Co i jak w komunikacji

Wojciech Laskowski

Plan prezentacji
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Wytyczenie zakresu przedmiotu rozwaao Tred i forma w komunikacji ustalenia wstpne Rozszerzona fenomenologia Prba dokonania wstpnej klasyfikacji stanw mentalnych Ekspresja stanw mentalnych Odbir stanw mentalnych w procesie komunikacji Proces komunikacji Podsumowanie

Przedmiot rozwaao kom FtF

Cechy komunikacji Face-to-Face

Midzyludzka (midzy-osobowa) Wspobecnod (wzajemne zorientowanie si na siebie) Multimodalnod (wielokanaowod) Samoregulacja (spontaniczny proces cigego wzajemnego oddziaywania na siebie interlokutorw)

Tred i forma ustalenia wstpne

Werbocentryzm: Tred = to, co mwimy (wypowiedziane) Forma = to, jak mwimy (niewypowiedziane) W tym ujciu: sowa odgrywaj kluczow rol, s nonikami treci; zachowania niewerbalne s drugorzdne gest, mimika, postawa, gos s dodatkiem.

Pytanie!
Czy za rnorodn form ekspresji kryje si w gruncie rzeczy jeden rodzaj treci (ujty w formie reprezentacji), ktry staramy si wyrazid w rnych modalnociach (werbalnej, niewerbalnej, itd.) czy te naley raczej mwid o jakociowo rnych treciach wspobecnych w procesie komunikacji? (a jeli tak, to o ilu, jakich, czym si rni?)

Przykadowe rozwizanie 1.: koncepcja McNeilla

IDEA

Mowa
Gesty

Przykadowe rozwizanie 2.: koncepcja Pentlanda

W komunikacji musimy wyrnid dwa rodzaje kanaw wiadomy i niewiadomy. W pierwszym przekazujemy treci merytoryczne, w drugim dochodzi do wymiany treci relacyjnej (social content).

Por. dwa poziomy komunikacji treciowy i relacyjny w propozycji ze szkoy Palo Alto.

Przykadowe rozwizanie 3.: kwadrat wypowiedzi (wg Schulza von Thun)

rdo: http://www.schulz-von-thun.de/index.php?article_id=71

Trudny i atwy problem w TK

Tred fenomen mentalny, wewntrzny, niemierzalny Forma fenomen zewntrzny, obserwowalny, mierzalny Na gruncie TK dochodzi do konfrontacji analiz prowadzonych w perspektywie pierwszoosobowej i trzecioosobowej. Na gruncie TK problem treci trudniejszym od problemu formy. jest problemem

Teoria komunikacji musi zakadad jak teori umysu.

Pytanie: jak zaoyd koncepcj umysu w teoretyzowaniu i modelowaniu komunikacji?

Fenomenologia jako rdo inspiracji

W najprostszym ujciu komunikacja polega na przekazywaniu, wskazywaniu lub dzieleniu si przeyciami (i ich treciami).

W celu rozwizania zagadki o rodzajach treci w komunikacji i problemu wyboru koncepcji umysu na potrzeby teoretyzowania komunikacji moemy wic odwoad si do ustaleo powstaych na gruncie fenomenologii.

Rozszerzona fenomenologia (Dziarnowskiej) a TK

Propozycja Dziarnowskiej c.d.

Kade przeycie jest przeyciem czego i czyim. Dziarnowska, analizujc teksty Husserla i innych fenomenologw dochodzi do wniosku, e konsekwentna charakterystyka struktury stanu mentalnego musi uwzgldniad jego dwie strony i proponuje wyrnid dwa jego skadniki: noemat sens przedmiotowy przeycia; to, jakim si jawi obiekt w moim przeyciu; egomat sens podmiotowy przeycia; to, jakim si jawi w danym przeyciu.

