Odmiana

rzeczownikw
Przygotoway: Karolina Warecka,
Paulina Pleskot, Karolina
odek

RZECZOWNIKI
Rzeczowniki oznaczaj istoty ywe, przedmioty, zjawiska i
pojcia. Nale do odmiennych czci mowy. Odmieniaj si
przez przypadki i liczby (mnoga i pojedyncza).
W jzyku polskim wystpuje siedem przypadkw:
1. Mianownik (kto? co?)
2. Dopeniacz (kogo? czego?)
3. Celownik (komu? czemu?)
4. Biernik (kogo? co?)
5. Narzdnik ((z) kim? (z) czym?)
6. Miejscownik (o kim? o czym?)
7. Woacz (O!)

Kademu rzeczownikowi przysuguje jeden z trzech rodzajw: mski, eski i nijaki.

- wyrazy zakoczone spgosk tward lub dz, -j s najczciej rodzaju mskiego np.:
herb, pienidz, hotel, zodziej.
- wyrazy zakoczone na a, -i s zwykle rodzaju eskiego np.: aktorka, rana, waga,
bogini.
- wyrazy e, -, -o, -um s zazwyczaj rodzaju nijakiego np.: bezkrlewie, ycie, ttno.
Istniej jednak wyjtki od tej wstpnej selekcji. Moliwa jest rwnie dwurodzajowo
wyrazw odnoszca si do mskich lub eskich desygnatw:
- nazwy stopni, tytuw naukowych, stanowisk, zawodw: doktor, profesor, ambasador,
senator.
- nacechowane stylistycznie rzeczowniki koczce si na a np.: kaleka, sierota, gapa,
oferma lub odnoszce si bezporednio do kobiet lub mczyzn: mody/moda,
oddany/oddana.

Rzeczowniki rodzaju mskiego

Mianownik
Mianownik lp. jest dla wikszoci rzeczownikw podstawow form, wystpujc jako hasa w
sownikach. Dominujc postaci jest sam temat fleksyjny (bez kocwki) zakoczony
spgosk. W liczbie mnogiej najczciej wystpuje kocwka:
a, czy si z tematami najrzadziej, czciej suy odrnieniu znacze np.: akta (sprawy) akty
(terroru) lub jest wykadnikiem wyrazw zapoyczonych np.: koszta, gusta (uywane w
wyraeniach frazeologicznych).
-e, dodawana jest do rzeczownikw mskich majcych w wygosie spgosk mikk,
stwardnia lub l, -ans, -anin np.: gocie, pracusie, tuacze, ble, dylianse, franciszkanie.
-i oraz y, to typowe wykadniki rzeczownikw zakoczonych na spgoski twarde np.: biskupi,
piloci, iglaki, ssaki, psy, wideoklipy, lektorzy. Kocwk y dodajemy take do wyrazw
zakoczonych na ec: mieszkacy, handlowcy, ecy.
-owie, czy si z rzeczownikami mskoosobowymi bdcych nazwami stopni pokrewiestwa,
tytuw, stanowisk np.: wujowie, kardynaowie, geografowie.

Dopeniacz
W dopeniaczu lp. rzeczowniki przyjmuj kocwk a lub u (wjta, kubka,
melona, momentu, tumu, lukru). W dopeniaczu liczby mnogiej dodaje
si kocwki w, (wyrazy zakoczone na anin, -j, twarde oprcz l np.:
balonw, przywilejw, muzumanw) i (zakoczone na l lub gosk
mikk np.: lici, gwodzi) oraz y (gdy koczy si gosk stwardnia
np.: palaczy, papiey).

Celownik
W celowniku liczby pojedynczej rzeczowniki przybieraj kocwk owi
(parkietowi, rekinowi). Kilka leksemw zachowujcych formy odmiany
nawizujce do dawnego podziau na deklinacje, mianowicie: Bg, brat,
czort, chopiec, diabe, kot, lew, pan, pies, przyjmuje w tym przypadku
kocwk u (Bogu, bratu, chopcu). To zakoczenie nie przysuguje
wyrazowi Lew oznaczajcego imi mskie, ktrego poprawna forma
celownika brzmi Lwowi. W liczbie mnogiej wycznie stosuje si
kocwk om (brunetom, kotom, tragarzom).

