Podstawy receptury kosmetycznej

(PRK)
Dla zrozumienia wykładu PRK konieczne jest korzystanie z wykładów
z chemii kosmetycznej, gdzie podane są wzory związków chemicznych
stosowanych w kosmetykach.

Wykład jest wspomagany następującymi podręcznikami:

Alicja Marzec „Chemia kosmetyków”,

wyd. Dom Organizatora,Toruń 2005, ISBN 83-7285-069-0

Władysław Brud, Ryszard Glinka „Technologia kosmetyków”, Łódź 2001, ISBN

83-906839-7-0

Janina Marcinkiewicz-Salmonowiczowa „Zarys chemii i technologii

kosmetyków’, skrypt Politechniki Gdańskiej , Gdańsk 1995

Wiesław Malinka „Zarys chemii kosmetycznej”, Wolumed, Wrocław 1999, ISBN

83-87804-05-3
 1.
Technologia perfumerii

Technologia perfumerii obejmuje dwa zagadnienia; technologię

wytwarzania kompozycji zapachowych przeznaczanych do
nadawania zapachu innym wyrobom oraz technologii wyrobów
perfumeryjnych przeznaczonych do nadawania zapachu ciału
człowieka.
Wyroby perfumeryjne to te kosmetyki, których głównym lub
jedynym zadaniem jest nadanie skórze lub otoczeniu człowieka
zapachu charakterystycznego dla zawartej w nim kompozycji
zapachowej tzn. perfumy alkoholowe , olejowe, w kremie lub w
sztyfcie, wody toaletowe, saszetki, pomady, olejki zapachowe, płyny
i proszki do kąpieli, odświeżacze powietrza itp.
Kompozycja zapachowa to mieszanina naturalnych i syntetycznych
substancji zapachowych dobranych tak, by środek zapachowy był
odpowiednio lotny, trwały i bezpieczny dla skóry.
 Składniki kompozycji zapachowych

Szacuje się, że składników zapachowych jest ponad 4 tysiące. Ich

liczba nie jest znana, bo syntezuje się nowe i jest to utrzymywane w
tajemnicy przez producentów. Ponadto stosuje się mieszanki o
składzie utrzymywanym w tajemnicy ze względu na fakt, że jest to
rynek bardzo konkurencyjny. Analizy składu są możliwe i łatwe.
Tajemnica kosmetyku leży jednak w procedurze otrzymywania.

Składniki zapachowe klasyfikuje się według źródeł pochodzenia:

Składniki kompozycji zapachowych

naturalne substancje zapachowe roślinne:
olejki eteryczne (a), konkrety (b), absoluty (c), żywice (d), pomady (e),
izolaty (f)
naturalne substancje zapachowe zwierzęce: nastawy (g), tinktury (h),
ekstrakty (j)
syntetyczne substancje zapachowe
PN-A-86947
(a) Olejek eteryczny (essentials oil, huile essentielle) – otrzymywany
z roślin przez destylacje z parą wodną lub z wodą, wytłaczany lub
destylowany na sucho. Wodny roztwór po destylacji wodnej nazywa
się wodą aromatyczną (różana, lawendowa, neroli).
(b) Konkret to ekstrakt ze świeżej rośliny niewodnym
rozpuszczalnikiem, który potem jest odparowany (konkret różany,
fiołkowy, lawendy)
(c) Absolut to produkt obróbki konkretu (ekstrakcja alkoholem,
filtracja i odparowanie alkoholu)
(d) Żywice (resinoidy) to ekstrakty suchego surowca roślinnego
niepolarnym rozpuszczalnikiem
(e) Pomady to olejowe ekstrakty kwiatów (na zimno lub gorąco);
chemicznie są to tłuszcze
(f) pojedyncze składniki izolowane drogą destylacji (np. eugenol z
olejku goździkowego)
(g) nastawa (patrz tinktura) otrzymany przez macerację na mokro
(tinktura waniliowa, bobu tonka)
(h) tinktura lub nalewka to roztwór otrzymany przez macerację
surowca w obecności rozpuszczalnika (zwykle alkoholu)
Do produkcji tych surowców używa się następujących
części roślin:

Całe rośliny (bazylia, lawenda, mięta, rozmaryn)

Kwiaty (neroli – kwiat pomarańczy, róży, ylang-ylang)
Pąki kwiatowe (goździk)
Liście (cynamon, drzewo herbaciane, eukaliptus,
petigrain – pomarańcza)
Kora (cynamon)
Drewno (cedr, drzewo różane, sandał)
Cetyna (igły z gałązkami – kosodrzewina, pumil,
sosna, tuja)
Korzenie i kłącza (arcydzięgiel, imbir, irys, lubczyk,
wetiwer)
Owoce, nasiona (anyżek, gałka muszkatułowa,
jałowiec, koper, pieprz)
Skórka owoców (bergamota, cytryna, grapefruit,
mandarynka, pamarańcz)
W przeszłości stosowano surowce pochodzenia
zwierzęcego.
Ambra – wydzielina żołądka wieloryba w postaci nalewki
alkoholowej
Piżmo – wydzielina gruczołów jeleni w postaci rozcieńczonej
tinktury
Cywet – wydzielina kotów etiopskich, używany w formie
absolutu
Castoreum – wydzielina bobrów
Syntetyczne środki zapachowe to wiele różnych związków:

Przykłady
Węglowodory aromatyczne (difenylometan), chlorowcopochodne (-
bromostyren), alkohole alifatyczne (n-undekanol), alkohole aromatyczne
(-fenyloetylowy), aldehydy alifatyczne (metylo-n-nonylooctowy, MNA),
aldehydy aromatyczne (amylocynamonowy), ketony alifatyczne (etylo-n-
amylowy), ketony aromatyczne (p-metoksyacetofenon), acetale
(dwumetylowy acetal aldehydu fenylooctowego, PADMA), estry
alifatyczne (octan izobutylu), estry aromatyczne (salicylan benzylu),
laktony (γ-n-undekalakton), etery i fenole (eter etylowy -naftolu
(bromelia), 1-propenylo-4-metoksybenzen), związki wielofunkcyjne
(aldehyd 3-etoksy-4-hydroksybenzoesowy (etylowanilina), 2,6-dimetylo-2-
hydroksy-oktanal-8 (hydroksycytronellal)), terpeny (mirce, limonen, cytral,
octan linalilu), piżma (muskon, egzaltolid, fantolid, androsten-16-ol-3) i
inne.
 Typy kompozycji zapachowych (w zależności od zastosowania):
Perfumeryjne, kosmetyczne, toaletowe, szamponowe, mydlarskie, chemii
gospodarczej, techniczne.

