Efektywnod kompensacji sieroctwa i osamotnienia

Marlena Zamroziewicz Karolina Urbaoska

Spis Treci
1. Definicja sieroctwa. 2. Rodzaje sieroctwa (naturalne pene i psieroctwo, emocjonalne, migracyjne, decyzyjne, nowy rodzaj sieroctwa, sieroctwo jako stan ducha, utajone, spoeczne). 3. Stopnie sieroctwa. 4. Definicja sieroctwa spoecznego. 5. Przyczyny sieroctwa spoecznego (makro i mikrospoeczne) 6. rdo sieroctwa spoecznego wg. A. Szymborskiej. 7. Pojcie kompensacji. 8. Zadania kompensacji sieroctwa w placwkach wychowawczoopiekuoczych. 9. Formy kompensacji sieroctwa wg. Z. Wgierskiego (rodzinne formy opieki cakowitej oraz instytucjonalne formy opieki nad dzieckiem osieroconym).

11. Kompensacja sieroctwa spoecznego w Domu Dziecka.

12. Nastpstwa sieroctwa spoecznego. 13. Definicja choroby sierocej. 14. Konsekwencje sieroctwa u dzieci w wieku przedszkolnym. 15. Skutki sieroctwa u dzieci w wieku szkolnym. 16. Definicja osamotnienia. 17. Trzy strefy dziecicej egzystencji prowadzce do osamotnienia (wg. B. Smolioskiej-Theiss). 18. Przyczyny powstawania osamotnienia. 19. Rodzaje osamotnienia (wg. Ireny Niewiadomskiej). 20. Zachowania destrukcyjne wynikajce z poczucia osamotnienia. 21. Bibliografia.

Definicja sieroctwa.
SIEROCTWO - wie si ze stanem pozbawienia dzieci, trwale lub przejciowo, szans wychowywania we wasnej rodzinie, ze wzgldu na brak odpowiednich warunkw opiekuoczo wychowawczych

Rodzaje sieroctwa:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Sieroctwo naturalne pene i psieroctwo. Sieroctwo emocjonalne duchowe. Sieroctwo migracyjne. Sieroctwo decyzyjne. Nowy rodzaj sieroctwa. Sieroctwo jako stan ducha. Sieroctwo utajone dzieci ulicy. Sieroctwo spoeczne.

1. Sieroctwo naturalne: pene i psieroctwo. Sieroctwo naturalne autentyczne spowodowane jest brakiem biologicznych rodzicw na skutek ich mierci. Sieroctwo naturalne ma charakter trway, niemoliwe jest przywrcenie dziecku nieyjcych rodzicw. Szymborska podkrela fakt, e mierd czciej zabiera tylko jednego z rodzicw, mwimy wtedy, e dziecko jest psierot.

2. Sieroctwo emocjonalne duchowe. Jest zjawiskiem subiektywnym, wystpuje jako wewntrzne poczucie izolacji emocjonalnej w rodzinie, dotyczy zarwno dzieci, modziey i dorosych (bezdomni). W rodzinie odczuwa si brak wizi emocjonalnej, dziecko odczuwa fakt e rodzice nie przejmuj si jego losem. Czsto rodzice brak kontaktu z dzieckiem kompensuj mu nadmiarem swobody, zaspokajaniem dao. Brak zainteresowania powoduje chd emocjonalny w relacjach rodzice dziecko. Dzieci ktre s sierotami emocjonalnymi czsto padaj ofiar sekt, ktre daj im zudzenie mioci, wypeniaj swoja obecnoci nieobecnod rodzicw.

3. Sieroctwo migracyjne. Przyczyn jest migracja zarobkowa powodujca rozczenie rodzin. Rodziny w ktrych rodzice przebywaj za granic, klasyfikuje si do grupy rodzin czasowo niepenych. W takich rodzinach czsto wystpuj problemy wychowawcze. 4. Sieroctwo decyzyjne. Powstaje na skutek podejmowania okrelonych decyzji zarwno przez rodzicw jak i przez organa administracyjne takie jak Sd Rodzinny. 5. Nowy rodzaj sieroctwa brak identyfikacji z wasn pci

6. Sieroctwo jako stan ducha. Spowodowane zaburzeniami midzy poszczeglnymi osobami w rodzinie np. nieformalne pozbawienie dziecka prawa do kontaktu z ojcem, manipulowanie dzieckiem przez matk w efekcie ono samo jest niechtne kontaktw z ojcem lub na odwrt, przemoc w rodzinie, samo izolowanie si od spoeczeostwa przez modego czowieka 7. Sieroctwo utajone dzieci ulicy Dzieci majce swoich rodzicw, czasem utrzymujce ich, pozbawione ich opieki, pozostawione same sobie. Najczciej przybywaj poza domem, wasaj si po ulicach. Ulica staje si dla nich rodowiskiem ycia i wychowania, miejscem socjalizacji.