Zaoenia
1. Mamy naturaln skonnod do koncentrowania si na przedmiocie naszego przeywania. 2. Strona przedmiotowa przeycia jest najczciej ujmowana przez nas w komunikacji jzykowej. 3. Strona przedmiotowa przeycia jest rwnie najczciej eksponowana w teoretycznych ujciach komunikacji (w tym treci komunikacji). 1. + 2. + 3. = werbocentryzm

Przykad postawy werbocentrycznej w TK

Cokolwiek teraz powiem, musz, skoro chc co powiedzied, rozpoczd lub wanie rozpoczem jakim obiektem. Kiedy rozpoczyna si komunikacja, powstaje tym samym obiekt i jest odtd obecny. (...) jeli si mwi, mwid mona wanie wycznie o czym. Jednak nie dlatego, e owo co istnieje lub nie istnieje (...) lecz jedynie dlatego, e jzyk i komunikacja wytworzone s tak, i bez owego czego, bez obiektu, nie mona si obejd. Take kiedy mwimy o niczym lub wrcz o nicoci lub o samym mwieniu, mwimy o powstaym przez to obiekcie (). () obiekty s czystymi produktami znakw, a wic obecne s wycznie kognitywnie (i jak mona oczekiwad emocjonalnie). Niemoliwe jest zatem niekomunikowanie o obiektach, moliwe natomiast komunikowanie o nie-obiektach (!), a to dlatego, poniewa wynikaj one z samej komunikacji i ju przed jej rozpoczciem s obecne. () Kiedy kto mwi, wtedy mwi o obiektach, kiedy mwi o nie-obiektach czy o adnych obiektach, wtedy mwi o obiektach, kiedy mwi o niczym, mwi o obiektach. Kiedy nie mwi, wtedy nie mwi. To wszystko.
(Fleischer 2007:10-11) (podkr. WL)

Uwagi polemiczne
Pomimo zdawaoby si nieograniczonych moliwoci jzyka w wyraaniu rnych stanw rzeczy, gdy chodzi o wyraenie naszych stanw bycia (uczud, poruszeo duszy itd.), sowa zdaj si byd niewystarczajcym lub wrcz nieodpowiednim rodkiem wyrazu. Fleischer zrwnuje komunikacj z mow. W istocie jednak w przestrzeni komunikacyjnej sowa bardziej goszcz ni w niej dominuj.

Uwagi polemiczne c.d.

Komunikacja intencjonalna (tj. o czym) gubi jej subiektywn (nieintencjonaln) stron. Komunikacja jest przede wszystkim midzyludzka (midzy-osobowa (Stewart)). W komunikacji nie tylko dzielimy si wiedz na temat rnych obiektw rzeczy, zdarzeo, ludzi, itd. Jestemy te zainteresowani, a niekiedy wrcz zaaferowani tym, z kim mamy do czynienia, a konkretniej co si z nim dzieje. Por. intuicja Watzlawicka: Jaka pita czd caej komunikacji ludzkiej suy wymianie informacji, podczas gdy reszta dotyczy niekooczcego si procesu definiowania, potwierdzania, negowania i redefinicji istoty naszych relacji z innymi (Watzlawick, za: Ncki 2000).

Propozycja
W komunikacji obecne s oba rodzaje treci wyrnione w refleksji fenomenologicznej sensy przedmiotowe i sensy podmiotowe. Przyjmuj, e s to dwa fundamentalne i jakociowo rne rodzaje treci obecne w przestrzeni komunikacyjnej.

Problem podmiotu
Propozycja Damasia:

Obrazy mentalne

wiadomod
Poczucie ja

Podmiot (jao) dla Damasia

Jao, czy te podmiot, albo ja, zdaniem Dziarnowskiej reprezentowane w egomacie, dla Damasia jest z kolei map wntrza ciaa, jego szczegln reprezentacj. Ciao wic jest w jego koncepcji podstaw dla Ja. Jego uzasadnienie mona sformuowad w nastpujcy sposb: jeli uznamy, e nasze poczucie ja charakteryzuje si staoci, a take cigoci w czasie, to ciao stanowi najlepszy punkt odniesienia dla mzgu tworzcego to poczucie ja, poniewa: kady z nas ma tylko jedno ciao, a rodowisko wewntrzne organizmu jest zwykle dod stabilne.