Zawartość kompozycji zapachowych i rodzaj alkoholu w wyrobach

perfumeryjnych

Typ % Kompozycji Stężenie

alkoholu
Perfumy skoncentrowane (Extrait) 15-30 90-95

Perfumy (Parfum) 10-20 90-95

Perfumy w kremie (Creme Parfum) 6-12

Woda perfumowana (Eau de Parfum) 8-15 80-90

Woda toaletowa (Eau de toilette) 4-8 Ok. 80

Woda Kolońska (toaletowa ) (Eau de 3-5 Ok. 70

Cologne)
Woda pachnąca (Splash Cologne/ 1-3 Ok. 70
Eau Fraiche)
Zawartość kompozycji zapachowych w wyrobach
perfumeryjnych w aerozolu

Typ % % %
kompozycji etanolu butanu

Perfumy 8 52 40

Wody toaletowe 3 52 45

Wody męskie (Kolońskie) 2 63 35

Zawartość olejków eterycznych w różnych typach wyrobów

Oliwki (do masażu i nacierania) 1,5-2,5

Oliwki do twarzy 0,2-0,5

Alkoholowe wody kwiatowe 0,5-1,5
Toniki alkoholowe 0,2-0,5
Toniki bezalkoholowe 0,1-0,75
Kremy i żele do pielęgnacji twarzy 0,2-0,5
Kremy do rąk i nóg 1,0-1,5
Kremy do paznokci 1,0-2,0
Mleczka i balsamy oczyszczające 0,2-0,5
Mleczka i balsamy nawilżające 0,5-1,5
Kremy i żele przeciwdrobnoustrojowe 0,5-1,5
Preparaty przeciw pękaniu naczyń 0,1-1,5
Szampony 0,1-1,5
Żele pod prysznic 0,1-1,5
Olejki do kąpieli 0,1-1,5
Płyny do kąpieli 0,1-1,5
Mydła 0,1-1,5
 2.
Technologia toników, lotionów, mleczek i
maseczek

2.1.
Toniki i lotiony

Toniki i lotiony są to klarowne roztwory do zmywania i

odświeżania skóry. Pierwowzorem ich były wody kwiatowe i
kolońskie. Toniki mają jednak charakter pielęgnacyjny. Są
silnie perfumowane.
Toniki służą do wtórnego oczyszczania skóry. Usuwa
się nimi rozpuszczalne w wodzie zanieczyszczenia. Stosuje się
je po uzyciu środków oczyszczających opartych na olejach
(np. po demakijażu) a przed nałożeniem kremu, w celu
oczyszczenia i nawilżenia skóry. Toniki dobiera się w
zależności od rodzaju skóry.
 Rozpuszczalniki toników to głównie woda o alkohol (do 25%
- etanol i/lub izopropanol – ten drugi ma lepsze właściwości
dezynfekujące i lepiej rozpuszcza tłuszcze). Toniki zawierają też
środki powierzchniowo-czynne i środki wtórnie natłuszczające jak
oksymetylenowane monoglicerydy i pochodne lanoliny. Innymi
składnikami ważnymi są środki nawilżające: gliceryna, glikole,
pochodne glukozy, sole aminokwasów, hydrolizaty protein.
Do cery tłustej i porowatej stosuje się substancje ściągające
(adstringenty), jak np. ekstrakty z hamamelisu lub sole glinu.
Odczyn toników: obojętny lub słabo kwaśny. Do cery suchej nie
powinno się stosować alkoholi, które z drugiej strony są
koniecznymi rozpuszczalnikami dla kompozycji zapachowych, więc
w konsekwencji toniki do cery suchej są zwykle bezzapachowe.
Przykłady receptur:

P.2.1. Tonik dla cery normalnej

•alkohol 15
•gliceryna 3
•wyciąg rumiankowy 10
•kwas cytrynowy 0,05
•woda różana 30
•woda ad 100

Opis procedury: Zmieszać wyciąg rumiankowy z wodą

różaną. Rozpuścić kwas cytrynowy w niewielkiej ilości
wody i ten roztwór dodać do wyciągu rumiankowego z
wodą różaną. Następnie dodać wodę i glicerynę.
Całość wstrząsnąć.
 P.2.1. Tonik dla cery normalnej

•alkohol 15
•gliceryna 3
•wyciąg rumiankowy 10
•kwas cytrynowy 0,05
•woda różana 30
•woda ad 100

Opis procedury: Zmieszać wyciąg rumiankowy z wodą

różaną. Rozpuścić kwas cytrynowy w niewielkiej ilości
wody i ten roztwór dodać do wyciągu rumiankowego z
wodą różaną. Następnie dodać wodę i glicerynę.
Całość wstrząsnąć.
 P.2.3. Tonik do cery suchej, zwiotczałej
(tonik ogórkowy)

•sok ogórkowy
•alkohol
•2 łyżki gliceryny

Opis procedury: Sok ogórkowy zmieszać z równą

ilością alkoholu i pozostawić na tydzień w zamkniętym
szklanym naczyniu. Przecedzić i wycisnąć sok z
miąższu, do całości cieczy dodać równą ilość
destylowanej wody i 2 łyżki gliceryny.
P.2.4. Lotion ściągający do cery tłustej z łojotokiem