8. Sieroctwo spoeczne. Sieroty spoeczne to dzieci pozbawiane trwale lub przejciowo szans wychowania w rodzinie wasnej, ze wzgldu na brak odpowiednich warunkw opiekuoczo wychowawczych w tej rodzinie. Rodzice tych dzieci yj, lecz nie mog, nie potrafi, lub nie chc wypeniad swoich obowizkw rodzicielskich. Zakres sieroctwa spoecznego obejmuj sytuacje, ktre si rni od siebie. Sierot spoecznym bdzie dziecko, ktre jest pozbawione opieki i przebywa w placwce opiekuoczo - wychowawczej, jak i to dziecko, ktre wychowuje si w rodzinie zastpczej. Jednak najgorszym miejscem dla dziecka jest placwka, poniewa pobyt tam ma najbardziej niekorzystny wpyw na jego rozwj.

STOPNIE SIEROCTWA:
Najwyszym stopniem sieroctwa jest opuszczenie cakowite, co znaczy- zupeny brak kontaktw z wasnymi rodzicami. W tym czasie yciem dziecka kieruj obcy ludzie, nieznani mu. S to wychowawcy z placwek opiekuoczo- wychowawczych. Rodzice cakiem zdwaja kontakty ze swoja pociech, nie odwiedzaj nie pisz listw, nie zapraszaj do siebie. Za redni stopieo sieroctwa charakteryzuje si tym, i rodzice opuszczonych dzieci interesuj si nimi troch, odwiedzaj ich w Domu dziecka. Jednak te wizyty s nierwnomiernie rozoone w odstpach czasu, przez co trudno jest orzec czy rodzice maj kontakt czy tez nie ze swoim dzieckiem. Gdy rodzice interesuj si losem dziecka, jego wynikami w nauce, jego stanem zdrowia moemy wtedy mwid o najniszym stopniu sieroctwa. Jednake w dalszym stopniu yciem podopiecznego kieruj wychowawcy.

Definicja sieroctwa spoecznego.

Sieroctwo spoeczne to stan, ktry prowadzi do zaburzeo osobowoci dziecka, ktre czuje si odrzucone. Chcc udzielid mu pomocy nie powinno si rezygnowad ze wsppracy z rodzin, poniewa dziecko najlepiej rozwija si obok wasnej rodziny.

PRZYCZYNY SIEROCTWA SPOECZNEGO:

1. Przyczyny makrospoeczne: - Bezrobocie, - Bieda, - Bezdomnod, - Anonimowod ycia, - Zmiana systemu wartoci, - Nieprawidowe postawy rodzicielskie. 2. Przyczyny mikrospoeczne: - Patologia- alkoholizm, narkomania, przestpczod, race okrucieostwo w stosowaniu kar, - Cechy osobowoci rodzicw (niedojrzaod emocjonalna), - Niski poziom wiedzy pedagogicznej- psychologicznej, - Zaburzona struktura rodziny, - Przemoc w rodzinie - Inne: wielodzietnod, niepenosprawnod dzieci.

rda sieroctwa spoecznego (wg. A. Szymborskiej):

1. Dezorganizacja rodziny. Z dezorganizacj rodziny mamy do czynienia (...), gdy wspycie rodzicw, ukad stosunkw wewntrzrodzinnych oraz pojmowanie i wykonywanie obowizkw rodzicielskich pozostaje w sprzecznoci z istot celami zarwno maeostwa, jak i rodziny. Czynnikiem dezorganizacji mog byd rwnie przypadki losowe, np. dugotrwaa choroba jednego lub obojga rodzicw. Zjawisko dezorganizacji rodziny wystpowad moe we wszystkich rodowiskach spoecznych. W takich rodzinach dziecko, jest pozbawione opieki i zaniedbane wychowawczo do tego stopnia, e naley je uznad za porzucone. Po umieszczeniu dziecka w placwce opiekuoczej, rodzice zrywaj z nim kontakt, gdy losy jego s im obojtne.

