach odpowiedzialnych siedzieli yrardowiacy. Nie byo po prostu wikszego miasta w caem imperium rosyjskiem, aby nie miao skadu yrardowskiego. Za zarzd Zakadw w dobrze zrozumiaym interesie na stanowiska kierownicze w tych skadach wysya Polakw*. P. Hulka-Laskowski, Mj yrardw, s. 232 yrardw powsta dziki fabryce. Przez cae dziesiciolecia rozwj osady a nastpnie miasta i jego mieszkacw cile zwizany by z kondycj Zakadw produkujcych wyroby z lnu. Gdy firma prosperowaa dobrze, to mieszkacom yo si lepiej, w czasach kryzysu yrardowianie cierpieli gd i ubstwo. Historia yrardowa, to losy fabryki i ludzi zwizanych z przedsibiorstwem, losy zaoycieli, wynalazcw, inwestorw, wizjonerw i robotnikw, to dziki ich cikiej pracy wyroby z Fabryki yrardowskiej znane byy na caym wiecie. Gdy bliej poznamy dzieje naszego miasta, trafimy na obco brzmice nazwiska, bo prawie kady, kto si tu urodzi, mia w rodzinie przodka mwicego po niemiecku, czesku, francusku. Wielonarodowy tygiel doskonale uzupeniali ydzi, ktrzy zajmowali si handlem i drobnymi usugami. W drugiej poowie XIX wieku osada z pewnoci robia niezwyke wraenie, ogromna fabryka i zbudowane z czerwonej cegy domy, i ludzie, ktrym rytm ycia wyznaczay gongi fabrycznych syren. Wojny i czas wielkiego kryzysu dowiadczyy bardzo yrardw i jego mieszkacw, na szczcie fabryk odbudowano a zabudowania starej osady zachoway si do dnia dzisiejszego. Obecnie wikszo mieszkacw pracuje poza yrardowem, ale nie porzucaj swojego miasta, bo budynki z czerwonej cegy maj przedziwn moc, kto raz tu przyjecha, bdzie powraca. Miasto, pomimo e mode, ma te swoje legendy, ktrych nie powstydziyby si najstarsze grody otoczone murami. By ciekawo czytelnika rozbudzi przytocz poniej dwie opowieci zapisane na amach ycia yrardowa, przez yrardowskiego barda Macieja Twardowskiego. Paacykiem dittrichowskim i caym parkiem administrowa przedsibiorczy Lutz, ktry jednoczenie na wasny rachunek utrzymywa przysta kajakow nad Pisi. Czasy te pamita alegoryczna staua stojca przy wejciu do parku. Wyobraa ona dawnego myliwego z zabit sarn przerzucon przez rami. Wok niej kr rne nieprawdopodobne przypuszczenia i legendy. Niektrzy twierdz nawet, e pod spodem znajduje si tajemny schowek z ukrytymi skarbami Dittrichw, ale trzeba zna sekret odpowiedniego obrcenia postumentu.

Autorzy tekstw
Roksana Kulis-Lemiesz Barbara Rzeczycka Elbieta Sowiska Justyna ak Bogusaw Nietrzebka Marcin Olborski Pawe Grudziski

Korekta
Sylwia Winiewska

Opracowanie graficzne
Arkadiusz Gaecki Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie 2011 ISBN 978-83-61181-05-7
Okadka: August Frind, yrardw, 1898 r.

Powiadaj, e statua zostaa postawiona na pamitk dramatycznego wydarzenia, jakie miao miejsce na terenie parku. Ot Dittrich sprowadzi tu kilka saren oraz inn zwierzyn. Pewnego razu jaki bezrobotny zakrad si noc do parku i zabiwszy jedn sarn usiowa wynie j dla swojej godnej rodziny. Schwytany przez stranikw zosta zatuczony na mier kijami, a dla odstraszenia innych miakw ustawiono kamienn posta myliwego z sarn. (Maciej Twrdowski, Tajemnice starego yrardowa (39), W cieniu pod platanem, ycie yrardowa, 13. XII. 1969). Do dzi kr przedziwne opowieci o tym domostwie, ktre legenda ludowa nazywa <<strasznym dworem>> lub te <<paacem Marcelina>>. Starzy ludzie powiadaj, e jest to dom nawiedzany przez duchy. W przeszoci miay tutaj pono miejsce jakie mroce krew w yach wydarzenia, po ktrych zaczo jakoby straszy. Kto, komu i co zawini nie bardzo ju teraz wiadomo, ale za sawa pozostaa. Podobno o pnocy zjawia si tutaj posta niewiecia w bieli, z czerwon r we wosach, ktra w ramach pokuty za jakie cikie grzechy kry po pokojach i korytarzach, zapala wiata i wyczynia rne nieprawdopodobne historie. Prawd jest natomiast, e paacyk ten jest jednym z najstarszych budynkw w yrardowie, figuruje ju na sztychu z 1872 roku, kiedy jeszcze ulica Marchlewskiego nazywaa si po prostu Duga, a przed budynkiem pasy si owce, co rwnie nieznany artysta uwieczni na rysunku. Prawdopodobnie stary Dittrich wybudowa go dla swego zicia Ludwika Marcellina kupca pochodzenia austriackiego, ktry 1885 roku zosta jednym z dyrektorw Towarzystwa Akcyjnego Zakadw yrardowskich Hielle i Dittrich. Zbudowany w stylu tyrolskim paacyk mia przypomina Marcellinowi jego rodzinne strony. Urzdzony by wygodnie i z wyjtkowym jak na yrardw przepychem. Drewniane, suto rzebione boazerie, ciany wybite akardowymi tkaninami, kunsztowne sufity z ozdobnymi yrandolami, marmurowe kominki w salonach, stylowe meble, olbrzymie lustra, dywany wszystko to robio wraenie oazy bogactwa i wytwornego smaku na tle ubogiej szarzyzny osady fabrycznej, byo symbolem nieograniczonej wadzy fabrykantw. Paac posiada obszern werand z tarasem urzdzonym na dachu oraz parterow przybudwk, w ktrej miecia si kuchnia. Z tyu znajdowa si ogrd peen rzadkich drzew i krzeww (rosy nawet unikalne limby). Pomimo tego przepychu ycie rodzinne Marcellinw nie ukadao si szczliwie. W tragicznych okolicznociach zmaro im dziecko, a wreszcie wyprowadzili si z yrardowa. Z nastpnych lokatorw nikt tu dugo miejsca nie zagrza Wszystkich rzekomo wystraszay rne nadprzyrodzone zjawiska, jakie zaczy dzia si w paacu. Straszny dwr caymi latami sta pusty. Wieczorem omijano go z daleka egnajc si trwoliwie. (Maciej Twrdowski, Tajemnice starego yrardowa (14), Straszny dwr, ycie yrardowa, 10. V. 1969).

Historia miasta

Bogusaw Nietrzebka. Dyrektor Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie

Plac targowy w yrardowie, ok. 1925 r.

Powstanie i pierwsze lata Zakadw yrardowskich

XV w. powstaa Ruda Guzowska, orodek przemysowy pooony nieopodal dzisiejszej stacji kolejowej. Ruda stanowia wane centrum wydobycia elaza z rud darniowych. Wanie na ziemiach Rudy w XIX w. powstaa Fabryka Wyrobw Lnianych i osada fabryczna yrardw. 1829 r. bracia ubiescy: Henryk, Tomasz i Jan oraz Jzef Lubowidzki i Karol Scholtz zaoyli Towarzystwo Wyrobw Lnianych Karol Scholtz i Wspka. Podstawowym zadaniem spki byo wybudowanie fabryki przemysu lniarskiego na ziemiach Rudy Guzowskiej, rodzinnych dobrach ubieskich. 24 lipca 1833 r. ruszya produkcja w Fabryce Wyrobw Lnianych w yrardowie. Pierwszym dyrektorem technicznym fabryki zosta Filip de Girard. 1847 r. z powodu rosncych dugw i niespaconych kredytw Bank Polski przej zarzdzanie fabryk i sta si jej wacicielem.

Fabryka Wyrobw Lnianych w yrardowie (Tygodnik Ilustrowany, 1872 r., nr 212).

Uwarunkowania geograficzne terenu miasta yrardowa

yrardw, jako osada fabryczna, zosta usytuowany w samym rodku obszaru, ktry jeszcze przed 300 laty porastay puszcze: Bolimowska, Wiskitska i Jaktorowska. Do dzisiaj zachowaa si tylko Puszcza Bolimowska, natomiast pozostae tereny lene byy systematycznie wycinane od XVI w. na potrzeby orodkw przemysowych, ktre nazywano budnikami (mae przemysowe osady zamieszkae przez ludzi trudnicych si przerbk towarw lenych: wyrobem smoy, wyrbem drzew, wyrobem wgla drzewnego itp.). Na pocztku XIX w. po ogromnej puszczy pozostay ki i pola uprawne, na ktrych powsta yrardw. Charakterystyczn cech obszaru, na ktrym powstaa Fabryka Wyrobw Lnianych i osada fabryczna, byo jego silne nawodnienie. Poza gwn rzek Pisi znajdowao si na nim sporo mniejszych i wikszych strumieni, zastoisk wodnych i bagien. Jeszcze do koca XIX w. na terenie przed stacj kolejow (przed dzisiejszym Sdem Rejonowym) by staw, po ktrym pywano dkami, a teren obecnego rynku zwany by Wilczym Kierzem. Dopiero w latach midzywojennych problem ten rozwizano dziki nawiezieniu tysicy metrw szeciennych ziemi.

Na pocztku osadnictwo na obszarze dzisiejszego powiatu yrardowskiego rozwijao si na skrajach puszczy, jak Wiskitki i Miedniewice na pnocy lub Mszczonw na poudniu. Pierwsze wzmianki o osadnictwie na ziemiach dzisiejszego yrardowa sigaj XV w. W owym czasie powstaa osada przemysowa zwana Rud, Rud Wiskitsk, potem Rud Guzowsk. Pooona tu za dzisiejszymi torami kolejowymi osada bya prnym orodkiem produkcji elaza z rud darniowych. W XVI w. Ruda jeszcze dobrze prosperowaa, dostarczajc starocie sochaczewskiemu 100 pugw i w elaza rocznie. Wyczerpanie si rud elaza i dewastacja puszczy doprowadziy do upadku Rudy w wieku XVII. Na ziemiach tych zaoono folwark. Upadek Rudy czony jest z wyczerpaniem potrzebnego surowca oraz wyciciem duej czci puszczy, ktrej drewno byo niezbdne do wytapiania rudy. rda wspominaj jeszcze o drugiej mniejszej osadzie o nazwie Myn Szyszka. Pooony by on nad stawem naprzeciwko dzisiejszego kocioa pw. Wniebowstpienia Paskiego. Myn ten funkcjonowa jeszcze do poowy XIX w. Rozebrano go w 1844 r., by na jego gruntach zaoy Bielnik.

Czy wiesz, e
jeszcze w XIX w. cz dzielnic dzisiejszego yrardowa stanowiy bagna i mokrada?
Panorama yrardowa, 1874 r.

10

11

Powstanie fabryki

istoria Fabryki Wyrobw Lnianych w yrardowie siga pocztku XIX w., kiedy to Ruda Guzowska naleaa do rodziny ubieskich. Pozycja spoeczna i ekonomiczna Feliksa ubieskiego, a pniej jego synw: Henryka, Jana i Tomasza, umoliwia podjcie dziaa, ktre zaowocoway powstaniem fabryki wyrobw lnianych. W 1829 r. Henryk, Tomasz i Jan ubiescy oraz Jzef Lubowidzki i Karol Scholtz zaoyli spk pod nazw Karol Scholtz i Wspka. Akt zaoycielski spki zosta podpisany 9 sierpnia 1930 r. Celem przedsiwzicia byo uruchomienie pierwszej w Polsce fabryki wyrobw lnianych, produkowanych na maszynach wedug wynalazku Filipa de Girarda. Finansowe rodki na swoj dziaalno spka otrzymaa z Banku Polskiego, ktry by zaangaowany rwnie w realizacj projektu. Pierwszy eksperymentalny zakad, majcy przygotowa produkcj do czasu wybudowania infrastruktury fabrycznej na Rudzie Guzowskiej, zosta uruchomiony na Marymoncie pod Warszaw. Tam spka miaa swoj tymczasow siedzib, tam te ruszya produkcja na maszynach Filipa de Girarda. Od samego pocztku fabryka i powstajca przy niej osada nazywane byy Girardowem od nazwiska francuskiego wynalazcy. Powstanie yrardowa zwizane byo nierozerwalnie z rozwojem przemysu na ziemiach Krlestwa Polskiego. Jednak nieocenion rol w powstaniu Fabryki Wyrobw Lnianych w yrardowie mia sam Filip de Girard. Ten byskotliwy inynier i wynalazca maszyny do mechanicznego przdzenia lnu, po problemach z zaoeniem wasnej dziaalnoci w rodzinnych stronach we Francji, zosta zatrudniony przez ministra skarbu rzdu Krlestwa Polskiego ksicia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. Jego zadaniem byo wspieranie rozwoju przemysu i grnictwa na ziemiach polskich. Po powstaniu fabryki w dobrach ubieskich zosta jej pierwszym dyrektorem technicznych. Budowa fabryki to ogromne przedsiwzicie, ktre od samego pocztku napotykao na rozmaite trudnoci. W trakcie prac wybucho powstanie listopadowe, co spowodowao przerwanie

budowy w yrardowie. Filip de Girard bra czynny udzia w powstaniu, walczc w obronie swojej nowej ojczyzny. Na zlecenie rzdu przystosowa fabryk na Marymoncie do produkcji broni. Po upadku powstania Filip de Girard zosta technicznym doradc Banku Polskiego. Fabryk uruchomiono 24 lipca 1833 r. By to ogromny skok jakociowy i cywilizacyjny w przemyle lniarskim na ziemiach Krlestwa. Tak powsta jeden z najwikszych i najnowoczeniejszych zakadw przemysowych w kraju, a nawet w Europie rodkowej. Fabryka posiadaa pikny czteropitrowy budynek fabryczny, zwany Star Przdzalni, z nowoczesnymi halami fabrycznymi, a cay kompleks otaczay budynki mieszkalne dla kilkuset tkaczy i robotnikw. Zakad wybudowano wedug projektu Jana Jakuba Gaya, znanego architekta warszawskiego.

ch pomylana od pocztku Fabryka Wy robw Lniany achem hale bya nie tylko jako wybudowane z rozm lny dla robotnikw? fabryczne, lecz take kompleks mieszka

Czy wiesz, e

O powstaniu na ziemiach Rudy Guzowskiej Fabryki Wyrobw Lnianych zadecydoway: dobre warunki wodne, blisko ciekw wodnych w postaci rzeki Pisi, na ktrej sta myn, moliwo uprawy lnu przez okolicznych chopw, Ruda Guzowska pooona bya niedaleko duych skupisk lenych i puszcz mogcych dostarczy niezbdn ilo drewna do fabryki i osady, nadmiar siy roboczej z okolicznych wsi, pooenie midzy dwoma wanymi orodkami miejskimi: odzi i Warszaw, mogce zapewni zbyt towarw i dopyw fachowcw.

Akt zaoycielski Fabryki Wyrobw Lnianych, rok 1829.

12

13

Wiedza, pozycja, wpywy, ogromny majtek i genialne pomysy

Bieenryk ubieski (17931883) urodzi si w Pradze Czeskiej, syn Feliksa i Tekli z roku. liskich. Ukoczy Szko Prawa w Warszawie, ktr zaoy jego ojciec w 1808 Nastpnie podj studia w Paryu. Po zakoczeniu Kongresu Wiedeskiego powrci go. Potockie na ziemie polskie. W 1818 roku wzi lub z Iren Potock, wnuczk Szczsnego i zosta posem na Sejm, gdzie pracowa jako czonek Komisji W latach dwudziestych j w rozwj Skarbowej. Jego inicjatywy polityczne i ekonomiczne wniosy znaczcy wkad o wego Kredyto gospodarczy Krlestwa Polskiego. By wspzaoycielem Towarzystwa k Polskim oraz jednym z organizatorw Banku Polskiego. Henryk Ziemskiego w Krlestwie ziena ubieski sta si jednym z najbogatszych wacicieli ziemskich i przedsibiorcw ec, Lubarmiach polskich. Posiada liczne majtki: Czstocice, Guzw, Kazimierz, Ostrowi 842) zaoy tw i inne. W czasie penienia funkcji wiceprezesa Banku Polskiego (18321 ki Polsce fabryki spk Karol Scholtz i Wspka majc na celu uruchomienie pierwszej w e Rudy Guzowskiej. Wspiera w kraju instytucje owiatowe wyrobw lnianych na terenach r i. Zmar i kulturalne, by jednym z zaoycieli Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnoc ie. Zosta pochowany w Wiskitkach. w 1883 roku w Warszaw

Opiekuczy Anio Syberii z Guzowa

ich, a Sobaska (17991880), crka Feliksa ubieskiego i Tekli z Bielisk polubia Ludwika Sobaskiego, waciurodzona w Guzowie. W roku 1823 ciela dbr na Ukrainie. Opucia polskie ziemie i wraz z maonkiem osiedliwce. a si na terenach wschodnich, pocztkowo w adyynie, a nastpnie w Wasyl d tronnej pomocy dla ubogich i z opieki nad Ra Sobaska syna z hojnoci, wszechs y Syberi, dobrowolnie wyjechaa za nim, by poddanymi. Gdy jej m zosta zesany na h chwilach. Swoj opiek otoczya rwnie inmu towarzyszy i wspiera go w trudnyc o o humanitarn prowadzia rwnie po nych przebywajcych tam zesacw. Dziaaln wsparpowrocie do domu, nawet po mierci ma. Jej pomoc polegaa na materialnym i take w przekazywaniu korespondencji ciu, wysyaniu ksiek i gazet. Poredniczya j Opiekuczym Anioem Syberii. Jednoi sama pisaa listy pocieszenia. Nazywano 1 . Od 1861 czenie zarzdzaa majtkiem, wychowywaa dzieci, interesowaa si literatur e hnym szacunkiem, ktry mia odbicie r. mieszkaa w Warszawie, otoczona powszec pochwalne. w prasie publikujcej liczne poematy i artykuy

Bielenie ptna na ce, ok.1910 r.

