Kategoryzacja językowa i

pojęcie prototypu
M. Kielar-Turska, Eleonory Rosch koncepcja kategorii
semantycznych. Badania własne.
T. Maruszewski, Reprezentacje pojęciowe.
 Pojęcie kategoryzacji
Proces kategoryzacji polega na:
łączeniu obiektów w grupy, które cechują
się względną jednorodnością

Obiekty należące do jednej grupy nie

muszą być identyczne
Celem kategoryzacji jest określenie relacji
między poszczególnymi kategoriami

relacje między kategoriami oraz właściwości

kategorii możliwość wnioskowania
o właściwościach pojedynczych obiektów

Kiedy stwierdzam, że koty są nieufne, to ten kot perski, którego

mam przed sobą też jest nieufny
Kategoryzacja- wybiera się niewątpliwych
przedstawicieli danej kategorii i sprawdza,
w jakim stopniu kandydat jest do nich
podobny.
Taki niewątpliwy przedstawiciel stanowi
prototyp, czyli wzorzec kategorii. Tym
samym w obrębie kategorii są lepsi i gorsi
przedstawiciele
Pojęcia zapewniają naszemu
funkcjonowaniu ekonomię: widząc jakiś
przedmiot (egzemplarz pojęcia),
odwołuję się do klasy przedmiotów, do
której ten egzemplarz należy
Pojęcia redukują różnorodność informacji,
przetwarzanych przez umysł
KATEGORYZACJA (łączenie elementów w
grupy, które charakteryzują się względną
jednorodnością)
POGLĄD KLASYCZNY

Niezmienność i ostrość granic pomiędzy

poszczególnymi kategoriami
Wewnętrzna definiowalność kategorii
Binarność cech definicyjnych
cechą istotną jest taka cecha, która
charakteryzuje wszystkie obiekty należące
do zbioru
pojęcia są przyswajane na drodze uczenia
się
Dziecko zostaje poinformowane, że Azorek to pies –
rejestruje zatem bardzo dużo informacji na temat psa.
(kiedy widzi innego psa może stwierdzić, że to pies; jednak
równie dobrze psem może nazwać kota)
Na podstawie informacji zwrotnej poszukuje cech
odróżniających psa od kota
raz ustalone kategorie pozostają
niezmienne, ponieważ definiuje się je jako
konieczne i wystarczające

przynależność elementów do danej

kategorii określają LOGICZNE ZASADY

wszystkieelementy kategorii mają ten

sam status, nie można mówić o
elementach lepszych i gorszych

koncepcja
Arystotelesowska
Istota pojęcia – zbiór abstrakcyjnych
właściwości, pozwalających na określenie
relacji danego pojęcia do innych pojęć

Istotą pojęcia „owoc” jest to, że jest to część rośliny, która

osłania nasiona i ułatwia ich rozsiewanie

Procedura identyfikacyjna - zawiera te

cechy, które pozwalają zaliczyć pewien
obiekt do jakiejś klasy
Owocem jest coś, co rośnie na drzewie, ma skórkę, pestki,
itd.
W rzeczywistości większość zjawisk, zachodzących
w otaczającym nas świecie - od temp. powietrza
po temperaturę ludzkich uczuć ma charakter
skalarny

Kategorie poznawcze tworzone przez

ludzki umysł z reguły nie pokrywają się z
„prawdziwymi” kategoriami otaczającego
nas świata
ELEANOR ROSCH: kategoryzacja w
oparciu o prototyp
Powstała na gruncie badań empirycznych
z dziedziny psychologii rozwojowej

Odrzuca założenia teorii klasycznych

Porównywanie nadal pozostaje podstawą

wszelkiej kategoryzacji
kategorie powstają w wyniku tworzenia
pojęć
granice między kategoriami są nieostre,
odpowiadają ludzkim przekonaniom, są
odbiciem obrazu świata w umyśle
człowieka – są kategoriami potocznej
wiedzy o świecie