•0,25 litra spirytusu

•0,5 szklanki soku poziomkowego
•0,5 szklanki soku ogórkowego

Opis procedury: Soki zalać spirytusem i stosować

do przemywania twarzy
 P.2.5. Tonik do cery tłustej

•Alkohol 20,0
•Gliceryna 2,0
•Wyciąg z melisy 10,0
•Ałun glinowo-potasowy
•Kwas cytrynowy 0,1
•Woda lawendowa 20,0
•Woda destylowana ad 100

Opis procedury: Rozpuścić ałun glinowo-potasowy i

kwas cytrynowy w niewielkiej ilości ciepłej wody i dodać
wyciąg z melisy. Wodę lawendową rozcieńczyć
alkoholem i dodać do pierwszego roztworu, po czym
uzupełnić wodą destylowaną.
 2.2.
Wody to twarzy

Wody do twarzy i lotiony bezalkoholowe odświeżają,

ożywiają i stymulują gojenie się skóry. Można je
szybko przygotować z surowców roślinnych (soki z
marchwi, świeżych ogórków, truskawek, pomidorów
lub ogórków – do cery tłustej) i zwierzęcych (maślanka
– do cery suchej). Dodatek ziół zapewnia długotrwałe
działanie.
Przykład receptury:

P.2.6. Płyn rumiankowo-ogórkowy zmiękczający

i wygładzający

•75 ml naparu z kwiatów rumianku

•350 g świeżego ogórka
•6 łyżeczek gliceryny

Opis procedury: Wycisnąć sok z pokrojonego w

plasterki ogórka. Ciepły napar z rumianku zmieszać z
gliceryną i połączyć z sokiem ogórkowym, mieszając.
Przechowywać w obniżonej temperaturze (4°C)
 2.3.
Płyny to twarzy

Mleczka i śmietanki kosmetyczne oraz lotiony i toniki służą

do demakijażu. Mleczka i śmietanki kosmetyczne
stosowane są do cer suchej i normalnej, natomiast lotiony
(zawierające alkohol) są przeznaczone dla cery tłustej.
Wśród płynów do twarzy wyróżnia się płyny czyszczące
(zmywające) oraz ściągające.
Mleczka są emulsjami typu w/o lub o/w, dzięki temu
składowi usuwają zanieczyszczenia rozpuszczalne w obu
rozpuszczalnikach. Mleczka mają charakter obojętny, nie
alkalizują skóry. Zawierają różne składniki pochodzenia
roślinnego (wyciągi z rumianku, lipy, aloesu, nagietka,
krwawnika, rdestu ptasiego) i wody kwiatowe (z kwiatów
pomarańczy, róży, lawendy), środki ściągające, olejki
eteryczne i alkohol.
Ogólnie płyny oczyszczające nazywa się tonikami. Zalicza się do
nich także wody po goleniu. W skład toników wchodzą różne
wyciągi z roślin; obok wymienionych używa się mięty (chłódzi i
odkaża skórę), melisy, szałwii, macierzanki, rozmarynu.
Do toników dodaje się oleje roślinne (awokadowy, lub woskowy
olej jojoby) w celu wytworzenia emulsji. Jako zapachowe i
lecznicze środki używa się wód aromatycznych: różanej (do cery
suchej i normalnej), kamforowej (dla cery bladej, ziemistej i
zmęczonej), lawendowo-rozmarynowej (dla cery tłustej o
rozszerzonych porach), oczarowej (dla sery z rozszerzonymi
żyłkami) oraz olejki eteryczne (różany, neroli, cytrusowy,
herbaciany).
Płyny ściągające (adrstringent lotions) obecnie zawierają mniej niż
40% alkoholu. Ich odświeżający efekt daje 0,1-0,5% mentolu lub
olejku miętowego. Dodaje się także składniki odkażające (kwas
borny, cytrynowy, kamforę lub olejek drzewa herbacianego).
Działanie ściągające uzyskuje się dzięki garbnikom z wyciągów
roślinnych (kora i liście oczaru kanadyjskiego).
Dla cery suchej produkuje się płyny ściągające bez alkoholu;
używa się roślinne wyciągi wodne lub olejowe: z rumianku,
lipy, nagietka, kwiatów malwy, korzeni i liści prawoślazu,
ziela skrzypu, rdestu ptasiego, liści rozmarynu, liści i kory
oczaru).
Szczególną pozycję zajmują ekstrakty z aloesu, które
nawilżają i odżywiaja skórę. Emulsje i toniki z aloesem są
szczególnie polecane po opalaniu i morskiej kąpieli.
 2.4.
Maseczki

Maseczki, w zależności od zastosowania, postaci i

efektów można podzielić na następujące typy:

•Maski-żele
•Maski-kremy
•Maski podwójne
•Maski oczyszczające
•Maski peel-off
•Peelingi
•Maski pianowe
Maski-żele oparte są na polimerach, które tworzą
przezroczysty i elastyczny film na skórze. Maski takie
przeciwdziałają odparowaniu wody z powierzchni skóry.
Woda gromadzi się pod warstwą polimeru i uelastycznia
skórę. Ponadto zawierają one szereg składników, których
celem jest: kwas hialuronowy (czynnik nawilżający),
wyciągi z ziół, alantoinę i olo-panthenol (substancje
łagodzące).
Maski-kremy są emulsjami typu w/o i mają strukturę kremu
nocnego. Zawierają środki odżywcze i regenerujące. Są
nimi zwykle suche ekstrakty roślinne, aminokwasy, oleje
roślinne i witaminy. Pod maską temperatura skóry jest
nieco podwyższona, co wywołuje lepsze ukrwienie i
intensyfikację wymiany tlenowej. Maski takie można
stosować także jako podkład pod makijaż. Stosuje się je
głównie dla cery suchej (2-3 razy w tygodniu).
Maski podwójne stanowią połączenie żelu i kremu. Sa
produkowane w tubach, zawierających oddzielne
składniki, które mieszają się przy nakładaniu. Ich celem
jest jednocześnie nawilżenie jak i natłuszczenie skóry.
Aktywnymi składnikami są w nich kwas hialuronowy,
mukopolisacharydy, proteiny zbożowe, a działanie
regenerujące zapewniają wyciągi z migdałów lub
rumianku. Można je stosować codziennie.
Maski oczyszczające o konsystencji kremowej zawierają
zwykle bentonit, kaolin, tlenek tytanu lub/i cynku, muły
morskie i wyciągi ziołowe. Są szczególnie przydatne dla
cery tłustej, ponieważ rozpuszczają i usuwają wydzielinę
łojową, zwężają rozszerzone pory skóry i działają
aseptycznie. Należy przy ich nakładaniu omijać okolice
oczu i ust (cynk jest trujący).
Maski peel-off zawierają polimery o składzie tak dobranym aby po
wyschnięciu utworzyć elastyczną błonę, która po usunięciu razem z
obumarłymi warstwami naskórka i wydzielina łojową delikatnie usuwa
zbędne zanieczyszczenia, eksponując świeżą skórę.
Peeling-maski służą do głębokiego oczyszczenia skóry. Maski
rozprowadza się pędzelkiem kolistymi ruchami i po zaschnięciu po 5
minutach usuwa się je zmywając ciepła przegotowaną wodą. W skład
maski wchodzą cząstki kaolinu, polietylenu, celulozy, ziemi
okrzemkowej lub mielonych pestek owoców (brzoskwinie, morele,
migdały kasztany). Są to maski bardzo intensywnej kuracji i dlatego
mogą być stosowane tylko do cery mniej wrażliwej.
Maski pianowe są przeznaczone do szybkiego nawilżania skóry,
poprzez spęcznienie komórek naskórka (po 2 minutach uzykuje się
efekt wygładzenia skóry). Są to maseczki porannej kosmetyki, przed
makijażem. Maseczki te zawierają witaminę E, kolagen, aloe vera, soki z
owoców, wyciągi ziołowe, olejki eteryczne. Należy je stosować na skórę
twarzy i dekoltu.
ZASADY STOSOWANIA MASECZEK

• Surowce do maseczek muszą być świeże

• Przed nałożeniem maseczki wskazane jest otwarcie porów skóry

przez ogrzanie parą lub mokrym ręcznikiem (5 minut)

• Z maseczką na twarzy należy całkowicie wyłączyć mimikę

twarzy

• Maseczki należy stosować wielokrotnie

• Ciepłe maseczki należy zakryć suchym ręcznikiem

umożliwiającym podtrzymanie temperatury maseczki

• Przy stosowaniu maseczki ciepłej, nie wysychającej, na

maseczkę należy położyć watę bawełnianą nasączoną oliwą

• Przy nakładaniu maseczki koniecznie należy unikać kontaktu z

oczami, nosem i ustami
Przykłady receptur:

P.2.7. Maseczka leczniczo-upiększająca

•1 łyżeczka siemienia lnianego

•1/2 łyżeczki ziela skrzypu
•1/2 łyżeczki ziela macierzanki
•1/2 łyżeczki korzenia żywokostu
•1/2 łyżeczki korzenia prawoślazu
•1/2 łyżeczki kwiatu chabru
•1/2 łyżeczki kwiatu nagietka
•1/2 łyżeczki nasienia kozieradki
•1/2 łyżeczki ziela bratka
•1/2 łyżeczki płatków kwiatu dzikiej róży

Opis procedury: Rozgotować nasiona lnu i dodać 3 łyżeczki otrąb pszennych

i po dokładnym wymieszaniu dodawać po pół łyżeczki rozdrobnionych ziół.
Ciepła papkę nakładać na twarz. Po 20 minutach zmyć naparem
rumiankowym. Stosować raz w miesiącu (w wieku > 30 lat).
 P.2.8. Maseczka do cery suchej

1 łyżka płatków owsianych

3 łyżki miodu

Opis procedury: Płatki owsiane zemleć w

maszynce do mięsa, zalać gorącym miodem i
rozetrzeć na masę. Nałożyć na 15-20 minut, po
czym zmyć ciepłą wodą.
 3.
Technologia kremów i żeli kosmetycznych

3.1.
Żele

Żele są to niejednorodne mieszaniny ciała stałego zdyspergowanego w

cieczy. Pomiędzy cząsteczkami fazy ciekłej i stałej występują
oddziaływania (siły van der Waalsa lub wiązania wodorowe), które
powodują, że w całej objętości żelu powstaje trójwymiarowa struktura,
która jest ciałem stałym, ale elastycznym. Żele mogą być przezroczyste,
mętne, mleczne, bezbarwne lub barwne.
Zdolność do tworzenia żeli mają koloidy liofilowe, których
trwałość zależy od stopnia solwatacji (hydratacji). Żele
otrzymywane z wody jako ośrodka dyspergujacego noszą
nazwę hydrożeli, a otrzymywane z innych rozpuszczalników –
nazwę organożeli.

Zol to roztwór koloidalny – zawiesina ciała stałego w cieczy.

Można go przeprowadzić w żel poprzez ochłodzenie. Znane są
żele substancji nieorganicznych, np. bentonitu (magma), ale
żele wielkocząsteczkowych substancji organicznych są
stosowane powszechnie i określa się je mianem liożeli lub
galaretek.

Stężenie, przy którym następuje przekształcenie roztworu

koloidalnego (zolu) w żel zależy od wielu czynników, ale
dominuje powierzchnia styku między substancją
zdyspergowaną a rozpuszczalnikiem.
Żele suche (kserożele). Maja postać proszku, ale otrzymuje się je
przez częściowe odparowanie fazy dyspergującej, a powstałe
ciało stałe ma charakter gąbki, której kanaliki wypełnione są
rozpuszczalnikiem. Suchy żel można przeprowadzić łatwo w
mokry (pęcznienie). Pęcznienie suchego żelu powoduje znaczne
zwiększenie objętości. Tak zachowuje się np. skrobia
ziemniaczana.
Istnieją także suche żele nie zmieniające objętości podczas
wchłaniania cieczy. Przykładem jest żel krzemionkowy,
otrzymywany z kwasu krzemowego SiO2xnH2O. Suchy żel
krzemionkowy jest bardzo higroskopijny i jest stosowany jako
środek osuszający.
Suche żele naturalne i półsyntetyczne (agar, skrobia, pektyny,
żelatyna, pochodne celulozy (metyloceluloza i
karboksymetyloceluloza) są wykorzystywane jako surowiec
wyjściowy do otrzymywania roztworów koloidalnych i kleików
(Mucilagines) a nawet półstałych liożeli plastycznych.
 3.1.
Otrzymywanie i cechy liożeli