14

15

Przejcie fabryki przez Bank Polski

ierwsze lata funkcjonowania fabryki nie byy zbyt pomylne. Podstawow si robocz w owym czasie stanowili paszczyniani chopi z okolicznych wsi. Po uruchomieniu fabryki okazao si, e wymaga ona staego nadzoru technicznego i modernizacji. Konieczne byy inwestycje w nowe maszyny i zatrudnienie wysoko wykwalifikowanych pracownikw. Majstrw i tkaczy sprowadzano z Czech i Niemiec, to z kolei wymagao dalszych inwestycji w infrastruktur mieszkaln przy fabryce. Ponadto waciciele przez cay czas musieli poszukiwa dostawcw odpowiedniego surowca i rynkw zbytu. Z tych powodw fabryka nie przynosia wacicielom odpowiednich dochodw. Bank Polski odmwi dalszego kredytu spce Karol Scholtz i wspka. Brak pynnoci finansowej doprowadzi w konsekwencji do upadku fabryki z powodu coraz wikszego zaduenia. W roku 1847 Bank Polski celem zabezpieczenia udzielonych spce kapitaw przej fabryk pod swj zarzd i wykupi go od spki, stajc si jej wacicielem. Niepowodzenia w pierwszych latach dziaalnoci fabryki byy spowodowane: brakiem odpowiedniego dowiadczenia zaoycieli przedsibiorstwa w czci technicznej i organizacyjnej funkcjonowania fabryki, wysokimi kosztami budowy oraz zakupu, staej modernizacji i wymiany maszyn, brakiem dowiadczenia w poszukiwaniu rynkw zbytu, potrzeb duych inwestycji w zabudowania fabryczne i mieszkalne dla sprowadzonych z zagranicy robotnikw. Niekorzystna sytuacja finansowa fabryki nie odbia si na szczcie na jakoci towarw, ktra ju w tym czasie bya znakomita i doceniana na wystawach krajowych i zagranicznych. Bank po przejciu zarzdzania zakadami rozpocz proces ich restrukturyzacji, aby odzyska zainwestowane pienidze. Zorganizowano sie punktw sprzeday w kraju i za granic. Otwarto sklepy fabryczne m.in. w Warszawie, Czstochowie i yrardowie. Te starania day rezultaty, dug fabryki wobec Banku spad, gwnie dziki sprzeday zalegajcych w magazynach towarw.

W tym okresie dziaalnoci fabryki zatrudnienie wahao si od 300 do 800 robotnikw. Najwiksze zatrudnienie przydao na rok 1842, po ktrym to systematycznie malao, a do 400 pracownikw w 1847 r. Zaoga fabryki skadaa si gwnie z miejscowej ludnoci z pobliskich miast (Wiskitek, Mszczonowa) i wsi (Kozowic, Guzowa i Rudy) oraz tkaczy sprowadzanych z Czech i Sowacji. Natomiast osada fabryczna liczya w tym czasie od ok. 1500 mieszkacw w 1833 r. do ok. 5000 w latach 50. XIX w.

Wystawy tkanin, przeom XIX i XX w.

16

Sklep Zakadw yrardowskich przy ul. Krakowskie Przedmiecie w Warszawie.

17

Wynalazca, ktry zmieni Rud Guzowsk w yrardw

ilip de Girard (17751845) urodzi si w Lourmarin na poudniu Francji. Interesowa si literatur, sztuk, studiowa medycyn, a nastpnie nauki chemiczne i przyrodnicze. Karier wynalazcy rozpoy cz od skonstruowania kondensatora elektrycznego, a nastpnie turbiny e medal na wystawie poruszanej si fal morskich, za ktr otrzyma srebrny przemysowej w Paryu w 1806 roku. Gdy Napoleon Bonaparte ogosi dekret i wyznaczy milion frankw nae inynier Filip de grody za wynalezienie maszyny do przdzenia lnu, mody i Girard podj wyzwanie. Niestety komisja konkursowa zmienia warunk i . We Francji uczestnictwa w konkursie i wynalazca nie otrzyma nagrody odnis na ziekonstruktor nie doczeka si uznania, najwiksze sukcesy miach polskich. W 1825 roku powoany zosta przez Ministra Skarbu rzdu Krlestwa Polk le Grniczym Komisji Rzdowej Przychodw i Skarskiego na stanowisko Naczelnego Mechanika przy Wydzia w Lnianych, ktrego celem byo zaoenie pierwszej bu. Od 1829 roku wsppracowa z Towarzystwem Wyrob o koncepcje techniczne i wynalazki w Krlestwie Polskim fabryki wyrobw lnianych, pracujcej w oparciu lnianych na Rudzie Guzowskiej. Filip de Girard zosta Girarda. W 1833 roku uruchomiono fabryk wyrobw a nazwa yrardw jako wyraz zatrudniony jako dyrektor techniczny. Do osady Ruda Guzowska szybko przylgn uznania dla inyniera z Francji. by doradc technicznym w projekDo koca swojego pobytu na ziemiach Krlestwa Polskiego Filip de Girard de Girard wrci do Francji. Na wystawie w Paryu tach przemysowych Banku Polskiego. W roku 1844 Filip 26 sierpnia 1845 r. zaprezentowa cao swych wynalazkw, za ktre otrzyma zoty medal. Zmar

18

19

Zoty okres Zakadw yrardowskich

w czasach Hiellego i Dittricha
3 marca 1857 r. Fabryk Wyrobw Lnianych w yrardowie kupili Karol Teodor Hielle i Karol August Dittrich. 23 kwietnia 1883 r. rozpocz si w yrardowie trwajcy 6 dni strajk szpularek. 1885 r. Karol Dittrich junior w celu zapewnienia dodatkowych funduszy na rozwj fabryki zaoy Towarzystwo Akcyjne Zakadw yrardowskich i wypuci 600 akcji po 15 tys. rubli kada. 1889 r. yrardw odwiedzi Szach Persji Naser ad-Din, ktry wraz z synem i wit zwiedzi osad i fabryk oraz uroczycie otworzy Ochronk. 1900 r. odbya si wystawa wiatowa w Paryu, na ktrej zakady z yrardowa otrzymay najwiksze wyrnienie za swoje wyroby, nagrod Grand Prix.

Dyrektor i oficjalici, ok. 1900 r.

20

21

Zakup Zakadw yrardowskich przez Karola Teodora Hielle i Karola Augusta Dittricha

Inwestor, ktry potrafi len zamieni w zoto

ank Polski z koniecznoci sta si wacicielem Fabryki yrardowskiej. W duszej perspektywie Zarzd Banku nie by zainteresowany rozwojem zakadw, dlatego te nie inwestowa w najnowsze zdobycze myli technologicznej w przemyle lniarskim, co odbijao si na konkurencyjnoci fabryki wobec wyrobw zagranicznych. Park maszynowy by przestarzay i nie nadawa si do produkcji najpopularniejszych materiaw. Rozwaano nawet moliwo zamknicia fabryki. Przyszo zarwno zakadw, jak i samego yrardowa stana pod znakiem zapytania. Na szczcie pojawili si inwestorzy i podjto decyzj o sprzeday fabryki. Zakady Wyrobw Lnianych wraz z osad fabryczn kupili dwaj przedsibiorcy z Moraw Karol Teodor Hielle i Karol August Dittrich. Akt kupna zosta podpisany 13 marca 1857 r. Zgodnie z dokumentem dug fabryki wobec Banku Polskiego oraz naleno za zakup zostay rozoone na raty. Dodatkowo Bank udzieli nowym wacicielom kredytu na niezbdne inwestycje i modernizacj parku maszynowego. Nabywcy zgodzili si rwnie na sta kontrol Banku do czasu spaty wszystkich nalenoci. Akt sprzeday posia-

da rwnie pisemne zobowizanie nowych wacicieli do zadbania o dalszy rozwoju fabryki i utrzymania wysokiej jakoci produktw oraz do zakupu lnu z rodzimych plantacji. Bank zobowiza rwnie inwestorw do zatrudnienia przede wszystkim polskich robotnikw. W umowie jednak znalazy si ustpstwa dotyczce moliwoci sprowadzenia wykwalifikowanej kadry z zagranicy. Pomimo e Bank w konsekwencji nie zarobi na Fabryce w yrardowie, transakcj mona uzna za udan yrardw zosta uratowany, a fabryka pod nowym zarzdem rozbudowana. Rok 1857 w historii miasta rozpocz okres najwikszego rozwoju i renomy marki yrardw na wiecie, by to zoty okres w historii dziaalnoci Fabryki Wyrobw Lnianych w yrardowie.

podrarol August Dittrich (18191886) urodzi si w Lipsku. W latach 40. XIX wieku ajc dowiadczenie i kapita. W roku 1849 owa w celach handlowych po Austrii, zdobyw a , ktra wsplnie z Karolem Teodorem Hielle zaoy w Schnlinde firm Hielle & Dittrich zajmowaa si gwnie handlem przdz lnian. h lnianych W roku 1857 K.A. Dittrich i K.T. Hielle zakupili od Banku Polskiego fabryk wyrobw modernizacja zakadw. Niemieccy inwestow yrardowie. Od tego czasu nastpia rozbudowa i j lnianym. Obrusy i serwety z yrardowskiej rzy zapewnili doskona renom rodzimym wyrobom e kilkudziesiciu lat Zakady yrardowskie fabryki byy znane i cenione na caym wiecie. W cigu wkienosigny pozycj monopolisty w przemyle lniarskim. Jednoczenie waciciele orodka e ej, zapewniajc robotnikom najwaniejsze niczego zainwestowali w rozbudow osady fabryczn kocioy i in. obiekty uytecznoci publicznej: ochronk, szkoy, szpital, i niejszej instytucji K.A. Dittrich by jednym z udziaowcw Banku Handlowego w odzi najpot jednym z zaoycieli, powstaego w 1875 r. bankowej koca XIX i pocztku XX wieku. By te d ki w rozwoju kultury, nauki, techniki i gospodarki Muzeum Przemysu i Rolnictwa w Warszawie. Instytucja ta odegraa znaczc rol przej jego syn Ukrainie. Od 1887 roku majtek Krlestwa Polskiego. W latach 80. XIX wieku K.A. Dittrich zakupi cukrowni na Dittrich zmar po dugiej chorobie. Karol Dittrich jun. 11 stycznia 1886 roku Karol August

ugust Frind (1852-1924) malarz pochodzcy z Krasnej Lipy, ktremu Karol Dittrich sfinansowa studia na Akademii Sztuk Piknych w Drenie. Artysta namalowa portrety Karola Dittricha i Karola Hielle znajdujce si obecnie w zbiorach Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie. Staa ekspozycja powicona twrczoci Augusta Frinda jest prezentowana w Muzeum w Rumburku.

Importer czeskiej wiedzy, pienidzy i mniejszoci narodowej

ntw. arol Teodor Hielle (18221871) urodzi si w Czechach, w rodzinie fabryka Pradze, a nastpnie Szko Handlow w Lipsku. Praktyki Ukoczy Szko Realn w zajmuzawodowe odby w Wiedniu. Nastpnie sta si udziaowcem rodzinnej firmy jcej si produkcj przdzy. h w lniarskich W roku 1957 wsplnie z Karolem A. Dittrichem podpisa akt nabycia zakad e a ich rozbudowa i modernizacja produkcji. Waciciele w yrardowie. Od tego czasu nastpi tkackie i maszyny przdzalnicze. Karol T. Hielle sprozakupili maszyny parowe, warsztaty y zujcych si gwnie w tkactwie. Zakady zyskay wadzi z Czech wielu fachowcw specjali Hielle zmar status najwikszej fabryki wkienniczej w Krlestwie Polskim. Karol Teodor cznego rozwoju Zakadw yrardowskich. Zosta w Berlinie w 1871 roku, w okresie dynami pochowany w Krasnej Lipie.

22

23

Spektakularny rozwj Zakadw yrardowskich

o zakupie fabryki przez niemieckich przedsibiorcw Ten cud gospodarczy na dawnych ziemiach Rudy Guzownastpia szybka modernizacja i rozbudowa Zakadw skiej dostrzega rwnie prasa, dla ktrej yrardw by przykayrardowskich. Wyeliminowano cakowicie rczne dem nowoczesnej myli ekonomicznej i postpu technicznego, warsztaty tkackie i produkcj chaupnicz. Pod koniec lat z uwagi na wykorzystywanie w fabryce nowinek technologicz50. XIX w. praktycznie caa produkcja w fabryce zostaa nych, telegrafu elektronicznego, czy te owietlenia gazowego. zmechanizowana. Rozbudowano przdzalnie i bielnik, uru- Innym wanym wskanikiem, ktry pokazuje skal yrardowchomiono pierwsz tkalni mechaniczn i zbudowano gaskiego bumu gospodarczego, bya liczba zatrudnionych. Gdy zowni. O skali rozwoju wiadcz nastpujce dane: w 1854 Hielle i Dittrich kupowali fabryk w 1857 r., pracowao w niej r. zakady produkoway jedynie 2% przdzy lnianej w Krlestwie Polskim, a 10 lat pniej ju 30,4%, na pocz. XX w. tylko 500 pracownikw. Ta liczba systematycznie zwikszaa produkcja przekroczya puap 60%. Dziki ogromnym inwe- si, aby w 1885 r. osign ponad 8 tys., a na pocztku XX w. stycjom w maszyny i infrastruktur zakady w yrardowie blisko 10 tys. pracownikw. W cigu niespena 30 lat za spraprzeksztaciy si z manufaktury w prawdziw kapitalistycz- w nowych wacicieli fabryka staa si nie tylko nowoczesnym, n fabryk. Tylko najbardziej dobrze prosperujluksusowe tkaniny dla wycym zakadem, lecz magajcych klientw byy take dawaa prac. tkane i ozdabiane rczZatrudnienie w Zanie. Wielka modernizacja XIX w. Zakady yrardowskie kadach yrardowpod koniec zakoczya si w 1882 r. skich w ich zotym byy najwikszym zakadem Fabryka posiadaa wtedy okresie zwikszy? 21248 wrzecion przdzalwyrobw lnianych w Europie o si 16-krotnie, niczych i 2078 krosien mea sama produkcja a chanicznych. o 750%.

Czy wiesz, e

Pawilon wystawowy Zakadw yrardowskich, przeom XIX i XX w.

24

25

Stara przdzalnia, ok. 1910 r.

Wntrze tkalni, ok. 1910 r.

26

27

Prestiowa marka i nagrody

akady w tym czasie produkoway przede wszystkim asortyment lniany, duo mniejsz cze produkcji stanowiy wyroby baweniane. Najwiksz renom cieszyy si yrardowskie obrusy, serwety i rczniki. Stoowizn (bielizn stoow) czsto zamawiano w kompletach z wyszywanymi inicjaami i herbami rodowymi. Popularna bya rwnie bielizna mska, damska, dziecica oraz pociel. Bardzo prnie dziaaa rwnie Poczoszarnia. Produkowano skarpetki oraz poczochy ronego rodzaju, specjalnoci byy modne czarne poczochy. Gwnym rynkiem zbytu dla wymienionych towarw byo Krlestwo Polskie i Rosja. Wysoka sprzeda towarw bya moliwa dziki rozwinitej sieci sklepw fabrycznych i licznej grupie komiwojaerw sprzedajcych i reklamujcych yrardowskie towary. Fabryka yrardowska posiadaa swoje sklepy w najwaniejszych miastach Krlestwa Polskiego: Warszawie, odzi, Lublinie, oraz na terenie Rosji, z najwaniejszych miast naley wymieni Moskw, Petersburg, Kijw oraz wiele innych skadw i stoisk na jarmarkach i rynkach.

Hielle i Dittrich utworzyli w ten sposb nowoczesn sie dystrybucyjno-marketingow, ktra bya przykadem dla innych przedsibiorcw i do dzisiaj moe budzi podziw nad moliwociami organizacyjnymi tych dwch biznesmenw. Zabiegi marketingowe nic by nie day, gdyby nie wietna jako materiaw produkowanych w yrardowskich zakadach. wiadcz o niej liczne nagrody i wyrnienia, ktre zakady otrzymyway na praktycznie wszystkich wystawach i konkursach w kraju i za granic. Do najwaniejszych nagrd naley zaliczy medale z wystaw w Warszawie (1841, 1857), Moskwie (1843, 1865), Londynie (1862), Wiedniu (1873) i Filadelfii (1876). Jednak najwiksze wyrnienie Fabryka Wyrobw Lnianych w yrardowie otrzymaa na Wystawie wiatowej w Paryu w 1900 r. Waciciele fabryki otrzymali zoty medal i tytu Grand prix. Sam car Rosji urzeczony jakoci wykonania towarw z yrardowa zezwoli na uywanie na nich herbu cesarstwa rosyjskiego i da wacicielom fabryki tytu jedynych dostarczycieli dbr lnianych na dwr carski.

Panorama yrardowa, druk reklamowy z II po. XIX w.

28

29

Sprawne zarzdzanie fabryk i dobrej jakoci wyroby sprawiy, e zakady byy najwikszym w skali europejskiej producentem wyrobw lnianych, a w kraju wytwarzay ponad 80% caej produkcji lnianej. Tak intensywny rozwj fabryki wpyn na jako i rnorodno produkowanego asortymentu, co znacznie zwikszyo obroty finansowe fabryki, jednak przede wszystkim wpyno pozytywnie na popraw warunkw ycia mieszkacw yrardowa. Miasto systematycznie si rozrastao, przyjmujc z otwartymi ramionami coraz to wiksz liczb Polakw, ale rwnie obcokrajowcw, ktrzy szukali swojej szansy w dynamicznie rozwijajcym si orodku przemysowym. Na pocztku XX w. yrardw sta si tyglem, w ktrym spotykali si przedstawiciele ronych narodowoci. Na blisko 35 tys. mieszkacw osady, ponad 10 tys. stanowili obcokrajowcy, dlatego o yrardowie mwiono miasto wielu narodw.

