r

Historyku, T. XX,Y, 2000

PL ISSN 73-277X

PIOTR WITEK Lublin

KULTL]ROWY WYMIAR SPISKOWEI INTERPRETACII DZEIOW rut-re UWAG NA MARGINESIE KSIZKI DANIELA PIPESA: -porca SPISK(r. WPYW PARAN)ICZNEG) MYLENIA NA DZIEJE LUDZKOC|

Abstract
Picttr W

itek: The Culttre Dimension of Conspiracy Theory of History, Afterthoughts on Reading

"Cotlspiracy. How the Paranoid Style Flourishes and|Yhere it Comesfrom" by Daniel Pipes.
the The article polemizes with traditional interpretations of a ceain phenomenon of culture ccnspiracy theory. The point of reference is provided by Daniel Pipes' anaiysis of it. Referring in r critical way to the American historian's views, the Author suggests his own, culture oriented view on the notion cf conspiracy and the theory of it,

Spiskowa teoria dziejw jest niewtpliwie interesujcym zagadnieniem. Stanowi ona rdoinspiracji rrie tylko dla przecitnych zjadaczy chleba, ale i politykw, publicystw, dziennikarzy \ co ciekawe, rwniez dla historykw1. O ile jedni staraj si zbada i wyjaniw fenomen, to dla innych jest on busol wyznaczajc tok rozumowania i interpretacji kulturowej rzeczywistoci nie tylko przeszej. Jak trudny jest to problem, mozemy si przekona czytalc prace zawodowych histclrykw. Niestety w niewieikim stcpniu pczwalaj one zrozumie fenomen spiskowej wizji dziejw. Wyjanianieinteresujcego nas zjawiska koczy si na prostej konstatacji, iz mamy tu do czynienia z przewiadczeniami ograniczajcymi nasze postrzeganie wiata,a to dlatego, ze teoria tego typu pomija waciweprocesy historyczn , t:worzc fikcj2. Trudno nie zgodzi si z tak opini. Diagnoza z c pewnoci suszna ale...

l
2

Zob. np. J. Topolski, Teoria wiedry historycznej,Pozna i983, s. 15: ,,W jej przypaciku [tj, sPiskowej interpretacji dziejw P. W.] chodzi o pomniejszanie lub cakowite pozostawianie poza widzenia historyka (...) masowych procesw historycznych (obiektywnych, jak i w zakresie Polem

Jr:tzy ojek.

Ma*y tu na mylihistorykw, dla ktrych konspiracjonizm

stanowi busol badawcz; zob. np.

wiadomoci) bdcych warunkiem dla zaistnienia innych masowych procesw (np. rewolucji, rozlegych konfliktw spoecznych), w zamian wyjanianie tych ostatnich przez odwoywanie si do faktycznych, czY rzekomych dziaa pewnych niewielkich gTup, czy nawet jednostek, bd tZ do wpywu jakich

r
I

14

piotr witek

t
t

l i

Kolejn Prb zmtetzenia si ze spiskow interpretacj dziejw podj amerykaski hisiorYk Daniel Pipes3. W swojej ksizce Potga spisku. \Ypll\w paranoicznego mylenia na dzieje ludzkoci przedstawia wasn propozycj ujcia nurtujcego nas problemu. Biorc pod uwag fakt, i prawomocna historiografia niezbyt dobrze radzi sobie z kon_ spiracjonizmem, owa propozycja i wnioski z niej pynce wydaj si by atrakcyjny Przedmioiem dyskusji. Tym bardziej, i jaktwierdzi sam Autor, w ksizce przedstawiona zostaa jedrrolita interpreiacja konspiracjonizmu, pozwa7ajca ztozumie wspczesn rol teorii sPiskowych4, a co za m idzie, chyba i samego fenomenu. Przyjrzyjmy si zatem dokadniej analizie zjawiska, jak przedstawia nam Daniel Pipes. Ot, jak nie trudno si domyli,konstytutywnymi kategoriami dla tego rodzaju mYlenia S spisek i teoria spiskowa. Definiujc terminy i pojcia chara_ - konspiracjonizmu, dookrelanam Autor kterYstYczne dla rwnie kategori spisku t zwiZan z nim teori. Tak wic spisek, jak czytamy w interesujcej nas ksizce, ,,zgodnie z amer;lkask definicj prawn (,.) stanowi <<zwizek lub stowarzyszenie dwch iub wicej clsb, zorganizowany w celu popenienia wsplnie jakiegoczynu przestpczego lub zakazanego prawem>>"S. Teoria spiskowa wyjaniana jest tu poprzez uycie prostego PsYchologizmu: chodzi o obaw (lk) przed spiskiem, ktrego nie ma. Przy czym teoria sPiskowa ma odnosi si do postrzegania, a spisek do czynu6. W tym miejscu moglibymy zaPYta o niewie]ki dysonans, jaki pojawia si midzy definicj spisku, a definicj teorii sPiskowej. Skoro owa teoria ma by stanem lku przed czym,czego nie ma, a to co, Czego nie ma, jest zwizkiem lub stowarzyszeniem, to w takim razie czymjest to, czego nie ma, a wzbudza lk? W jaki sposb? Innymi sowy jest to pytanie o to, w jaki sposb co, czego nie ma, jest, i co wicej, w jaki sposb funkcjonuje? Tego z pracy Pipesa dowiedzie si nie mozna. Wazniejszrzeez naiomiast wydaje si przeprowadzenie klasyfikacji zjawiska. Jak wYnika zProPozycji Autora, spiski izwizane z nimi teorie dzielsi na marginalne i oglnowiatowe7. Znaczy to tyle, ew przypadku pierwszym mamy do czynienia z ogranlczonYmi ambicjami spiskw, pomimo tego, e ich konsekwencje mog okaza si niebezPieczne. W przypadku drugim zagroeniejest nieproporcjonalnie wiksze. Tu owe zwizki, ktrych nie ma, a ktre wzbudzajlk, dz do zdobycia globaln ej wadzy i wYstarvienia na szwank podstaw ludzkiej egzystencji. W przypadku teorii lki pierwi zmistyfikowany". Zobacz rwnie: J. Tazb ir, protokotj Mdrcw S-vjon-u, Warszawa I99, s. 9; ,,Pod spiskow (nazywan take przez niektrych badaczy agenturaln czY PolicYjn) wizj historii rozumiem wic nie samo zajmowanie si tego rodzaju sprzy_ sizeniami lecz PrzYPisYwanie im decydujcego zrLaczenia.czy si to zazwyczaj zlkcewaeniem li:b WrcZ negowaniem innYch czynnikw sprawczych. Po drugie, spiskowa wizja dziejw zakada istnienie
PojmowanYch w sPosb nader abstrakcyjny

demonicznYch organizacji dziaajcych poprzez dziesitki 1at czy nawet stulecia.(...) Na miejsce racjonalnie Prow_adzonYch bada wchodzi prymitywne mylenie, stanowice poniekd swoist odmian magii,,. 3 O. eiP es, Potga spisku. Wpb* paranoicznego myleniana dzieje ludzkoci,Warszawa 1998. a lbid.em, s, 7I 1 5 lbidr^, s. 39; Por. definicj spisku w Sowniku Jzyka Polskiego, Warszawa 1966, t. VIII, pod red, W, Doroszewskiego: sPisek to ,,tajne porozumienie grupy osb dla osignicia jakiego ceiu; sPrz,vsienie, zmowa"; oraz Sownik Jzyka Polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszaw a I99. a- ' r -- ---" 6 O. eip es, op. cit., s. 40. 1 Ibirtr^. s. 40; wyrnienie D. Pipes.