Biernik
Biernik typowych rzeczownikw mskich tzn. zakoczonych spgosk nie ma swoistych
kocwek ani w liczbie pojedynczej ani w liczbie mnogiej. Charakterystyczny dla tego typu
deklinacyjnego jest (zalenie od rodzaju lub podrodzaju odmienianego wyrazu) synkretyzm
biernika i mianownika lub biernika i dopeniacza. W lp. forma fleksyjna biernika rwna
mianownikowi przeznaczona jest rzeczownikom majcym rodzaj mskorzeczowy (program,
bilans, skaner). W lm. Ten typ obejmuje wszystkie rzeczowniki niemskoosobowe (baanty,
samochody, parkomaty).
Grupa leksemw rzeczownikowych majcych w bierniku lp. formy tosame z dopeniaczem jest
do rozbudowana. Wyrniamy wrd nich rzeczowniki ywotne (lotnika, kraba, lisa),
nieywotne (oberka, pokera, bakaana, pieroga) oraz rzecz. nazywajce osoby zmare, istoty
nadprzyrodzone (kociotrupa, elfa, szatana).
W bierniku lm. form tosama z dopeniaczem maj wszystkie rzeczowniki mskoosobowe
(pywakw, laureatw, piewakw, pielgrzymw).

Narzdnik
Narzdnik w lp. przyjmuje kocwk em (fryzjerem, liberaem). W liczbie mnogiej
dodaje si ami (cywilami, powiernikami) lub tylko kilka rzeczownikw
przyjmuje kocwk mi (komi, limi, przyjacimi, pienidzmi).

Miejscownik
W miejscowniku lp. wybiera si midzy zakoczeniem u i e. Przy czym u
dodajemy gdy wyraz koczy si na mikk, stwardnia oraz k, -g, -ch, -l (gociu,
koaczu, zawodniku). Natomiast e dodajemy do rzeczownikw o temacie
koczcym si na spgosk tward oprcz k, -g, -ch, -l (baobabie, studencie,
warszawianinie). Miejscownik w lm. ma tylko jedn kocwk ach. Przyjmuj
j wszystkie rzeczowniki z wyjtkiem nazw 3 pastw: (w) Niemczech, (na)
Wgrzech, (we) Woszech.

Woacz
W woaczu rzeczownik przybiera kocwk e (baranie, brudasie), -u (zodzieju,
niedwiedziu). Woacz nie jest rwny mianownikowi. Spotykane s formy: panie
inynier, panie mechanik, lecz nie mog one liczy na aprobat normatywn.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Dopeniacz, celownik i narzdnik lp oraz celownik,

narzdnik i miejscownik lm nie maj zrnicowanych
kocwek

Mianownik

Miejscownik lp

Dopeniacz lm

Rzeczowniki rodzaju eskiego

Oprcz kocwek -a oraz -i, ktre wczaj do badanego podzbioru m.in.
takie leksemy, jak:
aktorka, biedronka, ciemnia, fuzja, histeria, jagoda, metoda, omyka,
porada, relacja, sanna, tuba, wiara, ziemianka, wykonawczyni,
zabjczyni, prorokini, mona wskaza inne wykadniki eskoci.
Rodzaj eski przysuguje take pewnym rzeczownikom zakoczonym na
spgosk
tward:
brew, krew, myl, topiel
stwardnia:
przemoc, porcz, d, mysz, wesz, poda
mikk:
pie, ki, kad, md, spad, gole, jabo, ple, przysta, wie, ma,
wi, sie

