Autorytaryzm

pojcie
AUTORYTARYZM (od ac. auctoritas - powaga, znaczenie, wpyw,
wadza) - system rzdw uksztatowany w nastpstwie rozkadu
ustrojw demokratyczno-parlamentarnych i dla przywrcenia
autorytetu paostwa i wadzy ("rzdy autorytarne"); jak rwnie
uzasadniajcy w system zesp tez i pogldw politycznych
("doktryny autorytarne"). Fundamentem a. jest przewiadczenie o
istnieniu - i koniecznoci obrony w razie jego zakcenia lub
zakwestionowania przez wrogw porzdku - ustalonego adu, na
ktry skadaj si zarwno pierwiastki transcendentne (ad religijny
i nadane czowiekowi przez Stwrc prawo naturalne), jak
spoeczne, obdarzone sankcj "dugiego trwania"; istot za obiektywizacja i personalizacja idei autorytetu w silnej i suwerennej
(lecz ograniczonej powyszymi zasadami) wadzy przywdcy
politycznego ("Szefa"), bdcego zazwyczaj take dowdc si
zbrojnych.

Okolicznoci wystapienia
Okolicznoci specyfikujc autorytaryzm XX-wieczny jest jego "sytuacja
wyjciowa": stan anomii paostwa demoliberalnego, powstaego w wyniku
szeregu rewolucji, przewrotw i spiskw tajnych towarzystw, bdcych
nonikami ideologii laickich i liberalnych; upadek monarchii po 1918 roku;
wzmagajca si fala demokratyzacji spoecznej i politycznej, jako wyraz
(inspirowanego przez doktryny egalitarne) "buntu mas"; zagroenie ze
strony bolszewizmu. Odpowiednikiem pooenia paostwa po stronie
rzdzonych staa si obserwowana powszechnie utrata zdolnoci
wspczesnego homo democraticus do bycia rzdzonym. Znamienn cech
(opartych ju wszdzie na powszechnoci i rwnoci prawa wyborczego)
demokracji parlamentarnych, atakowanych teraz take "z lewa" - przez
ruchy socjalistyczne, anarchistyczne, syndykalistyczne i komunistyczne,
okazaa si niezdolnod do wytworzenia trwaej wikszoci
parlamentarnej, umoliwiajcej rzdzenie, jak rwnie do zapobieenia
rewolucji spoecznej i inwazji komunistycznej.

Okolicznoci wystpienia
Gwn, obok dopuszczenia do gosu ywiow
niedojrzaych politycznie, przyczyn kryzysu
paostwa parlamentarnego bya (zaoona w
samej doktrynie liberalnej) utrata politycznego
suwerena; teoretycznie suwerennod naleaa do
"ludu/narodu", w praktyce zostaa
rozparcelowana midzy partie kierowane przez
ludzi nazwanych - jeszcze w poprzednim stuleciu przez J. Donoso Cortsa "klas dyskutujc" (la
clasa discutidora) i niezdolnych do podejmowania
koniecznych dla ocalenia paostwa decyzji

przyczyny
rzdy autorytarne mona okrelid jako prb
powstrzymania powrotu "rozstrojonego"
organizmu politycznego do przedspoecznego
"stanu natury" (w rozumieniu teorii T. Hobbesa),
czyli "walki wszystkich przeciw wszystkim"; jak
rwnie jako wcielenie - zdefiniowanej przez C.
Schmitta - "dyktatury komisarycznej", tj.
zastpujcej, po obaleniu legitymizowanych przez
prawo boskie i tradycj monarchii, "zagubionego"
Suwerena i przywracajcej si pokj spoeczny

Model autorytaryzmu
A. jest wic poniekd "modelem krytycznym"
demokratycznej republiki, ktra w sytuacji
kryzysu wewntrznego lub zewntrznego musi
"przywoad Szefa" zdolnego ocalid paostwo.
"Przywoanie" to na og oznacza zmian
ustroju z demokratyczno-parlamentarnego na
autorytarny; moe jednak dojd do jakiej
formy kompromisu pomidzy obu typami
reimu

Forma sprawowania wadzy

forma jefatura zwana caudillismo (Wdz Krucjaty i Hiszpanii F. Franco),
tytularny "Szef Paostwa" (Chef d`tat) i "szef rzdu" w jednej osobie (tat
Franais marszaka Ph. Ptaina);
dyktatura osobista krla (Jugosawia Aleksandra I, Bugaria Borysa III,
Rumunia Karola II),
regencja lub quasi-regencja (Wgry admiraa M. Horthy`ego, Hiszpania
gen. M. Primo de Rivery, Grecja),
dyktatura przeobraona w monarchi (Albania A. Zogu);
prezydentura (kraje nadbatyckie, Sowacja ks. Tiso, Brazylia G.D. Vargasa,
Argentyna J. Perona),
system kanclerski (Austria E. Dollfua i K. Schuschnigga),
"prezydencjalizm premiera" (Portugalia A. de Oliveiry Salazara),
nieformalny "protektorat" osoby nie zajmujcej najwyszego urzdu w
paostwie, a tylko w wyjtkowych sytuacjach stajcej na czele rzdu (Polska
J. Pisudskiego).