Kulurovvy w y-miar

sp b k.o,,,v

ej int erp retacj i dzi ej w.,

15

szyctt dotycz spiskw o ograniczonych celach, drugich

Kolejn kwesti godn zwrcenia uwagi jest sprawa wana i na pewno nieatwa do rozstrzygnicia. Chodzi bowiem o to, kto moe by podatny na spiskowe mylenie. Wedug Autora recenzowanej ksizki s to dwie grupy: politycznie niezadowoleni i kulturowo podejrzliwi. Do pierwszej grupy zalicza si tu skrajn prawic i czarn spoecznc9.W drugiej grupie znajduj si ludzie zamoni, wyksztaceni, o centrowej orientacji politycznej. Politycy i postacie z,lizane z kultur masowlo. Nosz oni miano gosicieli teorii spiskowych lub ,,spiskologw"11. Jednakze kryterium owego podziau dlaczego wydaje si by osnute mg tajemnicy. Natychmiast wic pojawia si pytanie - Autor pod rozumie akurat te grupy, a nie inne...? To po pierwsze, a po drugie pojeciami: politycznie niezadowolonych i kulturowo podejrzliwych? To tyle jelichodzi o potencjainych amatorw czy zwolennikw spiskowej interpretacji kulturowej rzeczyNieco inaczej jawi si zagadnienie zwizane z przedmiotem zainteresowania spiskw i teorii spiskowych, Ot, jak twierdzi amerykaski historyk, w centrum owego zainteresowania znajduj si cztery grupy ludzi. S to Zydzi, wolnomularze, Brytyjczycy i Amerykanie. Na postawion przez siebie pytanie ,,dlaczego wanieta czwrk"|" ,rdpcwiada Autor w sposb nastpujcy: ,,Wyimaginowane zwizki pomidzy tymi wyjaniaj, dlaczego sujako kozy ofiarne tak glupami i ich specjalne waciwoci przesadnych obaw"12, Dalej mamy uzasadnienie tej tezy poprzez opis dwu tradycji spiskowych: antysemityzmu i walki z tajnymi stowarzyszeniami. Jak twierdzi Pipes, owe dwie szkoy mylenia odznaczajsi wsplnymi, specyficznymi elementami. Szczeglnego znaczenia nabieraj cztety z nich: zapieka wrogo,lekcewazenie logiki, tendencja do traktowania wikszocispiskowcw jako ofiary oszustwa i sugestie, ze s oni o wos od signicia po wadz.,,Mwic krtko, funkcjonujce w obu tradycjach lki, logika, wrogowie i rczwizania s do siebie podobne"13. Dalej nasz historyk zajmuje si kolejn istotn dla analizy zjawiska spraw. Jako, jak twierdzbadacze ze spiskowa wizja dziejw jest miteml4, a za idzie - wydaje si skonstruowanie narzdzico tym tworzy fikcj, istotnym problemem pozwalajcych
8

niajacy8.

maj charakter wszechogar-

wistoci.

lbid"rr, s. 40: ,Bezpodstawne przekonanie, ze rywale cz swoje siy przeciwko tobie, jest

si, e ydzi i wolnomularze wspdziaajze sob lub eydzi poczyli siy bd z ,,imperialistami", bd.z pastwami totalitarnymi", ibidem, s. 175, jest to niewtpliwie odkrywcze spostrzezenie. |a Zob. np. W. Urban, Spiskowe widzenie historii jest mitem,,,Mwi Wieki", 1986, nr 6.

marginain teori spiskow, natomiast obawa, eydzilub masoni ddo zdobycia wadzy nad wiatem, spenia warunek oglnowiatowej teorii spiskowej", 9 lbide^, s. 16: ,,Obie grupy s niezadowolone z istniejcego porzdku i proponuj radykalne metody przeprowadzenia znrian. Obie tez odwouj si do pogldw, ktre w duym stopniu opieraj si na istnieniu potznych si zaangazowanych w spiskowe dziaania". |() Ibidem, s, 4. 11 lbid"^, s. 42: ,.Gosiciele teorii spiskowych albo spiskolodzy,czyliosobnicy zwizaniz teoriami spiskowymi, wywodz si z krgw w peni zdeklarowanych wyznawcw", L lbidr^, s. t70. 13 lbid"-, s. 173 i 174: ,,Sposoby mylenia typowe dla obu teorii spiskowych s tak podobne, e ten kto wierzy w jedn, zazwyczaj uznaje suszno drugiej. W najbardziej skrajnych przypadkach uwaza

76

Piotr

Witek

,,odrznitwardygruntfaktw'odgrzskiegobagna
Autora odrznianie prawdziwej rzeczywistociod fantazji jest nie tylko mozliwe, ale nawet konieczne. Dysponowanie odpowiednimi narzdziami z pewnoci pozwoli nanr odsia ziarno prawdy od plew faszu. Przyjrzyjmy si zatem tym fenomenalnym instru_ mentom. pipes wyrnia trzy rodzaje takich intelektualnych przyrzdw, I. Zdrowy rozsdek mamy tu do czynienia z tez, iz to co jest logicznie nrozlir.ve, nie musi by wiarygodne. w zdrowy rozsdek jest o tyle skuteczny, 7 akceptuje proste rozwizania. To z kolei implikuje zoenie, ze wszystko co skompli_ kowane i zawle w zaden sposb nie moze by nie tylko efektywne, ale i wiarygodne. (A teorie spiskowe wczaj przecte elementy komplikujce.) Ta potzna konstrukcja zespou komplikacji zaamuje si pod cizarem wasnego nieprawdopodobiestwa. Tak wic wynikaj z tego a dwa wnioski: im bardziej kunsztowny jest spisek, tym mniejsze jest prawdopodobiestwo jego istnicnia to po pierwsze. Po drugie, spiski mog by zawizanejedynie w okelonymkontekcie. Planowanie zamachu stanu jest racjonalne, natomiast planowanie rewolucji francuskiej niel. - mamy odwoanie si do ideau spoecznej 2. Znajomo historii tu z kolei funkcji historii jakc nauczycielki -ycia|1. Historia uczy nas, ze wikszospiskw nie powioda si18. 3. cechy charakterysty czne w tym przypadku - i jego podstawoweotrzymujemy gotowe wyznacznlki; standard materiau dowodowego zaoenia:

pogmatwanie,

niech do ujawniania rdinformacji, polega.nie na falsyfikatach, niespjnoci, nadmiar dowiedzionych faktw i pedantycznoodsyaczy, pttrzenie teorii spiskowych, odrzucanie negatywnych dowodw jako oznaki spisku, bezkytyczne przyjmowanie wszystkich argumentw wskazujcych na spisek, ignorowanie upywu czasu, nonszalanckie podejcie do faktw, powtarzajce si zoenta, celem jest wadza, kontroluje ten, kto korzysta, spiski s si napdow historii, nic nie jest przypadkowe ani bezsensowne, pozory myl, rzekomi wrogowie s w istocle przyjacimi,
15

