Narzdzia heurystyczne

Dziaanie twrcze i mylenie twrcze, moemy usprawnia jak kade dziaanie i mylenie posugujc si metodami i narzdziami.

Terminem narzdzie nazywa si przedmioty lub konstrukcje materialne usprawniajce dziaanie a take przedmioty lub konstrukcje intelektualne porzdkujce i usprawniajce mylenie a w konsekwencji dziaanie.
Jako o narzdziach mwi si o instytucjach pomagajcych narzuca byciu ludzi okrelony porzdek i o sposobach postpowania powodujcych zaistnienie podanego efektu.

Narzdziem bywa te czowiek i jego zdolnoci.

Kamie, przy pomocy ktrego rozupujemy orzech miotacz czyli urzdzenie do miotania pociskw skadajce si z kija, paki lub paskiej deski z oparciem dla pocisku, oszczepu lub dzirytu pralka, temperwka dugopis itp.
W staroytnoci, gdy rzymskie prawo karne przewidywao ukrzyowanie jako kar dla niewolnikw i pospolitych przestpcw, powszechnie stosowanym narzdziem kani by krzy. Narzdziem kary byy w redniowiecznej Europie dyby, czyli rodzaj prgierza skadajcego si z dwch drewnianych kd z wyciciami na nogi i rce. W wewntrznej polityce Stalina gwnym narzdziem terroru i ludobjstwa nazywana jest instytucja bdca centralnym organem administracyjnym w sowieckiej Rosji, nazwana NKWD, Hapo Kouccap Wype De. Jako narzdzie ucisku postrzegane bywa pastwo, jako narzdzie przymusu oraz indoktrynacji szkoa, jako narzdzie propagandy prasa. Franciszek Bacon narzdziem nazywa dowiadczenie. Filozof sowacki; Jan Bayer (163074), wzorujc si na F. Baconie, dy do przeksztacenia filozofii w narzdzie suce postpowi ludzkoci. Adam Mahrburg (18551913), filozof i teoretyk nauki uwaa j za narzdzie umoliwiajce przewidywanie zjawisk i skuteczne dziaanie Narzdziem pomiaru skadajcym si z zestawu zestandaryzowanych zada pyta itp. jest test psychologiczny, za pomoc ktrego ustalamy poziom natenia okrelonych cech i waciwoci psychicznych, sprawnoci psychospoecznych, zdolnoci, umiejtnoci, inteligencji itp. Za zasadnicze narzdzie polityki gospodarczej w krajach o gospodarce nakazowo-rozdzielczej, uwaa si regulacj cen. Przykadem czowieka-narzdzia jest Pandora, ktra wedug wedug Hezjoda (Teogonia) bya pierwsz kobiet oywionym przez bogw dzieem Hefajstosa. Wyposaona przez nich we wszystkie dary staa si narzdziem kary Zeusa za czyn Prometeusza.

Co czy wszystkie desygnaty nazwy narzdzie? Narzdzia to rnego typu "przedmioty", ktre czowiek w sposb planowy wprowadza do aktywnoci, jako pomagajce uzyska zaplanowany cel.

Moemy wyrni narzdzia, ktre tylko wzmacniaj si lub zakres oddziaywania i narzdzia, ktre sprawiaj, e czowiek zyskuje moliwo realizowania aktywnoci, jakiej bez nich nie mgby realizowa.
S narzdzia, ktre usprawniaj dziaanie oddziaujc na przedmiot aktywnoci i narzdzia, ktre pomagaj osign cel oddziaujc na podmiot aktywnoci.

Na czym polega specyfika narzdzia heurystycznego? Podobnie jak metoda heurystyczna tak i narzdzie heurystyczne nie narzuca cile zaplanowanego rezultatu aktywnoci, lecz otwiera na twrczo.

Dialog jako narzdzie heurystyczne

Etymologia sowa dialog /gr. dilogos/ podpowiada, e jest to spotkanie w wymiarze dyskursu, spotkanie poprzez logos.

Greckie logos tumaczy si jednoczenie i jako sowo i jako pojcie i jako nauka. W staroytnej filozofii greckiej logos oznaczao powszechn prawidowo /u Heraklita/, przeznaczenie, rozum wiata /u stoikw/, rozum, pojcie /u Arystotelesa/. Pojcie logosu skupia treci, ktre implikuj specyfik spotkania w dialogu. Te treci skutkuj tym, e dialog rodzi ide obiektywizmu, sugeruje zwizek z jak powszechn, rozumn prawidowoci wiata, z jak uniwersaln paszczyzn odniesienia dla spotykajcych si sensw. Spotykajcy si w dialogu do tej paszczyzny odniesienia chc dotrze. Tradycja grecka zakada rwno partnerw biorcych udzia w dialogu.