Poczucie ja a soma
Istota ludzka moe byd postrzegana na dwa sposoby: od zewntrz i od wewntrz. () Kiedy kto patrzy na drug istot ludzk widzi ciao z pewnym zewntrznym ksztatem i wielkoci. () Ale kiedy istota ludzka patrzy na siebie od wewntrz, wwczas staje si wiadoma odczud, ruchw i intencji widzi zupenie inn, peniejsz istot. Postrzeganie ciaa z zewntrz jest trzecio-osobowe widzimy jego, j, to. Ale kiedy czowiek postrzega siebie od wewntrz, wwczas przyjmuje perspektyw pierwszo-osobow uprzywilejowany ogld siebie, co oznacza bycie wiadomym siebie, ja. To, co fizjolog widzi to ciao, to co widzi czowiek od wewntrz to soma. Soma to greckie sowo (), ktre oznacza yjce ciao. (Hanna 1988:19)

Propozycja Damasia c.d.

Poczucie ja, tak jak je wyjania Damasio, jest wic somatyczne. (termin somatyczne jest bardziej odpowiedni ni cielesne w przyjtej na wstpie perspektywie fenomenologicznej) Rwnie emocje i uczucia autor wie z procesami majcymi miejsce na scenie ciaa. Damasio w niewielkim stopniu odnosi si jednak do ich zewntrznych przejaww.

O moliwej formie ekspresji treci stanw nieintencjonalnych

Fenomenologia nie-intencjonalna uznaje stany nieintencjonalne jako trudno komunikowalne i sugeruje, e tylko poezja lub sztuka daj wgld do treci tych stanw (zob. Michel Henry). Dla Damasia poczucie ja, jak rwnie emocje, nastroje czy uczucia maj rdo w naszej cielesnoci (somie), jednak w niewielkim stopniu odnosi si do ich zewntrznych przejaww.

Zaoenie psychologii somatycznej

Zwizek midzy poczuciem ja i stanami emocjonalnymi a ekspresj cielesn eksplorowany jest na gruncie psychoterapii somatycznej. Czoowy przedstawiciel tego nurtu Alexander Lowen, pisa: Ty to Twoje ciao. (...) Nie mona istnied w oderwaniu od ywego ciaa, w ktrym si bytuje i poprzez ktre wyraa si siebie i utrzymuje kontakty z otaczajcym wiatem. (...) Jeste swoim ciaem, a twoje ciao jest tob, a wic wyraa kim jeste, jest twoim sposobem bycia w wiecie. (Lowen 1992:14)

Propozycje
Ciao mwi za siebie mwi za mnie (nie potrzebuje do tego sw, ma swoje wasne rodki wyrazu). Moemy tutaj zaproponowad termin ciao ekspresyjne w odrnieniu od ciaa organicznego studiowanego przez medycyn czy od ciaa dowiadczanego pierwszoosobowo, czyli somy. Propozycja Damasia i twrcw psychoterapii somatycznej pozwala nam lepiej zrozumied czym jest subiektywnod naszych wewntrznych przeyd i jak jest ona wyraana.

Problem podmiotu c.d.

To odzierajce z mistycyzmu wyjanienie natury naszego ja moe jednak budzid pewien opr czy wrcz oburzenie. Zob. Baszak: Uwaam, i na pojcie Ja nie skadaj si reprezentacje moich stanw fizjologicznych. W naukach kognitywnych rozpowszechniony jest pogld przeciwny. Umieszczanie Ja, jak proponuje teoria Antonia Damasio, na poziomie fizjologii trywializuje, moim zdaniem, sens tego pojcia, przypisujc mu znaczenie homeostazy i nie dostrzegajc, e problem Ja polega na prbie konceptualizacji fenomenu niezalenoci relacji reprezentacyjnej waciwej pewnej klasie reprezentacji () od korelacji z odniesieniem. (Baszak 2001:95) Zob. rodzaje ja (Neisser 1988)

Dwa rodzaje ja i dwa rodzaje samowiadomoci (Fogel)