D. PiPes, op. cit., s. 60. ,,Innymi sowy. rczrznianie prawdziwego spisku od wyimaginowanego albo, zgodnie Ze Stosowan tu terminologi, spisku od teorii spiskowej jest procesem subiektywnym." Ibidem, s, 59. |6 lbidem, s, 6I. 17 O sPoecznej funkcji historii zob,: Z. Makowski, J, Pomorski, Spoecztafunkcja historii a wspczesno,Lublin 1985. l8 D. Pi pes, op, cll , s. 61.

rzekami przyjaciele s w istocie wrogami, brak dyscypliny oznacza dyscyplin, dyscyplina oznacza brak dyscypliny19. Jak mozemy si domyla,dla tego, kto dysponujc takim zestawem aparatury pojeciowej, stwierdzajcej prawdziwo faktw, konfrontowanie zgodnocisdw o wieciez nim samym nie powinno sprawia trudnoci. Odrznienie rzeczywistoci od fantazjl powiedzenie co i kiedy jest faszywym/prawdziwym (?) spiskiem, a co nim nie jest, ktra teoria spiskowa stanowi zagroenie, a ktra jest wytworem paranoi, nie wydaje si skomplikowane. Ale w jaki sposb dotrze do owego ,;zeczywistego wiata", fundamentu weryfikacji? Dla Autora Potgi spisku nie jest to istotne. Za to bardzo wane okazuje si omwienie proweniencji politycznej tego rodzaju myienia. ledzenie kariery teorii spiskowych w odpowiednich formacjach politycznych pro,adzi do konstatacjl,, i spiskowa wizja dziejw falsyfikuje si w bardzo podobny sposb w szeregach zarwno prawicy, jak i lewicy. ,,Prawica i lewica zajmuj si podobnymi formami konspiracjonizmu, poniewaz maj wiele ze sob wsplnego do i bardzo mao zwizkw natzenie nienawici, skonno przemocy, podejrzliwo z politycznym centrum. (...) Uniwersalny politycznie [konspiracjonizm], pasuje do kazczytamy dego proglamu i odpowiada interesom zarwno lewicy, jak i prawicy"zo - w dwu w Potdze spisku. Wyjanieniem zafaktu realizowania si konspiracjonizmu przeciwstawnych formacjach ideologicznych ma by stwierdzeni, iz spiskowa teoria dziejow stanowi jeszcze jeden sposb myleniao wiecie.,,Poniewa

kcnspiracjonizm jest w wikszym stopniu sposobem mylenianiz konkretnym zespoem zasad politycznych, moe su y dowolnem u s t a n o w i s ku p o i ty c zn e m u l u b i d e o o g i i " 21. Jednakze mechanizm tego
1

zjawiska zdaje si nie interesowa Pipesa. Samo stwierdzenie faktu z natury rzeczy ma by jego wyjanieniem.

***
Najwaniej sze tezy, ktre prezene Autor Potgi ,spisku w niczym nie rzni si od klasycznych uj"" konspiracjonizmu, choby naszych historykw Jerzego Topoiskiego, Janusza Tazbira czy Andrzeja F, Grabskiego22. Jest tak, poniewa kluczem do zrozumienia spiskowej wizji dziejw nie jest opis pozwalajcy dotrz do ,,istoty rzeczy". Spiskowa teoria dziejw jest fenomenem kulturowym i dlatego wymaga nieco innego antropologicznego spojrzenia.Zdaniesobie sprawy z faktu, iz dowiadczanie wiata uwarunkowane jest kulturowo, pozwala wyjanisposb istnienia ,,bytu", ktry de facto nie istnieje. Umoziiwia zrozumienie funkcjonowania spisku, teorii spiskowej,
'9 lbid"., s. 60-71. Ibidem, s.20. 21 lbide*, s,20. 22 J. Topol ski, Teoria..., op. cit., s. 156 (zob. przypis ttt 2), J, T azbir, Protoko..., op. cit., s.9 (zob. Przypis nr 2), A. F. Grabski, O krtkim kursie nie cakiem krtko. Z problematyki clz.iejw stalinizmu,,,Archiwum Historii MyliPolitycznej" III, 1993, s, 126-133.
20

]
18

f I
l i

piotr witek

a co Za tYnr idzie wskazanie - postrzeganie ,,odpowiedniej" grupy spoecznej (subkulturowej), 61 ktrej tego rodzaju kulturowej rzeczywistoci moze by atrakcyjne i efe_ (nie koniecznie tylko ze wzgldu na pogldy polityczne, kolor skry czy staius ktywne spoeczny, rozumiane w sposb tradycyjny). Jak skomplikowany jest to problem, przekonujemy si czytajc ksik Daniela Pipesa. Nie unikn on puapki definiowania kategorii spisku nalezcej do klasy zjawisk niewe_ ryfikowalnych. W konsekwencji mamy do czynienia z paradoksem. Z jednej strony czytarny o spisku, ze jest to zwizek, stowarzyszenie co najmniej dwch osb zorganizowane w celu popenienia przestpstwa, z drugiej e w zasadzie - spiskowa zato spisku nie ma, nie istnieje zadne stowarzyszenie, zwizek itd. Teoria nic innego, jak tylko lk przed nieistniejcym. Jak wynika z powyszego, refleksja amerykaskiego historyka na temat kategorii spisku zakoczya si tylko (!) na zapoznaniu definicji w kodeksie. w kodeks chyba jednak nie do koca odpoviedziana pytanie, czyrnjest spisek, co to znaczy, e raz jest, a raz go nie ma i jak funkcjonuje (w kulturze)? Bo czym innym jest on dia spiskologw, a czym innym dla Autora recenzowanej ksizki. Zarwno jeden jak i drugi spisek s niewspmierne, W takiej perspektywie wyjanienie fenomenu spiskowej wizji dziejw wydaje si mao prawdopodobne. Czy faktycznie jest to nimozliwe? Konsekwencj takiego stanu rzeczy jest tkwicy w nas wszystkich mit obiektywizmu. Znaczy to tyle, ze definicj a czy teoria powinny zatwia wszystkie problemy poznawcze. A ,,definicja twierdzi Andrzej Zybertowicz jest jak pocaunek - starych koleinach24,miercidla wyobrani badacza"Z3. Potrafi ur,vizi nasze myleniew przez co zostajemy zamknici w poznawczej puapce. Nie rozumiemy, w jaki sposb coczego nie ma, jest t jeszcze na dodatek funkcjonuje. Nawet jelirozumiemy, to nie potrafimy tego wyjani, czego PrzYkadem moze by prba Fipesa dookrelania kategorii spisku i teorii spiskowej. Sposobem na uniknicie takiej sytuacji jest zdanie sobie sprawy z bez - s wwyjcia - rzeczywistoci, lecz jak faktu, i ,wtdzimy rzeczy nie takimi, jakie one obiektywnej jawi si w naszym fuwarunkowanym kulturowo P. W.] dowiadczniu"25.Sugeruje - rozumu i wyobrani, Jest to jednak nam to Pewnego rodzaju dychotomi dwch kategorii: dychotonria pozorna, poniervaz zwizek owych dwch kategorii dostrzegalny jest za pomoc metaf orY. Jest ona kluczem, ,,centralnym skadnikiem codziennego posugiwania si jzYlem, i co wicej, wpywa na nasz sposb postrzegania, myleniai dziaania"26, Znacznacz poj, ktrymi posugujemy si na co dzie, ma charakter abstrakcyjny, s to pojcia sabo zarysowane w naszym dowiadczeniu. Std, aby nada im znaczenie
23 2a 25