2. Rodzina nieudolna, nieodpowiedzialna. Jest to rodzina mniej zdemoralizowana i na wyszym poziomie moralnym. Charakteryzuje si niskim poziomem kulturowym rodzicw, brakiem odpowiedzialnoci za dziecko, konfliktami maeoskimi, niezaradnoci yciow, nieprawidowym oddziaywaniem pedagogicznym. Rodzina taka nie tworzy wizi rodzinnych, a dziecko staje si dla rodzicw coraz bardziej trudne wychowawczo. Gdy dziecko trafi do placwki rodzice czsto zapominaj o swojej pociesze przestaj si interesowad i czsto urywaj kontakt.

3. Rodziny rozbite to trzecie rdo sieroctwa spoecznego. Dochodzi do sytuacji, w ktrej jedno z maonkw sprawuje opiek nad dzieckiem. W duym przypadku dzieci z takich rodzin staja si sierotami w sensie psychologicznym. Jednak, gdy rozbicie rodziny nastpi w rodowisku patologicznym dziecko czsto jest kierowane do placwki, a rodzice jego ukadaj sobie ycie na nowo. 4. Dzieci pozamaeoskie. Niektre matki po urodzeniu dziecka opuszczaj je. Ale take chodzi tu o matki, ktre wyszy ponownie za m a dziecko, ktre maj z poprzedniego zwizku utrudnia im ten nowy.

Pojcie kompensacji
KOMPENSACJA: jest zjawiskiem wystpujcym w wiecie przyrody, cywilizacji i spoeczeostwa. Rozumiana jako "wyrwnywanie", "rwnowaenie", "zastpowanie".
W przypadku sieroctwa kompensacja bdzie polegaa na wyrwnaniu brakw opiekuoczo-wychowawczych.

Prac kompensacyjn powinno poprzedzad dokadne poznanie kadego wychowanka: historii jego ycia, sytuacji rodzinnej, jego zdrowia psychicznego i fizycznego, uzdolnieo i zainteresowao, rozwoju i przyczyn zaburzeo jego osobowoci, jego potrzeb i stopnia ich zaspokajania w celu stworzenia warunkw waciwego zaspokojenia wszystkich potrzeb we wszystkich sferach ycia.

Zadania kompensacji sieroctwa w placwkach wychowawczo- opiekuoczych:

Poprawa stanu zdrowia i rozwj sprawnoci fizycznej. Niektre dzieci przychodz do placwki nie maj podstawowych nawykw higienicznych, wykazuj niewraliwod na czystod i estetyk pomieszczeo. Dziaalnod kompensacyjna powinna uwzgldnid rwnie prawidow organizacj ywienia i wyrobienia nawykw w tym zakresie. Usuwanie brakw w rozwoju umysowym. Usuwanie zalegoci w nauce likwiduje czsto trudnoci wychowawcze, poniewa wszelkie zaniedbania wychowawcze obejmuj midzy innymi sfer rozwoju umysowego. Na pierwszy plan wysuwa si zadanie budzenia, rozwijania, bogacenia potrzeb poznawczych i usuwania brakw rozwojowych. Kompensowanie brakw w rozwoju spoecznym. Jednym ze sposobw zaspokojenia potrzeby spoecznej jest troska wychowawcy o dobr atmosfer wspycia w grupie, o waciwy ukad pozycji i stosunkw midzy poszczeglnymi dziedmi. Z tego wzgldu bardzo wane s oddziaywania wychowawcze zwizane z integracj grupy, sprzyjajce powstaniu wizi emocjonalnej midzy jej czonkami.

Formy kompensacji sieroctwa (wg. Z. Wgierskiego)

1. Rodzinne formy opieki cakowitej: a) adopcja: tzw. "przysposobieniem dziecka. Umoliwia dziecku nabycie takich praw, jakie wynikaj z naturalnego pokrewieostwa. Gdy adopcja dojdzie do skutku, nastpuje cakowite zerwanie jakichkolwiek wizi z naturalnymi rodzicami dziecka. W zamian dziecko nawizuje wi emocjonaln z przybranymi rodzicami oraz ich rodzin. Bez wtpienia, w porwnaniu z innymi formami opieki nad dzieckiem opuszczonym i osieroconym, rodzina adopcyjna stanowi form najdoskonalsz.