Oparta na odczuwaniu doznao, emocji, ruchw Spontaniczna, kreatywna, otwarta na zmian Ma miejsce w chwili obecnej

Samowiadomod ucieleniona (ESA)

Samowiadomod konceptualna (CSA)

Opiera si na abstrakcyjnych reprezentacjach pojciowych i jzykowych formach ekspresji Racjonalna, logiczna, wyjaniajca Wykracza poza teraniejszod

Dwa rodzaje samowiadomoci (Fogel) a dwa rodzaje ja (Winnicott)

CSA = Ja faszywe (False Self) ESA = Ja prawdziwe (True Self)

Multifrenia
Duej ju ze sob nie wytrzymam. Ta wanie myl nasuwaa mi si raz po raz. I nagle zdaem sobie spraw z jej osobliwoci. Jestem jeden, czy jest mnie dwch? Jeli nie mog ze sob wytrzymad, to widocznie jestemy dwaj: z jednej strony ja, ktry mwi te sowa, a z drugiej jaka powiedzmy osoba, z ktr ju nie wytrzymuj. A skoro tak, to moe tylko jedno z nas istnieje naprawd. (Tolle 2010:13-14)

Zdjcie z: www.jasonwhowe.com

Podsumowanie wstpne
Rodzaje stanw mentalnych: intencjonalne i nieintencjonalne; rodzaje treci naszych przeyd: sensy przedmiotowe i sensy podmiotowe. Te rodzaje stanw i treci s fenomenami odrbnymi i niesprowadzalnymi do siebie. Stany intencjonalne s typowe dla aktw percepcyjnych, poznawczych i dziaania, natomiast stany nieintencjonalne (subiektywne) dla aktw intuicyjnych, afektywnych i instynktownych (impulsywnych). Te pierwsze odnosz si zwaszcza do tego, co si dzieje poza organizmem, a te drugie do tego, co si dzieje z organizmem. Stany intencjonalne i nieintencjonalne buduj dwa oddzielne rodzaje ja ja konceptualne i ja ucielenione. Moemy te wyrnid dwie oddzielne formy samowiadomoci samowiadomod konceptualn, ktrej treci dostpne s w stanach intencjonalnych i samowiadomod ucielenion, ktrej treci dostpne s w stanach nieintencjonalnych. Stany intencjonalne wyraane s gwnie werbalnie, stany subiektywne gwnie niewerbalnie.

Teoria umysu
Powysze ustalenia pozwalaj nam zaproponowad podzia na dwa umysy: umys poznajcy i umys odczuwajcy. Zaproponowany podzia jest w istocie innym ujciem starego podziau na rozum i serce. Rozrnienie to siga staroytnoci. Jak pisze LeDoux: Od czasw staroytnych Grekw ludzie uwaaj za konieczne oddzielanie rozsdku od namitnoci, mylenia od uczucia, poznania od emocji. (LeDoux 2000:27) Por. Zajenkowski (2004), wykazuje, e najprostszymi, pierwotnymi procesami psychicznymi (umysowymi) s: poznanie i emocje.

Pytania
1. Jaka jest relacja midzy umysem poznajcym a umysem odczuwajcym, a tym samym midzy stanami intencjonalnymi a nieintencjonalnymi (subiektywnymi)? 2. Jak stany intencjonalne i stany subiektywne (nieintencjonalne) s wyraane na zewntrz? 3. Jak te stany s odbierane? 4. jak przebiega interakcja (wymiana tych rodzajw treci)?

Relacja umys poznajcy umys odczuwajcy

Badania empiryczne: prymowanie afektywne (Zajonc) dwa szlaki przetwarzania emocjonalnego (LeDoux) mikro-mimikra (Dimberg) Starsze propozycje filozoficzne i psychologiczne: fenomenologia jawienia si Henryego koncepcja felt sense Gendlina piramida procesw wewntrznych osobowoci Lowena

Wskazwka ukryta w jzyku

Tred subiektywn moemy wyrazid w jzyku sowami czuj si lub mwic o samopoczucie.