A. Zybertowi cz, Przemoc

lbidem, s. 35.

i poznanie, Toru 1995, s. 35

G. Lakoff, M. Johns on, Metafory..., op. cil., s. 6. I dalej: ,Jstot metafory jest rozumienie i dowiadczanie Pewnego rodzaju rzeczy w terminach innejrzeczy", ibidem,s.27. por, M. Buchowski, W, J. BurSZta, Antropologia kognitywna: charakterystyka orientacji, [w:] M. Buchowski, Amerykaska antro7oloia kognitywna, Warszawa 1993, s. 21: ,,Metafora staje si sposobem konceptualizacji i kreacji nowych kategorii semantycznych, organizuje mylenie'',

z uwika historycznych",
26

G, Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym zyciu,Wuszawa 1988, s. 6; por. A. Zybertowicz, oP, cit.:,,NigdY nie poznajemy wiatajaki jest, sam w sobie. Poznajemy wiat,ktry jest kulturowo, sPoecznie w tym poznawczo- wytwarzany. Wiedzy pojciowej nie mozna wypreparowa

F,

mylowe,posugujemy si innymi pojciami majcymi dla nas wyraniejszy kontur. Dlatgo spisek, bdc pojciem abstrakcyjnym, wymaga nieco innego rodzaju definicji metaforyczne1. Pozwala ona zrozumie i wyjani tworzenia/kon- definicji spisku jako kategorii realnej. Definicje tradycyjne, sposb odnosz si do ktre struowania pojecia spisku, ujawniaj tylko te aspekty, ktre tkwi w samym pojciu27. Dla definicji interakcyj ne28. lnetaforycznej fundamentalne znaczeni maj tzw. waciwoci Chodzi iu o to, e pojcia definiujce wyaniaj si w procesie interakcji ludzi z ich w naszym przypadku jest to spisek otoczeniem. Pojcia przez nie definiowane - nazwali cechami czy waciwociami pojmuje si w terminach, ktre Lakoff i Johnson interakcyjnymi. Idea definicji tradycyjnej/obiektywistycznej gosi, iz jest to kwestia stwierdzenia, jakie s inherentne cechy kategorii, co jest zwizane z wymienieniem warunkw koniecznych i wystarczajcych do zastosowania danego pojcia. Definicja Pipesa uwypukla nastpujce cechy spisku: zwizek, stowarzyszenie, osoby, organizacja, wsplny cel, czyn zakazany prawem, przestpstwo. Z kulturo znawczego punktu widzenia wydaje si, iz pojcie spisku wyacza poza zaptoponowany zakres, co mozna wskaza wyraniej, jeliopatrzymy je rznymi okreleniami, np. spisek wojskowy, spisek f aszywy. Wedug definicji tradycyjnej spisek wojskowy jest spiskiem wojskowym, natomiast spisek faszywy nie jest spiskiem. Termin ,,wojskowy" dodaje jeszcze jedn cech spiskowi, podczas gdy ,,faszywy" w poczeniu z pojciem ,,spisek" daje zuponie inne pojcie, nie bdce podkategori spisku. Tak wyglda to zjawisko w ramach ogldu tradycyjnego/obiektywistycznego. Jednakze zauwaalne s tu pewne implikacje2g:

TO JEST SPISEK WOJSKOWY

Dlatego to jest

spisek

i i

TO JEST SPISEK FASZYWY

Dlatego to nie jest spisek

W takim ukadzie pojawia si pytanie: jak wyjani, co to jest spisek faszywy? Jak to si ma do nastpujcych implikacji: TO JEST FASZYWY SPISEK Dlatego to nie jest Zyd TO JEST FASZYWY SPISEK Dlatego to nie jest masoneria
itd.
Propozycja Pipesa charakteryzuje spisek w sposb nastpujcy: zwiry,ek, stowarzyszenie, osoby, organizacja, wsplny cel, czyn zakazany prawem, przestpstwo, O wiele bardziej atrakcyjnym poznawczo sPosobem, w jaki definiujemy/okrelamy spisek, jest pojmowanie go poptzez metafory: spisek to wojna, sPisek to choroba, spisek to wytwory, spisek to rcllina, spisek to bu,Jynek, spisek to sojusznik, spisek to maszyna, spisek to przeciwnik, spisek to przedmiot amliwy, spisek to d itd. W zwizku z takimi
27

wYrazeniami, jak ,,wirus zaatakowa nasz systm polityczny" czy ,,spisek iozsiewa strxch w naszym Yciu" tradycyjne definicje czy opisy znaczenia milcz. Pruecie wyrazenia tego rodzaju s normalnym sposobem mwienia o dowiadczaniuzjawiska spisku w naszej kulturze. 28 G, Lakoff, M. Johns on, Metafory,.., op. cit,,3. 146; Por. E. Ha as, Spoecz.ny kontekst z.nacze w teorii symbolicznego interakcjonivnu, Lublin 1987, s. 41 i 56.

Po., tok rozumowania- G. Lakoff, M. Johnson, Definicja i rozumienie, [w:] G. M. John son, Metory..., op. cjr., s, t42-15.

29

Lakoff,

80

Pt!!

Witek

Aby wytumaczy w paradoks, musimy mie dokadny opis tego, jak terin
,,faszywy" modyfikuje30 pojcie ,,spisku". Faszywy spisek musi wystarczajco przy_ pomina spisek, ktry suzy jakiemucelowi. Musi on mie dostrzegalne cechy spisku w okrelonym kontekcie. Musi umozliwia wykonywanie przez niego pewnych _ nipulacji waciwychw pewnych sytuacjach, jakie wykonuje prawdziwy spisek (np. ukryte dziaanie, kreowanie strachu). Faszywy spisek musi zachowywa to, co mozn nazwa cechami czynnoci motorycznych spisku. Istot bytu faszywego spisku jest to, e moze on suzy pewnym celom, jakim suzy spisek prawdziwy (grozenie, tumaczenie zjawisk niezrozumiaych itd.). Faszywy spisek jest faszywy dlatego, ig nie moze funkcjonowa jako spisek. Kiedy mona do niego wstpi, dziaa w nim, to nie jest to juz spisek faszywy, ale prawdziwy. Faszywy spisek nie moze by wykreowany jako spisek. Ujawniony/zdekonspirowany spisek nie jest spiskiem faszywym. Tak wic ,,kwantyfikator" ,,faszywy" zachowuje niektre waciwoci spisku a inne neguje. Zachowuje: percepcyjne (faszywy spisek wyglda jak spisek), waciwoci - waciwoci zwizane z czynnociami motorycznymi (obchodzenie si z nim jak ze spiskiem, strach przed nim, przeciwdziaanie itd.), zwizane z celem (suzy niektrym tym samym celom co spisek). waciwoci