b) rodzina zastpcza: rni si od rodzinny adopcyjnej tym, e dziecko nie jest przez t rodzin "przysposobione". Rodzina zastpcza bierze dziecko na wychowanie - na jaki czas lub bezterminowo, posiada prawo do zrzeknicia si opieki nad nim. Rodzina zastpcza otrzymuje pomoc materialn od paostwa na czciowe pokrycie kosztw utrzymania dziecka. W rodzinach zastpczych, ktre stanowi alternatyw dla domw dziecka, dzieci otrzymuj szans na normalny rozwj psychiczny, spoeczny i intelektualny.

Rodziny zastpcze mona podzielid na:

rodziny spokrewnione lub spowinowacone, opiek nad dzieckiem przejmuje jego krewny z ktrym ju mia szans si wczeniej zapoznac i ktry by obecny w jego yciu np. babcia, ciocia itp. Rodziny te rozpoczynaj swoj opiek nad dzieckiem bezporednio po mierci lub opuszczeniu go przez rodzicw, wtedy dziecko najczciej nie ma kontaktu z placwk opiekuoczo wychowawcz; rodziny obce, ktre bior na wychowanie dzieci z placwek opiekuoczo - wychowawczych

c) rodziny zaprzyjanione i opiekuocze: Przez pojcie rodziny opiekuoczej rozumiemy tak rodzin zastpcz, w ktrej dziecko przebywa do trzeciego roku ycia. Przez rodzin zaprzyjanion natomiast rozumiemy rodzin, ktra nie zapewnia dziecku cakowitej opieki, ale wsppracuje z placwk opiekuoczo-wychowawcz i utrzymuje stay kontakt z wybranym dzieckiem. Zabiera je do siebie na niedziele czy wita oraz wakacje czy ferie. Taki kontakt moe byd bardzo korzystny dla dziecka, ale moe take okazad si rdem stresw i niespenionych nadziei.

d) rodzinne domy dziecka: Jest to instytucjonalna forma rodzinnej opieki nad dzieckiem, ktra w swoich zaoeniach ma byd jak najbardziej zbliona do rodziny wielodzietnej. Gwna ide takiej formy jest stworzenie relacji rodzinnych midzy rodzicamipracownikami a dziedmi. e) wioski dziecice: Wioski Dziecice w Polsce to niepubliczne, rodzinne placwki opieki cakowitej nad dziedmi osieroconymi i opuszczonymi, ktre prowadzi Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecice w Polsce. Stowarzyszenie jest czci midzynarodowej organizacji SOS Kinderdorf, dziaajcej w 132 krajach, na caym wiecie.

Formy kompensacji c.d.

2. Instytucjonalne formy opieki nad dzieckiem osieroconym: a) policyjna izba dziecka: instytucja diagnostyczna ale przyjmujca cakowit opiek nad dzieckiem. Maksymalny czas pobytu w Izbie wynosi 48 godzin. Zadania Policyjnej Izby Dziecka to: potwierdzenie lub ustalenie tosamoci; zebranie niezbdnych informacji o rodowisku rodzinnym nieletniego oraz obserwacja pedagogiczna w czasie pobytu w Policyjnej Izbie Dziecka.

b) pogotowie opiekuocze: Zasadniczym zadaniem pogotowia opiekuoczego jest zakwalifikowanie dziecka do odpowiedniej placwki opiekuoczowychowawczej lub do rodziny zastpczej oraz doprowadzenie dziecka w czasie jego pobytu do normy w zakresie wychowania. Trafia tam czsto modzie agresywna i najczciej zdegenerowana. Pogotowie opiekuocze jest miejscem, gdzie dziecko nie powinno przebywad duej ni 3 miesice.

c) orodek adopcyjno-opiekuoczy: gromadzi informacji o dzieciach, ktre mog byd przysposobione lub umieszczone w rodzinie zastpczej. Przeprowadza badania pedagogiczne i psychologiczne oraz rodzinne wywiady rodowiskowe, dotyczce osb zgaszajcych gotowod przysposobienia dziecka, kandydatw do penienia funkcji rodziny zastpczej albo kandydatw do prowadzenia placwki rodzinnej.