Znajomosc formy podstawowej- mianownik l. pojedynczej, musi sie laczyc z wiedza na temat rodzaju rzeczownika, aby mozna go
bylo wlaczyc do odpowiedniego modelu deklinacyjnego.
Przy ustaleniu postaci mianownika l. mnogiej bierze si pod uwag oprcz rodzaju take zakoczenie tematu fleksyjnego
badanego leksemu, jak rwnie sam wygos deklinowanego wyrazu.
Rzeczowniki rodzaju eskiego mog przybiera w tym przypadku jedna z trzech kocwek - y, - e lub i.
Regularnym zakonczeniem leksemow zenskich jest samogloska y.
Przylaczaja ja te rzeczowniki, ktore w M. lp koncza sie na - a
po spolglosce twardej oprocz k, - g, - l
np. ryby, wody, rafy, skaly, kasy, ramy, maty, psychozy, ustawy
oraz nieliczne zakonczone na spolgloske stwardniala
np. myszy, rzeczy
wykladnik e dodajemy do wiekszosci wyrazow, ktorych M. lp konczy sie na a
po spolglosce miekkiej, stwardnialej lub l
oraz majacych w wyglosie spolgloski miekkie, stwardniale lub l
np. babcie, mafie, ziemie, dynie;
prace, prycze, tarcze, roze, wieze; kontrole, niedziele, sale;
polacie, zamiecie, kadzie, powodzie, golenie,galezie;
noce, pomoce, porecze, twarze, podroze;
kapiele, nosogardziele, torbiele.
Koncowka - i przyjmowana jest przez rzeczowniki zakonczone w M. lp na -(k)a, -(g)a ,
przez czesc leksemow zakonczonych na spolgloske miekka,
najczesciej (zwaszcza ),
np. dziewczynki, kumoszki, poslanki, zabawki, nogi, uwagi, trabki;
kosci, milosci, nici, powiesci, radosci, tresci, wiesci, zaszlosci, wiezi

W dopelniaczu l. pojedynczej rzeczowniki zenskie moga miec koncowki -i, -ii, -(j)i
lub -y. O ich wyborze rozstrzyga zakonczenie tematu odmiennego leksemu, a takze jego
geneza. Wziecie pod uwage obu tych okolicznosci pozwala ujac dystybucje koncowek
tego przypadka w nastepujacy sposob:
jeeli w wygosie jest spgoska mikkotematowa lub -k, -g, -l rzeczownik przyjmuje
kocwk -i, np, boleci, cioci gawiedzi, kniei nadziei, zawiei, bani, pieni, doni, bazi,
polki, miazgi, kontroli, swawoli, t sam kocwk przybieraj rzeczowniki zakoczone
w mianowniku na ea, -ua: gwinei, idei, kamei, teodycei, statui;
kocwk -ii przybieraj rzeczowniki obce zakoczone w M. lp na -ia. np, anomalii,
boazerii, dysgrafii, gardenii, historii, komunii, manii, polisemii, synchronii, szawii;
zakoczenie (j)i otrzymuj rzeczowniki z M. lp na cja, -sja, -zja: demokracji, klasyfikacji,
koronacji; anoreksji, dysleksji, koncesji, sesji: animozji, eutanazji, fantazji, paruzji
do tematu rzeczownika koczcego si na spgosk tward oprcz k, -g, -l lub na
spgosk stwardnia, dodajemy koricwk -y, np. torby, swobody, lufy, uciechy,
watahy, zakay, reformy, nagany, antylopy, kanapy, pieczmy, prasy, terakoty, wystawy,
mimozy; procy, smyczy, paszy, burzy, tuszy, loy, mary, obery, wyprzeday.