Panorama yrardowa na wiatowej wystawie w Paryu

ednym z najciekawszych eksponatw Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie jest Panorama yrardowa z 1899 roku. Zostaa wykonana na zamwienie wacicieli Fabryki Wyrobw Lnianych i bya przez nich prezentowana w 1900 roku na wiatowej wystawie w Paryu. Obraz o wymiarach 367 x 140 cm, to przepikna akwarela z widokiem osady fabrycznej namalowanej z lotu ptaka. Wierne odzwierciedlenie rozmieszczenia ulic, domw robotniczych oraz obiektw uytecznoci publicznej, z zachowaniem cech architektury fabrycznej, od lat wywiera wraenie na zwiedzajcych. Na Panoramie widoczne s najmniejsze szczegy: elewacje budynkw, linia kolejowa, doroki i piesi, wozy,

niwiarze na polach. W dolnej czci zostay powikszone i ukazane z odmiennej perspektywy wybrane fragmenty prezentujce: kantor, szkoy, szpital, ochronk fabryczn i roszarni. W prawym dolnym rogu widnieje sygnatura wykonawcy: Eckert Pflug, Kunstverlag LEIPZIG MNCHEN. Obraz zachwyca idealnymi proporcjami i ogromn dbaoci o detale. Bez wtpienia jest jedn z najpikniejszych wizytwek miasta i per w zbiorach Muzeum Mazowsza Zachodniego. Na uwag zasuguje fakt, e stan zabudowy osady fabrycznej z 1899 roku przetrwa do dzi niemal w niezmienionej formie. Na Panoramie bez problemu odnajdziemy wikszo zabytkowych obiektw, ktre moemy podziwia na ulicach yrardowa.

ieszkujcy y rardw obcokrajowcy zam czasie stanow ili w ow ym mieszkacw? ok. 25 % populacji

Czy w iesz, e

30

31

32

33

Obcokrajowcy w yrardowie

ozwj przemysu w Krlestwie Polskim przyczyni si znacznie do migracji ludnoci o podou ekonomicznym. Na ziemie polskie przybywali gwnie mieszkacy ssiednich krajw: Prus, Austrii i Czech. Cudzoziemcy, ktrzy otrzymywali zatrudnienie w polskich orodkach przemysowych, przewanie stanowili wyspecjalizowan i wysoko wykwalifikowan kadr zawodow. Pierwsze lata intensywnego osadnictwa imigrantw przypadaj wanie na czas pocztkowej dziaalnoci Zakadw yrardowskich (szczeglnie na okres 18331840). Z rnych stron schodzili si ludzie na robot do fabryki yrardowskiej, ktra ongi pracowaa dniem i noc na dwie zmiany, rozbudowywaa si szybko i nie moga wydoa zamwieniom nadchodzcym ze wszystkich stron. Gdyby fabrykanci mogli, to byliby kazali pracowa na nawet w niedziele i wita. Byo to niemoliwe, bo dawni robotnicy niedziele i wita tak dalece uwaali za swj przywilej, e nawet wysokimi pacami nie dawali si skusi, aby przy pilnych robotach pracowa czasem w wito. (Pawe Hulka-Lskowski, Mj yrardw, str.17)

Haupt, ktry z czasem obj funkcj dyrektora caej fabryki. Dyrektorem oddziau wykaczalni by Karol Sprengel, a szwalni przewodzi Ludwik Hoffman. Jednak najzamoniejsi osadnicy niemieccy zamieszkiwali gwnie Teklinw. Tam zajmowali si rolnictwem oraz prowadzili na niedu skal dziaalno przemysow. Otwierali zakady i budowali domy czsto przeznaczane na wynajem. Poprzez wykup ziem, upraw i rozbudow terenw ludno przybywajca z Prus czerpaa znaczne zyski i zakadaa kolonie niemieckie. Wrd najuboszych osadnikw pochodzenia niemieckiego byli mieszkacy Rudy. Przewanie nie posiadali oni wasnego kapitau. Zwykle szukali zatrudnienia w Zakadach yrardowskich na stanowiskach pomocniczych lub w mniejszych warsztatach rzemielniczych. Do napywu ludnoci czeskiej w gwnej mierze przyczynia si budowa oddziau tkalni, stanowicego istotn cz fabryki lniarskiej. Specjalnie dla tkaczy wywodzcych si z Czech wybudowano wok zakadw kilkanacie murowanych domw. Zanim proces tkania uleg zmechanizowaniu, popularnym i intratnym zajciem byo tkactwo rczne. Osadnicy czescy specjalizujcy si w tej dziedzinie nierzadko skupiali si wok miejsca pracy wraz z wielopokoleniowymi rodzinami. Tworzyli zwarty system ksztacenia kadr, polegajcy przewanie na przyuczaniu do zawodu swoich rodakw. Najliczniejsz grup migrantw czeskich stanowia ludno z Zelowa znajdujcego si w pobliu odzi. Konkurencja w sferze przemysu, ktry rozwija si w okrgu dzkim bardzo dynamicznie, skonia Czechw do szukania miejsca staego pobytu w wikszych orodkach, przede wszystkim w odzi i w yrardowie. Czesi przybywali take z miejscowoci zwizanych z yciem i dziaalnoci wacicieli fabryki, zwaszcza rodzi-

Od czasu kiedy niemieccy przemysowcy Karol Hielle i Karol Dittrich stali si wacicielami fabryki (1857 r.), wzrs poziom mechanizacji produkcji i zwikszya si znacznie liczba zatrudnionych osb. Stanowiska kierownicze oraz funkcje zwizane z nadzorem technicznym i inne wymagajce wyszych kwalifikacji zadania przypady w udziale cudzoziemcom wywodzcym si gwnie z Saksonii i Prus. Zdarzao si, e sprowadzano rwnie kadr z innych krajw Europy: Anglii, Francji, Szwajcarii czy Woch. W wikszoci zarzd fabryki wywodzi si z Saksonii. Migranci pochodzenia niemieckiego, ktrzy pracowali na stanowiskach kierowniczych w fabryce, zwykle zamieszkiwali obszary znajdujce si w pobliu zakadw. Przede wszystkim zajmowali dzielnic willow usytuowan przy ul. Armii Krajowej (dawniej ul. Parkowa). Wrd wyszej kadry pochodzenia niemieckiego byli kierownicy rnych dziaw poczoszarni, m.in. Ryszard Reichelt i Ryszard Khn oraz dyrektor Wilhelm

Oficjalici, 1908 r.

34

35

ny Dittrichw, m.in. z Krasnej Lipy i Rumburka. Z pord nich wyaniaa si wysza kadra urzdnicza. Robotnicy pochodzenia czeskiego stanowili stosunkowo nieliczn grup i przybywali gwnie z Woynia. Wrd yrardowskich osadnikw o czeskim rodowodzie czsto wystpuj w rdach nazwiska: Hetmanek, Wojtyszek, Doczka, Howorek, Uhlenfeld, Hulka i inne. Do yrardowa przybywali rwnie Rosjanie, ktrzy poza dziaalnoci gospodarcz, czy usugow, obejmowali stanowiska w urzdzie gminy, a take zasilali szeregi carskiej andarmerii. Wrd wyznawcw prawosawia istotn rol odegra Andrej Prijadew, ktry w latach 30. XX w. by zaangaowany w utworzenie kaplicy w domu przy ul. Dziakowej. W budynku penicym funkcje cerkwi przynajmniej raz w miesicu odbyway si naboestwa odprawiane przez popa przyjedajcego ze stolicy. Rosjanie osiedlali si przewanie na obszarze Rudy i Podlesia. Istotn rol w rozwoju fabryki wyrobw lnianych penili przybysze z Wielkiej Brytanii, a szczeglnie ze Szkocji. Stanowisko dyrektora przdzalni obj John Ogden, po nim funkcj t przej jego syn Edward. Dyrektorem zarzdzajcym fabryk zosta inynier Peter Garvie. Jego syn Thomas przez pewien czas peni funkcj dyrektora tkalni, a nastpnie po mierci ojca wszed w skad zarzdu fabryki, gdzie dziaa aktywnie do roku 1915, czyli do momentu, kiedy zakady zostay zniszczone przez wojska rosyjskie. W administracji fabrycznej wrd cudzoziemcw wywodzcych si z Anglii pracowali rwnie m.in. Piotr Govenlock, Karol Shaw i Antoni Cody. Anglicy odegrali take istotn rol w yrardowskim szpitalu, gdzie czoowym chirurgiem by lekarz fabryczny Wiliam Hay, a przeoon pielgniarek bya Janet Dikson. Do yrardowa w sprawach zawodowych przybyway take nieliczne grupy cudzoziemcw ze Szwajcarii, Holandii i Woch. Rozwj fabryki by istotn przyczyn napywu ludnoci ydowskiej, ktrej pocztki osadnictwa przypadaj na lata 18401850. Z uwagi na potencja gospodarczy orodka przemysowego

i oglny wzrost populacji, yrardw by atrakcyjnym miejscem dla ydw zajmujcych si dziaalnoci usugow. Najliczniej przybywali oni do yrardowa z okolicznych gmin: z Mszczonowa, Skierniewic, Grodziska Mazowieckiego i Wiskitek. Z reguy nie podejmowali pracy w fabryce, poza niewieloma zajciami pomocniczymi, w charakterze szklarzy, stolarzy, blacharzy itp. Trudnili si take skupem lnu od pobliskiej ludnoci, ktry pniej dostarczali do zakadw. Jednak w zdecydowanej wikszoci prowadzili wasne warsztaty rzemielnicze i zajmowali si handlem. Popularnym zajciem wrd yrardowskich ydw byo krawiectwo. W tym zawodzie wyrniay si i dobrze prosperoway zakady Szmula Indyka, Lojzera Jakubowicza i Mojsze Kaufmana. ydzi zwykle mieszkali przy swoich sklepach i warsztatach, ktre rozcigay si wzdu ulic 1 Maja, Okrzei i Mireckiego, niedaleko placu rynkowego. Zamoniejsi zamieszkiwali obszar miasta przy stacji kolejowej. Avrom Zyskind, ktry uchodzi za jednego z najbogatszych ydw w okolicy, osiedli si w Czarnym Borku (obecnie Midzyborw), gdzie wykupi cz lasu i wybudowa dacze. Najbiedniejsi gromadzili si wok obszaru lecego pomidzy ulicami: Fabryczn (obecnie ul. Okrzei), Szerok (obecnie ul. ukasiskiego), Targow (obecnie ul. Narutowicza), Ogrodow (obecnie ul. Mielczarskiego) i Wsk (obecnie ul. Szulmana). W tej okolicy funkcjonoway najwaniejsze dla gminy ydowskiej obiekty: synagoga (zburzona w 1960 r.), ania rytualna (mykwa) i szkoy (Talmud Tora, chedery). Cmentarz (kirkut) utworzono na obrzeach miasta u zbiegu ul. Mireckiego i ul. Konopnickiej. Obok niedziel i wit powszechnych byy wita parafialne i wita fabryczne, w lecie podczas spisu inwentarza i oczyszczania staww fabrycznych. Do powiedzie, e Wielkanoc trwaa cae pi dni: zaczynaa si witowaniem Wielkiego Pitku, bo w yrardowie jest wielu ewangelikw, a po lanym poniedziaku by we wtorek babski dyngus. Po wyjciu z fabryki w Wielki Czwartek po poudniu, robotnicy wracali do pracy dopiero w rod tygodnia przewodniego. Zielone witki z zapachem tataraku i Boe Narodzenie z piernikami i orzechami, a przede wszystkim z obfit wili i pasterka, to byy take wydarzenia radosne. A tu jeszcze tyle rnych innych wit, imienin, wesel, chrzcin , ostatkw! Pawe Hulka-Lskowski, Mj yrardw, str.25

Przemysowiec, ktry umia mdrze rozdawa pienidze

arol Dittrich (18531918) urodzi si w Krasnej Lipie. Studiowa na Politechnice w Drenie. Praktyki z zakresu przemysu wkienniczego rozpocz w Anglii. W latach osiemdziesitych XIX wieku przej po ojcu Karolu Augucie Dittrichu kierownictwo w Zakadach yrardowskich. Przeksztaci je w Towarzystwo Akcyjne Zakadw yrardowskich Hille i Dittrich, pozostawiajc sobie wikszo udziaw. Do roku 1905 peni funkcj prezesa Zarzdu Towarzystwa Akcyjnego. Karol Dittrich znany by ze swej dziaalnoci charytatywnej. Wspiera fi Krasnej Lipy, nansowo ludzi zdolnych i ambitnych: wywodzcego si z malarza Augusta Frinda oraz pisarza i tumacza Pawa Hulk-Laskowskiego. Ktremu ufundowa stypendium na Uniwersytecie w Heidelbergu. Miastu, w ktrym si urodzi przekaza rodki na budow wodocigw, domu dla ubogich, szpitala i ani miejskiej. W yrardowie rwnie, dziki finansowaniu Karola Dittricha, powstao wiele obiektw uytecznoci publicznej penicych do dzisiaj swoje funkcje.

36

37

Zaoenie Towarzystwa Akcyjnego Zakadw yrardowskich

arol Teodor Hielle zmar w 1871 r., a Karol August Dittrich w 1886 r. w swoich rodzinnych stronach w Krasnej Lipie. Sched po nich przej w zarzdzanie syn Karola Augusta, Karol Dittrich (nazywany czsto juniorem w odrnieniu od swojego ojca). Syn, kontynuujc dziaalno swojego ojca, rozpocz kolejne inwestycje w fabryk i osad fabryczn. Aby zdoby fundusze na dalszy rozwj Fabryki w yrardowie, postanowi przeksztaci firm w spk akcyjn. W kwietniu 1885 r. zosta zatwierdzony i podpisany statut nowo powstaego Towarzystwa Akcyjnego Zakadw yrardowskich. Kapita zakadowy wynosi 9 milionw rubli, co sprawio, e bya to jedna z najwikszych spek akcyjnych w Krlestwie Polskim. Wypuszczono 600 akcji, z czego sam Karol Dittrich zachowa 350, co zapewniao mu dysponowanie caym majtkiem firmy. Dziki zaoeniu towarzystwa i uzyskaniu dodatkowych funduszy na inwestycje fabryka wesza w okres swojego najwikszego rozkwitu i prosperity, ktre przypada na przeom XIX i XX w. Hielle i Dittrich, nabywajc w poowie XIX wieku fabryk w yrardowie, zostali wacicielami take 24 domw mieszkalnych dla urzdnikw i robotnikw, kilku domw ze sklepami i szko. Osad opisywano w 1936 roku tak oto: Nowe miasto wznosi si okoo fabryki, w ktrej ju 500 robotnika zajmuje si przdz, tkaniem i bieleniem [...]. Zaoyciele fabryki dla uczczenia wynalazcy, nazwali wznoszce si miasto yrardowem (A. Stawarz, ycie codzienne w dawnym..., str. 4). Inwestycje w rozwj budynkw fabrycznych i park maszynowy nie przesoniy wacicielom fabryki koniecznoci rozbudowy infrastruktury mieszkalnej i socjalnej w osadzie fabrycznej. Inwestycje w osad fabryczn robione byy z rozmachem i podobnie jak przy fabryce byy celowe i dobrze zaplanowane. Wybudowano due osiedle domw robotniczych przy ul. Nowy wiat (dzisiaj Kociuszki). Rozpoczto budow budynkw uytecznoci publicznej. Powstaa ochronka pierwsze przedszkole w yrardowie i jedna z pierwszych tego typu instytucji w Krlestwie Polskim. Zainwestowano w edukacj, budujc szkoy fabryczne. Waciciele fabryki nie zapomnieli rwnie o potrzebach duchowych

swoich robotnikw, dlatego wsparli budow dwch kociow katolickich. Najpierw z braku odpowiednich funduszy pobudowano mniejszy koci pw. Karola Boromeusza, by na pocztku XX w. odda do uytku duy, katedralny koci pw. Matki Boej Pocieszenia. Jedn z waniejszych inwestycji byo wybudowanie w miecie szpitala, do ktrego sprowadzono lekarzy z Francji. Najnowoczeniejszy w miecie budynek sta si centrum opieki zdrowotnej dla caej gminy i okolicznych terenw. Nowi fabrykanci w latach 80. XIX wieku dokonali cudu, zwikszajc powierzchni osady 11-krotnie w porwnaniu do tej z opisu. Nadali miastu regularny ksztat, charakteryzujcy si ciekaw i nowoczesn struktur funkcjonalno-przestrzenn, w ktrej dominoway 3 zespoy zwartej zabudowy: przemysowej, osiedla robotniczego i rezydencjonalnej. Czerwona cega, z ktrej budowano domy, odbijaa si na tle zieleni parkw i ogrdkw przydomowych. Bya te swoista hierarchia w tym ukadzie urbanistycznym osady. Jednopitrowe, w rwnych szeregach ustawione domy zamieszkiwali robotnicy, wysze, dwupitrowe z trzyizbowymi mieszkaniami to domy majstrowskie, wysza kadra techniczna mieszkaa w tzw. paacykach przy ul. Parkowej (por. M. Rusiecka...). Powstaj jednoczenie reprezentacyjne budynki uytecznoci publicznej, tj. Resursa, Dom Ludowy, kocioy, ochronka , szkoy, szpital, dom dla starcw, ania z pralni. Rozwija si miasto, regulowane s ulice, kwitnie rzemioso i handel. Mknie przez yrardw kolej warszawsko-wiedeska. Przed I wojn wiatow w yrardowie w 145 domach (w tym 132 fabrycznych) mieszkao ju ponad 8 tysicy osb. Miasto tworzya spoeczno wielokulturowa. Idc ulic Wiskick (obecnie 1 Maja) na pocztku XX wieku mona byo usysze jzyk niemiecki, rosyjski, czeski, hebrajski. W 1910 roku Polacy stanowili 67% spoecznoci, Niemcy okoo 20%, ydzi 10%, a pozostali (Czesi, Rosjanie, Szkoci) okoo 3%.