Proces kategoryzacji jest subiektywny,

opiera się na doświadczeniu zmysłowym
Oba czynniki tworzą ramy, w których
przebiega proces przetwarzania doświadczeń
obiektywnego świata w jego subiektywną
interpretację
Wszelka percepcja jest procesem
wybiórczym – widzimy to, co chcemy
widzieć (przyglądamy się otoczeniu ze
zmienną uwagą i przetwarzamy jedynie
część dostępnych zmysłom danych)
 Prototyp

struktura poznawcza, dającą się odnieść do

jakiegoś segmentu otaczającej nas
rzeczywistości
Symbol danej kategorii, poznawczy „punkt
odniesienia”
Wyróżniający się przykład danej kategorii

Pojęcie jest najlepiej

reprezentowane przez prototyp
PROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNE
Eleanor Rosch, Georg Lakoff
Badania Rosch nad typowością:
 Obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze przy uczeniu
się
 Egzemplarze typowe mają najwięcej cech charakterystycznych

Prototypy:
 jako pierwsze wiązane z nazwą kategorii
 opanowywane najwcześniej

Peryferie:
 opanowywane później
 zmienne u poszczególnych osób
Poziomy podstawowe to struktury najbardziej potrzebne –
maksymalnie użyteczne, stanowią punkt wyjścia do
tworzenia dalszych kategorii

„ssak” „pies” „jamnik”

(najskuteczniejszy, najbardziej ekonomiczny w użyciu)

Rosch wyróżnia 3 grupy nazw – poziomów
abstrakcji:
1. Nadrzędny (np. owoce, meble, pojazdy) A
2. Podstawowy (np. jabłko, stół, samochód) B
3. Podrzędny (np. antonówka, stół kuchenny, samochód) C

Najlepsza znajomość przykładów z poziomu

podstawowego:

 mają najbardziej całościowy charakter

 najwyraźniej wyodrębniają się z otoczenia
 nazwy przedmiotów opanowywane są najwcześniej, stanowią
podstawę segmentacji świata
 A

Wymiar pionowy pojęcia w hierarchii, T. Maruszewski, s. 192.

Kategorie poziomu podstawowego –
posługujemy się nimi najczęściej, jako
pierwsze je przyswajamy
Kategorie percepcyjne

Badanie wewnętrznej struktury kategorii:

koloru, kształtu i mimicznych wyrazów
emocji
Nazywanie Kolorów: (badanie międzykulturowe)

podstawowe nazwy kolorów

pola wyraźniejsze percepcyjnie, były zauważane jako wyróżniające
się przez wszystkich ludzi bez względu na język

Kolory ogniskowe
 zapamiętywane są lepiej (badani popełniali najmniej błędów przy
uczeniu się zestawów, w których kolor ogniskowy umieszczony
był centralnie); mają silniejsze podstawy percepcyjne
 są „typami idealnymi”, względem których oceniane są inne
kolory – zatem naturalne prototypy stają się ogniskami kategorii
Kolory mieszane zapamiętywano słabiej
Wnioski Rosch:

 1. przypuszczalne kolory ogniskowe, jako naturalne prototypy

kategorii koloru, są szybciej przyswajane niż inne kolory, nawet
wówczas, gdy stanowią peryferyjne człony kategorii
 2. dla osób, które nie znają nazw kolorów, zestawy
zorganizowane wokół naturalnych prototypów koloru są łatwiejsze
do przyswojenia

to, co łatwiej zauważalne w otoczeniu staje się naturalnym

prototypem, a potem ogniskiem kategorii
Badania genetyczne:
 Dzieci 3-letnie preferują kolory
ogniskowe, 4-letnie lepiej wskazują kolory
ogniskowe niż nieogniskowe
 Ognisko kategorii koloru ustala się
wcześniej niż peryferie koloru
Badania nad kategoriami kształtów:
3 formy geometryczne oraz ich modyfikacje

Do każdej figury dobrano po

6 modyfikacji. Badani
szybciej uczyli się zestawów,
w których centralne miejsce
zajmowała figura
podstawowa; szybciej
zapamiętywano figury będące
prototypami niż figury
zniekształcone
Badania nad mimiką (wyrażanie emocji)