W D. Im rzeczowniki eskie mog mie formy bezkocwkowe (z ewentualnym samogoskowym rozszerzeniem tematu), z
kocwk -i\ -ii. -(j)i luh -y.
Zero morfologiczne (forma bezkocwkowa) jest typowe dla rzeczownikw polskich, najczciej zakoczonych w M.
lp na -a (po spgosce twardej, stwardniaej i mikkiej) oraz na -i. np. sylab, porad, sof skarg, uciech, matek, lalek,
opatek, akwarel, hal, niedziel, gam, saun, kanap, karier, pokus, tapet, zabaw, mimoz; prac, dacz, tarcz, wadz, burz,
zrz, dusz. kusz. nisz. l. r; bab. a. dy, gospo, ba; bogi, gospody, pa, wadczy.
Kocwk -i przyjmuj niektre rzeczowniki zakoczone w M, lp na -a. na -la, wszystkie leksemy koczce si na
spgosk mikk lub l a take wyrazy 0 zakoczeniu -ea, -ua. Ich formy nie rni si od D. lp. np, (tych) bieni,
kontroli, fasoli, pici wizi, torbieli, orchidei, statui.
Wyrazy rodzime na -ja maja formy zrnicowane, co tumaczy si tylko respektowaniem tradycji uywania
poszczeglnych leksemw - jedne wystpuj w postaci bezkocwkowej (zgraj, mij, szyj), inne kocz si na -i
(dziewoi, nadziei, sekwoi).
Jak wida z przykadw ilustrujcych dopeniacz bezkocwkowy oraz na -i, niejednolite grupy tworz rzeczowniki
zakoczone na -la, jak rwnie na -nia (-alnia. -arnia. -ownia) - cz rzeczownikw ma D. lm bezkocwkowy,
cz przyjmuje kocwk i (hal, ale kontroli, kopal, ale stoczni). Tu naley jeszcze doda, e dla wielu leksemw
przyjto rozwizania wariantywne - wydawnictwa ortoepiczne dopuszczaj obocznoci typu kropli//kropel, parceli||
parcel, szufli \\szufel, stajni//stajen. sukni \\sukien, wini \\wisien
Kocwki -ii oraz -(j)i s doczane do tych samych klas leksemw co w liczbie pojedynczej, np. (tych) manii,
historii, mumii, sensacji, sesji, animozji: synkretyzm form lp i lm jest tu cakowity. Rnicowanie form rzeczownikw
na -cja. -sja i -zja, spotykane w tekstach pisanych jeszcze w poowie ubiegego wieku (tej racji - tych racyj, tej
koncesji - tych koncesyj. tej animozji - tych animozyj). nie wytrzymao prby czasu.
Kocwka -y pojawia si w D. lm niezbyt czsto. Zupenym wyjtkiem jest doczanie jej do rzeczownikw na -a z
poprzedzajc spgosk stwardnia, np. (tych) mszy, obroy, wieczerzy. Przyjmuj j leksemy zakoczone na
spgosk, ktre nie s w polszczynie zbyt liczne, np. (tych) porczy, warzy, myszy, stray.

W caej deklinacji rzeczownikowej tylko leksemy eskie na -a oraz i maja swoist form biernika jest nim kocwka -, np. sylab, tac. diod, filozofi, jog, watah, alej, mask. kul. lun. hucp,
miar, kolas, .furt, muraw, zaraz, wie; bogini, wadczyni.
Jedynym wyjtkiem jest wyraz pani. zakoczony w B. lp. na -.
Wszystkie rzeczowniki eskie o zakoczeniu spgoskowym maj B. lp. rwny mianownikowi, np.:
(zostacie na) noc, (sprowadzilimy) pomoc, (oddano) cze, (wylalicie) ciecz, (uzgodnilimy)
odpowied, (przygotowae) kpiel, (zmylili) pogo, (wyrzucie t) rzecz, (obserwowa) mysz.
(przemoczylicie) odzie.
W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki eskie maj biernik tosamy z mianownikiem, np.
(kolekcjonujemy) huby, (zawiecie) tablice, (przywiozam twoje) akwarele, (rozbito) kasy, (ujawniono)
kradziee. {zmniejszylimy) mare.
W celowniku lp. rzeczowniki eskie mog przybiera kocwk -e, -i lub -y. Szczegowy dobr jest
cakowicie podporzdkowany kryterium morfologicznemu to znaczy:
a) do leksemw. ktrych temat koczy si na spgosk tward oprcz -l dodajemy -e. sylabie, modzie,
yrafie, musze, watae, wersalce, kabale, dumie, komunie, czapie, masie, makacie, sprawie,
mimozie;
b) leksemy zakoczone w temacie na spgosk mikk oraz -l otrzymuje w C. lp. kocwk -i. np.
litoci, miedzi, kniei, broni, przystani, mamusi, buzi.
c) rzeczowniki, ktrych temat koczy si na spgosk stwardnia, maja C. lp zakoczony na -y, np,
karocy, puszczy, odsieczy, wadzy wieczerzy, niszy, play, modziey.
W liczbie mnogiej celownik ma bezwyjtkow, wspln dla wszystkich rodzajw kocwk -om:
antylopom, barmankom, wiolonczelistkom, kukukom, orkom, kiebasom, kometom,
Miejscownik lp ma. formy tosame z celownikiem, np.: (mwimy o) modzie, powadze, zadumie, szalupie,
gitarze, istocie., zarazie: powieci, powodzi, przyjani, wsi, wizi; pracy: obrczy, wiedzy, zorzy;
mszy, grabiey.