38 38

to take zoty okres Zakadw yrardowskich mieszkaniowy, dynamiczny rozwj miasta bum ? nowe drogi, szkoy, kocioy, szpital

Czy wiesz, e

39

Rozkwit ycia spoecznego i kulturalnego na terenie osady fabrycznej w latach 18571914

ytm ycia yrardowskiej rodziny robotniczej wyznaczany by rytmem pracy w fabryce. Czas pracy wynosi 1112 godzin, z przerwami na posiek i krtki odpoczynek (1,5 godz. na dniwk). Prac rozpoczynano o 6 rano, a koczono o 6 wieczorem. Czas wolny w dni powszednie przeznaczony na rozrywki by marzeniem, pozostaway popoudnia w soboty i niedziele. Pod koniec XIX wieku jeden z korespondentw prasowych donosi, z w yrardowie ycie lud pdzi niewesoe, lecz pracowite, nie majc po pracy najmniejszej rozrywki, ani fizycznej ani umysowej [...] (A. Stawarz, yrardw narodziny spoecznoci, str. 169]. Nie do koca byo to zgodne z rzeczywistoci. ycie towarzyskie w tym czasie skupiao si przede wszystkim w karczmie bd szynku, a wiosn i latem na synnych majwkach. Dodatkow atrakcj wypadw za miasto byy gry towarzyskie, piewy i deklamacje. Czst rozrywk dla mieszkacw osady fabrycznej byy spektakle jarmarczno-cyrkowe wystawiane na podwrkach przez wdrowne trupy komedyantw. Po roku 1857 znaczn inicjatyw w organizowaniu ycia kulturalnego i rozrywek robotnikw zacza przejawia fabryka, a raczej jej waciciele Karol Hielle i Karol Dittrich . Tradycj byy zabawy w Parku na Rudzie w latach 90. XIX wieku, opisywane w pamitnikach Jzefa Procnera. Zatem ju nie tylko karczma, mieszkania, ogrdki przydomowe, ale take coraz czstsze majwki i festyny staway si paszczyzn coraz czstszych kontaktw i korzystnie wpyway na aktywno kulturaln i sportowo-rekreacyjn. Pod koniec XIX wieku zaczy rozwija si inne formy ycia kulturalnego, takie jak teatr amatorski, orkiestra fabryczna, chry czy towarzystwa piewacze. Pionierem w organizowaniu teatru by Andrzej Modrzejewski, ktry w 1903 roku wybudowa wasnym kosztem teatr, co z podziwem odnotoway warszawskie czasopisma. Duym powodzeniem cieszya si znajdujca si przy teatrze restauracja, ktra staa si po-

pularnym miejscem spotka robotnikw. Tak pisano o robotnikach yrardowskich: Popijajc piwo lub herbat gawdz ze sob bez gwaru i haasu, przybyli w pojedynk czytaj gazet lub tygodnik. Wieczorami sobotnimi oraz w niedziel i wita dua sala zapenia si tumem, <<orkiestrion>> gra na zmian z arystonem. Ruch, gwar i przypyw, ale nie wida pijanych ani awanturnikw (A. Woniak, W sobot po wypacie, str. 10). Duy wpyw na oywienie ycia kulturalnego, spoecznego i owiaty miay przepisy zezwalajce na zakadanie zwizkw, stowarzysze i szk prywatnych w Krlestwie Polskim. Rwnie w yrardowie istniao do I wojny wiatowej kilkanacie szk i szkek. Byy to dwie szkoy elementarne fabryczne, szkka tkacka, ochrona, szkoa gminna oraz 9 szk prywatnych. Wan rol w yciu kulturalnym odgryway biblioteki. Tak pisa wspomniany ju K. Hoffman o yrardowianach: lud to ciekawy i chtnie garnie si do ksiki. Ju w II poowie XIX wieku istniay dwie ksigarnie, czytelnia p. Wodkowskiej oraz stay kolporta prasy wrd robotnikw w sklepie A. Modrzejewskiego. W 1895 roku zaoona zostaa fabryczna biblioteka dla urzdnikw, a w 1906 rozpocza dziaalno biblioteka dla robotnikw z inicjatywy Albina bikowskiego. Istniay te dwie biblioteki parafialne i Towarzystwa Kultury Polskiej. Zaczto organizowa chry, co byo sprawa wcale nieatw, ile e wadze rosyjskie spoglday na wszelkie stowarzyszenia polskie jako na przygotowywanie powstania Tym gorliwiej uprawiano piewy solowe... piewano wszystko, co miao adn sentymentaln melodi... (Pawe Hulka-Lskowski, Mj yrardw, str.28) Wrd 25 towarzystw dziaajcych w yrardowie do I wojny wiatowej istotn rol odgryway towarzystwa piewacze i teatralne skupiajce kilkaset czonkw. Pierwszym amatorskim, plegalnym zespoem piewaczym by Chr Sumowy zaoony w 1895

Orkiestra Zakadw

y rardowskich, 19

06 r.

Muszla koncer towa

w y rardow ie, 19

20 r.

42

43

roku, ktrym kierowa kapelmistrz orkiestry fabrycznej Alojzy Groh. Zarejestrowany w 1906 roku jako Muzyczno-Teatralne Towarzystwo Lira istnieje do dnia dzisiejszego. Podobnie jak dziaajce od 1909 roku Towarzystwo Muzyczno-Teatralne, ktre w 1924 roku przyjo nazw Towarzystwo piewacze Echo. Czonkowie towarzystw wystpowali w dwch sekcjach: teatralnej i chralnej. Wystawiano wiele spektakli, najczciej jednoaktwek. Organizowano koncerty, a take wystpy chru z orkiestr. Z odzi zjedao si duo dawniejszych yrardowiakw, zbieray si nawet cae chry, a wwczas polanka pod Radziwiowem albo czka za Czarnym Borkiem rozbrzmiewaa pieniami piewanymi na kilka gosw, co dla robotnikw yrardowskich byo wzruszajc i rewelacyjn nowoci. (Pawe Hulka-Lskowski, Mj yrardw, str.28)

w 1913 roku kierowa A. Kubarzewski, cho niewiele wiadomo o jego dziaalnoci, podobnie jak o Towarzystwie Katolickim Dwie Muzy. Bardzo wan dziedzin zainteresowa kulturalnych propagowao Towarzystwo Wychowanie, bdce jednym z najliczniejszych stowarzysze w yrardowie. W 1910 roku uruchomio kino Bioskop, a przed I wojn wiatow prowadzio szkki. Kino zlokalizowane byo w sali stowki fabrycznej i posiadao najnowszy aparat do wywietlania filmw. Projekcje odbyway si raz w sobot i dwa razy w niedziel. W 1913 roku Towarzystwo Wychowanie liczyo 1500 czonkw, a jednym z jego najaktywniejszych dziaaczy w latach 1911-1914 by lekarz yrardowskiego szpitala fabrycznego dr Karol Mitkiewicz. Prnie dziaajce, cho suce innym nieco celom, byo Towarzystwo Samoksztacenie. Organizowao odczyty, wykady z rnych dziedzin nauki i sztuki. Najczciej jako prelegenci przyjedali z Warszawy wybitni specjalici z zakresu nauk spoecznych, geografii, historii, literatury polskiej, sztuki i filozofii. W zarzdzie byo paru yrardowskich nauczycieli (A. Woniak, W sobot po wypacie, str. 13). W yrardowie popularyzowano sport, turystyk i krajoznawstwo. W okresie przed I wojn wiatow istniao kilka zajmujcych si tym organizacji: Towarzystwo Gimnastyczne Sok, Towarzystwo Mionikw Rozwoju Fizycznego i Oddzia Warszawskiego Towarzystwa Cyklistw. W Resursie w Klubie Kamm urzdnicy grali w krgle lub w bilard.

Obiektami przeznaczonymi do tego typu dziaa bya Resursa Fabryczna wraz z Krgielni oddana do uytku okoo 1870 roku, przeznaczona dla urzdnikw i wyszej kadry technicznej oraz wybudowany w 1913 roku z funduszu K. Dittricha Dom Ludowy dla robotnikw. Istniaa take muszla koncertowa w Starym Parku, gdzie gray orkiestry i pieway chry. Pikn sal balow posiadaa ochronka, bawiy si tam na balach dzieci robotnikw. Synne byy te choinki, w ktrych uczestniczy sam K. Dittrich. Istotn rol w organizowaniu rnych form kulturalnych odgrywa koci. Dziaalno chraln prowadzio w kociele farnym Towarzystwo piewacze yrardowskiej Manufaktury pod przewodnictwem Wilhelma Kostka. Ks. Karol Bliziski zorganizowa towarzystwo Trzewo, ktre m.in. zajmowao si amatorsko dziaalnoci sceniczn. Towarzystwem Literackim istniejcym

li swj wolny czas pod koniec XIX w. yrardowianie mog auracji , prz eczy ta gaz et spdza w mie jscowym teatrze, rest nej w mu szli koncertowej? w czy telni lub posucha muzyki gra
Hala gimnastyczna przy ul. Szkolnej w yrardowie, ok. 1920 r.

Czy wiesz, e

44

45

zef Rapacki (18711929) pochodzi ze synnej rodziny aktorskiej. Urodzi si 19 marca 1871 r. w Warszawie jako syn Wincentego Rapackiego i Jzefiny z Hoffmanw. Wczenie wykaza zainteresowanie malarstwem. Przez dwa lata uczszcza do klasy rysunkowej Wojciecha Gersona i ju wtedy ujawniy si jego zamiowania do krajobrazu. Studia odby w krakowskiej Szkole Sztuk Piknych u Floriana Cynka, Feliksa Szynalewskiego i Izydora Jaboskiego. Pojawiy si u niego zainteresowania pejzaem miejskim i scenami rodzajowymi. W swoich pracach malarskich by realist. Pobyt w Monachium przyswoi mu cechy tzw. szkoy monachijskiej; kolorystyk pen brzw, szaroci, ochry i stumionych zieleni, jednak pod wpywem rozpowszechniajcego si w wczesnej Europie impresjonizmu wzbogaci swoja palet o re i fiolety. Wpyw na tematyk i barw obrazw Jzefa Rapackiego miay te niewtpliwie jego podre do Woch. Twrczo zwizana z okolicami Olszanki (koo Puszczy Mariaskiej), gdzie spdzi niemal poow swojego ycia, odzwierciedlaa jego wasne naturalistyczne odczucie przyrody. Walory krajobrazowe i uzdrowiskowe tej maej miejscowoci, przycigay elit intelektualn, poszukujc zarwno motyww twrczych, jak i wypoczynku. Wrd niej, Jzef Rapacki od 1907 r. prowadzi ycie rodzinne, towarzyskie i twrcze; uzyska sobie miano malarza brzz i liliowych wrzosw, jakie nadaa mu Pia Grska z Woli Pkoszewskiej.

Malarz zapatrzony w Mazowsze, brzozy i liliowe wrzosy

Umiowanie natury, wraliwo na peen uroku mazowiecki pejza, to gwny rys w twrczoci malarskiej Jzefa Rapackiego. By bardzo podnym malarzem, uprawia malarstwo olejne, akwarele, rysunek i litografi. Pracowa te jako ilustrator w czasopismach: Tygodnik Ilustrowany, Wdrowiec, Wie i Dwr, wiat i innych. Ilustrowa take utwory literackie Marii Konopnickiej i Wadysawa Orkana. Zostawi bardzo ciekawy zestaw litografii Z dawnej i niedawnej Warszawy wydany drukiem ok. 1915 r., ktry przedstawia malownicze postaci gincych zawodw. Wykona dwa pikne cykle krajobrazowe Z mazowieckiej ziemi i Dookoa mojej siedziby. W bogatym dorobku Jzefa Rapackiego, jest szereg oglnie znanych prac, jak choby Wiea mariacka litografia z 1906 r., obrazy olejne Wisa pod Bielanami 1903, Krajobraz Olszanki 1913, Autoportret w ogrodzie 1924 i wiele innych.

Twrczo Jzefa Rapackiego prezentowana bya na wystawach w Berlinie, Lwowie, Paryu, oraz na wielu wystawach w Warszawie, w tym w Zachcie, gdzie rwnie odbya si w 1930 r. jego wystawa pomiertna. Od ponad 20 lat Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie gromadzi kolekcj obrazw Jzefa Rapackiego i prezentuje je na ekspozycji staej. Pierwszym obrazem tej galerii by Autoportret z 1922 roku. Warto wspomnie, e malarz czsto portretowa siebie, rodzin i przyjaci. Jednym z najcenniejszych nabytkw w zbiorze yrardowskiego Muzeum jest obraz Wrzosowisko w lesie 1928 r. W wikszoci zebranych prac, dominuj pejzae Olszanki, Puszczy Mariaskiej, okolicznych lasw, k i pl, ktre pokazuj uroki i nastrj Mazowsza.

Jzef Rapacki, Grafiki z cyklu: Z dawnej i niedawnej Warszawy. Album typw ulicznych, 1915 r.

46

47

I wojna wiatowa, afera yrardowska i I I wojna wiatowa

1617 lipca 1915 r. w czasie I wojny wiatowej wycofujce si wojska rosyjskie wysadziy gwne budynki fabryki i wywiozy wikszo maszyn. Najwiksze zniszczenia dotkny Tkalni oraz Star i Now Przdzalni. 1916 r. na mocy rozporzdzenia niemieckich wadz okupacyjnych yrardowska osada fabryczna otrzymaa prawa miejskie. 1923 r. fabryka staa si czci wielkiego konsorcjum francuskiego Marcela Boussaca, ktry nie by zainteresowany dalszym rozwojem i unowoczenianiem fabryki. Rozpocz si okres powolnego upadku robotniczego miasta. 1934 r. Sd Okrgowy w Warszawie (8 marca) ustanowi w Zakadach yrardowskich zarzd pastwowy. Sprawa yrardowska staa si tematem rozmw dyplomatycznych na poziomie ministerialnym Polski i Francji. 12 wrzenia 1939 r. do yrardowa wkroczyy oddziay niemieckie. Rozpocz si ponad 5-letni okres krwawej okupacji i bezkompromisowej walki armii podziemnych z okupacyjnym aparatem terroru. 18 listopada 1943 r. Niemcy w akcie odwetu za walk podziemn i akcje partyzanckie rozstrzelali pod murem fabrycznym 24 yrardowian. Akcja ta miaa na celu zastraszenie mieszkacw miasta, by nie pomagali onierzom AK. 16 stycznia 1945 r. z rk niemieckich yrardw odbia armia radziecka.

48

49 49

Zniszczona fabryka po roku 1915.

I wojna wiatowa wybuch, przebieg i konsekwencje dla yrardowa

o czasw wybuchu I wojny wiatowej fabryka w yrardowie bya najwikszym zakadem przemysu wkienniczego w kraju, a przemysu lniarskiego w Europie. Gmina stanowia dobrze zorganizowany, zarzdzany i cigle rozwijajcy si orodek przemysowy. Oprcz Zakadw Wyrobw Lnianych powstaway w yrardowie mniejsze zakady produkcyjne i usugowe, jak: garbarnie, browar, czy te gorzelnia. Ju od wybuchu wojny yrardw znalaz si na linii frontu. Setki robotnikw zostao wcielonych do armii. Z tej te przyczyny oraz z powodu braku odpowiednich surowcw do produkcji Towarzystwo Akcyjne Zakadw yrardowskich zaczo stopniowo zmniejsza produkcj, aby pod koniec 1914 r. cakowicie j unieruchomi. Wypacane przez zarzd spki zapomogi dla robotnikw tylko w niewielkim stopniu zapewniay im rodki do ycia, poniewa z powodu dziaa wojennych ceny ywnoci zaczy szybko rosn. Wraz z postpujc ofensyw wojsk niemieckich ogoszono stan wojenny, a gmina zacza przeksztaca si w zaplecze frontu. Od pocztku 1915 r. rozpoczto akcj wywoenia towarw, surowcw i maszyn z Zakadw yrardowskich. Gmina, a w szczeglnoci osada fabryczna pustoszaa z powodu przymusowych robt publicznych (m.in. kopanie okopw), wysiedle oraz epidemii chorb zakanych potgowanych przez wszechobecnie panujce gd i ubstwo.

w powietrze. Zniszczenia odniosy budynki w centrali, tkalnia, stara i nowa przdzalnia, jak rwnie bielnik. Najwaniejsze budynki w zakadach zostay praktycznie zrwnane z ziemi lub zniszczone do stopnia niemonoci ich dalszego uytkowania. Blisko 100 lat cikiej pracy kilku pokole zostao w jedn noc obrcone w gruzy. W drugiej poowie 1915 r. front wschodni zatrzyma si na wschd od rzeki Bug, a tym samym yrardw dosta si pod okupacj niemieck. Mieszkacy miasta bardzo ciko odczuli now wadz. Zniesiono zapomogi wypacane robotnikom przez zarzd fabryki, zlikwidowano komitety dobroczynnoci, wprowadzono za to cis reglamentacj ywnoci. Robotnicy zmuszeni byli poszukiwa pracy w okolicznych wsiach, przy wyrbie lasw, a bardziej wykwalifikowani w orodkach przemysowych na terenie Niemiec. W 1916 r. dotychczasowa gmina yrardowska na mocy rozporzdzenia okupacyjnych wadz niemieckich uzyskaa prawa miejskie. W obszar miasta wesza osada fabryczna, Ruda Guzowska, Podlas i cz Teklinowa. Pod koniec 1916 roku udao si uruchomi roszarni i inne czci zakadw, w ktrych zatrudniono okoo 500 osb, przewanie kobiet. Za 10-godzinny dzie pracy robotnik otrzymywa 75 fenigw. Dla mieszkacw miasta i okolic okupacja niemiecka oznaczaa gd i cige rekwizycje. Koniec wojny mieszkacy miasta przyjli z radoci. wiadomo, e jestemy wolni, e przyszo ju tylko od nas samych zaley, przychodzia powoli, ale utrwalaa si coraz bardziej. Najpierw z rk do rk przechodziy nieliczne egzemplarze gazet, ktre ocalay podczas okupacji niemieckiej, i z nich dowiadywalimy si o warunkach rozejmu. Kady z przyjemnoci czyta o tysicach armat, wagonw kolejowych, lokomotyw, samochodw, aeroplanw, o masach broni wszelakiej, ktr Niemcy musieli zoy jako okup za to, e zgodzono si na rozejm. Rozchodziy si wieci, o tem, e Wilhelm uciek do Holandji, e z Warszawy pouciekay wadze okupacyjne razem z Beselerem i t. d. Po ulicach kryli onierze niemieccy bez broni z czerwonemi opaskami na przedramieniu Rewolucja w Niemczech! (P. Hulka-Laskowski, Mj yrardw, str. 195).

a losy jedna wojenna noc przypiecztowa ? wszystkich mieszkacw yrardowa n fabr yk. Mu sieli oni oglda un nad nisz czo

Czy wiesz, e

Kozacy na ulicach yrardowa, ok. 1914 r.