Metoda otrzymywania liożeli polega na rozrzuceniu suchego żelu

na powierzchni rozpuszczalnika (zwykle woda), ogrzaniu z
ciągłym mieszaniem. Gdy otrzymuje się liożel z substancji o
ograniczonym stopniu spęcznienia, to można użyć nadmiar
rozpuszczalnika, ale po spęcznieniu żelu odstawia się mieszaninę
do opadnięcia liożelu na dno, a nadmiar rozpuszczalnika zlewa
się znad liożelu. Otrzymane żele pozostawia się na pewien czas,
w celu uzyskania przez nie trwałości. Żele można przeprowadzić
z powrotem w zol przez zwykłe rozcieńczenie lub ogrzanie.
Proces ten, nazywany synerezą zachodzi tylko wtedy, gdy liożel
zawiera mniej niż 10% fazy rozproszonej. Synereza może
przebiegać samorzutnie, w wyniku przemian chemicznych
podczas starzenia.
Istnieją żele sprężyste (odkształcające się odwracalnie pod
wpływem przyłożonej siły) oraz żele plastyczne (odkształcające się
nieodwracalnie), oraz takie, które wykazują zjawisko tiksotropii
(przemiany żelu w zol pod wpływem bodźca mechanicznego –
wstrząsanie lub mieszanie).

Przykłady receptur:

P.3.1. Żel do włosów z ekstraktem fiołka

•Nipagina M
•Poliquaterium-10
•Kwas mlekowy
•Olej rycynowy
•Baza zapachowa
•Ekstrakt fiołka

Opis procedury: Ogrzać wodę, dodać Niapaginę i Poliquaterium i mieszać

do konsystencji żelu. Dodać kwas mlekowy i olej rycynowy podczas
mieszania. Zmieszać środki zapachowe i dodać do całości.
 3.2.
Rodzaje kremów i charakterystyka

Kremy oczyszczające (cleaning cream) wywodzą się z

koldkremów. Koldkrem składa się z różnych proporcji wosku,
olejku migdałowego, boraksu i olbrotu. Jest stosowany do
oczyszczania i odżywienia. Jako odżywka jest wklepywany w
skórę, co zapewnia długotrwałe działanie. Kremy te zawierają
tłuszcze roślinne. Obecnie stosuje się emulsje o/w lub w/o, jako
mleczka lub śmietanka. Jego funkcją jest usuwanie resztek
makijażu, łoju skórnego i zanieczyszczeń zewnętrznych (kurz).
Kremy takie zastępują mydła dla skóry wrażliwej na mydła
(wysokie pH). pH tych kremów ma pH 5.5, które jest naturalne dla
skóry.
Kremy odżywcze i zmiękczające mają różne określenia: kremy
odżywcze (skin foods, nutritive cream), kremy nocne (night cream),
kremy wygładzające (lubricating cream), kremy zmiękczające
(emolient cream). Z założenia są stosowane na noc. Zapobiegają
utracie wody, odnawiają i odżywiają naskórek. Są one zwykle
emulsjami e/o z dużą zawartością oleju, stałe lub miękkie. Emulsja
jest stabilizowana cholesterolem lub lecytyną. Składniki aktywne
to: witaminy, aminokwasy, fitohormony (z roślin), pszczele
mleczko, ekstrakty z glonów. Zwykle jest w nich także obecny kwas
γ-linolenowy (z oleju wiesiołkowego, z ogórecznika, lub z grzybów
hodowanych biotechnologicznie). Ostatnio intensywnie bada się
naturalny czynnik nawilżający (NMF), który jest uwalniany z jąder
komórek w trakcie rogowacenia komórek naskórka. Skład jego nie
jest znany, ale wiadomo, że w w skład NMF wchodzą: aminokwasy
(40%), kwas piroglutaminowy (PGA, 12%), mocznik (7%), kwas
moczowy, glikozoamina, kreatynina, sód, wapń, potas, magnez,
fosforany, chlorki, mleczany, cytryniany, mrówczany i
niezidentyfikowane substancje w śladowych ilościach. Większość
tych składników jest zawarta w kremach odżywczych.
Ostatnio stosuje się oleje z Avocado, kiełków pszenicy i tłuszcz z
jojoby i lanolinę.
Aktywnym składnikiem jojoby jest skwalen. Skwalen jest jednak
nietrwały i dlatego używa się skwaleny modyfikowane chemicznie.
Skwalen i jego pochodne przyspieszają przenikanie substancji
lipofilowych przez warstwę rogową oraz przez mieszki włosowe i
gruczoły łojowe.
Ogromny wpływ na elastyczność skóry maja włókna kolagenowe,
które stanowią ok. 72% suchej masy skóry właściwej. Są one
zbudowane z niejednorodnego białka – kolagenu, którego głównym
składnikiem jest aminokwas hydroksyprolina. Ponadto drugim
składnikiem decydującym o elastyczności skóry są włókna
sprężyste. Przestrzeń pomiędzy nimi jest wypełniona substancją
zawierającą mukopolisacharydy, a najważniejszym z nich jest kwas
hialuronowy.
Wobec powyższego istotnymi składnikami kremów są kolagen i
elastyna oraz kwas hialuronowy. Istotnymi składnikami są również
-hydroksykwasy (mlekowy, jabłkowy, cytrynowy, glikolowy), które
przyspieszają regenerację naskórka.
Kremy regenerujące (regenerative cream) i
przeciwzmarszczkowe (antirides creams) mają na celu
głębokie wniknięcie składników do wnętrza skóry i
wywołanie naturalnych fizjologicznych procesów
regeneracji naskórka; produkcji kolagenu i elastyny.
Wśród aktywnych składników stosowanych ostatnio są:
kwasy nukleinowe; DNA i RNA (Yves Rocher i Edelle);
glutation (zmiatacz rodników); witamina A (retinol), E i
B6; koenzym Q10 (antyutleniacz); biokonjugat kolagenu
i kwasów tłuszczowych (ten biokonjugat jest zarówno
hydrofilowy jak i lipofilowy), liposomy (wspomagają
wnikanie białek), elastyna, ciekłe kryształy zawierające
witaminy A i E.
Kremy dzienne (day cream):
krem matowy – szybko wchłaniający się krem ochronny, nadaje skórze
matowość, chroni przed wiatrem i pyłem
krem podkład – stosowany pod makijaż, głównym składnikiem są emulsje
kwasu steraynowego; mogą zawierać także czynniki nawadniające i
koloryzujące (3-10% barwników)