Naszemu samopoczuciu odpowiada angielskie frame of mind w wolnym tum. ramy umysu.
Za tym zwrotem kryje si intuicja, e nasze stany bycia wyznaczaj granice naszemu umysowi.

Teoria umysu a Teoria komunikacji

Dwa poziomy komunikacji: 1. Poziom wiadomy treciowy, jawny 2. Poziom niewiadomy relacyjny, ukryty

Psycho-dynamika a proces komunikacji: 1. Spjnod wewntrzna spjnod multimodalna 2. Wewntrzny konflikt : niespjnod wewntrz tego, co mwimy niespjnod midzy tym, co mwimy, a tym, jak mwimy niespjnod wewntrz tego, jak mwimy

Dygresja nt. Prawa Mehrabiana

Prawo to mona uznad za kontrowersyjne. Z jednej strony zdaje si odzwierciedlad potoczn intuicj o przewadze jzyka ciaa (jak) nad sowami (co), z drugiej spotyka si z krytyk i lekcewaeniem ze strony czci badaczy komunikacji (zob. Tokarz 2006). Jeli jednak przezwyciymy werbocentryczn perspektyw i uwzgldnimy nowe ustalenia nt. dziaania umysu czowieka moe okazad si, e jzyk ciaa rzeczywicie odgrywa decydujc rol w regulacji procesw komunikacji.

Prba klasyfikacji stanw mentalnych

Stany intencjonalne odnosz do stanw wiata za porednictwem reprezentacji, ktre mog byd obrazowe, pojciowe, propozycjonalne lub symboliczne.

Stany nieintencjonalne odnosz do stanw ciaa za porednictwem szczeglnych reprezentacji dostpnych fenomenologiczne jako jaki rodzaj czucia moliwy do ujcia dymensjonalnie na rnych skalach (walencji, natenia, itd.)

Prba klasyfikacji stanw mentalnych

Stany intencjonalne: spostrzeenia, wspomnienia, wyobraenia, przekonania, pragnienia, uczucia, decyzje, dziaania. (por. modele komunikatw penych zwaszcza BodyKnot Model) Stany nieintencjonalne: wraenia (eksteroceptywne, interoceptywne), felt sense (gestalt wraeniowy), stany empatyczne, nastroje (uczucia ta, samopoczucia), emocje, impulsy, odruchy, ekspresje, zachowania instynktowne, stan przepywu (flow).

Ekspresja stanw mentalnych

Rozpatrujc komunikacj w perspektywie werbocentrycznej, atwo dokonad prostego przeniesienia w domen komunikacji niewerbalnej takich pojd, jak wiedza, znaczenie, sens, dane, tred, myl, pojcia informacja itp. Zauwamy, e s one wykorzystywane w odniesieniu do komunikacji znakowej czy symbolicznej. Wszystkie one z definicji odnosz si do stanw intencjonalnych (tj. s o czym) i maj charakter reprezentacyjny. W tym sensie mog byd np. o emocjach. Jest jednak istotna rnica midzy myleniem o emocjach a przeywaniem emocji, podobnie jak jest rnica midzy komunikowaniem emocji a ich wyraaniem, midzy referowaniem a spontaniczn ekspresj, midzy robieniem a byciem.

Ekspresja stanw mentalnych c.d.

Jeli czyja ekspresja (jzyk ciaa) zdradza jego, na przykad zdenerwowanie to zachowanie, po ktrym o tym wnioskujemy (a pewnie bardziej po prostu wyczuwamy) nic nam nie mwi bezporednio o treci jego myli, czy percepcjach, ktre byd moe wywoay ten stan; mwi nam przede wszystkim o tym, jak on si czuje. Co wicej, osoba zdenerwowana sama moe nie wiedzied, co sprawio, e tak si czuje, moe rwnie odczuwad, e ma pustk w gowie co by wiadczyo o braku treci poznawczych i byd moe w ogle zdolnoci do mylenia. Mowa tutaj zatem o niebezpieczeostwie sprowadzania komunikacji jedynie do takiej, w ktrej przekazywane s stany stricte intencjonalne (wspomnienia, wyobraenia, spostrzeenia, sdy, przekonania, pogldy itd.).