Dialog daje szans by mogy spotyka si rne narracje, implikujce rne rozumienie wiata, czowieka, problemw By by moliwy i mia sens niezbdne jest poczucie szacunku dla odmiennoci partnera, ktremu naley "pozwoli by", co w tym przypadku znaczy stara si rozumie pojcia, ktrymi on si posuguje a w konsekwencji jego pytania i wtpliwoci oraz jego odpowiedzi na nasze pytania i wtpliwoci a take naszymi pojciami, pytaniami i wtpliwociami inspirowa go do poszukiwania rozumienia.

Dialog otwiera horyzonty i gbi logos. Wymaga mylenia, ktre kieruje si poza pojcia ku przedmiotowi, czyli mylenia, ktre ma charakter intencjonalny.
Jeli zakadamy, e byt ma charakter potencjalnoci, ktra aktualizuje si w okrelonych sposobach bycia, to uzyskiwane przez czowieka rozumienie bytu i bycia musi by wci otwartym procesem. Dialog pomaga ten proces realizowa.

Mylenie moe by symboliczne i otwarte, albo konkretne i algorytmiczne. W pierwszym przypadku mylimy pojciami, ktre maj gbi wieloznacznoci symbolu, w drugim pojciami zamknitymi w definicjach nadajcych im jednoznaczno wpisan w okrelony system rozumienia.

Henri Bergson pisa o pojciach gitkich tzn. takich, ktre "zdolne s poda za rzeczywistoci we wszystkich jej wygiciach i przybiera ruch ycia wewntrznego rzeczy". W dialogu potrzebne s takie nie zesztywniae od dotknicia definicji pojcia. Dialog jest moliwy i ma sens tylko wtedy, gdy posugujemy si jzykiem poj majcych gbi wieloznacznoci symbolu i charakter bergsonowskich poj gitkich.

Spotkanie si zamknitych w swym znaczeniu terminw odnoszcych si do tego samego przedmiotu i proponujcych rne jego rozumienie musi skutkowa konfliktem. Sowo konflikt wywodzi si z aciskiego sowa confliktus, ktre mona przetumaczy jako zderzenie i czasownika confligo czyli: razem uderza, ciera si. Najoglniej mwic, konflikt to specyficzne spotkanie niegocinnych, zamknitych na siebie racji, interesw, pogldw lub postaw.

By dialog mg by metod heurystyczn dialogujcy musz mie poczucie odpowiedzialnoci za wasne rozumienie wiata i odczuwa pokor wobec nieskoczonoci bytu wspbrzmicej z nigdy do koca nie aktualizujc si jego rnorodn potencjalnoci.

Sens dialogu implikuje istotne zaoenie epistemologiczne: poznanie jest procesem, polega na cigym odkrywaniu prawdy. Zatrzymanie si w jakim punkcie tego procesu, ustatycznienie prawdy, czyni nas ignorantami, zdrajcami filozofii w znaczeniu nawizujcym do etymologii tego sowa, gdzie filozofia jest umiowaniem a nie posiadaniem mdroci.

Doskonale rozumia to Sokrates, ktry w dialogu widzia sposb na przeciwdziaanie ustatycznianiu poznania przez pojcia, sposb na zachowanie rwnowagi midzy emet i aletheia. W dialogu zdaniem Sokratesa wane jest to, e twierdzenia nie mog sta, musz chodzi; rzecz w tym jednak, by nie dreptay w kko[1]. Sokratejski dialog ma struktur zapobiegajc dreptaniu w kko i otwiera na ku prawdzie nie doprowadzajc do konkluzji zamykajcej w tym, co zdoalimy odkry i nazwa. Celem i wartoci sokratejskiego dialogu jest otwieranie drogi poznania a nie zamykanie jej, uwiadamianie ludziom niewiedzy a nie uspokajanie wiedz. [1] Platon: Eutyfron, Obrona, Kreton, tum. W. Witwicki, Warszawa PWN, 1958, s. 41 i 42

Rozmwcy Sokratesa nie mogli czu si komfortowo po rozmowie z nim. Sokratejski dialog wprowadza w stan, ktry opisuje wypowied Menona: Sokrates, syszaem ci ja, jeszcze zanimem ci spotka, e ty nie tylko sam wci nic nie wiesz i nic nie znasz i drugich te w kopot i w bied wpdzasz. I teraz te, mam wraenie, czary na mnie rzucasz i duru jakiego mi zadajesz i po prostu czarodziejskie nade mn odprawiasz praktyki, tak em si cay kopotem i niewiedz napeni[2]. Ten stan mg motywowa miujcych mdro do pogbiania mylenia, do szukania caoci i organicznie zwizanych czci, za ignorantw jedynie niepokoi i to tak mocno, e zdecydowali si oni skaza Sokratesa na mier.
[2] Platon: Menon , tum. W. Witwicki, Warszawa PWN, 1958, s.32

Dialog jako ywa, pena ducha mowa mia zapobiega zamkniciu myli w sowach, ktre straciy gbi symbolu i przestay prowokowa do poszukiwania zrozumienia.