Najgorsze przyszo po zaamaniu si frontu na linii Pock BzuraRawka. W nocy z 16 na 17 lipca 1915 r. wycofujce si wojska rosyjskie wysadziy gwne budynki zakadw

50

51

Okres midzywojenny odbudowa fabryki i czarny okres afery yrardowskiej

o odzyskaniu niepodlegoci yrardw by miastem ze zniszczon fabryk i z wyndzniaym i wygodzonym spoeczestwem. Aby zapobiec dalszej dewastacji fabryki i uboeniu mieszkacw miasta, wadze nowo odrodzonego pastwa polskiego przystpiy do odbudowy fabryki. Dawni waciciele, nie mogc zebra rodkw na jej odbudow, uzalenili inwestycje od pozyskania rodkw od pastwa. Z tego te powodu na pocztku 1919 r. zakady przeszy pod zarzd pastwowy. Dziki temu prace nad odrodzeniem dawnej potgi przemysu lniarskiego w yrardowie mogy przyspieszy i w cigu nastpnych lat zakady nie tylko zostay odbudowane, ale rwnie unowoczenione. Stopniowo zwikszano produkcj i zatrudnienie. W 1920 r. fabryka zatrudniaa 2839 pracownikw, a 3 lata pniej ju blisko 6000. Ogromne inwestycje finansowe pastwa odniosy zamierzony skutek. Fabryka osigna 85% produkcji przedwojennej.

ma prawo, wypuszczajc dodatkowy pakiet akcji w stosunku 20 nowych za 1 star. Ponadto akcje byy sprzedawane za granic, czemu stanowczo sprzeciwia si rzd w trakcie negocjacji przed sprzedaniem fabryki. W ten sposb Marcel Boussac zapewni sobie pakiet wikszociowy, a wpyw innych akcjonariuszy sprowadzi do minimum. Rabunkowe traktowanie kapitau yrardowskiego odbio si echem wrd opinii publicznej, ktra z niedowierzaniem przygldaa si brakowi reakcji ze strony wadz. Marcel Boussac mia silniejsze karty na rku, gdy jakiekolwiek prby ingerencji wadz miasta i wadz centralnych w sprawy fabryki traktowane byy jako atak i prowokoway natychmiastowy odwet ze strony zarzdu. Czst praktyk byo organizowanie tak zwanych lokautw pod pretekstem restrukturyzacji systemu pracy, czyli zwolnienie caej zaogi. Rzd polski mia ograniczone moliwoci reagowania na sytuacj w miecie. Marcel Boussac zrestrukturyzowa prac fabryki, obniajc zatrudnienie do 50% dawnego stanu. W ten sposb w zakadach pracowao coraz mniej robotnikw, a sama fabryka coraz bardziej tracia na znaczeniu. Obniya si rwnie jako produkowanych towarw. Czsto te zdarzao si, e pod mark yrardowsk byy sprzedawane produkty duo gorszej jakoci, wytworzone w innych fabrykach koncernu. Na pocztku lat 30. XX w. w fabryce byo zatrudnionych tylko 1000 robotnikw, co wiadczy o skali naduy i grabieczej polityki kapitau francuskiego. Ludno yrardowa uboaa, lawinowo rosa liczba bezrobotnych. Nie mogc pogodzi si z t sytuacj, wadze miasta wystosoway memorandum do sejmu, rzdu i prasy, pt. Przyczyny i skutki obecnego upadku yrardowa. Du rol w nawietlaniu sytuacji miasta odegra Pawe Hulka-Laskowski, ktrego artykuy drukowane byy w wielu gazetach. Niezmordowany publicy-

W sytuacji gdy fabryka duym nakadem pastwa powstaa ze zniszcze wojennych jak feniks z popiow, rzd polski odda j pod zarzd francuskiego konsorcjum, ktre odkupio udziay od byych wacicieli. Na czele francuskiej firmy sta Marcel Boussac, ktry nie by zainteresowany dalszym rozwojem i unowoczenianiem zakadw. Traktowa je jak konkurencj dla swoich zakadw bawenianych i stara si bez inwestycji wycisn jak najwicej korzyci finansowych, kosztem fabryki i miasta. Jak pisa wtedy Pawe Hulka-Laskowski: :zaczy si dzia rzeczy dziwne i w ogle niezrozumiae. Rozbudowa zakadw zostaa wstrzymana natychmiast, tak nagle, e budowane budynki nie zostay nawet dokoczone. Konsorcjum, nie posiadajc pakietu wikszociowego akcji dyo za wszelk cen do objcia peni wadzy. Nowy zarzd za-

Odbudowa fabryki po 1918 r.

52

53

sta i pisarz ukaza opinii publicznej w kraju obraz rozpaczy i biedy robotniczego yrardowa, wywoany dziaaniami koncernu francuskiego. Po 10 latach rzdw Marcela Boussaca wielkie zakady wkiennicze w yrardowie stany na skraju bankructwa. Mniejszociowi akcjonariusze w celu obrony swoich praw powoali specjalny komitet, ktry zwrci si do Sdu Okrgowego w Warszawie w celu zbadania sytuacji w fabryce. Wyniki ekspertyz sdowych byy dla francuskiego zarzdu miadce. Okazao si, e naduycia Boussaca, kosztoway firm i akcjonariuszy 25 mln zotych. Bya to suma, ktr udao mu si ukra z fabryki. Naleao doliczy jeszcze straty, ktre Zakady yrardowskie i ich zaoga poniosy w wyniku cigych redukcji zatrud-

nienia, utraty rynkw zbytu i obnienia wartoci marki. W wyniku tych wszystkich naduy fabryka przesza pod przymusowy zarzd pastwowy. Marcel Boussac odwoa si do pomocy dyplomacji francuskiej i stara si pertraktowa z akcjonariuszami mniejszociowymi, aby spraw zaatwi polubownie. Interwencja dyplomacji francuskiej przeniosa spraw yrardowsk na szczebel polityki midzynarodowej. yrardw sta si zakadnikiem w targach politycznych obu pastw. W ostatecznym rozrachunku rzd polski w 1936 r. podpisa ugod z rzdem Francji, na mocy ktrej odkupiono akcje bdce w posiadaniu francuskiego zarzdu, a grupa pana Boussaca zrzeka si roszcze w stosunku do Towarzystwa Zakadw yrardowskich.

Odbudowa fabryki po 1918 r.

54

55

Wspomnienie

arzd nad fabrykami yrardowskiemi, waciwie nad aosnemi ich ruinami, obejmuje inynier Wadysaw Srzednicki, czowiek wielkiej energii i inicjatywy, jako zarzdca z ramienia pastwa. Pod jego kierunkiem fabryka i miasto budz si do nowego ycia. Ludno w roku 1919 dochodzia zaledwie do 20 tysicy, czyli mniej wicej do poowy stanu przedwojennego, a z pord 8450 robotnikw przedwojennych, w fabryce pracowao zaledwie 1653. Lecz ju w roku 1923 ludno yrardowa podnosi si do 27 tysicy, a w fabryce pracuje 6020 robotnikw. Kto widzia wasnemi oczami poar fabryk yrardowskich fatalnej nocy lipcowej 1915 roku, temu wierzy si nie chciao, e tak szybko mona byo odbudowa tyle gmachw spalonych. Odbudowano pomieszcze fabrycznych i domw mieszkalnych, wzgldnie wybudowano zupenie nowych do 100 tysicy metrw szeciennych, uruchomiono tysice wrzecion w przdzalni lnu i dziesitki tysicy wrzecion w przdzalni baweny, w tkalni pracowao 1340 krosien, w poczoszarni 60 maszyn dziewiarskich. Miesicznie przerabiano w przdzalniach 126900 kilogramw baweny i 157000 kilogramw lnu. Tkalnie wyrabiay miesicznie 1380000 metrw tkanin, odbudowujca si poczoszarnia dawaa miesicznie 6000 par poczoch i skarpetek i 500 kilogramw materjaw trykotowych. Rozmach by icie amerykaski. W cigu niewielu lat swojej dziaalnoci yrardowskiej inynier Srzednicki by wszdzie: odbudowywa fabryk, szuka kredytw, organizowa sprzeda towarw, troszczy si

o rozwj szkolnictwa, inicjowa szkolnictwo fachowe, majc na wzgldzie przedewszyskiem szkolenie modych majstrw tkackich, nie zapomina o pokoleniu najmodszem, czyli dziatwie uczszczajcej do ochrony fabrycznej i razem z lekarzami fabrycznymi urzdza kpieliska i doywianie dla dzieci zaniedbanych pod kadym wzgldem podczas wojny. Byy to dla nas czasy straszliwej ndzy powojennej, ale zarazem czasy wielkich nadziei na przyszo. Dziaay rne misje amerykaskie, zaspakajajc najbardziej naglce potrzeby, a zarzd fabryki czyni ze swej strony, co mg, aby dopomc jecom wracajcym z obozw niemieckich i uchodcom wracajcym z Rosji. Odnawiano szkoy, ktre podczas wojny byway szpitalami wojskowemi i koszarami, organizowano zabawy publiczne i odczyty na awki dla szk nanowo udostpniono ochron dla najmodszych, w Domu Ludowym odbyway si odczyty i zabawy, Czytelnia robotnicza zaopatrywaa si w nowe ksiki. Zarzdca pastwowy odrazu stworzy atmosfer o wysokiej temperaturze spoeczno-kulturalnej, w ktrej wszyscy czulimy si czonkami wielkiego spoeczestwa i robotnikami przy budowie wasnego pastwa. Midzy fabryk a miastem nie byo tej pustki izolacyjnej, jaka istniaa podczas przedwojennego zarzdu niemieckiego i jaka, niestety, jeszcze si pogbia po ustpieniu in. Srzednickiego ze stanowiska zarzdcy pastwowego, gdy Zakady yrardowskie przeszy w roku 1923 pod zarzd konsorcjum francuskiego (P. Hulka-Laskowski, Mj yrardw, str. 202).

Odbudowa fabryki po 1918 r.

56

57

Pisarz, religioznawca, dyplomata i spoecznik, yrardowianin

awe Hulka-Laskowski (1881-1946) yrardowianin, tumacz, religioznawca, publicysta, dyplomata i spoecznik. Zapisa si na trwae w historii literatury polskiej.

W roku 1901 zadebiutowa pod pseudonimem literackim Laskowski tumaczeniem nowelki Svatopluka echa Jastrzb coutra Hordliczka. W latach 19031908 studiowa na Uniwersytecie w Heidelbergu filozofi, religioznawstwo i teologi. Po powrocie do kraju rozpocz dziaalno publicystyczn, piszc do dziaw literackich pism: MylNiepodlega,Bluszcz,Sfinks,EchoLiteracko-Artystyczne. W tym czasie autor przetumaczy na jzyk niemiecki dzieo Andrzeja Niemojewskiego Bg Jezus, a swoje zainteresowania religioznawstwem zamanifestowa w rozprawce Twrca religii Iranu Zaratustra. W latach 19141945 pisarz mieszka wraz z rodzin w domu przy ul. Szkolnej 10, obecnie Gabriela Narutowicza 34. W czasie I wojny wiatowej Pawe Hulka-Laskowski da si pozna jako spoecznik i organizator ycia owiatowego i kulturalnego w yrardowie, wielokrotnie prowadzi wykady dla czonkw i sympatykw Stowarzyszenia Samoksztacenie, a take na kursach dla nauczycieli. Wiosn 1920 r. w okresie skomplikowanych stosunkw polsko-czechosowackich Pawe Hulka Laskowski z racji swej wiedzy i zainteresowa zosta powoany do pracy w Ambasadzie Polskiej w Pradze na stanowisku attach prasowego. Okres midzywojenny to czas wytonej pracy publicystycznej, krytycznoliterackiej i translatorskiej. Publikowa w wydawnictwach ewangelickich, takich jak: Gos Ewangeliczny, Jednota, Pielgrzym Polski, Gos Prawdy, Nowe Drogi. Pisa take do wielu periodykw zagranicznych. Uwieczeniem przekona religijnych i wolnomylicielskich Pawa Hulki-Laskowskiego byy dwie publikacje ksikowe: Porucznik Regier i Pi wiekw herezji z autobiograficznym wstpem.

Pawe Hulka-Laskowski zasyn rwnie jako wybitny tumacz znaczcych dzie literatury wiatowej o rnorodnej tematyce. Najwikszy rozgos przynioso mu tumaczenie Przygd dobrego Szwejka, Jaroslava Haka. Bardzo wanym elementem dziaalnoci Pawa Hulki-Laskowskiego bya kampania prasowa w obronie interesw robotnikw yrardowskich. Problematyka ta znalaza wyraz w licznych artykuach prasowych i ksice Mj yrardw, ktra jest jednoczenie zapisem osobistych przey autora. Wan pozycj w jego dorobku pisarskim bya take ksika lsk nad Olz. Po wyzwoleniu yrardowa Pawe Hulka-Laskowski mimo cikiej choroby kontynuowa dziaalno publicystyczn i literack. W 1945 wyjecha do Wisy, powrci do pracy w dyplomacji, tam te napisa ksik Ksiyc nad Cieszynem, ktra zakoczya jego dziaalno pisarsk. Zmar w szpitalu cieszyskim w 1946 roku.

Pisarz w swoim gabin

ecie.

58

59

Zwizany z yrardowem prac, sympati, ofiarnoci pamitnikarz

zef Nikodem Wadysaw Procner (18641952) urodzi si we wsi Ryczwek w powiecie olkuskim. Uczszcza do Gimnazjum Miejskiego w Mysowicach, a jego marzeniem byo zdobycie wyksztacenia w zawodzie handlowca. Swoje kwalifikacje podnosi dziki praktykom w dobrze prosperujcych firmach handlowych. Po roku1883 powici si karierze zawodowej i dziaalnoci spoecznej w wielu orodkach Krlestwa Polskiego. W dorosym yciu zwiza si z yrardowem najszybciej rozwijajcym si orodkiem przemysu wkienniczego w Europie. W wieku 20 lat by zatrudniony w Zakadach yrardowskich jako prowadzcy skad detaliczny przy fabryce. W roku 1886 zosta pracownikiem skadu wyrobw lniarskich w Warszawie. Cztery lata pniej awansowa i otrzyma zatrudnienie na stanowisku przedstawiciela handlowego. Wyjecha do Rosji celem rozpoznania rynkw zbytu dla produktw lniarskich. Do roku 1894 pracowa w skadzie fabrycznym w Wilnie, nastpnie powrci do pracy w yrardowie. W roku 1915, w wyniku dziaa wojennych, Fabryka yrardowska zniszcz ona zostaa i praca w zakadach zostaa wstrzymana. Jzef Procner otrzyma posad w magistracie, a naurzd. stpnie obj funkcj burmistrza. Z kocem I wojny wiatowej zoy swj zawodowej w zakadach lniarskich. W 1926 r. ponownie wrci do pracy spoeczPo 50 latach pracy przeszed na emerytur. Bra czynny udzia w yciu i dla przyszego muzeum. Pisa panym, gromadzc liczne yrardowskie pamitk mitniki, w ktrych zawar histori miasta. Zmar w yrardowie.

Widok z lotu ptaka, 1925 r.

60

61

IIwojna wiatowa wybuch, okupacja i walka podziemna w yrardowie

Walki o yrardw

alki polskich oddziaw w bezporednim ssiedztwie yrardowa rozpoczy si z nastaniem witu 12 wrzenia 1939 roku. Niemcy zaatakowali tabory 30 Dywizji Piechoty stacjonujce w lesie na zachd od miasta. Genera Leopold Cehak, dowdca 30 DP nie by w stanie broni caego miasta, ze wzgldu na niewielk liczb swoich oddziaw. Niemiecka 19 DP, po przeprowadzonym rozpoznaniu obrony, przystpia do natarcia. Na yrardw zosta skierowany 59 puk piechoty, dziaajcy na prawym skrzydle niemieckiej DP. Po godzinie 7.00 niemiecki zmotoryzowany oddzia rozpoznawczy wdar si do yrardowa. W tym czasie 41 kompania czogw rozpoznawczych TKS wjechaa do miasta od strony miejscowoci Sokule, w celu zdobycia paliwa. Polacy zostali zaskoczeni silnym ogniem nieprzyjaciela. Jeden z czogw zosta uszkodzony na skrzyowaniu ulic Limanowskiego i 1. Maja, drugi w okolicy parku poleg w nim dowdca kapral Klemens Lipkowski, dowdca 41 kompanii zosta powanie ranny.

znacznie opnio niemieckie natarcie. Dopiero okoo godziny 10.00 Niemcom udao si odrzuci polskie kompanie i opanowa tor kolejowy, na ktrym opara si obrona. W czasie, gdy 30 DP walczya o utrzymanie pozycji obronnych, zostaa oskrzydlona przez niemiecki 59 puk. Genera Cehak rzuci do walki na zagroony odcinek osabion kompani z 83 puku piechoty i zaimprowizowany oddzia sformowany z onierzy i oficerw swojego sztabu. W ten sposb udao si chwilowo powstrzyma nacierajce wojska niemieckie. Wysane przez generaa rozpoznanie stwierdzio, i oddzia rozpoznawczy z 19 DP niemieckiej zaj ju Wiskitki i wyszed na gbokie tyy polskiej obrony. Jednoczenie dotary meldunki z 84 puku, e pod silnym naciskiem oddziaw niemieckich puk zszed ze swoich pozycji i rozpocz dziaania opniajce w kierunku Wiskitki Guzw Szymanw Paprotnia.