Zupenie nietypowy jest Ms. lp rzeczownika rka, ktry przybiera wariantywne postaci w rce \ \
w rku.
Uniwersaln kocwk Ms. lm jest -ach: albach, wodach, pasjach, mumiach, wyspach, kopertach,
zabawach.
Rwnie z tworzeniem form narzdnika rzeczownikw eskich nie ma wikszych kopotw.
Regularn kocwk jest w lp : kniahini, gosposi, poetk, panter, kies, kast, rekuz,
podoci, broni, sprzeda, a w lm. -ami: chorobami, wypowiedziami, przystaniami,
posesjami, historiami, marszrutami, meduzami.
Nieliczne wyjtki od tej zasady maj kocwk mi: dla rzeczownikw komi, nimi: jest ona
jedyna, dla rzeczownikw domi, gami -oboczna do regularnej doniami, gaziami.
Do zrnicowane s kocwki woacza: -o, -i, -y, -u, ale z ich przyporzdkowaniem
odpowiednim leksemom nie powinno by kopotw, gdy opiera si ono na jednoznacznych
kryteriach, a mianowicie:
a)M. lp na-a- w woaczu kocwka o: pogodo, crko, pustynio, ziemio;
M. lp na spgosk mikk oraz na samogosk -i - woacz na -i: radoci, pani, gospodyni,
przystani, wsi;
M. lp na spgosk stwardnia - woacz na -y: wszechmocy, przeczy, modziey;
zdrobnienia mikkotematowe - kocwka -u: babuniu, ciociu, cruniu, mamusiu.
Na podkrelenie zasuguje duy zakres synkretyzmu rzeczownikw zakoczonych na spgosk
mikk i stwardnia, ktre maj wsplny D., C, Ms. i W. na i || -j, a ponadto biernik rwny
mianownikowi. Taka sytuacja wymaga szczeglnej uwagi przy stosowaniu tych wyrazw w
zdaniach; atwo np. zapomnie, e N. lp ma jednak form swoist.

Formy bezkocwkowe rzeczownikw o temacie zakoczonym na spgosk

stwardnia, nawet w odniesieniu do tych leksemw, ktre do niedawna miay
wariantywne postaci D. lm {pomaracz \\pornaraczyt tarcz ||tarczy), uzyskuj
w ostatnich latach wyran przewag nad postaciami z samogosk -y. Mona
w tym widzie przejaw tendencji do jednoznacznoci struktur jzykowych - D,
lm na -y nic rni si od analogicznej formy Ip (tej pomaraczy, tarczy
- tych pomaraczy, tarczy).
Nie jest na razie jasne, dlaczego ta tendencja, sprzyjajca przecie precyzji
informacji, nie przesdza o wyborze form bezkocwkowych duej czci rze
czownikw na -la oraz -nia. Jeli jednak zauwaymy, e w konkurencji z
formami na -i przegrywaj przede wszystkim formy bezkocwkowe z
tematem rozszerzonym o samogosk -e- {kuchen. studzien, wisien, muszel,
strucel, tafel), to moemy sic pokusi o hipotez, e niezmienno postaci
tematw deklinowanych wyrazw cenimy dzi. bardziej ni wyrazisto
gramatyczn sowoform.

Bibliografia:
Halina

Jadacka, Kultura jzyka

polskiego, PWN, Warszawa 2006

Dzikujemy za uwag