Kremy nawilżające (moisturizers) – zawierają składniki nawilżające skórę

oraz tworzące nieprzepuszczalnej bariery, która zapobiega parowaniu (woski,
węglowodory, wazelina, olej parafinowy, oleje silikonowe, olbrot i wosk
pszczeli, alkohol cetylowy, i wnikające głębiej w skórę: lanolina, sterole, estry:
mirystyniany, palmityniany, linoleniany, lecytyna, skwalen i skwalan). Środki
wiążące wodę zewnętrzną (higroskopijne) to: gliceryna i glikole: etylenowy i
propylenowy, sorbitol, oraz NMF.

Kremy ochronne (protective cream) – chronią skórę, w zależności od składu

przed: wodą, tłuszczami, promieniowaniem (zwykle są to kremy ochronne do
rąk)
 4.
Technologia szamponów i odżywek do włosów

Mydła są znane od bardzo dawna; opierały się one na solach

sodowych kwasów tłuszczowych pochodzenia zwierzęcego lub
roślinnego i były otrzymywane przez gotowanie (ważenie) tłuszczów
z ługiem sodowym (NaOH), z dodatkami: kalafonią i krzemianami. Po
odparowaniu wody i oddzieleniu gliceryny, do suchego, surowego
mydła dodawano środki zapachowe do rozdrobnionego mydła i
prasowano je w kostki (peloteza).
Obecnie klasyczna receptura mydła toaletowego zawiera
następujące składniki:
Przykład receptury:

P.4.1. Mydło toaletowe

Mydło sodowe z kwasów tłuszczowych łoju ok. 60%

Mydło sodowe z oleju kokosowego 10-27%
Chlorek sodu 0,5%
Substancje kompleksujące 0,3%
Preciwutleniacze 0,1%
Kompozycja zapachowa 0,5-2,0%
Barwniki 0,1%
Inne dodatki i woda add 100%
 Mydła są miękkie, gdy jest duża zawartość oleju
kokosowego (lub innych surowców roślinnych: oleju
palmowego, z oliwek, sojowego). Rola przeciwutleniacza
(palmitynian askorbylu, wit. E, BHT).
Kompleksony dodaje się celem wiązania jonów metali
przejściowych, które katalizują procesy autooksydacji. Rolą
innych dodatków jest zapobieganie odtłuszczeniu skóry;
stosuje się w tym celu kwasy tłuszczowe, alkohole tłuszczowe,
lecytynę, oleje roślinne.
W mydłach leczniczych znajdują się inne substancje, np.
dezynfekujące, przeciwgrzybiczne, przeciwpotowe,
dezodorujące, nawilżające.
Mydła przezroczyste na etapie produkcji mają dodawane
glicerynę, sorbitol, cukier lub etanol.
Obecnie produkuje się mydła zawierające inne środki obniżające napięcie
powierzchniowe (detergenty), jak pochodne trójetanoloaminy. Typowa
procedura mydła zawierającego detergenty jest podana poniżej.

P.4.2. Mydło syntetyczne

Sól sodowa siarczanowanych kwasów tłuszczowych ok. 30%

Sól sodowa izotionianu kwasów tłuszczowych ok. 15%
Sól sodowa monoestru kwasu sulfobursztynowego ok. 10%
Alkohole tłuszczowe ok. 10%
Kwasy tłuszczowe ok. 10%
Skrobia ok. 10%
Kompozycja zapachowa ok. 1%
Dodatki specjalne, barwniki, woda add 100%
 P.4.3. Mydło płynne

Glikol propylenowy 4%
Wodorotlenek potasu 3%
Fenyloetanol 0,3%
Polioksymetylenowany monosteearynian 1%
Laurylosiarczan sodowy 10%
Kwasy tłuszczowe oleju kokosowego 10%
Woda add 100%
Żele są stosowane coraz częściej. W ich skład wchodzą
głównie detergenty syntetyczne.

P.4.4. Żel pod prysznic

Sulfobursztynian disodowy 17,3%

C8-10­Betaina 17%
Poliglikozyd laurylowy 14%
Ester eteru poliglikolokokosowego i gliceryny 5%
Kompozycja zapachowa 0,1%
Woda add 100%
Preparaty do kąpieli (sole i proszki, tabletki i gałki, olejki, emulsje i
mleczka, płyny i żele) zawierają głównie środki zapachowe oraz
pieniące, środki natłuszczające (oleje roslinne, awokado, jojoba i
lanolinę kosmetyczną) i nawilżające.