W docieraniu, poprzez skorup obowizujcych definicji, do gbi sw spotykanych w rnych rdach pisanych ma pomaga sztuka rozumienia, objaniania i interpretacji tekstw zwana hermeneutyk. Sowo hermeneutyka wywodzi si od greckich sw: hermeneutikos - dotyczcy wyjaniania, hermeneus - tumacz, hermeneia - wyjanianie, dziki ktremu nastpuje wydobycie czego na wiato dzienne.

Sztuka hermeneutyki ceniona bya ju w staroytnoci. Arystoteles opracowa zasady formuowania prawidowych wypowiedzi o rzeczywistoci i prawidowego sposobu interpretacji zda, ktre skadaj si na te wypowiedzi w traktacie pt. Peri hermeneias /O wyjanianiu/ W okresie redniowiecza i reformacji hermeneutyka sprowadzaa si do egzegezy tekstw Pisma witego. W czasach renesansu korzystano z niej take do interpretacji literatury antycznej. Filozoficzn i uniwersaln posta nada hermeneutyce Wilhelm Dilthey czynic z niej narzdzie nauk historyczno-humanistycznych badajcych dzieje wiata.

Wedug Diltheya dzieje wiata, to jakby ksiga pisana w jzykach przeszoci, ktr staramy si odczyta w jzyku teraniejszoci. Now perspektyw dla rozumienia sztuki hermeneutyki i korzystania z niej wprowadzi Martin Heidegger czynic rozumienie bytu podstawowym sposobem egzystencji czowieka.

Wspczesna hermeneutyka zakada, e podmiot zawsze wnosi do rozumienia wiata jaki projekt sensu. W pracy Heideggera Bycie i czas czytamy e: "wszelka wykadnia, ktra ma dostarczy rozumienia, musi ju wczeniej rozumie to, co ma by wyoone"[1]. H. Gadamer pisze: "Dzieje - tak jak prawdziwe ycie przemawiaj do nas tylko wtedy, gdy apeluj do naszego powzitego wczeniej sdu o rzeczach, ludziach i czasach. Rozumienie czego, co ma znaczenie, zawsze zakada tego rodzaju przesdy. Heidegger okreli ten stan rzeczy jako koo hermeneutyczne; rozumiemy tylko to, co ju wiemy, moemy wyczyta tylko to, comy w tekst woyli"[2] . [1] M. Heidegger: Bycie i czas, tum. B. Baran, PWN, Warszawa 1993, s. 216 [2] H. Gadamer: Rozum, sowo, dzieje, tum. M. ukasiewicz i K. Michalski, Warszawa 2000, s. 31-32

Dla hermeneutycznego zrozumienia potrzebne jest stopienie si horyzontw. Zauwamy, e efektem takiego "stopienia" jest poszerzenie moliwoci rozumienia.
Do spotkania si rnych horyzontw dochodzi w dialogu. Spotkanie to umoliwia zarwno poszerzenie jak i pogbienie moliwoci rozumienia. Dialog pomaga wic na dwa sposoby przekracza ograniczenia wasnego horyzontu.

Doceniony przez heurystykw Sokratejski paradygmat dialogu nie jest jedyny. Dialogujc nie musimy poprzestawa na pytaniach uwiadamiajcych nam i naszym rozmwcom niedostatki wiedzy, ktr proponuje si jako oczywisti pen. Efektem spotkania si w dialogu rnych narracji, sensw i prawd, moe by odkrycie czego, co nie wynika wprost z adnej z tych narracji, sensw i prawd.

Dla takiego heurystycznego skutku dialogu konieczny jest pewien rodzaj otwartoci, jak obdarzeni musz by jego uczestnicy i dziki ktrej moe dochodzi do "stapiania si horyzontw". Nie moe to by otwarto pochaniajca, bo wtedy w zalenoci od sytuacji mielibymy albo indoktrynacj albo samopotwierdzanie si. Do dialogowania potrzebna jest otwarto, ktrej rozumienie mona by przybliy za pomoc pojcia gocinnoci. Taka otwarto akceptuje i stara si zrozumie odmienno innego, ale jej nie ulega.

By zrozumie wypowied innego musimy dokona przekadu jego poj i wyobrae na swj jzyk.
Nie jest to atwe i by miao sens musimy przyj, e dla rnorodnoci jzykw i dyskursw istnieje jaki wsplny, uniwersalny obszar odniesienia, ktry takie tumaczenie umoliwia.

Poprzez sowo dialogujcy chc dotrze do rzeczywistoci transcendentnej wzgldem konstruowanych na jej temat opowiada.

W dialogu spotykaj si nie tylko rne aktualizacje moliwoci rozumienia, ale take rne, ugruntowane na tych rozumieniach aktualizacje bycia. Spotkanie si rnych perspektyw teoretycznych, praktycznych i aksjologicznych umoliwia odkrycie prawd z metapoziomu tych perspektyw.

Dialog, ktrego efektem jest przejcie na poziom metaprawd jest cenn metod heurystyczn pomagajc uzyska zrozumienie wiedzy, jak dysponujemy i dystans do warunkujcych j paradygmatw mylenia a take zrozumienie systemu bycia, jaki realizujemy i dystans do implikowanych tym systemem schematw bycia.