Kompania z II batalionu 82 puku piechoty otrzymaa rozkaz oczyszczenia yrardowa z oddziaw niemieckich. Po wkroczeniu do miasta Polacy na9 r. w bitw ie o yrardw 12 wrzenia 193 trafili na gwne siy niemieckiego 59 puku. Po 30 Dywizji Piechoty polego okoo 110 onierzy i oficerw krtkim i zaartym boju onierze gen. Leopolda oraz wielu odnioso powane rany? Cehaka ulegli przewadze nieprzyjaciela. Okoo godziny 8.30, 59 puk piechoty niemieckiej opanowa cay yrardw i zacz oskrzydla polskie oddziay w kierunku Kozowic Starych. Po silnym ostrzale artyleryjskim, wykonanym przez baterie rozmieszczone pod Korytowem, do ataku ruszy niemiecki 74 puk piechoty w kierunku miejscowoci Jzefw-Sokule. onierze 30 DP z 82 i 84 puku stawili zacity opr, co

Czy wiesz, e

Obz jeniecki w yrardowie, 1939 r.

62

63

W czasie walk, zniszczonych i spalonych zostao wiele domw w yrardowie i okolicznych miejscowociach. Najbardziej ucierpiay budynki stojce przy ulicy Radziejowskiej i przy szosie do Radziejowic i Mszczonowa. Prawie doszcztnie spon folwark Ruda Guzowska, kilka domw na Osadzie Myskiej, w Chrobotach, Piotrowinie i na Podlesiu. Dziaania bojowe 12 wrzenia nie oszczdziy rwnie ludnoci cywilnej. Zgino kilkadziesit osb. Pierwszy okupacyjny dzie yrardowa rozpocz si 13 wrzenia o godzinie 7.00. Do mieszkacw miasta zgromadzonych na kach korytowskich, przybyli Niemcy z tumaczami i prezydentem Orlikiem. Na pocztek wywoano piekarzy i zwolniono do domw. Nastpnie zwolniono osoby przyznajce si do narodowoci niemieckiej. Pniej zwolniono kobiety, dzieci do lat 18 i mczyzn powyej 45 roku ycia. Zwolniono rwnie wacicieli sklepw. Z pozostaych okoo 4000 osb utworzono kolumn. Potem Niemcy rozdzielili ydw i Polakw. Najpierw kolumna ruszya w kierunku Mszczonowa, potem j zawrcono i skierowano do Zakadw yrardowskich. ydw rozlokowano w Bonicy, ani i stajni przy ulicy Pisudskiego, skd zabierano ich do prac porzdkowych w miecie. W szkole ydowskiej Niemcy zorganizowali pierwszy obz jeniecki, do ktrego zaczli przywozi jecw ujtych w okolicy yrardowa. Nastpiy pierwsze aresztowania dziaaczy politycznych, zwizkowych i spoecznych. Wrd pierwszych aresztowanych znaleli si: ksidz harcmistrz Zygmunt Wodarczyk, byy starosta Antoni Czajkowski, Ewa Sypniewska i Wadysaw Dzikiewicz z Polskiego Zwizku Zachodniego. 12 wrzenia 1939 r. rozpocz si 6-letni okres okupacji, ktry trwa do 16 stycznia 1945 roku. Okres ten zapisa si na kartach historii jako czas krwawych rzdw okupacyjnych i bezkompromisowej walki z nimi ze strony mieszkacw miasta. Przed wojn yrardw zamieszkiwao okoo 3 tysice ludnoci pochodzenia niemieckiego. To wanie oni przyczynili si do szybkiego opanowania miasta przez okupanta i stanowili trzon kadry w aparacie administracyjno-policyjnym. yrardw w polityce okupanta by brany pod uwag jako miasto lece na wanej linii komunikacyjnej i jako orodek przemysowy o duych tradycjach.

Szczeglne zainteresowanie Niemcw koncentrowao si na yrardowskich Zakadach Przemysu Lniarskiego, a w szczeglnoci na zaodze fabryki, licznej i znanej ze swojej rewolucyjnej przeszoci. Przed wojn zakady zatrudniay okoo 4200 robotnikw. Okupant ogranicza produkcj przemysu lekkiego na ziemiach polskich. Dlatego te systematycznie malao zatrudnienie w fabryce. W 1940 roku wynosio ono 3141 osb, a w latach 1941 i 1942 fabryka bya okresowo nieczynna z powodu braku wgla i surowca do produkcji. Zwolnieni z pracy robotnicy pozostawali bez rodkw do ycia, a zatrudnieni otrzymywali godowe pensje, ktre nie wystarczay na pokrycie minimum egzystencji wobec duego wzrostu cen. W rezultacie takiej polityki szybko wzrastaa miertelno na choroby, takie jak tyfus czy grulica. Z tego te powodu i w wyniku braku poywienia, a w szczeglnoci mleka i produktw mlecznych oraz tuszczw, w yrardowie w marcu 1942 r. liczba zgonw wyniosa 380 osb. Ludno biedniejsza ywia si wycznie kartoflami. Wrd dzieci panowaa krzywica i anemia. W cikim stanie znalaza si rwnie ludno ydowska w yrardowie. W poowie 1940 r. wadze hitlerowskie zamkny ydw w gettach miejskich, a na pocztku 1941 r. przesiedlono ich do getta w Warszawie. 17 grudnia 1941 r. starosta powiatu sochaczewskiego wyda zarzdzenie o karze mierci dla Polakw za jakkolwiek pomoc udzielon ydom. W lipcu 1942 r. hitlerowcy rozpoczli transport ydw z Warszawy do orodka zagady w Treblince.

ydowskiej wyw iezienie i mordowanie ludno ci ao yrardowa prz ez hitlerowcw oznacz cw miasta? zniknicie ponad 10% mieszka
onierze niemieccy na rynku w yrardow ie.

Czy wiesz, e

64

65

Dziaalno konspiracyjna

iemal od pierwszych dni okupacji organizowa si i rozwija ruch oporu, doskonaliy si metody i formy walki. W 1940 r. rozpocz w yrardowie swoj dziaalno Zwizek Walki Zbrojnej, ktry to orodek przyj nazw aba. W rok pniej organizacja ta skupiaa w swoich szeregach ok. 700 osb, a liczba ta wci rosa. Dalszy rozwj nastpi po przeksztaceniu ZWZ w Armi Krajow, co miao miejsce 14 lutego 1942 r. W maju 1941 r. zorganizowana zostaa grupa Stowarzyszenia Przyjaci Zwizku Radzieckiego, co przyczynio si do powstania w yrardowie w 1942 r. Komitetu Dzielnicowego Polskiej Partii Robotniczej. Komrk zbrojn PPR bya Gwardia Ludowa, w yrardowie przyja ona nazw Burza. Na pocztku walka z okupantem przybraa form biern, m.in. bojkotowanie niemieckich zarzdze, gromadzenie rodkw walki, tworzenie zrbw konspiracji, szkolenie kadr, antyhitlerowska propaganda, wywiad. Dopiero po pewnym okresie przygotowawczym mona byo przystpi do czynnej walki, jak: dywersja zbrojna, partyzantka i powstania. Przygotowania do czynnych form walki wyduyy si w yrardowie z powodu licznej mniejszoci niemieckiej, ktra zamieszkujc tu od dawna i bdc wrogo nastawiona do Polakw, znaa rwnoczenie teren i miejscowe stosunki. Do najczstszych akcji dywersyjnych w yrardowie naleay m.in.: zrywanie sieci telefonicznej i elektrycznej, podpalanie adunkw transportu kolejowego, wysadzanie pocigw, sabota gospodarczy, zamachy na funkcjonariuszy niemieckiej administracji. Moe mniej efektowne, ale za to najpowszechniejsze byy akcje sabotaowe, wykonywane w Zakadach yrardowskich, na stacji kolejowej oraz we wszelkich placwkach gospodarczych wykorzystywanych przez okupanta.

Grupy dywersyjne cinay supy telefoniczne, tarasoway drogi, rzucay kolce elazne na drogach, podpalay magazyny.

i mimo masow ych aresztowa i represj h wiosek mieszkacy yrardowa i okolicznyc antami? aktywnie wsppracowali z konspir

Czy wiesz, e

Okupant na akty sabotau i dywersji odpowiedzia kolejnymi krwawymi represjami i aresztowaniami. Najwiksza fala aresztowa w yrardowie odbya si w czerwcu 1943 r., kiedy to aresztowano ponad 1000 osb. Nastpnie w sierpniu aresztowano kolejnych 360 robotnikw, z ktrych wikszo zabito w Midzyborowie pod yrardowem. Prcz aresztowa wadze okupacyjne staray si wbi klin midzy czynnym elementem niepodlegociowym, a pozosta czci yrardowskiego spoeczestwa, ktre walczyo przewanie metodami biernymi. Dowodziy one, i egzekucje publiczne s kar za zamachy na niemieckim dziele odbudowy. Jednak akcje tego typu nie odniosy skutku. Mieszkacy yrardowa i okolicznych wiosek aktywnie wsppracowali z konspirantami. Udostpniali lokale na potrzeby szkolenia wojskowego i na skrzynki kontaktowe, pomagali w ukrywaniu ludzi poszukiwanych przez gestapo, przechowywali rannych i leczyli chorych oraz siali dezinformacje w szeregach okupanta. Dziki patriotycznej postawie spoecznoci yrardowa onierze armii podziemnej w tumie ludnoci polskiej byli ukryci jak w gstym lesie.

66

67

ZWZ AK orodek aba

yrardowie Zwizek Walki Zbrojnej powsta na przeomie 1939 i 1940 roku. Bazowa on na kadrach przedwojennych organizacji zmilitaryzowanych i kombatanckich. Pierwszym komendantem ZWZ orodka yrardowskiego zosta kpt. Alojzy Mizera Siwy. W styczniu 1941 r. zosta mianowany komendantem obwodu Baant. Kolejnym komendantem yrardowskiego orodka ZWZ, ktremu nadano kryptonim aba, by ppor artylerii Ryszard Mirgos ps. Warewicz. Po przeniesieniu Warewicza do obwodu Guszec Powiat Grjecki, na komendanta orodka aba zosta mianowany rotmistrz Leopold Peszkowski (w 1944 r. awansowany do stopnia majora), ktry mieszka przy ul. Wiejskiej w yrardowie. Po zdekonspirowaniu w sierpniu 1944 r. Leopold Peszkowski zosta przeniesiony i obj dowdztwo obwodu Baant. Ostatnim komendantem orodka aba zosta dowdca szstej kompanii AK kpt. Feliks Linowski Czerwony. Linowski mieszka w Guzowie i pracowa jako zarzdca majtku hrabiego Sobaskiego, orodkiem dowodzi do stycznia 1945 r. yrardowski orodek ZWZ AK aba obejmowa swoim zasigiem yrardw, Miedniewice, Guzw, Wiskitki, Kaski, Baranw i cz gminy Radziejowice. We wrzeniu 1944 r. zmieniono kryptonim orodka na Komar. Od pocztku swojego istnienia, a do rozwizania AK yrardowski orodek podlega komendzie obwodu Baant. Gwn siedzib orodka aba byo mieszkanie przy ulicy Mielczarskiego w yrardowie, nalece do Ireny Kaczmarek Saby. Dziki patriotycznej postawie i odwadze mieszkacw yrardowa i okolic orodek Armii Krajowej aba osign wysoki stan liczebny. onierze orodka rozwinli rnorodn dziaalno na szkod okupanta. Sprawnie pracowa wywiad orodka i suby kwatermistrzowskie, przez cay okres okupacji odbyway si szkolenia wojskowe. Na wysokim poziomie pracoway suby sanitarne dowodzone przez lekarza wojskowego Wiktora Lackorzyskiego. Na terenie miasta kolportowana bya prasa konspiracyjna. Gdy po wybuchu Powstania Warszawskiego orodek zosta odcity od centralnych wydawnictw AK, Komenda aby podja decyzj o wydawaniu lokalnej gazety pt: Irka, na cze zamordowanej przez gestapo Ireny Przybysz Nieugienta, czniczki z III kompanii. Dobrze zorganizowana czno umoliwia skuteczne zwalczanie bandytyzmu i przeprowadzenie wielu akcji dywersyjnych na terenie miasta i okolicznych wsi. W lipcu 1944 roku z rozkazu mjr Leopolda zorganizowano oddzia leny orodka aba. Na dowdc mianowany zosta ppor Jerzy Mitros Dugi. Uzbrojenie oddziau byo bardzo dobre. Zasilili go gwnie ochotnicy, ktrzy z rnych powodw nie mogli prowadzi dziaa na terenie miasta. Wyznaczone zadania to sabota i dywersja. Leni aby wsppracowali z partyzantami z terenw Puszczy Mariaskiej, a po bitwie w Budach Zosinych pomogli niedobitkom ze zgrupowania Kampinos przedosta si w Gry witokrzyskie. 16 stycznia 1945 r. wielu onierzy AK wczyo si do walki o wyzwolenie yrardowa. Na wzmiank zasuguje postawa sier. Stanisawa Fijokowskiego migego dowdcy trzeciej kompanii, ktry zorganizowa zaog kotowni i elektrowni Zakadw yrardowskich. Zabarykadowano wejcia i nie dopuszczono do wysadzenia elektrowni. Jak si potem okazao, bya to jedyna ocalona elektrownia w caym okrgu. Dziki temu szpital, w ktrym przebywao setki rannych i chorych, mg z powodzeniem peni swoj funkcj. Kowalczyk Jzef, Cietrzew i Waligra Leon Leon

68

69

Nauczycielka niemieckiego i polskiego, odwagi, dobroci, pamici

oanna Emilia Froehlich (19102003) urodzia si w sierpniu w 1910 r. w Warszawie. Wychowywaa si w rodzinie ewangelickiej. Mieszkaa w Warszawie, Kielcach, Zamociu, Ciechanowie, a take w Piastowie, gdzie uczszczaa do szkoy podstawowej i redniej. W latach 30. rozpocza studia na Wydziale Polonistyki i Germanistyki na Uniwersytecie Warszawskim. W 1938 r. zacza prac jako germanistyka, a potem rwnie jako polonistka w gimnazjum i liceum Oglnoksztaccym w yrardowie. Od samego pocztku okupacji niemieckiej braa czynny udzia w organizowaniu i prowadzeniu tajnych kompletw nauczania na poziomie szkoy redniej. W 1940 r. zostaje zaprzysiona w Tajnej Armii Polskiej, nastpnie w ZWZ i AK, przyja pseudonim Mnich. Bya komendantem miejscowego oddziau BIP w KG AK w stopniu podporucznika. Prowadzia nasuch audycji radiowych i redagowaa podziemn gazetk orodka AK aba, pt. Irka. Nalec do kontrwywiadu AK, wsppracowaa z komrk pocztow, dziki czemu ostrzegaa Polakw, na ktrych byy pisane donosy. Jako osoba posugujca si jzykiem niemieckim i posiadajca niemieckie nazwisko bya wyznaczona do kontaktw z miejscowymi, niemieckimi wadzami. Kontakty wykorzystywaa do uwolnienia z aresztu wielu uczniw. Mimo naciskw ze strony niemieckiej nie podpisaa volkslisty. Po zajciu yrardowa przez Armi Czerwon w styczniu 1945 r. i reaktywowaniu gimnazjum i liceum zostaa zastpc dyrektora tej szkoy. Dziaaa w po-akowskiej organizacji WiN. W styczniu 1946 r. zostaa aresztowana przez Powiatowy Urzd Bezpieczestwa w Grodzisku Mazowieckim, z ktrego zwolniono j po szeciu tygodniach bezskutecznych przesucha. Za bohatersk postaw komendant WiN w 1956 r. awansowa j na stopie kapitana. Stopie ten zosta potwierdzony przez wadze pastwowe dopiero w latach 90.

Na pocztku lat 50. wadza ludowa chciaa usun j ze szkoy. Jednak szeroki front nauczycieli, uczniw i ich rodzicw stan po jej stronie i nie dopuci do zwolnienia. W liceum pracowaa na penym etacie do 1966 roku. W 1988 r. wydaa ksik, pt Z minionych dni gimnazjum i liceum oglnoksztaccego w yrardowie, w ktrej opisaa lata okupacji niemieckiej, tj. lata 19391945. Otoczona gronem znajomych i byych uczniw zmara 25 lipca 2003 roku. Zostaa pochowana na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w yrardowie. Z inicjatywy kilku osb powstao Stowarzyszenie Charytatywne jej imienia, zajmujce si pomoc ofiarom przemocy w rodzinie.

Pokj nauczycielski, 1942 r.