Przykłady receptur:

P.4.5. Sól do kąpieli

Chlorek sodu 87%

Siarczan sodu 4%
5% roztwór akoholowy mocznika 3%
Glikol dwupropylenowy 3%
Kompozycja zapachowa 4%
 P.4.6. Sól do kąpieli pieniąca

Chlorek sodu 83%

Siarczan sodu 2%
Laurynosiarczan sodowy 10%
Kompozycja zapachowa 5%

P.4.7. Olejek pływający (nierozpuszczalny) – daje efekt

natłuszczenia ciała

Lanolina 8%
Olej mineralny lub roślinny 30%
Mirystynian izopropylu 53%
PEG-40 oleinian sorbitanu 2%
Mleczan alkoholi C12-15 2%
Kompozycja zapachowa 5%
 P.4.8. Olejek rozpuszczalny – z solubilizatorem
(środek powierzchniowo-czynny)

Olej mineralny lub roślinny 65%

Mirystynian izopropylu 20%
Eter PPG-15 stearylowy 10%
Kompozycja zapachowa 5%

P.4.9. Pieniący płyn do kąpieli

Siarczan sodowy eteru laurylowego 16%

Dwuetanoloamid kwasów tłuszczowych oleju kokosowego 3%
Ester poliglikolowy kwasów tłuszczowych 3%
Kompozycja zapachowa 1%
Konserwanty, kwas cytrynowy, chlorek sodu, woda add 100%
 5.
Technologia dezodorantów i pudrów

Rolą dezodorantów jest zmniejszenie ilości potu oraz

usunięcie zapachu, który jest następstwem bakteryjnego
rozkładu potu. Stosuje się garbniki (adstringenty z kory
dębowej, szałwii, tymianku, rozmarynu) lub związki glinu.
Adstringenty ściągają skórę i zmniejszają pocenie.
Bakterie są zwalczane przez środki bakteriobójcze.
Dezodoranty są produkowane jako płyny, sztyfty i
aerozole.
 5.1.
Aerozole

Propelent jest nośnym gazem: używane są: podtlenek azotu,

dwutlenek węgla, azot, argon i butan. Dawniej stosowano także
freony (chlorowe i fluorowe pochodne metanu lub etanu –
obecnie zabronione, bo reagują z ozonem).
W skład preparatów wchodzą skroplone propelenty oraz sole
metali z niższymi kwasami tłuszczowymi lub kwasy tłuszczowe.
Związki czynne w aerozolach przygotowywane są w
następujących postaciach:
a. jako związki niskocząsteczkowe, utrzymujące się długi czas w
powietrzu (dezodoranty powietrza)
b. do stosowania na powierzchnię skóry (np. lakiery do włosów)
c. w postaci piany (dezodoranty do ciała), w których propelent
jest częściowo zemulgowany z aktywnym składnikiem
d. w postaci niezmienionego produktu (pudry w aerozolu, prazty
w opakowaniach pod ciśnieniem)
Przykłady receptur:

P.5.1. Hydrożel przeciwpotny

Karboksymetyloceluloza 2%
Ekstrakt glikolowy rozmarynu 5%
15% roztwór chlorku glinu w alkoholu etylowym 7,5%
Nipagina M 0,1%
Kompozycja zapachowa 0,05%

Opis procedury: rozpuścić w 10 częściach wody ekstrakt

rozmarynu, chlorek glinu i nipaginę i dodać do hydrożelu
(rozpuszczona karboksymetyloceluloza w wodzie) i mieszać do
uzyskania konsystencji hydrożelu.
 5.2.
Pudry

W pudrach stosuje się proste związki nieorganiczne: krzemiany (talk,

kaolin), węglany (wapniowy i magnezowy), tlenki metali (tlenek cynku i
tytanu), sole kwasów organicznych (stearynian cynku i magnezu),
policukry (skrobia, dekstran). Dobrą adhezję (przyciąganie przez
powierzchnię) wykazują dzięki dodatkowi stearynianów (w szczególności
cynkowego – pudry tłuste), kaolinu koloidalnego, wazeliny, alkoholu
cetylowego, lanoliny lub ciężkich olejów mineralnych.
Nośnikami głównymi są: kaolin, bentonit, węglan wapnia lub/i magnezu i
skrobia (ryżowa).
Śliskość pudru uzyskuje się dzięki talkowi (uwodniony krzemian
magnezu).
Barwniki stosowane w pudrach są związkami nieorganicznymi: tlenki
żelaza (żółte, czerwone i brązowe), lub organicznymi (ultramaryna –
zielone i niebieskie).
Pudry powinny mieć właściwości maskujące, zdolność absorbowania
wody i tłuszczów i poślizg.
Konsystencje pudrów: pudry prasowane (nie rozsypują się), pudry w
kremie (dają się rozprowadzić cienką warstwą, stosowane pod
makijaż), płynne ( w roztworach wodno-glicerynowych.

Przykłady receptur:

P.5.2. Puder lekki

Talk 80%
Tlenek cynku 5%
Stearynian cynkowy 5%
Skrobia ryżowa 10%
Kompozycja zapachowa i barwniki małe
ilości
 P.5.3. Puder dobrze kryjący

Talk 30%
Tlenek cynku 24%
Stearynian cynkowy 6%
Węglan wapniowy lub skrobia ryżowa 40%
Kompozycja zapachowa i barwniki małe ilości

Ogólna procedura wymaga rozdrobnienia składników do

rozmiarów ziaren o średnicy mniejszej niż 0,5 mm. Uzyskuje się to
przez mielenie w młynach kulowych lub tarczowych. Mieszanie
składników prowadzi się grawitacyjnie przez ok. 2 godz.
 6.
Technologia kosmetyków kolorowych

6.1.
Kredki do warg (szminki)

W skład pomadki wchodzą: oleje (np. rycynowy, jako rozpuszczalnik

barwników), woski (Karnauba i Candelila), tłuszcze (masło kakaowe),
substancje zapachowe i barwniki naturalne.
Pomadki dzieli się na:
• nieścierające (suche) z małą ilością tłuszczów, a dużą ilością
wosków i barwników
• płynne – tworzą trwałą powłokę, dzięki składnikom żywicowym,
plastyfikatorom i alkoholowi
• ochronne – zawierają oleje mineralne, woski i składniki roślinne
dla zwiększenia przyczepności do skóry
 6.2.
Róże

Róże suche odpowiadają składowi pudrów ale maja większą ilość

barwnika, działają wysuszająco, zmywa się je ciepłą wodą i
mydłem lub zmywaczem tłuszczowym.
Róże tłuste produkowane są na podłożu bezwodnym lub jako
emulsje z wodą. Zawierają kaolin i krochmal (skrobia) lub surowce
syntetyczne.
 6.3.
Kosmetyki do oczu