 6 podstawowych ludzkich emocji : radość, smutek, gniew, strach,

zdziwienie, niezadowolenie (każda z nich skojarzona jest z
określonymi ruchami mięśni twarzy)
 Inne emocje stanowią połączenie ruchów mimicznych, co
uniemożliwia ich jednoznaczną identyfikację
 Badani właściwie oceniali obrazki przedstawiające podstawowe
emocje

prototypy mają charakter uniwersaliów,

Jako pierwsze wiązane są z nazwą kategorii, stąd są
najwcześniej opanowywane w ontogenezie
Niepercepcyjne kategorie
semantyczne
 Struktura analogiczna do kategorii percepcyjcnych ( także złożona z
prototypu oraz członów peryferyjnych)

Odpowiada umysłowej reprezentacji badanych:

 Hierarchizowanie przykładów kategorii

 Szybsze i bezbłędne ocenianie najlepszych przykładów kategorii
 Wolniejsze i częściej błędne ocenianie przykładów słabszych
 Przypisywanie przedmiotom poziomu podstawowego największej
ilości informacji
 Eksperyment :
8 kategorii niepercepcyjnych (owoce, dziedziny sztuki, sporty, ptaki,
pojazdy, zdarzenia, choroby, rośliny); 6 przykładów na 7-
punktowej skali
Wszyscy badani wybierali w zakresie poszczególnych te same
przykłady, oceniając je jako najlepsze przykłady kategorii np.

OWOCE
jabłko
śliwka
ananas
truskawka
figa
oliwka
BADANIA W POLSCE (1978 – 1979)

 Szacowanie przykładów kategorii przez uczniów klas II, IV,

VI
345 uczniów z różnych grup społecznych:
• Inteligencja
• Urzędnicy biurowi i technicy
• Robotnicy wykwalifikowani
• Robotnicy niewykwalifikowani

Zadanie: Oszacować przykłady kategorii w typach kategorii o

wysokim (np. owoce, pojazdy, sporty, odzież) i niskim
poziomie konkretności (przestępstwa, nauki, sztuka,
uczucia)
Grupa Kategorie o wysokim poziomie konkretności Kategorie o niskim poziomie konkretności
klasa

owoce pojazdy sporty odzież przestępstwa nauki sztuka uczucia

II – A Jabłko Samochód Piłka nożna Płaszcz Morderstwo Matematyka Film Miłość

B “ “ “ “ “ “ Muzyka Miłość/radość
C “ “ “ “ “ “ Film Miłość
D “ “ “ “ “ “ muzyka radość

IV – A “ “ “ “ “ “ Malarstwo Miłość
B “ “ “ “ “ “ Muzyka “
C “ “ “ “ “ “ Film “
D “ “ “ koszula “ “ malarstwo Miłość/radość

VI – A “ “ “ Płaszcz “ Historia “ Miłość

B “ “ “ “ “ “ “ “
C “ “ “ “ “ Matematyka “ “
D “ “ “ “ “ “ “ “

A – inteligencja C – robotnicy wykwalifikowani

B – urzędnicy biurowi i technicy D – robotnicy niewykwalifikowani

Stopień zgodności ocen badanych w rangowaniu
poszczególnych przykładów kategorii – wskaźniki wariancji

Kategoria Kl. II Kl. IV Kl. VI

Owoce 4,97 3,69 4,28
Pojazdy 3,71 2,08 2,44
Sporty 6,11 5,66 5,89
Odzież 5,38 4,86 2,19
Przestępstwa 6,96 6,96 2,39
Nauka 6,23 6,02 6,08
Sztuka 6,89 7,03 5,28
Uczucia 6,09 5,69 5,98
Wnioski:
• w kategoriach o wyższym poziomie
konkretności zaznacza się prototyp
kategorii, który jest stały i niezależny ani
od wieku ani od środowiska
• w kategoriach o niższym poziomie
konkretności stały rdzeń pojawia się
jedynie w kategorii „przestępstwa”