70

71

Wyzwolenie yrardowa

d poowy 1944 r. sytuacja yrardowa ulega pewnej zmianie. Niemcy pakowali zagrabione mienie polskie i szykowali si do ucieczki. W drugiej poowie 1944 r. yrardw znalaz si na linii frontu, ze wszystkimi tego nastpstwami. Cikie warunki bytowe pogarsza fakt zagszczenia miasta przez wojsko niemieckie oraz wysiedlecw i uchodcw z Warszawy. 16 stycznia 1945 r. na przedpolach Warszawy rozpoczo si natarcie wojsk radzieckich. Jednym z taktycznych celw akcji byo przejcie stolicy przez dwustronne jej oskrzydlenie z pnocy i poudnia. Po przeamaniu przez armi radzieck oporu niemieckiego na Wile, p ieckiego

ruszya ona w pocig za wycofujcymi si na linii Grjec Mszczonw yrardw Sochaczew. yrardw w planie niemieckiej obrony stanowi silny punkt oporu na tyowej rubiey warszawskiej. Broniy go pododdziay 4 dywizji piechoty, wzmocnione 60 dziaami i modzierzami. 16 stycznia okoo godz. 10.00 na poudniowo-zachodnim skraju miasta ukazay si pierwsze czogi radzieckie. Na ulicach yrardowa rozgorzaa krtka, ale zacita walka. Okoo godz. 17.00 miasto byo wolne. Nad yrardowem znosiy si dymy poarw. Wzdu ul. 1. Maja skrcone pomieniami ognia stay wraki czogw radzieckich i leay szcztki niemieckich ufory ztki niemiecki tyfikowa.

Wyzwolenie yrardowa stycze 1945 r.

lesaw Lubasiski. ydent yrardowa Bo r., trzeci od lewej prez a stycze 1945 Wyzwolenie yrardow

72

73

yrardw po 1945 roku

1946 r. znacjonalizowanie Towarzystwa Akcyjnego Zakadw yrardowskich i powoanie Pastwowych Zakadw Wkienniczych nr 1 w yrardowie. 19501951r . podzia Zakadw yrardowskich na wyspecjalizowane zakady przemysowe: lniarskie i baweniane, poczosznicze, odzieowe. 1980-1981 r. powoanie przez yrardowskich robotnikw Midzyzakadowego Komitetu Zwizkowego Solidarno. 12 padziernika 1981 r. zaoga yrardowskich Zakadw Tkanin Technicznych podja akcj strajkow. Do strajkujcych przyjecha Lech Wasa (27 padziernika).

Wejcie do Zakadw yrardowskich od ul. B. Limanowskiego.

74

75

Wznowienie dziaalnoci Zakadw yrardowskich

o wyzwoleniu miasta uruchomiono zakadow kotowni i elektrowni. Jak si potem okazao bya to jedyna ocalona elektrownia w caym regionie (elektrownia w Pruszkowie zostaa wysadzona przez wycofujce si oddziay niemieckie). Prac wznowi szybko wydzia mechaniczny, a nastpnie w kolejnoci: Przdzalnia Lnu, Przdzalnia Odpadkw, Oddzia Budowlany, Tkalnia, Poczoszarnia, Wykaczalnia i Prz-

dzalnia Baweny. Pierwszym dyrektorem zakadw zosta in. Edmund Dbski. Na pocztku marca 1945 roku w Zakadach pracowao ponad 1800 osb na 22 oddziaach produkcyjnych. Do koca 1945 roku w zakadach zostao zatrudnionych ponad 4100 osb, a w 1946 stan zatrudnienia wynosi ponad 5500 osb, w tym ponad poow zaogi stanowiy kobiety.

Wizyta premiera Jzefa Cyrankiewicza w yrardowie, 1 lipca 1969 r. Sklep Irena przy ul. Okrzei.

76

77

Len Polski w PRL-u

pierwszych latach powojennych prac Zakadw yrardowskich nadzorowa Centralny Zarzd Przemysu Wkienniczego, podlegy Ministerstwu Przemysu i Handlu. Na mocy ustawy z 3 stycznia 1946 roku Towarzystwo Akcyjne Zakadw yrardowskich zostao znacjonalizowane i przemianowane na Pastwowe Zakady Wkiennicze nr 1 w yrardowie. W latach 19501951 Zakady yrardowskie zostay podzielone na: yrardowskie Zakady Przemysu Lniarskiego i Bawenianego, yrardowskie Zakady Przemysu Poczoszniczego, yrardowskie Zakady Przemysu Odzieowego. W roku 1952 wadze dokonay dalszego podziau Zakadw, z yrardowskich Zakadw Przemysu Lniarskiego i Bawenianego wydzielono; yrardowskie Zakady Przemysu Lniarskiego, yrardowskie Zakady Przemysu Bawenianego i yrardowskie Zakady Roszarnicze. Po kilku latach Zakady Roszarnicze ponownie poczono z yrardowskimi Zakadami Przemysu Lniarskiego.

Wkiennicza dla Pracujcych, Technikum Wkiennicze, Technikum Zaoczne i Zasadnicza Szkoa Zawodowa Doksztacajca. Zadbano rwnie o rozwj duchowy. Dziaalno kulturalna koncentrowaa si w Zakadowym Domu Kultury Resursa, Bibliotece Zakadowej i klubach zainteresowa. Wybudowana zostaa hala sportowa, basen odkryty, stadion, a pracownicy mieli moliwo spdzi urlop w Zakadowym Orodku Wypoczynkowym w Lucieniu. W latach 1980-1981, w pierwszym okresie Solidarnoci na terenie miasta robotnicy powoali Midzyzakadowy Komitet Zwizkowy Solidarno. Pierwszym zadaniem tej organizacji byo powoanie 0ddziaw Zakadowych Solidarnoci, a nastpnie skoordynowanie dziaa z Regionalnym Oddziaem NSZZ Solidarno. Na skutek zaostrzajcej si sytuacji politycznej w kraju i pogarszajcych si warunkw zaopatrzeniowych 12 padziernika 1981 roku zaoga yrardowskich Zakadw Tkanin Technicznych podja akcj strajkow. Nastpnie przedstawiciele zag zadecydowali o powoaniu Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego, a 27 padziernika przyjecha do yrardowa Lech Wasa. Strajk Zakadw yrardowskich zakoczyo porozumienie podpisane 4 listopada 1981 roku. Udao si wywalczy popraw zaopatrzenia w sklepach i zobowizano wadze miasta do aktywnego rozwizywania problemw aprowizacyjnych. Jesie Solidarnoci zostaa brutalnie zakoczona wprowadzeniem 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego. Wystawa wyrobw lnianych w yrardowie, 1986 r.

Mona miao powiedzie, e w okresie PRL-u robotniczy yrardw przeywa ponowny rozkwit. Mode miasto z ogromnym kompleksem fabrycznym stao si dla wadzy komunistycznej wzorem realizowanej w praktyce ideologii. W latach szedziesitych i siedemdziesitych wadza dokadaa stara, by na bieco modernizowa i unowoczenia linie produkcyjne zakadw, a marka LEN POLSKI, staa si eksportow wizytwk yrardowa. Poza dbaoci o rozwj fabryki wadze zadbay o wyksztacenie przyszych pracownikw. Powstay: Zasadnicza Szkoa

78

79

Upadek Zakadw yrardowskich zabytkowe oblicze wyjtkowego kompleksu zabudowa

latach osiemdziesitych minionego wieku polityka ekonomiczna socjalistycznego pastwa doprowadzia do upadku centralnie sterowanej gospodarki. Gospodarka rynkowa postawia nowe wyzwania, ogromne pastwowe firmy nie podoay nowym zasadom, niestety upady rwnie yrardowskie Zakady.

Obecnie XIX-wieczne zabudowania osady miejskiej i kompleksu fabrycznego stanowi unikalny na skal wiatow ukad urbanistyczny. Ponad dwiecie obiektw zabudowy miejskiej wpisanych do rejestru zabytkw tworzy niepowtarzaln atmosfer miasta z przeomu XIX i XX wieku.

esnemu miastu XIX-wieczna fabr yka moe wspcz go miana zaoferowa dostp do ekskluzy wne unikatowego na skal wiatow?

Czy wiesz, e

w czasie strajku w Wizy ta Lecha Wasy

y rardow ie, padzie

rnik 1981 r.

80

81

Filmowiec odkrywca, cierpliwy dokumentalista przyrody, yrardowianin

Bibliografia
Braun-Walicki B., yrardowski wrzesie 1939, w: yrardowski Rocznik Muzealny Nr 5/1996. Dbiski E., yrardowski Orodek ZWZ AK, yrardw 2002. Gralski A., Cudzoziemcy w yrardowie na przeomie XIX i XX wieku, yrardw 1980. Gralski A., Urzdnicy i kadra techniczna Zakadw yrardowskich w latach 1885-1914, yrardw 1982. Grzonkowski J., Hielle i Dittrich historia rodzin, fabryk i fortuny, yrardw 2007. Hulka-Laskowska E., yrardowscy ydzi w mojej pamici, yrardw 1985. Hulka-Laskowski P., Mj yrardw, yrardw 2001. Kazimierski J., Dzieje Zakadw yrardowskich i ich zaogi w latach 1829-1885, Ciechanw 1984. Kubiak J., Wartoci urbanistyczno-architektoniczne dawnej osady fabrycznej w yrardowie, yrardw 1982. Landau Z., Tomaszewski J., Sprawa yrardowska, Warszawa 1983. Malarz W., Karol Marczak twrca polskiego filmu owiatowego, w: yrardowski Rocznik Muzealny Nr 2/1993. Matusiak J., Nietrzebka B., yrardw i okolice w okresie wojny i okupacji 1939-1945, yrardw 2009. Pawe Hulka-Laskowski (1881-1946). Szkice do portretu, red. Leszczyski R., yrardw 1995. Jzef Rapacki 1871-1929. Malarstwo, rysunek, grafika, red. Nazibo J., yrardw 1993. Sowiska E., Karol Marczak (1902-1977), yrardw 2007. Stawarz A., ycie codzienne w dawnym yrardowie 18301880, yrardw 1983. Stawarz A., yrardw narodziny spoecznoci (18301870), Warszawa 1985. Szustakiewicz I., Jzef Rapacki malarstwo, rysunek, grafika. Przewodnik po zbiorach Muzeum Okrgowego w yrardowie, yrardw 1997. Szustakiewicz I., Portrety Sobaskich w zbiorach Muzeum Okrgowego w yrardowie, w:yrardowski Rocznik Muzealny Nr 5/1996. Tradycyjna kultura robotnicza yrardowa, red. Woniak A., Warszawa 1982. Warzecha J., Afera yrardowska, d 1986. Wiatr W., Pawe Hulka-Laskowski 1881-1946, yrardw 1996. Woniak A., W sobot po wypacie, yrardw 1986. Zwoliski K., Zakady yrardowskie w latach 1885 1915, Warszawa 1979. Zarakowski W., Historyczne wiadectwo mniejszoci narodowych w yrardowie, w: yrardowski Rocznik Muzealny Nr 6/2003. Z ycia kulturalnego w dawnym yrardowie, red. Nazibo J., yrardw 2000. ak J., Z dziejw miasteczka w kolorze niebieskim. O spoecznoci ydowskiej yrardowa i okolic, yrardw 2010. yrardw 1829 1945, red. Pietrzak-Pawowska I., Warszawa 1980.

arol Marczak (19021977) twrca polskiego filmu owiatowego, reyser, operator filmw przyrodniczych oraz laureat najwikszej liczby nagrd midzynarodowych w dziejach polskiego krtkiego metrau. Karol Marczak urodzi si 1 listopada 1902 r. w yrardowie. Od najmodszych lat interesowa si fotografi, a prawdziw pasj jego ycia staa si kinematografia. W roku 1923 opatentowa swj pierwszy wynalazek optyczny zapis dwiku na tamie filmowej. Po politechnicznych i filmowych studiach w Paryu narodziy si zainteresowania filmem kukiekowym.

W roku 1932 Karol Marczak z on Mart wrcili do yrardowa i zaoyli swoje pierwsze studio filmowe przy ulicy Dekerta 12. W skromnych warunkach rozpocza si realizacja pierwszego filmu kukiekowego Kwiat paproci. Kolejn pasj Marczaka staa si przyroda. W roku 1936 Marczakowie zrealizowali swj pierwszy film przyrodniczy Migawki przyrodnicze, a w krtkim czasie powstay nastpne nagrania. Marczakowie pokazy wali fascynujce obrazy przyrody, do tej pory nie rejestrowane na tamie filmowej. W skupieniu obserwowali najwaniejsze przejaw y ycia, utrwalajc na swoich obrazach takie zjawiska, jak rozrd czy walk o przetrwanie. Filmy jego charakteryzuj si nowatorsk technik i autorskim ujciem ycia biologicznego z ciekomentarzem. kawym Karol Marczak da podstawy i spopularyzowa techniki makro- i mikroskopowe, ktre byy stosowane do realizacji wikszoci filmw biologicznych. Jest twrc ponad szedz iesiciu filmw, ktre w latach nagradza19381967 ne byy na festiwalach w kraju i za granic.

82

83

Spacer po dawnym

yrardowie
85

84

1.Dworzec kolejowy
Zbudowany ok. 1920 r. w stylu dworku polskiego, wg projektu architekta Romualda Millera, na miejscu starego dworca zniszczonego w czasie I wojny wiatowej. Przystanek na trasie Kolei Warszawsko-Wiedeskiej w XIX w. nazywa si Ruda Guzowska. Dopiero w czasie I wojny wiatowej, po uzyskaniu przez osad praw miejskich przemianowano go na yrardw.

4.Szpital fabryczny
Szpital zosta wybudowany w latach 1892 1894 na wzr najnowoczeniejszego wwczas szpitala Carla w Drenie. Zaprojektowany wedug systemu pawilonowego zosta otoczony parkiem zieleni. Posiada instalacj elektryczn, centralne ogrzewanie i kanalizacj. W szpitalu pracowa wykwalifikowany personel medyczny. Wrd lekarzy byo wielu obcokrajowcw, a najlepsze wyposaenie i sprzt medyczny sprowadzono z zagranicy. Obok szpitala w latach 80. XIX w. pobudowano trzypitrowy przytuek dla starcw i robotnikw niezdolnych do pracy w fabryce. W szpitalu leczono onierzy rannych w czasie I wojny wiatowej oraz tych, ktrzy ucierpieli w bitwie warszawskiej w 1920 r. Rwnie w czasie II wojny wiatowej personel medyczny szpitala wykaza si ogromn odwag, ukrywajc, pod pretekstem chorb zakanych, polskich onierzy rannych w kampanii wrzeniowej.

2.Osiedle domw robotniczych

Pierwsze domy robotnicze powstay w 1867 r. Przeznaczone byy na mieszkania i warsztaty tkackie. Dalsza rozbudowa nastpia w latach 70. i 80. XIX w., kiedy to wznoszono domy z czerwonej cegy. Rodzina robotnicza pracujca w fabryce otrzymywaa w takim budynku wasny lokal, tzw. izb robotnicz, za ktr pobierano z pensji czynsz. Byy to niewielkie jednopokojowe mieszkania o przecitnej wielkoci okoo 24 m2. Charakterystycznym elementem yrardowskiej osady robotniczej s drewniane, pitrowe budynki gospodarcze z galeryjk zwane komrkami, w ktrych robotnicy przechowywali wgiel na opa. Ciekawostk jest, e rodzina mieszkajca na parterze swoje pomieszczenie gospodarcze w komrce miaa na grze, a mieszkacy z pitra na parterze. Kady dom robotniczy posiada rwnie ogrdek, w ktrym rodzina otrzymywaa wasne poletko i moga uprawia warzywa. Waciciele fabryki wymagali, aby otoczenie domw robotniczych wiecio czystoci i dobrze si prezentowao.

5. Gabinet pisarza Pawa Hulki-Laskowskiego /1881-1946/

Oddzia Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie mieci si w budynku , w ktrym przez wiele lat mieszka pisarz a pniej jego rodzina. Pawe Hulka-Laskowski to publicysta, spoecznik, tumacz, religioznawca. Autor pamitnika Mj yrardw, tumacz powieci Jaroslava Haska Przygody dobrego wojaka Szwejka. Ekspozycja skada si z czci biograficznej oraz gabinetu wyposaonego w oryginalne przedmioty po pisarzu .

3.Koci p.w. w. Karola Boromeusza

Zbudowany w 1891 r. w stylu neogotyckim jako pierwszy koci parafii rzymskokatolickiej i pierwsza witynia w yrardowie. Jego budowa zostaa sfinansowana ze rodkw Karola Dittricha jun., waciciela Zakadw Lniarskich, ktry w ten sposb chcia doceni wkad robotnikw, gwnie polskich katolikw, w rozwj fabryki. W otarzu gwnym dedykowanym patronowi kocioa znajduje si obraz namalowany przez Augusta Frinda. Chr zdobi organy wykonane w fabryce braci Rieger.

86

87

6. Szkoy Fabryczne (stara, nowa, kantoratschule)

Waciciele fabryki yrardowskiej Dittrich i Hielle stworzyli zesp placwek edukacyjno - wychowawczych dla dzieci robotnikw. Inwestycj w nauk rozpoczli od wybudowania ochronki fabrycznej, a nastpnie wznieli dwa budynki szkolne dla nauczania pocztkowego i szko tkack. Pierwsza szkoa, tzw. stara szkoa, powstaa w 1882 r. Wybudowano j na planie krzya w neogotyckiej formie. Obecnie mieci si w niej Pastwowa Szkoa Muzyczna. Przed budynkiem stoi pomnik powicony organizacji harcerskiej Mody Las, ktra niosa pomoc rannym polskim onierzom we wrzeniu 1939 r. Drug szko, czyli tzw. now szko, budowano w latach 1892 - 1894, a na pocztku XX w. rozbudowano j o dodatkowe pitro i poddasze. Do szk fabrycznych uczszczay gwnie dzieci pochodzce z rodzin robotniczych. Hielle i Dittrich chcieli mie wgld w program nauczania swoich przyszych pracownikw, dlatego czsto wizytowali szkoy oraz ingerowali w zakres i sposb nauczania. Obok nowej szkoy w latach 1896 1899 wybudowano Kantoratschule. W budynku przyuczano gwnie dzieci z rodzin urzdniczych i dyrektorskich yrardowskich Zakadach Lniarski. W ten sposb przygotowywano modzie do pracy w Kantorze.