d) dom dziecka: caodobowa placwka opiekuoczowychowawcza typu socjalizacyjnego; zapewnia dziecku opiek caodobow i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbdne potrzeby; Domy dziecka maja na pewno wiele wad: znaczna liczba wychowankw przy nielicznym i zmieniajcym si personelu, anonimowod dziecka, brak normalnych kontaktw spoecznych z otoczeniem, podporzdkowanie codziennego ycia regulaminom i porzdkom. Dom dziecka jest szczeglnie bezradny w zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych dzieci. W wyniku tego rodzi si poczucie osamotnienia uczuciowego dziecka, prowadzce najczciej do zaburzeo w rozwoju fizycznym i psychicznym.

e)orodek szkolno-wychowawczy: tworzone s dla dzieci wymagajcych opieki cakowitej, lecz wskazujcych zaburzenia rozwojowe, stwarzajcych powane problemy wychowawcze. Do placwek tych kierowane s dzieci z rodzin naturalnych, zastpczych oraz z zakadw opieki cakowitej, takich np. jak dom dziecka. Przede wszystkim s to dzieci wykazujce zaburzenia w zachowaniu, przewleke trudnoci szkolne, parcjalne deficyty lub dysharmonie rozwojowe, nieprawidowoci w procesie socjalizacji, przejawy demoralizacji.

f) ognisko wychowawcze: to placwka rodowiskowa, ktra ma na celu zapobieganie niedostosowaniu i sieroctwu spoecznemu dzieci i modziey, zapewnia te pomoc rodzinom niewydolnym wychowawczo. Wdraanie wychowankw do przestrzegania przyjtych norm i zasad wspycia spoecznego, ksztatowanie waciwego stosunku do nauki i pracy, podnoszenie poziomu kultury osobistej i eliminowanie zaburzeo wychowania. Wspdziaanie z rodzin wychowanka, pomoc w rozwizywaniu problemw wychowawczych, poradnictwo yciowe, rozwizywanie i podtrzymywanie wizi emocjonalnych dziecka z rodzin.

KOMPENSACJA SIEROCTWA SPOECZNEGO W DOMU DZIECKA.

Do form kompensacji psychicznych i intelektualnych w domach dziecka nale midzy innymi: 1.Wsppraca z psychologami i pedagogami w poradniach. 2.Prowadzenie zajd integrujcych (uroczystoci urodzinowe, wsplne przygotowywanie posikw, prace na rzecz domu itp.). 3.Objcie terapi niedostosowanych spoecznie. 4.Praca w kkach teatralnych, muzycznych. 5.Zajcia zorganizowane np.: pogbiajce wiedz o wiecie. 6.Pomoc w nauce zajcia indywidualne. 7.Dwiczenia logopedyczne, zajcia manualne. 8.Objcie dzieci opiek specjalistw.

Formy te mog byd bardziej urozmaicone w zalenoci od moliwoci placwek. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych wywouje liczne urazy psychiczne, wpywa na obnianie si aspiracji u dzieci. Rola domu dziecka w kompensowaniu sieroctwa spoecznego jest wic bardzo wana.

() mimo stosunkowo dobrej opieki w Paostwowych Domach Dziecka rozwj fizyczny i umysowy wychowankw jest gorszy ni dzieci wychowywanych w rodzinach. Na rozwj tych dzieci wpywa fakt, e s to dzieci zazwyczaj niechciane, poczte czsto w stanie zamroczenia alkoholowego matek, o ktrych stanie zdrowia i naogach nic nie wiadomo (S. Kozak) () nawet najlepiej zorganizowany dom dziecka jest rodowiskiem sztucznym tak pod wzgldem wychowawczym, jak i spoecznym (A. Szymborska)

NASTPSTWA SIEROCTWA SPOECZNEGO:

zerwanie wizi z matk, co prowadzi u dziecka do zaburzeo psychicznych, fizycznych i spoecznych (czsto s one nieodwracalne) zachwianie poczucia bezpieczeostwa u dzieci wychowywanych od niemowlctwa poza rodzin wasn wyrnia si zaburzenia fizjologiczne, zmiany morfologiczne, obnienie zdolnoci refleksyjnego i abstrakcyjnego mylenia, apatycznod, niedojrzaod uczuciowa i sabe przystosowanie do wiadomego dziaania. Choroba sieroca

Definicja choroby sierocej.

Choroba sieroca jest spowodowana brakiem opieki macierzyoskiej w najwczeniejszym okresie ycia dziecka: niemowlcym i wczesnego dzieciostwa. Nie mog byd zaspokojone jego wrodzone potrzeby.