Neguje:

swojego celu),
Z

waciwoci funkcjonalne (faszywy spisek nie dziaa, dlatego nie moze osign

- historia funkcji (ezeli zosta wykreowany spisek faszywy).

jako spisek prawdziwy, to nie jest

to

tego wynika, e pojcie ,,faszywy" ma pi wymiarw, z kttych trzy nie s negrJwane, dwa zas. Tak wic pojcie spisku mozna tworzy w terminach wieiov,,ymiarowego zespou cech, do ktrego nale wymiary takie jak: percepcja, czynno tych motoryczna, cel, funkcja, historia funkcji. Zastanawiajc si, czym s waciwoci wymiarw mozna dojdo wniosku, e nie tkwi one w samym spisku. Maj one zvlizek z tym, w jaki sposb mozna wejw interakcj ze zjawtskiern spisku. Dlatego w lk przed nieistniejcym spiskiem, o ktrym pisa Pipes, nie jest obaw nieuzasadnion. Jak wynika z naszego wywodu, odrznienie spisku ,,reainego" od spisku ,,abstrakcyjnego" nie wydaje si zadaniem atlvym. Dlatego teoria spiskowa nie jest tylko obaw przed spiskiem, ktrego nie ma. Jest ona przede wszystkim wiar w istnienie takich spiskw, a w konsekwencji wiar w posiadanie tajemnicy przyszego biegu dziejw3l. Dziki wietze, nawet jeliowe spiski s wymylone, to tkwi w wiadomoci spoecznej w postaci.przekona. Postrzegane za porednictwem odpowiednich metafot dziaaj poprzez wywoywanie okrelonych dziaa tych, ktrzy przekonani s o ich istnieniu. Jelispisek bdzie postrzegany jako przeciwnik, z pewnoci moze wzbudza lk, moze generowa dziaania zwalczajce, obronne. IeIi bdzie postrzegany jako sojusznik, moze wzbudza np. sympaii.
E. H aas, op. cit., s. 41. Por. A. F. Grabski, O krtkim kursie..., op. cit., s, L26. O wierze w spiski pisze rwnie Pipes, jednak teori spiskow wyjaniaon nie jako wiar w spiski, ale jako lk przed spiskami.
3()

3'

81

funkcjonalne charakterystyczne dla instytucji ,,realnej". W taki sposb, poprzez nadanie atrybutw ,,realnoci", spisek abstrakcyjny staje si instytucj ,,realn". A przez to, jelizosta wykreowany jako spisek ,,prawdziwy", to nie moze to by spisek ,,abstrakcyjny". Dziki takiemu zabiegowi kategoria spisku i zwizana z ni teoria prawomocnie falsyfikuj kulturow rzeczywisto. Std narzdzia, jakie skonstruowa Autor recenzowanej ksiki suzce do odrznienia fikcji od rzeczywistoci wydaj si mao przydatne. Okazuje si, ze w mit bdcy pr}zmatem, przez ktry dokonuje si proces dowiadczania wiata, moe by tak samo jak pisze Izef dobry i skuteczny jak kady inny. A jest to konsekwencj tego, i -wersje tak zwanej rzcz\Jwistostanowi pewnego rodzaju fikcj: ,,Wszystkie ycinski - maj natur fikcji. Istnicje moja fikcja i twoja fikcja, ujcie dziennikarza rzeczywistoci i historyka, filozofa i przyrodnika (,..) Nasz wsplny wiatstanorvi jedynie deskrypcj (...) rzeczylvistojest tworem wyobrani..."33. Tak wic rzeczywisty wiatnie jest niczym wicej, jak tylko konstruktem, wyobrazeniem spoecznociposugujcej si danym jzykiem3a. Jawi si nam jako konstrukt przefiltrowany przez odpowiedni matryc kulturow, e.wentualnie subkulturow3s. Std ,,rzeczywisto" jako taka nie jest nam dostpna. Poznajemy jedynie nasze wasne przekonania o owej ,,rzeczywistoci", w pewnym sensie efekty naszego dowiadczania wiata. Dlatego kategorie wypracowane przez Daniela Pipesa nie s w stanie weryfikowa sdw o ,,tzeczywistoci" na podstawie jej samej. Tak samo jak inne maj one status uwarunkowanych kulturowo wyobraze czy przekona o wiecie. W takim kontekciekategoria zdrowego rozsdku bdzie inaczej rozumiana przez spiskologw, Danieia Pipes'a i innych badaczy. Swoj drog, w jakim stopniu atrakcyjn poznawczo kategori jest zdrowy rozsdek? To wie chyba tyiko sam Autor. Znajomo historii tez nie jest zbyt mocnym argumentem przemawiajcym za mojak chce Pipes zliwociodrznienia fikcji od rzeczywistoci. Biorc pod uwag fakt, iz niejednokrotnie wiatyhistorykw s niewspmierne36, trudno jest zgodzi si, aby historia stanowia punkt archimedesowy weryfikacji. Tak wic pozostaje otwarte O feno*enie przepowiedni samoreaiizujcej si zob. J. Pomorski, W posz,ttkiyvaniu nocleltL Lublin 1984, s. 130. Czciowodo fenomenu przepowiedni samorealizujcej si odwouje si i Autor recenzowanej ksiki, Nie jest to jednak systematyczna analiza. Zob.D. Pipes,
Pot8..., op. cit., s. l07-108.
33

14echanizm owego dziaania funkcjonuje na zasadzie fenomenu przepowiedni samora|izujcej si32. Pozwala to spiskowi ,,abstrakcyjnemu" zachowa waciwoci

32

l".istorii teorerycznej,

Zob, J. Pomorski, Historiografia jako auoreflel<sja kultury poznajcej, |w] wiat historii, red, W. Wrzosk. Pozna l998. s. 376. ,,Funkcja matrycy kulturowej jest zbliona (analogiczna ?) Pod do tej penionej w organizmach ywychprzez matryc genetyczn, produkujc komrki zgodnie z kodem
genetycznym, stanowicym jej wyposaenie. Bdc dziemi okrelonych wsplnot kulturowych, dowiadczamy wiatanie w sposb dowolny, ale spoecznie i kulturowo zrygoryzowany, zgodny z kodem kulturowym, waciwym danej wsplnocie, cho nie zawsze tego wyposaenia jestemy wiadomi..."
36

o1l,

J.Zycis ki,Jzykowe uwarunkowania relatywizmupoznawcze7o, [w:] J. Pomorski,Wartrt relafywizlnu jako postawy prlznawczej,,,RRR" nr 11, Lublin 1990, s, 15. 3o Zob. J, Pomorski, Hipoteza wzgldnoci jzykowej a epistemologia historycz.na, fw:) tegoz,
cit., s.24,
35

Zob,J.Pomorski,Paradygmatycznastrttkturahistoriografiiwspczesnej,|w:)tego,Historyk

i ntetoclologia, Lubiin 199i, s. 79-|09.