8. Plac im. Jana Pawa II

Plac w XIX i na pocz. XX w. peni funkcj targowiska miejskiego. W roku 1924 targowisko zostao przeniesione na tzw. Wilczy Kierz, gdzie znajduje si do dzisiaj. Teren po rynku przebudowano tworzc reprezentacyjny Plac im. Wadysawa Sotana, wojewody mazowieckiego. Plac wielokrotnie zmienia swoj nazw. W okresie midzywojennym od 1928 r. by to Pl. Wolnoci, w czasie okupacji hitlerowskiej Pl. Adolfa Hitlera. Po II wojnie wiatowej ponownie nazwano go Pl. Wolnoci. Obecnie od 1998 r. nosi imi Jana Pawa II. Plac by rwnie niemym wiadkiem wielu wanych wydarze z historii miasta i Fabryki Wyrobw Lnianych. Odby y si tu m.in. pierwszy powszechny strajk na terenie Krlestwa Polskiego. Strajk szpularek trwa tylko 5 dni, od 23 do 28 kwietnia 1883 r., ale jego sukces stanowi precedens do dalszych walk robotniczych, 1 maja 1891 r. oraz 26 grudnia 1905 r.

7. Koci p.w. Matki Boej Pocieszenia

Koci zosta wybudowany w latach 1900 1903. Jego gwnymi fundatorami byli Karol Dittrich jun., jego matka Teresa oraz hr. Feliks Sobaski. Ta trjnawowa witynia z dwiema strzelistymi, ponad siedemdziesiciometrowymi wieami, zostaa wybudowana w stylu neogotyckim wedug projektu Jzefa Piusa Dziekoskiego. Wntrze obiektu zdobi przepikne witrae, przy otarzu gwnym Serce Jezusowe i Matka Boska wg projektu Feliksa Koneckiego, a w oknach naw bocznych kwiaty polskie: malwy, lilie, maki, soneczniki, chabry i chryzantemy. yrardowianie, nie mogc doczeka si konsekracji nowej wityni pomagali w jej budowie. Zbierali drobne datki na fundusz budowy, organizowali poywienie i wod dla budowniczych kocioa. W celu przyspieszenia budowy, wsplnie z robotnikami ustawili si w 11 kilometrowy acuch z yrardowa do cegielni w Radziejowicach i podawali sobie cegy z rki do rki. Dziki bezkompromisowej pomocy mieszkacw yrardowa w niespena 3 lata wzniesiono wityni, ktra do dzi zajmuje wane miejsce w sercach yrardowian.

9. Ochronka i Babiniec
Przedszkole fabryczne zostao ufundowane przez Karola Augusta Dittricha w 1875 r. W 1885 r. budynek rozbudowano. Bya to jedna z pierwszych tego typu placwek w Krlestwie Polskim. W ochronce mogo przebywa pod fachow opiek ok. 1000 dzieci robotniczych. Na pocztku dziaalnoci do placwki rodziny robotnicze mogy wysya wszystkie swoje dzieci powyej 2 roku ycia. Jednak wraz z rozwojem fabryki zwikszaa y a si rwnie liczba dzieci. Wprowadzono wic limity i rodzina robotnicza do ochronki moga posa ju tylko jedno dziecko. Przy ochronce w latach 80. XIX w. zosta wzniesiony budynek mieszkalny tzw. Babiniec. Przeznaczony by dla kobiet opiekujcych si dziemi w ochronce. W 1889 r. przedszkole fabryczne zwiedza wizytujcy yrardw szach Persji Masr-Eddin. W sali balowej ochronki na postumencie stoi popiersie fundatora ochronki Karola Augusta Dittricha, ktry by bardzo lubiany przez dzieci. Czsto odwiedza przedszkole, przynoszc ze sob prezenty i sodycze.

88

89

10. Ludowiec im. Karola Augusta Dittricha (Centrum Kultury)

Peni funkcj domu kultury dla pracownikw zakadw lniarskich. Wybudowany z funduszy jednego ze wspwacicieli zakadw Karola Dittricha jun. Oddany do uytku w 1913 r. Znajdowa si tu teatr, wystpoway i nadal wystpuj chry Echo i Lira, a obecnie w sali teatralnej dziaa kino Len.

12. Ulica Wiskicka

Obecnie 1 Maja, stanowia o dzielc miasto na dwie czci: fabryczn i mieszkaln. Ulica ta zawsze miaa znaczenie tranzytowe i czya Mszczonw z Sochaczewem. Pierwsze domy tkaczy wzniesiono przed 1867r. Przy tej ulicy znajduj si najwaniejsze obiekty zarwno fabryczne, jak i mieszkalne. Na murze fabrycznym tkalni przy tej ulicy znajduje si tablica pamitkowa z nazwiskami 24 osb zastrzelonych przez okupanta hitlerowskiego 18.11.1943 r.

13. Resursa 11. Budynek magistratu

Budynek wybudowany ok. 1910 r. z przeznaczeniem na siedzib wadz miasta. Na parterze mieci si sklep fabryczny i Urzd Pocztowy. Na pitrze urzdowa prezydent wraz z urzdnikami, a II pitro przeznaczone byo na subowe mieszkania dla pracownikw magistratu. Obiekt zachowa do dnia dzisiejszego swoj pierwotn funkcj. Resursa fabryczna powstaa okoo 1870 r. By to dom kultury y dla lokalnej elity, kadry urzdniczej fabryki yrardowskiej oraz okolicznych ziemian. Przez wiele lat najbardziej reprezentacyjny budynek w yrardowie. Wewntrz znajduj si pikne sale z dekoracjami neorenesansowymi. W sali balowej zachoway si barwne malowida cienne. Obok znajduje si budynek dawnej krgielni. Miecio si tu Zrzeszenie Urzdnikw Towarzystwa Akcyjnego Zakadw yrardowskich. Resursa wzorowana bya na klubach angielskich. Odbyway si tu liczne przedstawienia teatralne, bale, odczyty i imprezy okolicznociowe. Wntrze Resursy zostao urzdzone z wyjtkowym przepychem. Do dyspozycji bywalcw pozostaway zaciszne gabinety, biblioteka fachowa z czytelni, sala bilardowa i pokoje do gry w karty. Na pitrze mieciy si salony gocinne. Sala teatralna (balowa) olniewaa bogactwem zoce, barwnymi malowidami ciennymi, krysztaowymi yrandolami.

90

91

14. Paacyk Tyrolski

Najstarszy reprezentacyjny budynek w yrardowie. Paacyk wybudowany w latach 1867 1871 by prezentem waciciela fabryki Karola Augusta Dittricha dla zicia, kupca austriackiego Ludwika Marcellina. Willa miaa przypomina wacicielowi jego rodzinne strony. Paacyk owiany jest legend. Pono straszy w nim biaa dama, ktra noc przechadza si po pokojach. Jest to duch Anny, crki Karola Augusta Dittricha, ktra zrozpaczona szuka swojego zmarego w poarze dziecka. Jej m Ludwik Marcellin pogrony w aobie po stracie jedynaczki, uciekajc od tragicznych wspomnie, opuci razem z on paacyk i wyjecha z yrardowa. Z uwagi na tragedi jaka si w nim wydarzya, i legend, ktr obrs, z czasem paacyk zaczto nazywa strasznym dworem. W otoczeniu paacyku na uwag zasuguje altana ogrodowa z XIXw.

16. Kantor
Budynek administracyjny, siedziba dyrekcji i biura gwnego Towarzystwa Akcyjnego Zakadw yrardowskich. W Wybudowany w 1885 r. na planie litery H, a nastpnie rozb budowany w 1896. W okresie midzywojennym Kantor sta p pusty. Fabryk zarzdza w tym okresie koncern Marcela B Boussaca, a zarzd fabryki i biuro przeniesiono do Warszawy w obawie przed wystpieniami niezadowolonych robotnikw. Wntrze Kantoru charakteryzuje si piknymi zdobieniami, do dzi zachoway si ozdobne wykoczenia klatki schodowej wraz z kolumienkami. Wrd robotnikw budynek oraz urzdujca w nim administracja wzbudzaa respekt. To tutaj robotnicy rozpoczynali swoja prac podbijajc kart. Gdy ktry z robotnikw by wzywany do swojego kierownika, mogo to oznacza dla niego kopoty, ktre czasem koczyy si zwolnieniem z pracy. To wanie w tym budynku, rozpocz si synny strajk z 1883 r., gdy jeden z dyrektorw odprawi szpularki, ktre przyszy prosi o przywrcenie ich starych pensji zmniejszonych z powodu kryzysu. Protest zdesperowanych kobiet szybko przeksztaci si w strajk powszechny, ktry mia due konsekwencje dla dalszej dziaalnoci fabryki.

15. Budynek dawnej administracji

Okazay budynek z czerwonej cegy usytuowany naprzeciw Kantoru wzniesiony w 1908 r. na potrzeby administracji fabryki yrardowskiej. Poczony z budynkiem poczoszarni specjalnym pomostem. W okresie midzywojennym miecia si tu szkoa rzemielniczo-tkacka. Obecnie siedziba Starostwa Powiatowego.

17. Dzielnica willowa

Rezydencjonalna dzielnica osady fabrycznej wybudowana w latach 80. XIX w. przeznaczona na mieszkania dla dyrektorw, kierownikw, oraz wyszego personelu urzdniczego fabryki. Skadao si na ni 7 dwupitrowych willi, wzbogaconych od wschodniej strony ogrodami. Dla kadej z rodzin przeznaczone byo jedno pitro, skadajce si z kilkunastu obszernych pomieszcze, natomiast rodziny dyrektorskie otrzymyway ca will. Obecnie w jednym z budynkw mieci si Urzd Skarbowy w yrardowie.

92

93

18. Willa Haupta

Wrd budynkw wyrnia si Willa Haupta. Willa ta zostaa wybudowana ok. 1890 r. i zamieszkana bya przez rodzin Wilhelma Haupta, dyrektora poczoszarni, a pniej caej yrardowskiej fabryki. Rni si od pozostaych budynkw w dzielnicy willowej tym, e zostaa zaprojektowana w stylu szwajcarskim. Obecnie w budynku mieci si Przedsibiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej w yrardowie.

20. Bielnik
Zesp budynkw przeznaczonych do suszenia przdzy i bielenia tkanin powsta w poowie XIX w. Znajdowa si na kocu linii produkcyjnej fabryki z charakterystycznym widokiem pacht lnianych bielonych na socu. Obiekty bielnika malowniczo odbijay si w wodzie stawu, z ktrego woda bya niezbdna w procesie obrbki ptna. W zrewitlizowanych budynkach bielnika znajduje si Fabryka Lniana i sklep, kontynuujce dawne tradycje miasta.

19. Stra poarna z wozowni

Obiekty wzniesiono w 1896 r. dla powoanej przez Karola Dittricha jun. Fabrycznej Ochotniczej Stray Ogniowej. Najwaniejsze z nich to wozownia i stajnia, wyposaone w najnowoczeniejszy na owe czasy sprzt nioscy pomoc nie tylko mieszkacom miasta ale i okolic. Obecnie budynki s wasnoci prywatn i peni funkcje usugowe.

21.Willa reprezentacyjna Karola Dittricha Jun.

Willa reprezentacyjna Karola Dittricha jun. zostaa zbudowana w latach 1885 1890, jako przykad neorenesansowej zabudowy miejskiej. W niej podejmowani byli najznamienitsi gocie i to tu zapaday najwaniejsze decyzje dotyczce przyszoci fabryki. Po parku spaceroway damy, rozmawiay o modzie i poezji, a ich mowie dyskutowali o polityce i biznesie. Obecnie budynek jest siedzib Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie. Park Krajobrazowy im. Karola Augusta Dittricha zosta zaprojektowany przez Karola Sparmanna, znanego ogrodnika warszawskiego Ogrodu Botanicznego. Posiada bogato rozbudowany y ukad wodny, ze stawami, sztucznymi strumieniami i rzek Pisi Ggolin, przepywajc wzdu zachodniej czci parku. Na terenie parku znajduje si urozmaicony drzewostan z wieloma rnorodnymi gatunkami drzew i pomnikami przyrody.

94

95

22. Koci p.w. Wniebowstpienia Paskiego (dawna parafia ewangelicko-augsburska)

Powsta w 1898 r. wedug projektu Lessnera w charakterystycznym dla yrardowskich wity stylu neogotyckim. Pierwotnie przeznaczony dla parafii ewangelicko-augsburskiej. Po II wojnie wiatowej, z powodu ciagego zmniejszania si liczebnoci teje parafii, zosta w latach 70-tych XX w. odkupiony ze skadek mieszkacw na rzecz parafii rzymskokatolickiej pw. Wniebowstpienia Paskiego. Koci ssiaduje kaplic w stylu neogotyckim, w ktrej obecnie mieci si parafia ewangelicko-augsburska pw. Wniebowstpienia Paskiego.

25. Stara przdzalnia lnu

Jest to najstarszy budynek Zakadw yrardowskich, zaprojektowany przez architekta Jana Jakuba Gaya. Jego budow rozpoczto w 1829 r. Niestety z powodu wybuchu powstania listopadowego oddano go do uytku dopiero w 1833 r. Stara przdzalnia bya wielokrotnie modernizowana i powikszana z uwagi na coraz wiksze potrzeby rozwijajcej si fabryki. Najbardziej charakterystycznym elementem tego budynku jest wiea grujca nad wielokondygnacyjn hal fabryczn. Od pocztku istnienia miasta stanowi jego centrum, wok ktrego rozrastay si zakady i osada fabryczna

23. Pralnia i ania

Budynek oddany do uytku w latach 80 - tych XIX w. Znajdowaa si w nim publiczna pralnia i kpielisko. Wyodrbniono w nim rwnie pomieszczenie na saun. Obiekt by uytkowany przy niezmienionej funkcjonalnoci przez prawie 100 lat, a do koca lat 80. XX w. Dzisiaj znajduj si w nim gabinety lekarskie i apteka.

26. Nowa przdzalnia lnu

Wzniesiona w latach 19101914. Jedna z najwaniejszych inwestycji w infrastrukturze fabryki na pocztku XX w. Nowa Przdzalnia zostaa poczona krytym pomostem z usytuowan obok star przdzalni. Ten najnowoczeniejszy i najwikszy budynek yrardowskiej fabryki zosta jako jeden z pierwszych na ziemiach polskich wykonany w konstrukcji elbetowej, ktra moga wytrzyma obcienie kilku tysicy pracujcych wrzecion. W latach 20072009 dziki rodkom prywatnym budynek zosta zrewitalizowany i zosta przeznaczony na mieszkania pofabryczne tzw. lofty oraz lokalne usugowe.

24. Poczoszarnia (Stella)

Trzykondygnacyjny obiekt zbudowany ok. 1870 r., pniejsza rozbudowa nastpia w latach 1890 - 1910. By to jeden z najwikszych wydziaw fabryki, znaczcych na terenie Krlestwa Polskiego. W 1967 r. fabryka otrzymaa nowoczesne maszyny i nowa nazw Stella. Obecnie jest w projekcie rewitalizacji.

27. Budynek fabryczny

Wybudowany w latach 60. XIX w. z czerwonej cegy stanowi jeden z licznych obiektw przdzalni. Zrewitalizowny jako jeden z pierwszych budynkw pofabryczych przez inwestora prywatnego z przeznaczeniem na funkcje usugowo-mieszkalne. Przed Star Przdzalni II stoi pomnik ciarnej przdki autorstwa rzebiarza Maksymiliana Biskupskiego.

96

97

Spacer po dawnym yrardowie

Trasa zwiedzania
1. Dworzec kolejowy 2. Osiedle domw robotniczych 3. Koci p.w. w. Karola Boromeusza 4. Szpital fabryczny 5. Gabinet pisarza Pawa Hulki-Laskowskiego /1881-1946/ 6. Szkoy Fabryczne (stara, nowa, kantoratschule) 7. Koci p.w. Matki Boej Pocieszenia 8. Plac im. Jana Pawa II 9. Ochronka i Babiniec 10. Ludowiec im. Karola Augusta Dittricha (Centrum Kultury) 11. Budynek magistratu 12. Ulica Wiskicka 13. Resursa 14. Paacyk Tyrolski 15. Budynek dawnej administracji 16. Kantor 17. Dzielnica willowa 18. Willa Haupta 19. Stra poarna z wozowni 20. Bielnik 21. Willa reprezentacyjna Karola Dittricha Jr. 22. Koci p.w. Wniebowstpienia Paskiego (dawna parafia ewangelicko-augsburska) 23. Pralnia i ania 24. Poczoszarnia / Stella/ 25. Stara przdzalnia lnu 26. Nowa przdzalnia lnu 27. Budynek fabryczny

Legenda
Trasa zwiedzania Kierunek zwiedzania Zabytki Osiedle robotnicze Tereny pofabryczne Tereny zieleni
H
WC

Hotel Toaleta publiczna Gastronomia Parking Parking strzeony

Grafika udostpniona przez Wydzia Promocji Urzdu Miasta yrardowa

98

99

Patronat honorowy

Wojciech Szustakiewicz Starosta Powiatu yrardowskiego

Muzeum Mazowsza Zachodniego w yrardowie 96-300 yrardw, ul. Karola Dittricha 1 tel.: (0-46) 854 81 80, 855 33 13, 855 41 79 muzeum@muzeumzyrardow.pl; www.muzeumzyrardow.pl Muzeum jest instytucj finansowan ze rodkw Powiatu yrardowskiego

Patriotyzm Jutra Projekt zosta dofinansowany przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

Muzeum Historii Polski ul. Senatorska 35, 00-999 Warszawa

101