Chronologia
Wgry (M. Horthy`ego 1 III 1920 - 1944),
Turcja Kemala Paszy /Atatrka/ i jego nastpcw (od 1923 - za
fasad demokratyczn praktycznie do dzi);
Bugaria A. Stambolijskiego i A. Cankowa (1923-29);
Grecja gen. T. Pangalosa (1925-26); Albania A. Zogu (1925-39);
Polska J. Pisudskiego i jego nastpcw (1926-39);
Litwa A. Voldemarasa i A. Smetony (1926-40); Portugalia
(1926-1974, w tym epoka A. Salazara: 1928-70);

Chronologia

Jugosawia Aleksandra I i rzdw nastpujcych po jego mierci z rki zamachowca

(1929-41);
Brazylia G.D. Vargasa (1930-45) i gen. E. Dutry (1945-51), oraz junty wojskowej,
wyaniajcej ze swego grona kolejnych prezydentw od 1964 do lat 80.;
Argentyna (rzdy wojskowe 1930-43; dyktatura J. Perona 1943-55);
Austria E. Dollfua i K. Schuschnigga (1933-38);
Estonia K. Ptsa i gen. J. Laidonera (1934-40);
otwa K. Ulmanisa (1934-40);
Bugaria Borysa III (1934-44);
Grecja gen. gen. G. Kondylisa i I. Metaxasa (1935-41);
Hiszpania gen. F. Franco (1936-75);
Rumunia Karola II (1938-40) i marszaka I. Antonescu (1940-44);
Sowacja ks. J. Tiso (1939-44);
Paostwo Francuskie /"Vichy"/ marszaka Ph. Ptaina (1940-44).
Chile pod przywdztwem gen. A. Pinocheta Ugarte (1973-1990).

Ustanowienie wadzy
Ustanowienie rzdw autorytarnych odbywa si zazwyczaj drog zamachu
stanu (Polska, kraje nadbatyckie, Grecja), czasami dokonanego w
porozumieniu z koronowan gow paostwa (Hiszpania, 1923), lub przez
ni sam (Jugosawia, Bugaria, 1934; Rumunia, 1938), albo w sytuacji
wojny domowej (Wgry; Hiszpania, 1936) lub w obliczu jej spodziewanego
- wskutek pogbiajcego si chaosu i terroru bojwek - wybuchu (Austria,
Chile). Niekiedy rzdy te ksztatuj si stopniowo, poprzez uzyskiwanie
przez rzdzcego prezydenta kolejnych nadzwyczajnych prerogatyw
(otwa, Estonia), do ustrojodawczych wcznie (jako akt jednorazowy - we
Francji, gdzie kompetencje takie przekazao urzdujcemu premierowi
Ptainowi Zgromadzenie Narodowe III Republiki, ktra tym samym
"abdykowaa" na jego rzecz). Precedensem jest poczenie (w dwu fazach)
przewrotu wojskowego z cywiln dyktatur w Portugalii, gdzie armia w
dwa lata po przejciu wadzy zaprosia profesora ekonomii Salazara do
objcia funkcji ministra finansw z nadzwyczajnymi penomocnictwami,
ten za po dokonaniu reformy skarbowej przej caod wadzy
wykonawczej i ustrojodawczej, a wojsko powrcio do koszar.

rdo wadzy
autorytet osobisty (deontyczny) przywdcy politycznego
("autorytet szefa"); od tradycyjnego autorytetu
legitymistycznego "pomazaoca Boego" rni go jednak z
koniecznoci sposb nabycia: zazwyczaj w gr wchodz zasugi
z przeszoci (rola "ojca niepodlegoci" lub zwyciskiego
wodza w miertelnej batalii - Pisudski, Horthy, Laidoner,
Ptain), lub "zbawcy ojczyzny" i pacyfikatora wojny domowej
(Franco, Pinochet), wreszcie pomylnego reformatora
politycznego i spoecznego (Dollfu, Salazar).

Poparcie dla wadzy

Autorytarny dyktator cieszy si aktywnym poparciem znacznej czci

spoeczeostwa, a swoistym uwielbieniem swoich kombatantw i "pretorianw"
("Komendant ma zawsze racj"); inna czd godzi si z jego wadz na zasadzie
oportunizmu lub dostrzegajc pozytywne skutki stabilizacji pod jego rzdami. Nie
da on jednak objaww histerycznego bd odgrnie sterowanego entuzjazmu
narodu, a tylko posuchu dla swoich decyzji i stanowionego prawa; tylko
nieprzejednani i aktywni przeciwnicy s przez niego represjonowani. Zezwala na
(rzadziej inicjuje) tworzenie szerokich obozw politycznych wok swojej osoby
(BBWR w Polsce, Front Ojczyniany w Austrii, Unia Narodowa w Portugalii, Falanga
Tradycjonalistyczna w Hiszpanii etc.), ale nie dopuszcza, by przeksztaciy si one w
faktycznie rzdzc monoparti, zwaszcza ideokratyczn, jak w ustrojach
totalitarnych, i kosztem tradycyjnych elit naturalnych oraz jego wasnej pozycji.
Rzdzenie autorytarne odbywa si na podstawie jasno okrelonego zespou
nakazw i zakazw prawa pozytywnego, ktrych przekroczenie jest surowo karane,
ale ktre zazwyczaj obejmuj cile wyodrbnion sfer politycznoci,
pozostawiajc rozlege domeny aktywnoci spoecznej, kulturalnej i gospodarczej
inicjatywie jednostek, stowarzyszeo i samorzdw.