82

Piotr

Wil1,

pytanie znajomo jai<iej historii moze uchroni zgubn wiar - jest w stanie ptzywrci spiskologw nas przed prawomocnej w spiski? Jaka historia na ono nauki czy wiedzy o wiecie? W tym miejscu wypada jedynie mie nadziej, ze Autor Potgi spiska zna (?) odpowiedzi na te wtpliwoci... Ieeli chodzi o cechy charakterystyczne konspiracjonizmu, bdce gotowymi wy_ znacznikami, standardem materiau dowodowego, to pozwalaj one jedynie na zdiag_ nozorvanie zjawiska spisku, Znajomo tych kategorii pozwa7a stwierdzi, ze np. dana narracja jest wytworem historykw spiskowcw. I tylko tyle. Z vyjanianiemfenomenu spiskowej wizji dziejw nie ma to niestety wiele wsplnego. A skoro tak, to owe przyrzdy nie na wiele si zdadz. Brak namysu nad kategori spisku (statusern ontycznym spisku) nie pozwala na systematyczn, a co 7,a tym idzie, efektywn eksplanacj. 'Wskazanie odpowiedniej grupy spoecznej, dla ktrej spiskowa wizja dziejw moze by odpowiednia, stanowi nie lada wyzwanie. W poprzedniej czcinaszych rozwaa mwiiimy, e spiskowa teoria dziejw tworzy fikcj, jest swoistym mitem, Jednoczenie pojawia si intuicja, e w fenomen stoi w opozycji do historiografii oficjalnej. Kreuje alternatywny obraz minionej kulturowej rzeczywistoci. Opowiada wic histori, co prawda przefiltrowan ptzez wasn matryc subkuiturow, ale histori. Skoro ma to by wiedza historyczna, to powinna odwoywa si do jakiej spoecznej wiadomoci historycznej. Jednakze posugiwanie si kategori spoeczestwa wydaje si tu zbyt oglne. Konieczna jest wic ,,relatywizacja uwzgldniajca stratyfikacj spoeczestwa i osadzenie jej w konkretnym miejscu i czasi"31. Jan Pomorski wyrnia cztery modele krgw kultury historycznej, ktrym odpowiadaj okrelone obiegi wiedzy i formy wiadomoci historycznej. Pierwszy zwany i<rgiem kultury historycznej n aukowej, najbardziej elitarny, obejmuje rodowisko profesjonalnych historykw.rdemwiedzy o przeszoci jest tu sarna historiografia. Jest on otwarty na nowoci(obieg wiedzy historycznej odbywa si stosunkowo szybko), w najwikszym stopniu zobiektywizowanej, wolnej od uproszcze i emocji. Cech charakterytyczn dla tego lagu, dostrzegaln bezporednio, jest duze wyczulenie na zmiennohistoi38. Drugi, krg kultury historycznej s a1o n o w ej, stanowi publiczno czytajca prace popularnonaukowe, wielkie zarysy i syntezy. Nalez do niego gwnie: inteligencja, modzielicealna i studencka oraz chonne wiedzy historycznej elementy innych grup spoecznych. Kultur t w rwnej mierze ksztatuj prace popularnonaukowe, literatura, film, telewizjaz jednej trony, a szkoa i dom rodzinny z drugiej. Cech charakterystyczn dla tego krgu jest swoista nadwraliwohistoryczna, rozpamitywanie historii w ka_ tegoriach moralnych i silne zabarwienie emocjonalne. Docierajca tu naukowa wiedza historyczna jest zdominowana przez stereotypy uksztatow ane przez wasne, indywidualne, zatomizowane dowiadczenie historii oraz tradycj, W tym krgu przedkada si to nad historiografi. Ta z kolei powinna jedynie potwierdza osobiste odczucia, jeeli

J. Pomorski, Spoecam funkcja historii. Analiza Z. Makowski, J. Pomorski, op. cir., s. |2-I5, .38,,.,
lolaem.

37

kontekstw znaczeniowych pojcia, [w:]

Y
83

czyni, przestaje by atrakcyjna. Za porednictwem rodkw rnasowego przekazu wpyw na wszystkie wymienione krgi39. w}.wiera zlaczcy Trzeci z kolei krg, ktry Jan Pomorski okrelamianem populisty cznego, jest zna jego reprezentantw jest produktem spoecznie najliczebniejszy. wiadomo historyc rodkw masowego przekazu, tradycji kultywowanych w domu rodzinnym i najblizszym otoczeniu, rzriego typu rocznicwek oraz to, co pozostao po lekcjach historii w szkoie, Wobec liistorii s one jej niemymi wiadkami. Tu z kolei historia jest czym wyaliercgo nie

ostatni krg kultury historycznejnazwany zosta oralno-ikonicznym. wiadornohistoryczna tego krgu sprowadza si do ,,tradycji ustnej, poda ludowych ptzkazywanych z pokolenia napokolenie, swoistej wieckiej hagiografii ludowej, nasyconych ornamentyk historycznkaza". Wszystko to funkcjonuje wesp z ,,ludow ikonografi historyczn, rznymi pamitkami z przeszoci, malowidami, ksizeczkami, zbiorami treci".Jest to kultura odporna na wszelkie zmiany wok niej zachodzce, najbardziej spetryfikowana. Blizsza mitologii niz historiiai. Biorc pod uwag fakt, e spiskowa teoria dziejw przedstawia nam wiatw perspektywie dobrze skonstruowanej powieci,mozemy pokusi si o stwierdzenie, iz w pewien sposb porzdkuje kulturowrzeczywisto. Sprowadzajdo jednego wymiaru intrygia2, Janusz Tazbtr pisze: ,,nie wydaje si (...), aby malaa liczba wierzcych - detektywistyczne pojmowanie dziejw, w wiatpo swojemu uporzdkowany, gdzie w najwazniejsze decyzje nie bywaj nigdy wynikiem braku wyobrant, skutkiem zych informacji czy konsekwencj dziaania wycznie we wasnym interesie. Wizji historii jako galimatiasu, przeciwstawiaj oni wasny obraz rzeczywistoci, nccy sw na pozr iogiczn, cho prymitywn budow"l. Tak wic spiskowa wizja dziejw za porednictwem struktury intrygi prezene wiatnieskomplikowany, w swoisty sposb uporzdkowa.ny, dziki czemu zaspokaja zapotrzebowanie potencjainego spiskologa na skuteczn, zrazumiwizj wiata. Wprzgnita tu konwencja mimetycznoci narzuca przekonanie, ze mwi si o wiecie faktycznym, nawet gdy z punktu widzenia ,,empirii spoecznej" obtaz tego wiatama charakter fantastyczny. Jest ona fikcj majc udawa, ze fikcj jak chc spiskolodzy nie jest, ze stanowi mimetycznwizj wiata,odwoujc si do - dowiadczeniai e rueczywistoci znanej potencjalnemu wyznawcy z codziennego

nowanym40.

przedstawiajzperspektywyzdrowego

rozsdku.Posugujesiprzytymjzykiem, ktry okrelimozna jako przezroczysty, ciie przylegajcy do owej rzeczywistoci. Nasycony jest on wyranie ukierunkowanymi znaczeniami ptzez co, niezaleznie od
wieloci mozliwych interpretacji kulturow ej rzeczywistoci, jedna staje si echem drugiej. Odwoujc si do wiadomoci historycznej i prewidystycznej okreionego krgu (kr-

a0
42

39,,., lDlaem. 4l,,., lDlaem.

lbid"m.

w kategoriach Trzech Muszkieterw ni w kategoriach (Jlissesa, lub raczej moe wspomina zycie i ocenia je jedynie myco nim w kategoriach dobrze skonstruowanej powieci", a3 J. Tazbi r, Od Haura do Isaury, Warszawa 1988, s. 231.