Ekspresja stanw mentalnych c.d.

Znaki (sygnay) intencjonalne, wiadome, tworzone celowo Oznaki (symptomy) nieintencjonalne, nie-wiadome, wysyane niecelowo Jzyk werbalny jzyk (znakowy) stanw intencjonalnych Jzyk ko-werbalny suy klaryfikacji treci przekazywanych jzykiem werbalnym (gesty ko-werbalne) Jzyk niewerbalny zesp wskanikw (oznak) stanw nieintencjonalnych, np. (ruchy renic, niewiadome ruchy gaek ocznych, ekspresje mimiczne, wybr rki w trakcie gestykulacji itd.)

Odbir stanw mentalnych

Percepcja proces identyfikacji, rozpoznania bodca (znaku) Empatia proces zarejestrowania wskanika/w stanu nieintencjonalnego rozmwcy dziki automatycznemu mechanizmowi mimikry motorycznej

Proces komunikacji (FtF)

Kooperacja (Grice) proces, w ktrym uczestnicy interakcji staraj si nie wchodzid sobie w sowo i wnosid swj wkad do konwersacji naprzemiennie

Koregulacja (Fogel) cige rozwijanie indywidualnego dziaania, ktre jest podatne (wraliwe) na bycie cigle zmienianym (modyfikowanym) przez cigle zmieniajce si dziaania partnera.

Podsumowanie
Tred Stany intencjonalne Forma Ekspresja znakowa (gw. werbalna) Odbir Percepcja Proces Kooperacja

Stany nieintencjonalne

Ekspresja oznakowa (gw. niewerbalna)

Empatia

Koregulacja

Literatura
Damasio, A. 2011. Jak umys zyska jao. Konstruowanie wiadomego mzgu. Poznao: Dom Wydawniczy REBIS. Dziarnowska, W. 2009. Subiektywna natura wiadomoci. O funkcjach qualiw. w: Urbaoski, M., Przybysz, P. 2009. Funkcje umysu. Tom 8 (21). Poznao: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Fleischer, M. 2007. Oglna teoria komunikacji. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Fogel, A. 2009. The Psychophysiology of Self-Awareness. Rediscovering the Lost Art. of Body Sense. New York / London: W.W. Norton. Gendlin, E. 1981. Focusing. Bantam Books. Hanna, T. 1988. Somatics. Reawakening the Minds Control of Movement, Flexibility, and Health. Da Capo Press Books. LeDoux, J. 2000. Mzg emocjonalny. Tajemnicze podstawy ycia emocjonalnego. Poznao: Media Rodzina. Lowen, A. 1975. Bioenergetics. Penguin Compass. McNeill, David (8 November 2005). Gesture and Thought. Chicago, Illinois, USA: University Of Chicago Press.

Literatura c.d.
Mehrabian, A. 1971. Silent Messages. Belmont, California: Wadsworth Publishing Company, Inc. Neisser, U. 1988 Five Kinds of Self-Knowledge. w: Philosophical Psychology, Vol. 1, No. 1, 35 59 Pentland, A. 2008. Honest Signals. How They Shape Our World. Cambridge: MIT Press. Schulz von Thun, F. 2007a. Sztuka rozmawiania. Analiza zaburzeo. Czd 1. Krakw: Wydawnictwo WAM. Stewart, J. 2007. Mosty zamiast murw. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Tokarz, M. 2006. Argumentacja, Perswazja, Manipulacja. Wykady z teorii komunikacji. Gdaosk: Gdaoskie Wydawnictwo Psychologiczne. Tolle, E. 2010. Potga teraniejszoci. Wydawnictwo Galaktyka. Zajenkowski, M. 2004. Emocje i procesy poznawcze jako przykad elementarnych przedmiotw psychicznych. w: J. Szymanik, M. Zajenkowski (red.), Kognitywistyka. O umyle umylnie i nieumylnie. Warszawa: KFpM.