Konsekwencje sieroctwa u dzieci w wieku przedszkolnym:

o o o o o o o o ubstwo pojd, trudnoci skupienia na czymkolwiek uwagi, rozproszenie, porzucanie rozpocztych zajd i rozpoczynanie nowych, bezmylne niszczenie przedmiotw, ktre znajduj si w zasigu ich rk, nadpobudliwod ruchowa, lepkod uczuciowa, uczucia tych dzieci s nietrwae i zmienne.

Skutki sieroctwa u dzieci w wieku szkolnym:

niechtny i niedbay stosunek do nauki i obowizkw szkolnych, dzieci te czsto wagaruj, uderzajcy jest brak koncentracji wewntrznej podczas pracy umysowej - rozproszenie i osabienie uwagi, niechd do wszelkich wysikw intelektualnych, dzieci osierocone najczciej nie maj adnych trwaych zainteresowao intelektualnych s umysowo bierne albo te ustawicznie zmieniaj swoje zainteresowania.

Definicja Osamotnienia.
Osamotnienie, czyli samotnod psychiczna dotyczy indywidualnych odczud jednostki, jej wraliwoci, potrzeb, to niewystarczajcy kontakt psychiczny z drug osob nawet pomimo obecnoci fizycznej, ktry powoduje zachwianie rwnowagi wewntrznej, dyskomfort psychiczny, poczucie marginalizacji w rodzinie, czy innej grupie spoecznej.

Trzy strefy dziecicej egzystencji prowadzce do osamotnienia (wg. B. Smolioskiej-Theiss)

a) Strefa zagroeo, ktr obejmuje milczenie, brak poczucia przynalenoci, nie wypowiadanie swojego zdania; b) Strefa dewastacji: wyraana jako blokada emocjonalna, brak okazywania uczud; c) Strefa wyboru w rnorodnych formach: wycofanie, izolacja, unikanie kontaktw z innymi, smutek, depresja, myli samobjcze, pustka emocjonalna i egzystencjalna.

Przyczyny powstawania osamotnienia

Reakcja na ograniczenie kontaktu z rodzicami, Cakowita nieobecnod ktrego lub obojga rodzicw, wiadomod, e jest si dzieckiem niechcianym, porzuconym, niekochanym, Nieprawidowe, naganne postawy rodzicielskie, Trudnoci yciowe, Zawiedzione ambicje, Zbyt wczesne bycie pod opiek obcych, Cige zmienianie si opiekunek, Brak dostatecznej mioci i opieki rodzicw.

Dwa rodzaje osamotnienia (wg. Ireny Niewiadomskiej)

Sytuacyjne powstaje w sposb losowy, prowadzi do wyczenia kontaktw midzyludzkich, Chroniczne bardziej dotkliwe, zwizane ze specyficznymi cechami dziecka, czy modego czowieka.

Zachowania destrukcyjne wynikajce z poczucia osamotnienia:

Okazywanie swojego niezadowolenia, Zachowania agresywne, Wandalizm, Kamanie, Zachowania niezgodne z prawem, Brak poszanowania cudzej wartoci, Izolowanie si, Samobjstwo.

Samotnod czsto koreluje z wrogoci, agresj, niezadowoleniem z siebie, nisk samoocen, poczuciem niesprawiedliwoci wiata i z oglnym lkiem (J. Rembowski)

Bibliografia
Olearczyk T., Sieroctwo i osamotnienie, Wydawnictwo WAM, Krakw 2007, Wgierski Z., Opieka nad dzieckiem osieroconym teoria i praktyka, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruo 2006, Kozak S., Sieroctwo spoeczne, Paostwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, Szymborska A., Sieroctwo spoeczne, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969, Izdebska J., Dziecko osamotnione w rodzinie. Kontekst pedagogiczny, Wyd. Trans Humana, Biaystok 2004, Niewiadomska I., Analiza zjawiska osamotnienia w wietle teorii dezintegracji pozytywnej, w: Rozwj osoby w Kazimierza Dbrowskiego teorii dezintegracji pozytywnej, Materiay z konferencji pod red., Cz. Cekiery i I. Niewiadomskiej, Lubin 1997, s.69. Rembowski J., Samotnod, cyt., s.41 Wyd. Uniwersytet Gdaoski, Gdaosk 1992.