• Wraz z wiekiem różnice środowiskowe

niwelują się
Badani kierowali się bliskością
semantyczną nazwy przykładu w
odniesieniu do nadrzędnej nazwy
kategorialnej
Powszechnością występowania danego
przykładu w otoczeniu
Cechami, jakie można przypisać danym
przykładom
Wymienione kryteria występowały we
wszystkich grupach wiekowych, bez
względu na środowisko i stopień
konkretności kategorii
Uzasadnienia niejasne lub ich brak,
wykazują, że badani nie muszą
uświadamiać sobie kryteriów wyboru

Istniejezatem „naturalny” porządek

przykładów

Szacowanie przykładów kategorii może

wynikać z uwarunkowań kulturowych
Centralny człon kategorii ustala się
wcześnie w ontogenezie i jest stabilny

Peryferyczne człony ustalają się później i

jeszcze na poziomie klasy VI wykazują
pewną zmienność
 Rozszerzenieteorii Rosch: prototyp to nie tylko
najlepszy przykład, ale także obejmujący inne
przykłady o mniejszym stopniu podobieństwa do
prototypu

np. stół (cztery nogi, blat) – to także chmura, przy

której aniołowie spożywają mannę

Podział na:
 prototypy nabyte (od przedmiotów, z którymi styka
się dziecko), zmienne wraz z doświadczeniem,
 naturalne, stabilne w rozwoju – np. prototyp koloru
czerwonego

Koncepcja D.S Palermo (1976)

Poglądy Rosch po części wyjaśniają proces
porozumiewania się między dzieckiem i
dorosłym
Struktura kategorii dzieci jest węższa niż
dorosłych, ale podstawą kategorii jest
wspólny prototyp

Prototyp zmienia się pod wpływem

doświadczenia, jednak przykłady, które
były związane z daną kategorią pozostają
(jedynie mogą zmienić miejsce w
strukturze)
POGLĄD EGZEMPLARZOWY
Pojęcie składa się z oddzielnych
opisów egzemplarzy tego pojęcia

mogą być nimi pojedyncze obiekty lub

podzbiory, wchodzące w skład pojęcia
ogólnego
Przykład:
Egzemplarzem może być „Azor” albo
„pudel” jako zbiór obiektów do siebie
podobnych
Podstawą procesu kategoryzacji jest ocena
podobieństwa między egzemplarzem
pojęcia, który został napotkany jako
pierwszy, a każdym następnym
egzemplarzem
(podobnie jak w modelu
probabilistycznym)

! Różnica polega na tym, że kolejny

egzemplarz porównywany jest z
pierwszym napotkanym egzemplarzem
EFEKT PIERWSZEŃSTWA
Decyzje są zatem zależne od tego, jaki
był pierwszy egzemplarz

! Niestabilność kategoryzacji
Zalety poglądu egzemplarzowego:

1. Wyjaśnia proces kategoryzacji (przy

kategoryzacji przywołujemy pewne specyficzne
egzemplarze kategorii)
2. Zakłada, że proces tworzenia pojęć jest prosty,
opiera się na wnioskowaniu
• każdy napotkany egzemplarz jest konfrontowany
z pierwszym
• proces tworzenia pojęć podlega ewolucji (zmienia
się w czasie nabywania nowych informacji)
Kiedy ludzie mają dostęp do małej liczby
egzemplarzy, informacje zawarte w pamięci
mogą być niepełne
Wady poglądu egzemplarzowego:

1.Brak ograniczeń w doborze obiektów,

wchodzących w zakres pojęcia
2.Nieekonomiczność poznawcza (pewną
otrzymaną informację sumaryczną należy
dołączyć do każdego egzemplarza pojęcia,
co obciąża pamięć)

np. informację sumaryczną: „wszystkie ssaki karmią

mlekiem swoje młode” należy dołączyć do każdego
egzemplarza pojęcia – kota, psa, jelenia
M. Kielar, Eleonory Rosch koncepcja kategorii
semantycznych, (w:) I. Kurcz, Studia z
psycholingwistyki ogólnej i rozwojowej,
Warszawa 1983.
T. Maruszewski, Reprezentacje pojęciowe
(w:) tegoż Psychologia poznawcza, Warszawa
1996.
E. Tabakowska, Kategoryzacja językowa (w:)
Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do
językoznawstwa kognitywnego, Warszawa
1995.

Literatura