Używane są: tusze do brwi i rzęs (maskara), cienie na powieki

(eye shadows), tusze do robienia kresek na powiekach (eye
liners) oraz ołówki do brwi (eye brow pencil). Barwniki używane
do tych preparatów są albo pochodzenia roślinnego (henna)
albo nieorganicznego.
Powszechnie stosowanymi barwnikami są: sadza (czerń), tlenki
żelaza (brązy), ultramaryna (kolor niebieski), tlenki chromu
(zieleń), połysk srebrny lub złoty (sproszkowane złoto, brąz lub
glin).
 6.4.
Pielęgnacja paznokci

Lakiery mają jedną zasadniczą cechę odróżniającą je

od innych kosmetyków: są nanoszone na paznokcie
jako roztwory polimerów, które po odparowaniu
rozpuszczalnika utwardzają się.
Przykład receptury:

P.6.1. Lakier do paznokci

Octan etylu 40,69%

Octan butylu 20,06%
Nitroceluloza 11,85%
Alkohol izopropylowy 4,56%
Bezwodnik ftalilo-trimellitowy 7,29%
Kopolimer glikolowo ftalanowodibutylowy 4,56%
Kopolimer akrylowy 0,91%
Kamfora 0,91%
Banzofenon 0,36%
Barwniki >1%
Octan tokoferylu 0,03%
Palmitynian retinylu 0,03%
Związki krzemoorganiczne 8,22%
 6.5.
Pielęgnacja oczu

Tusze do rzęs pełnią funkcję wydłużania i wygładzania dzięki

obecności chityny pochodzenia morskiego. Innymi ważnymi
składnikami są ceramidy i prowitaminy B5.

Ogólna receptura:

P.6.2. Tusz do rzęs

Woda 70,95
Kopolimer PV/VA 18,1%
Barwniki 6%
Alkohol izopropylowy 1,8%
Glikol butylenowy 1,7%
EDTA 0,6%
Kokamidylopropylo betaina 0,2%
Węglan sodowy 0,1%
Mieszanina: fenoksyetanol, Aseptiny 0,5%
 6.6.
Pielęgnacja twarzy

Podkład nawilżający zapewnia odpowiedni poziom

nawilżenia przez zastosowanie ekstraktów z aloesu, miodu,
witamin A i E. Podkład zawiera także często filtry UVA
i UVB.
Przykład receptury:
 P.6.3. Podkład do makijażu

Woda 73,4%
Gliceryna 7,2%
Poliakrylan/glikol propylenowy 7,2%
Adypinia dioktylu 5,0%
Polietylen 2,8%
Mika 1,44%
Dwutlenek tytanu 1,3%
Akrylany alkilowe 1,0%
Kopolimer akrylanowy 0,7%
Trietanoloamina 0,69%
Tlenek żelaza 0,65%
Fenoksyetanol 0,6%
Bentonit 0,4%
Mannitol 0,36%
Trioleinian sorbitylu 0,3%
Imidazolinylomocznik 0,25%
Metylparaben 0,25%
Laurylolisina 0,24%
Tlenek tytanu (mikrocząstki) 0,2%
Żel z aloesem 0,2%
Dimetikon 0,2%
Sorbitol 0,12%
Propylparaben 0,1%
Octan tokoferylu 0,1%
Baza zapachowa 0,2%
Woda add 100%
 6.7.
Barwniki

Barwniki pochodzenia naturalnego izolowano z roślin.

Należą one do następujących grup związków:

•Antocyjany
•Flawony
•Katechiny
•Ksantyny
•Ketony i chinony
•Barwniki pirolowe
•Karotenoidy
•Barwniki fenolowe
 7.
Regulacje prawne

Ustawa o kosmetykach z dnia 30 marca 2001

Ustawa definiuje następujące pojęcia:

Kosmetyk (Art. 2 Ustawy):

W rozumieniu ustawy kosmetykiem jest każda substancja

przeznaczona do zewnętrznego kontaktu z ciałem
człowieka: skórą, włosami, wargami, paznokciami,
zewnętrznymi narządami płciowymi, zębami i błonami
śluzowymi jamy ustnej, którego wyłącznym celem jest
utrzymywanie ich w czystości, pielęgnowanie, ochrona,
perfumowanie lub upiększanie.
Producent (Art.3 Ustawy):

Przedsiębiorca, który wytwarza, wprowadza do obrotu, a

także przedstawiciela oraz każdą osobę, która występuje
jako wytwórca, umieszczając na produkcie bądź dołączając
do niego swoje nazwisko, nazwę, znak towarowy bądź inne
odróżniające oznaczenie; za producenta uważa się również
każdego, kto prowadząc działalność gospodarczą może
wpływać na bezpieczeństwo kosmetyku.
O opakowaniu (Art. 6 Ustawy)

Opakowanie jednostkowe kosmetyku powinno być

oznakowane w sposób widoczny, czytelny i trwały. Ma ono
zawierać następujące informacje:
Nazwę i kategorię
Imię nazwisko i adres producenta
Zawartość kosmetyku ( w gramach lub jednostkach objętości)
Termin trwałości
Numer serii ułatwiającej identyfikację
Wykaz składników (w gramach) według kolejności ich
dodawania (składniki w ilości poniżej 1% mogą być podawane
w dowolnej kolejności, po składnikach o masie >1%), numery
barwników.
System informacji o kosmetykach (Art. 8 – 10 Ustawy)

Rolę tę przejmuje Główny Inspektor Sanitarny. Nadzór

spełnia Inspekcja Sanitarna i Inspekcja Handlowa.

Dopuszczenie do obrotu (Art. 18 Ustawy)

Kosmetyk zgłasza się do Państwowego Zakładu Higieny,

który wydaje świadectwo dopuszczenia do obrotu.

Alicja Marzec „Chemia kosmetyków”, str. 345 - 357