U. Eco, Dzieo otwarte,Warszawa 1973, s. 2I4: ,Jestoczywiste, eycieprzypomina de facto bardziej UlissesaniTrzechMuszkieterw; pomimo to kady z nas jest bardziej skonny myleo zyciu

ll
I
!

84

Piotr Wiek

l
I

gw) kultury historycznej, zdominowanej przz stereotypy, nadwrazliwohistoryczn, postrzeganie przeszociw kategoriach moralnych, enrocje, ideologie, mity zawza pole analizy/interpretacji, Kreujc wiatw kategoriach znanych owej naiwnej spoecznoci, nie narzuca regu gry, ale dostosowuje si do przepisw (matrycy subkulturowej) obo_ wizujcych na ,,podwrku". Skoro tak, to nie moze by tu mowy o krgu (krgach), ktrego lviadomo historyczna ksztatowana jest przez oficjaln historiografi (k-k-h n a u k o w e j i k-k-h s a 1 o n o w ej). A wic odwouje si ona do kompetencji tych krgw kultury historycznej, ktrych wiadomo historyczn, okrelimozna, jako ,,prymitywfl"44 G-k-h populisty cznej i k-k-h oralno-ikonicznej). Obrazprzeszociproponowany przez oficjaln historiografi jest tu zbyt skomplikowany, niezrozumiay bd po prostu nieznany. Nie ma on praktycznie adnego wpywu na ksztatowanie owej Tego rodzaju spoeczna wiadomo historyczna, uksztatowana przez wiadomoci. stereotypy, potoczne spekulacje, tradycj itd,, niejako zgasza zapotrzebowanie na istnienie wizji kulturorvej rzeczywistoci, w ktrej nie ma miejsca na galimatias, przypadkowo,brak jedynie susznej, wyznawanej ideologii. Spiskowa teoria dziejw doskonale zaspokaja takie potrzeby spoeczne. A skoro tak, to mozemy powiedzie, iz wrd reprezentantw tych krgw kultury historycznej istnieje czy moe istnie zapotrzebowanie na tak wizj wiataas. Jak wida z powyszych rozwaa, wskazanie grupy potencjalnych gosicieli teorii spiskowych nie jest spraw atw. Nie decyduje o tym kolor skry, status spoeczn;r, wykonywany zawd czy przynalezno do odpowiedniej formacji politycznej. Mozna by politycznie niezadowolonym lub kulturowo podejrzliwym. Jednak o tym, kto moze histoby podatny na tego rodzaju mylenie decyduje poziom spoecznej wiadomoci ryczn4 @oziom kultury metodologiczno-historycznej w przypadku badaczy)a. Przy coraz wyzszym poziomie owej wiadomoci, reguy spiskowej interpretacji wiataprzestaj by atrakcyjne. Pozwala to zrozumie fakt, iz wiatnie jest jednowymiarcw form, gestaltem. W przecilvnym przypadku spisek i zwizana z nim teoria staj si skutecznym(?) eksplanansem kulturowej rzeczywistoci. Tym samym realizowanie si idei konspiracjonizmu w dwch przeciwstawnych perspektywach ideologicznych nie jest niczym dziwnym. Jelikto(dana grupa spoeczna) jesi podatny na spiskowe mylenie o wiecie, to bez wzgldu na ideologi, z ktr si utozsamia, bdzie ono busol wyznaczajc tok rozumowania. Ma racj Pipes, kiedy powiada, ze spiskowa teoria dziejw stanowi jeden ze sposobw mylenia o kulturowej rzeczywistoci (cho nie jest to stwierdzenie odkrywcze).Innymi sowy, mozna powiedzi, ze jest ona matryc subkulturow, przez ktr dokonuje si interpretacji owej spoecznej rzeczywistoci. A skoro tak, to odwouje si ona do okrelonych kompetencji kulturowych potencjalnego spiskologa, ktry dokonuje interpretacji z wasnej, okrelone;
aa Jest to kategoria opisowa, ktr posuzyem si z braku innej. a5 Bio." jednak pod uwag fakt, i spiskowa teoria dziejw (twrczo narracja historyczna), w pewnych okolicznociach mo by atrakcyjna (odpowiednia) dla wszystkich wymienionych kgw kultr-lry historycznej, jednoznaczne wskazanie konketnej instytucji (k-k-h), dla ktrej funkcja peniona przez ni bdzie odpowiednia, wydaje si rozstrzygniciem arbitralnym. o O kulturre metodologicznej pisze J. Pomorski, Historyk,.., op. cit., s.23-26.

r
85

orzeciwnikiem, wrogiem itd. (zy). Kazda z tych metafor niesie ze sob okrelone konr.k*.ncje. Na przykad jelikomunista bdzie zaopatrzony w skonnocispiskopostrzega jako wroga (w zaleznociod kontekstu kulturowego), |ogtczne, a spisek bdzie tej samej to z takiego punktu widzenia denotatem spisku nie bdzie inny komunista o z kulturowo orientacji. Synonimem wroga dla ideologii komunistycznej wynikajcym jakim s wytwory czowieka, bdzie ideologia o przeuwarunkowanego dowiadczenia, ciwstalvnym systemie wartocia8 (np. nacjon alizm, imperiaiizm - amerykaski, brytyjski id.). Dla nacjonalisty z kolei, potencjalnym wrogiem moze by spisek denotujcy odpowiednie podmioty narodowe i ideolo giczne, Std trudno jest zgodzi si z tez mwic o nutralnoci ideologicznej konspiracjonizmu, W zaleznoci od kontekstu kulturowego bywa on lewicowy, prawicowy, liberalny lub wyznaniowy. Mechanizm tego zjawiska ma podoze kulturowea9. Chcc podsumowa nasze rozwaania na temat Potgi spisku na|ey pou,tedzie, i ksizka Daniela Pipesa nie jest zbyt oryginalnym przedsiwziciem. Stanowi ona najzvyklejszy w wiecie opis zjawiska, jakim jest spiskowa teoria dziejw. Prbuje ogarn mnogopomysw, jakie powstay w spiskowej tradycji intelektualnej od zaraniadziejw pa dzte dzisiejszy5o. Od spiskw marginalnych po spiski oglnowiatowe. Od spiskw amerykaskich po spiski europejskie i szerzej na Dalekim i Bliskim Wschodzies1. Jednakze sam opis zjawiska nie jest jego wyjanieniem. Owszem, stanowi jakielernent intetpretacji, jednak takie tradycyjne ujcie niewiele wnosi do naszej wiedzy o interesujcym nas problemie. Jest to dodobrze napisana historia pewnego rodzaju postrzegania kulturowej rzeczywistoci, wyobra o tworzeniu historii. Innymi sowy, interesujco przedstawia pewien poziom wiadomoci historycznej i zwizane z nim przekonania. Odwazne hipotezy, interpretujce wpyw tego rodzaju myleniana tytuowe ,,dzieje ludzkoci", niewtpliwie podnosz atrakcyjnowykadu. Jednak tradycyjne podejcie do interesuU. Eco, Dz.ieo otw^arte, op, cit., s. 209. Moe by nim rwniez komunista, ktry nieco inaczej postrzega kulturow rzeczywisto,np. nie przez pryzmat spiskowej teorii dziejw, co moe powodowa rozbieznociw wyznaczaniu celw i sposobie ich realizowania. a9 Zarwno Andrzej F. Grabski analizujc stalinowsk wersj spiskowej interpretacji dziejw, jak i Lech Zdybel, ktry zaj si prawicowo nacjonalistyczn wersj zagadnienia, nie wyjanilimecha- A, F, Grabski, O krtkim kursie.,., op. cit., s. 126-133; nizmu genecego taki stan rzeczy. Zob, L,ZdybeL, Spiskow teoria dziejlv, [lv:] L. Gawor, L.Zdybe7, Idea kryzysu kultury europejskiej lv polskiej filoz.ofii spoecz.nej, Lublin 1995, s. 4143. 50 D. Pipes, o/2. cil., s. 77-170. 5L lbidr,r, s. 157-16.,,Gwnym tematem tej ksiki s oglnowiatowe teorie spiskowe ich przeksztacenia, jakim ulegay w miar upywu czasu, wywierany przez nte wpyw", ibidem, Polvstanie,
^ . +i. A1

ideologiczneja1. Postuluje podmiot o okrelonych przekonaniach ideologioerspektywy 'rrnyrh, dziki czemu w trakcie procesu poznawania/dowiadczania wiata moze on oczekiwania ideologiczne. Jako ze postrzeganie wiataprzebiega tu realizowa swoje kryminalnej, jednowymiarowo, w perspektywie konfrontacji dobra ze na wzr intrygi to spisek moze by albo sojusznikiem, przyjacielem, wybawc itd. (dobry) albo
zem,

a7 Pc.. u8

a
86

WWtr
i
przepisywaniem niewiele

jcego nas fenomenu jest tylko powilaniem pomysw

lvnoszcych, spetryfikowanych opinii. Opowiadanie historii rznych wariantw spiskowej teorii dziejw jest bardzo cie_ kawym zajciem. Jednakze, zarwno Protoko Mdrcw Syjonu, masoni, templariusze, Zydzi, imperialici,rokrzyzowcy itd. s produktem niejako wtrnym dla samej kon_ cepcji, pomysu na interpretacj kulturowej rzeczywistoci. Pisanie o tym, ze spiskow teoria dziejw jest schemaiem, to zadna rewelacja. Kazda teoria (naukowa/quasi-nauko_ wa) generuje jakieuproszczenie, uoglnienies2. Co wicej, w zaden sposb nie jest ona neutralna aksjologicznie czy ideolo gicznies3. A spiskowa wtzja dziejw jest przecie teori stanowic swoist alternatyw dla oficjalnej historiografiis. ledzenie kariery Protokow mdrcw Syjonu rwniez nie wydaje si pomysem wiezym,tym bardziej, ze puent owego ledztwa jest stwierdzenie, iz mamy do czynienia z jednym z najwikszych kamstw w dziejachss, Swoj drog ciekaw ruecz4jest, w jakim stopniu opis kolejnej wersji spiskowej interpretacjidziejw moe wyjanianam funkcjonowanie owego fenomenu w kulturze? Bdzie to jeszczejedna opowieo paranoi, gupocie, kamstwie, prymitywizmie, konspiracjonizmie antysemickim, stalinowskim, prawicowym itd. itd. Ale to ju przecie znamy. Mimo ze ksizka Daniela Pipesa nie wnosi w analiz problemu rewelacyjnie twrczych interpretacji, posiada jeden zasadniczy walor. Podejmuje prb pewnego rodzaju syntetyzujcego ogarnicia interesujcego nas zjawiska w doszerokim spektrum temporalno-spacjalnym. Bdc tylko opisem konspiracjonizmu, w niewieikim stopniu przy_ czynia si do zrozumienia tego fenomenu i jego popularnocis6. Jako ze nie rozwizuje postawionych w centrum zainteresowania probiemw, zmusza do dyskusji. Inspiruje do pogbionej refleksji nad trudnociamizwizanymi z wyjanieniem zjawiska. Dlatego powinna sta si bodcem do namysu nad cigle atrakcyjnym zjawiskiem spiskowego postrzegania kulturowej rzeczywistoci57. Nie znaczy to jednak, ze historyk amerykaski jest/ma by ostatecznym autorytetem w sprawach konspiracjonizmu.

52,,... teoria naukowa moze ukywa tyle siuno, co uwypukla", G. Lakoff, M. Johnson, Meta.fory..., op. cit,, s. 255. 53 Zob. J, Pomorski, Historyk.,., op. c., s.90. 5a W .jokim stopniu atrakcyjn, moemy si przekona po ogromnych nakadach tego rodza;u publikacji historycznych i quasi-historycznych. Ksiki Henryka Pajka, Macieja Giertycha, twrcw l. Switego Grala... znikaj z pek ksigar, jak przysowiowe wieebueczki. 55 W podobnej optyce, rwnie cieka,wie krytyk i karier tego rdaprzedstawi Janusz Tazbir; Zob. J. T azbir, Protokoy..., op. cit, 56 Zar*no ksizk Daniela Pipesa, jak i literatur przedmiotu wyej cytowan zakwalifiko,vl mozna do tradycyjnych, opisowych uj problemu. 5' O co apeluje rwnie Daniel Pipes: ,,Odrzucenie konspiracjonizmu jako marginalnego zjawiska, czy ilawet miesznego dziwactwa, jest bdem. Czynic tak, nie tylko lekcewaymy istotn rol jak konspiracjonizm odegra w czasie minionych 50 |at, ale rwnie jego aktualn funkcj i potencjalne znaczenie w przyszoci",Ten e, Potga..., op. cit., s. 74; por. A. Zyberto wicz, Sztukazapomi"Lania: pastwo policyjne jako nierzeczywisto, |w:] wiat historii, op. cit., s. 429439.

Kuhurov2

87

THE CULTURE DIMENSION OF CONSPIRACY THEORY OF HISTORY THE PARANOID STYLE FLOURISHES AFrERTHOUGHTS ON READING CONSP/MCY. HOW AND WHERE IT COMES FROM BY DANIEL PIPES

Summary
Contenporary methodology and philosophy of history do not provide a suitable reference point for the analysis of the theory of conspiracy those who investigate the theory of conspiracy, Consequently in history results in defining such notions as conspiracy, or theory of conspiracy in a traditional way. presentation of It limits itself to pointing out milieus plone to conspiratorial way of thinking, and to unmask it. This features characteristic for world view generated by that way of inking, what allows to wny Daniel Pipes has presented the theory of conspiracy to us. is the When we consider this way of thinking as a cultural phenomenon, it allows us to "tame it" and ,,make real". Investigating metaphores of conspirational way of thinking we manage to avoid forming ,"vould lead to a cognitive trap. We are not interested anymore in features characteristic definitions that to both conspiracy and its eory, but in the way those categoes function within cultrrre and social cognizan;e. In consequence we are disinterested in pointing to social milieus and groups prone to that rvay of thinking, What becomes of interest is the way those categories function in social cognizance, as an alternative to academic historiography. Therefore, rather then unmasking, we try to analyse the way in which the category and theory of conspiracy falsify cultural reality.